-
http://humanidades-digitales.fhuce.edu.uy/files/original/057b33cecc3a2e24bc8ddc2cdec22ba4.PDF
e038038294c3c241db53af10cf50feb7
PDF Text
Text
J
0.19
^686 088 ^t
D| ap so\p\u\so\ ua A
oíbq ADñSnj"n-.Á a|ii-|^ ua
SB1VDIQN
U]DZU|LUOp DUDSnS • í6jO|6 Sp OJDA1D
�UOI9BZI^BJ9OUI9p BJ 9p SOI9IUI SOJ U9 Á
ip sb¡ ofBq iÍBn^run ^ 9iiqo U9
�^C99QI
vonandaa vi aa avaisaaAiNn
Npiovonaa vi aa svioNaio a saavai^viAinH aa avxmova
SONV0IH3WVONIXV1 SOIHVNndIOSIOH3XNI SOIOflXSa 3O OHXN3O
urezuiuiO
SOIOIUI
U9 A
ofeq
�C
Proyecto financiado por la
Comisión Sectorial de Investigación Científica (CSIC)
Respuestas sindicales en Chile y Uruguay
bajo las dictaduras y en los inicios de la democratización
Alvaro De Giorgi-Susana Dominzaín
2000, por Universidad de la República
Departamento de Publicaciones
José Enrique Rodó t827
Montevideo
ISBN 9974-0-0137-4
IMPRESO EN URUGUAY
�sdjojrm soq
'SIOHV
•o;ii9iuip9pBj^B oj9duis o-qsonu soip sopo^ v
"9U9S UOI999{O^ BUtl
9p 0I9IUI [9 J9S 9pU9}9id 9nb ofeqBj; 9}S9 9p UOI9129
-^qnd B[ JBJ9pisuo9 jod Boqqndg^ bj 9p pBpisj9A
p^p jo;99Jia 'Z9JO
9p
pp
-S9AUI
p pBpiSJ9AIUfp B| 9p
o;unfpy "jojd 'sou9pq9 S9jopbi;s9aut so^ y
•uopB9!jqnd b^ U9 U9uodx9
9p s^uopBoqqn^ 9p o;ii9iiiB;jBd9Q py
9S 9nb 'ojBjpy B;qi]Al Bjos9jojd b^ jod sbpbzi^b9j
SOJ B SBpBZIJB9J
Á UOPBZIJB9J B¡ U9
SB[
uopBJ9doo9 ns U9iquiB; J999pBJ^y 'ofBqBj; pp 09
-i;u9 A osopBpxno 'o9i;bui9;sis oiquiB9J9;ui 9 Bjn;
-99^ B{ b B;s9ndsip OAn;s9 o;u9iuoui opo; U9 U9inb
'zm^ bsubj^i bjopbi;s9aui b^ 9p S9;jodB sosoq
-ba soj JB9B;s9p 9nqo 9p osb9 p 113 "
ns U9 ipiquiB; isb ouioo 'soÁBn^njn
(SB;ip9ui) sb;sia9j;u9 sb^ 9p osn p ozuo;nB U9iq
-uib; isb ouio9 *b9ijbjo;oj A B9ijBJ^0J9ui9ip uopb;
-U9Uin90p B J9p999B OI}IUIJ9d 9nb ISBUI9Q SO]JB^
•jojj JopBí^^}S9Ain \e JB^n9i;jBd U9 '(fliaO) soABn^
-njn soiJBui¡dpsipj9;ui soipn^s^ 9p oj;u9o py
*9;UBA9pj 9nj U0pBJ9d009
A odui9p 9p pBpqiqiuodsip BAno A sopB}SiA9J}U9
S9sred soquiB U9 9nb s9JopBfBqBj; so^ y
-bj; b sb;sia9j;u9 sb^ 9p uopBzqB9a B^ U9
^J9d00D B^ JB9
soui9J9nb odinb9 ^ Bp9ds9J 9nb op u^
b S9fBiA soi ^ op^Aoad p opiiBuij 9nb OISO V
SOXN3MIO3OVHOV
�osaaojd un 'p^pos jopas un ap uopBdprpred bj ap
uopaajip tuj ofeq uopB^qsaAui ap odinba ^a
-BqBj; soj ap a;uaurepjauoa A ppos uopBdpi^red
nouiB^ bijb^m sa;ua;sisv sb^ jod opBja;ui OAn;sa
jod b;bj; as o^^l "opuoj ap uop; ojaui ouioa sajopBÍ"
ojbajv sa;uBpnAy so\ jod A uibzuiuioq BUBsns A
asaja;m ops anb iu '^aipuis Buo;siq ^un ap 'apua
-ajd Bq "BfajB^ Buaj^ A 'B;sanaBq Bpuxi^ 'i^joi^ ^p
sbui bj uoa apaans ouioa ouis 'sajopB.feqBj; soj b
-uaiuiB;joduioa so¡ ap a;jBd Bp uopBaijqnd a;uas
S3abj; b J3A b jBAnApBoa ap 'Buo;siqojaiui bsoi^ba
bj osbo opo; ua A sajBjndna sajB;iqui-oaqipd so;
-ud sbi ua sapaipuis so;uaxuiiAoui so^ b oujo; ua
-aip T3\ ap uopB^uBjduii ^^ j^j^soui b apuap anb b\
b^ BpBq uopisuBj; B^ b sajoua;sod SBdB;a SBjaui
-naaj bj A soiuouiap sop soj ap Bjqo ouioa BjnpB;
ap uopBpuBuy bi uoa B;uana anb 'BpBjaouiap
-aBd ap opBqnsaj p ouioa 'BaqBjaouiap uopBjad
-sanu o;uaiuiipuajduia jauíud a;sa ap ji^red v
-os sajo^a^ sopa ap pd^d pp ops ou o^iaiuipou
ap Bauy B;sa jaua;uBui opBa;uB^d Bq as oj;ua^ oj;
pp ouis 'sa^Bpadsa SBa^suapBJBa uoa
-bj; ap Bzjanj -e\ b afa ouioa auaq anb uopB^qsaAui
anb 'sajB^ndod sajo^aas so^uqsip
oipn;sa p opuBqojJBsap auaiA as a;uaui¡Bn;av 'sas
-red soquiB ua sapiuiaj^ sauopBziuB^Jo sns A oÍBq
UB^JodB 'a}uauiBAipfqo an^qsaAUi as anb oaod b
anb 'Bau sbui uopBpadja^ui Bun BJBd so^uauia]a
-oasap p opBp 'SBuiapB a^uB^oduii opajBd
"¿66I-S66T 3-quaoqBa
b OAaq as anb opaAojd a;sa opBuoiaaaps jaqBq jb
(OISO) <^9U^uaio uopB^RsaAui ap puo;aas uoisiui
ouiod sasmdua o/bqüj; ap nzjan/ü] dp sduoiDViuuof
ua Á sa^B^uauíap souBuinq soqaajap sojpanu
ü] d sduouajsod svpvodp sop svj 'ñvn6ruf} ñ djmo
-xuiq ap oj^iap japuajap BJBd 'ppuasa anj o^u^na
uopB^qsaAux B;s^ 'svjnpvjoip sü] ap ugjjvjimjdiu}
-B^smbuoa sapjoqBj soqaajap 'souiisiqaaj^sa sa^
BpBaipBJ OAn;sa A 'uopaajip iui ofeq BpBzipaj anj
sasiBd so^ 9P oun ^P^^ ua sBqan^ ap soub ua sop
ap pB;^naB^ b^ ap (qiao) SBUBauauíBou
soiJBuqdpsipja;u¡ soipn;sa ap oj;ua^ p ua
-ouiaui Bun jaua^uBUi jod saja^ui p uaxquiB^ opBa
-BdBsap Bjaiqnq BjauBui bj}o ap anb 'Bauo^siq bu
-BZIJB3J ns bjbj "uoiaBaupa bj ap SBpuai^ A sapBp
-UB^qiqap 'sauopBjaua^ ap uoisaans b^ uoa oppaj
-0^ B^ ap ojapuBuy oAodB p ppuasa opis Bq uop
-npui a^uauíBAqaaja BiuBpBpnp Bun ap uopaní}
-suoa B^ BJBd sa^uB^oduii sapBpquapi sb^ ap Bun op
ua sa^iBd saj; sbj ap Bun ap sopB;^nsaj soj a^oaa^
as BpBjaouiap b^ ap Buia^ p opuBna sa^uB^iod
-sudj; snq opB^n;i; piaiui o;aaAojd p oqsisuoa anb
Á sBpiA SBjpanu BJBd ouB^uoud ua ouijojsubj^
-uii sajo^aB 'sajopB.fBqBJ} so^ ap uopaB bi jaaouoa
-sanduii SBaqxpd sb| b 'ABn^njjq A ajiq^ ua sopBziu
jBaqqnd opBnaapB opBjapisuoa Bq as 'urezuiuioa
opouad p a;uBjnp 'ofeqBj; ap Bzjanj b^ BiaBq sb;
SB^ ap Bun b opuajaj 'ojqq a;sa JB^n^ jauíud ua
ua SBjnpB;aip sb^ ap uopB;uBiduii B^ uoa o^iaiqB
-ui p opBp 'o;aaÁojd p opjoqB anb SBai^uia; saj;
repBjaouiap b^ BpBq uopisuBj; ap soaxuojauisB
sosaaojd so^ A ¿6\ ap Ji;jBd b sasred soquiB
'pBpapos B{ Bpo^ BJBd aasod souiBuiqsa anb saja^
sb^ BpBJBduioa Buuoj ua BzipuB o.feqBj; a;sq
ap o^jbo b OAn;sa anb 'sapaipuis SB;sandsaj Á so;
-bjo sajopBfBqBj; ap o;uaiuiiAOui pp sB;sandsaj
BUBsns A Ií^joiq ap ojba^v sajopB^psaAui soj
OOO1O^J
�global, que en el caso uruguayo, es recuperado por
meros se requiere no sólo el diseño de los objetivos
muchas voces, lo que sin ignorar el papel del po
y la opción y trabajo teórico-metodológico, sino que
der y la política, nos permitiría aproximarnos a
exige de parte de los investigadores tener el cono
una visión más comprensiva de un período singu
cimiento sobre los países cuyos procesos en este
larmente significativo de nuestra historia.
Sucede, que como indica el objeto del estudio,
aspecto comparamos. Lo anterior nos ha sido faci
litado porque desde mucho antes Susana
el tema de la sucesión de las políticas hacia la fuer
Dominzaín y ahora Marisa Ruiz, han estudiado el
za de trabajo y las respuestas organizadas, no que
caso chileno y acumulado un acervo de conocimien
da limitado al período dictatorial, ya que por lo
tos.
menos parcialmente las primeras se iniciaron an
tes y su aplicación prosigue y a veces con efectos
Este estudio también se vio apoyado y facilita
do por la financiación otorgada por CS1C, que per
más significativos, luego de las dictaduras. Tenien
mitió en el año 1995 y 1999 realizar viajes a San
do en cuenta la diferencia del tipo de gobierno
tiago de Chile donde fue posible tomar contacto
previo a las dictaduras en Uruguay y Chile, como
con instituciones públicas y privadas, accediendo
indican sus protagonistas chilenos representa una
a bibliografía y fuentes, y concretar las entrevis
revolución capitalista, tal vez exageradamente pre
tas. Lo cual nos ha permitido como Centro contar
ventiva en el Uruguay, crearon condiciones al abatir
con asesoramientos y abrir la perspectiva de un
sustancialmente con la represión más dura de toda
proyecto común sobre un tema similar con inves
nuestra historia, la capacidad de resistencia a la
tigadores chilenos.
pérdida de conquistas laborales logradas con lar
gas luchas.
Desde la perspectiva actual, es más fácil perci
bir, que se inscribieron en una opción, a la crisis
Bajo mi responsabilidad se optó por una meto
dología cualitativa y con la exposición de ambos
procesos, realizando la comparación de sus aspec
tos principales como corolario de lo anterior, dada
del llamado modelo de la postguerra, que por lo
la disponibilidad inicial de fuentes y la posibilidad
demás había generado una crisis estructural, la
de exponer la riqueza y especificidad de cada expe
que por economía de lenguaje denominamos
riencia. Es posible que ensayemos otros enfoques
neoliberal, que tiende a establecer nuevas formas
en proyectos posteriores.
de tratamiento de la fuerza de trabajo, que las tra
dicionales fordistas-tayloristas. Se trató y aún
¿Por qué elegir para la comparación con Uru
guay a un país como Chile? En primer lugar por
se trata aunque la crisis del neoliberalismo es ya
que aun con todas las peculiaridades de cada uno
denunciada por los propios organismos interna
de ellos y aun diferencias que la investigación pone
cionales que las preconizaron, o por lo menos, por
de manifiesto, presentan ciertas similitudes a lo
sus analistas más lúcidos, de un modo de insertar
largo de su historia, como entre otras cosas el ca
nuestros países en un mundo en que la revolución
rácter demoliberal de su reformismo, la influencia
productiva, de las comunicaciones y la informa
de la izquierda en el movimiento sindical, pero tam
ción, entre otras cosas, abierta con la revolución
bién en la medida en que en Chile se llevaron a la
técnico científica, provocaba y provoca transfor
práctica con anterioridad y de manera mucho más
maciones antes impensables.
radical las transformaciones en relación a la fuer
El presente trabajo es un estudio comparado e
za de trabajo, en el modelo dictatorial más
interdisciplinario, con fuerte apoyatura histórica,
refundacional de América Latina, transformacio
(Historia Reciente) y fue posible por la formación
nes que si no fueron simultáneas, ni iguales en el
de los autores Alvaro de Giorgi y Susana
Uruguay, sí pueden ubicarse en una perspectiva
Dominzaín, en antropología y sociología respecti
similar. Por lo demás, si bien estos países son los
vamente. Los estudios comparados no son fáciles,
expuestos en esta publicación, es necesario pun
ni menos aun la interdisciplinariedad. Para los pri
tualizar que en el CEIL también se estudian as-
8
�-••.ai . ...' "•'
i .'*.'' . •.^-">'^ ,
soipnpg ap
opua^ pp
upjnoj, 3p vjv$ rnonrj
-nq uos 'uopaapp iui ofBq opBzipaj UBq as uaiq is
•BpBoya B{ ap Bn^uaui u|S anb oaja'ofBqBp pp so;uaiuiBauq soi A BDi^oppopui uop
iu *souisiuoí^B}o.id uis A 'a jamba i-B^uauo b^ 'so^oaAojd sopo A a^a ap ouasip ^g
o\ uainb b oAodB p 'Bpuaixa b¡ uod 'oun BpBD apABn^BJB^ \e uop
sapBpqBna sajofatu sb^ ua asopuBAodB '^b^ ouiod-Bpj ua oqaaq Bq o\ uaiquiB^ ouioa 'BfBqBp A op
opBjnaqjB A B^sandojd uopB^qsaAui bj BJBd opuB^-BfBqBp Bq uaiopM Bpi[v a^ua^sisy ^1 3n^ 'sred op
opi Bq as anb od|nba un ap ofBqBp pp o}-sanu A Bupua^jy uo sopBuopBpj sajB|iuiis sopad
��1
sojuaiuiiAOUi sojsa sasiBd soquiB ua anb sa Bjuas
odij ap osjnasip un ap oiuiuiopajd uoa '
soidojd so^sbj JuinbpB ajuauíBpBjapaB uojbjoi
-ip b opiqap Bujajuí uopBjuauíx^BJj
soi ap oun is íBAijBuaajiB Baqiiod uopaaAojd ap
Bpuajsrcaui bj A SBUBpijjBd A SBaixtopapi sauoisiA
-ajuí sa ojaadsB ouiijín ajsg 'Bjajaaja 'sapBpniqap
asBq ua BpnzuajBA primes jod epejoqep sapaxp
as ojubj ua OAijBJBduioa ojuauíap ouioa ajuBsaj
-ubj^ 'oaijipd Buiajsis p uoa ojuaiuiBuopBpj \e
-uis ojuaiuiiApui BpBa b sBoyp
SBun^p ajjua SBpuapuodsajJoa JBAjasqo UBpand
-oa as anb odij p anb BajUBjd laan^ oasp
-oui ¡a uoa pnjijaBxa joAbui uoa Buapuodsajj
-saj sbi 3P p^pisuajui a sapBpiiBpoui sbi ^
Bq ouBjBjsajuoa {a sa oABn^mn ^aipuis ojuaiuiiA
-as soub soi 3P sauy ap ouisiiBaipuis p apsap jij
- jBd BJBd ojuauíBpunj ojjo 'osbo BpBa ua SBjsand
ajuauíajjanj jaja^jBa p 'jBaipuis ojuaiuiiA
-oui A Bpjainbzi ap sopijJBd ajjua uopBpj Bqaajjsa
sns 'SBjsandsaj ap uopipBJj ns 'uopbziub^jo
-uis sojuaiuiiAoui ajqos eiftopdij Bun opuain^is
•oui
ap opoui ns 'ouisiiBaipuis pp BiAajd Bjnjanijsa b^
jod -ajJBd Bjona Bun ua 'uaiquiBj- SBpBuopipuoa
-und ojjo opuais anb sa uozbj Bpun^as Buq 'ajuBj
-sipaipuis opBuiB|[ p anb JBjpsaj aqBa 'ajuBjsqo
-saj sbi 9P uopBAiasqo B{ ofBqBJj pp sajajuí ap oj
-b;uouiui buijoj ua a^qo ua JB^n{ ns OAnj ajqq oui
opBjsa UBq SBjsa 'sajopBfBqBjj soi 3P SBjsand
b^sisbp ouisipaipuis ¡a buijoj Baiun ouioa
as apuop ABn^njjq ua isb opuais ou 'bu
-joduii ajJBd Bjona Bun is ojad 'SBpBaydB SBpip
-and ou ojjo A opBjsa un ajjua sojubijba sbi :s^ll
ouisipaipuis A OAijBJodJoa o Bjsqndod 'asBp ap
-aui sbi ^ SBpBzinqBSuodsaj ajuauíBjaujsa jas uap
oj^¡ *asBp ap ouisipaipuis pp Bpuapuaj B| opa¡q
-Bjsa as ABn^njfj ua ouioa apqo ua ojubj (,ajqíi
-anbB ap uopBjuauíaiduii ap oduiarj un opipaans zaA
-BaydB ap sopBJinsaj soi J^ziibub p ofBqBJj pp soa
anb BAijBayiu^is sbui pjjuaa BaijsuapBJBO Bq
paipuis ojuaiuiiAOui pp opBjsa p jbjsbjjuoo sa oya
BJBd sbia sbi 3P ^un 'sBaijpadsa SBaijipd ap ugp
-sip so^ ap ojjuap anb sa sosbo soquiB uajJBduioa
-oui p anb paipuis uopBjuasajdaj ap sodij sojuij
Bun ouisiui pp opBjsa p uoa SBaijipd sbi 3P sajuB
ouisipaipuis) BuijBq Bauauív ua BpiqBa oip sau
-opBjJoduii ap uopnjqsns ap ojpjJBsap ap opp
-ijafqo soi 3P oun opuais anb sa Bjauíud Bq uozbj
uopBzijijod Á
is uopBjuBjduii ap
Bun ap sbui jod opaiqBjsa as oai^giopojaui osBd
ajsg "SBaijiiod SBAanu sbi 3P uopBaiidB bi b jouajuB
ajuauíBjBipauíui ojuauíoui p ua ABn^njq A ayq^
•SBpBZl{lAOUI SBSBUI SB^ ap UBIU
anb sBZBuauíB sajuapaja sbi b Bjsandsaj
ap sajBaipuis sojuaiuiiAOUi so^ ap njjad un jauajqo
ojnaojd as uopB^ijsaAUi bi ap osBd jauíud ouioa
'ojaadsaj ns b buisiui bi ap SBjanpuoa sbi ^ ABn
sbi 3-iqos oipnjsa ap ojaaAojd pp odjbui p uq
bj ap sisijbub p sa ojaaAojd pp sapjjuaa soAijafqo
-njq A ayqo ua ofBqBJj ap Bzjanj bi BpBq SBaijipd
ouioa -sajojaBj sojjo ajjua- asjiqaauoa aqap oip
'BAijaujsaj ajuauíajaanj Baijipd Bun ap uopBaqdB
A ^^ihq n^ oovjls^ aa sadioo soi v
S3TV0IQNIS SO^N3IIAIIAOIAI SOI 3Q SV0I^SIH3^0VHV3
�de una dirigencia sindical independiente y apartida
La organización sindical tuvo un nuevo período de
ría, encuadran al movimiento obrero uruguayo en
fuerte expansión, pero su disposición de acatar la
este tipo, cuyos similares históricos más próximos
subordinación, especialmente los marcos generales
serían, según lo expuesto por Valenzuela, sus
de ésta, estaba en franca revisión. Como indica
similares francés de la entreguerra y la post-gue-
dor, el número de huelgas crece en forma impor
rra y el chileno.2
tante, comprometiendo a una proporción
En base al predominio de este tipo de orienta
significativa de la población económicamente acti
ción sindical, otra característica que compartían
va, especialmente a los trabajadores de la minería
ambos movimientos es, como se señaló, el haber
y de la industria. Un movimiento popular de cierta
adquirido durante la década del sesenta y princi
envergadura aceleraba su expansión.4
pios de los setenta una marcada politización en su
El historiador chileno Crisóstomo Pizarro esta
accionar, la cual si ya estaba presente en sus prin
blece en su historia de La huelga obrera en Chile
cipios ideológicos desde décadas atrás, cobró más
para estos años, la etapa que denomina El sindi
fuerza real en dicho período. Para destacar sola
calismo politizado antiestatal (1955-1970), defi
mente algunos de los indicadores de ello para el
nición que podría ser utilizada también para el Uru
caso uruguayo baste señalar el proceso de unifica
guay, tal vez focalizando las fechas en el período
ción que se consolidó con la creación de la Conven
1968-1973. Según este autor los rasgos distinti
ción Nacional de Trabajadores (CNT), las mo
vos de ese lapso en Chile corresponden a la emer-
dalidades de luchas inéditas desarrolladas (corte
gencia de la huelga general, la irrupción del movi
de servicios públicos, huelgas con ocupación de
miento sindical en el campo, la incapacidad del
fábricas, jornadas y paros generales por medidas
sistema jurídico para controlar el conflicto obrero
políticas, etcétera), el tipo de sectores de la fuerza
y el cada vez más notorio sentido político de la lu
de trabajo involucrados en las mismas (obreros
cha de los trabajadores.5 Estos rasgos también,
fabriles, empleados públicos y privados, abarcan
con algunas diferencias, pueden ser extendidos a
do áreas como la educación, la salud, la construc
nuestro país. Además de la irrupción sindical de
ción, la banca, etcétera), el contenido del Programa
los trabajadores del campo, que responde a proce
de Soluciones a la crisis originado en el Congreso
sos opuestos -promovida desde el Estado en Chile,
del Pueblo3 y adoptado por la CNT que proponía
desde la sociedad civil en Uruguay (siendo repri
una amplia serie de reformas de alcance nacional
mida desde el Estado)- otra diferencia entre am
(agraria, industrial, del comercio exterior, tributa
bos países, es en cuanto al comienzo y por ende en
ria, etcétera) e involucraba a todos los sectores so
cuanto al alcance de esta
ciales afectados por la crisis económica (cooperati
ción. Según Pizarro la primera medida de fuerza
vas de producción, productores agropecuarios) ade
que tiene una clara demanda política en su país
más de obreros y estudiantes.
fue el Paro General del 7 de julio de 1955;6 la pri
Con respecto a Chile, lo que afirma la investi
gadora Helia Henríquez tiene un claro paralelo con
etapa
de politiza
mera medida semejante destacada en el caso uru
guayo es el paro del 6 de abril de 19657 -el año del
lo ocurrido en Uruguay: el movimiento sindical
Congreso del Pueblo-. O sea, diez años más tarde;
chileno se desarrolló con cierta fuerza hasta alcan
otro indicador al respecto puede constituirlo la fe
zar una de las tasas de sindicalización más altas
cha de conformación de las centrales sindicales:
de América Latina. Si bien en su carácter de actor
político había avalado la sociedad de compromiso
1953, la Central Única de Trabajadores (CUT) en
Chile y 1964/1966, la CNT en Uruguay -si bien los
e industrialización y se había movido ocupando el
intentos de unificación provenían de antes-. Que
espacio que la institucionalidad le señalaba, ya
desde mediados de los años sesenta se empezó a
da fuera de duda entonces que en los sesenta el
tono político" aumentó considerablemente en am
abrir paso el intento por remover tales parámetros.
bos países en relación a las trayectorias anterio-
14
��¿I
souopeu^ise sei op o;uoui pp uopeoydnp ei 'oui
sojopefeqej; soi oiuoauoo o;so op jqjed v 'so;uop
-ejodjooui c{ epuos os osoj^uo^ ii p uo sondsop
jedppjed ejed sope;iiiqeq uojeponb sopezxue^JO
op ojouinu jo X scAonu souopeziuc^io 61 3P U9P
-eid ei op sepe^jeouo ope;sa pp sopepquo sei uo
p 'ppos X ooiuiouooo onojjesop pp X uopeoijiu
-iuo;qo so;cp soj o<q M •scArpuipcojde sejjp se;so
^sepo; opuois '000081 ^ e^oy pj;uoo ei e sopeyíp
uopso^ ofeq sesojduio op uopoojip ei uo onb pn^í
V3d ^1 ^-^^d sopezycoipms op p;o; o/oq p 'sop
-ud ie;ideo p o;un[) epqui pepoidojd op o p;e;so
-iqQ ojqos sepe^io sejjp sei e euip^ojde os
-ouiui op uojepjooe oujoiqo^ p X XHO ^1 '"(opeA
soouo;uo souieue;sg ^¿61 y^ I3 ^^d
-xui^\[ oueies op %/,'gg un uo o;snfeoj un o;eip
•sos^o soqure uo
jejiims Xnuí sopezyeoipuis op ofe;uoojod un o;ue
•jejndod pepiuQ ei op ojunu; p uoo ojn^neui os
-y scjjp op o}uoiuipouoo ic jopoooc uc^uíaod
-ps o;uopisoj^ pp oujoiqoB pp o^ied jod opsixa
0}ire} 'sopcziicoipuTS op ofe^uoojod ojqos scu^ipop
XflO ^I 3^;uo oiuoauo^ op cpv un osopuopoiqe;so
qejoqei euo;eui uo souoispop op euio; ei uo sojop
-efeqej; soi ^ Jinpui op uopuo;ui ei opuoyv JopeA
-osqc sejjp ug ei-cpcziicoTpuis V3d ^l ^P %0S un
[__ ucuopuoui sojo^nc soun^iv 'sooiuiouooo sojo^oos
'0Z6T 3P 3Jquiopip op ¿ p epeuuij 'oujoiqo^ p X
sopeyíp 000 02I ^uopuoui Jo;ne un op seui se;nj
-ooojd uis puopn;i;sui o;oe un jos o;insoj o;sa
^ soue sop '696T u3 XNO ^1 3P osoj^uoq i p ejed
jod ouioo pjouo^ V3d ^1 ^ opuodso^ioo onb oí uo
e;uo;os pp epeoop ei 'o;ue; sej;uoiui oyqo u^
sou onb uopc^qsoAUi c^so c soiAOjd soipn^so uo^
-speo ou Acn^njfi uo uoqsono uo opouod p cjc^
'W'dd S^l 3P oXode p uoo odp^ p ejoip o;
-e;uouiepunj seopyod seXno 'opejop^ opqjej p
jopeoipui un 'oseo epeo uo sezjonj sei ueuopnpAO
ouioo jenpAO op so;oojo soi e X sosied oj;uo soai;
uo o;oop o;uopisojd p jod sepenuquoo ueuos soi
-^epodso ejn;ejo;n ei jod opuonboj o;uouipjouo^
-uouuouo;sod uoinb 'Xuoqepjog eueíAi uenp 'i^61
uopczipoipuis op ese; ei o^n;i;suoo oí epez
-nosuej; eiqeq Xen^njpi p 'jeindo^ pepiuQ ei op
-n;so op epuo;sp^oui ei oXen^nin oseo p ejed onb
-uneí'epezqiiod seui ose; ns X o;uoiuipop^ioj op
osiuiojduioo op eopyod ei op ojouo;op p jod opuj
ei jeuiqso ipyíp ooeq opouod p ojqos sopyos soip
op oppouoo eiqeq eX X soouep soujoiqo^ soi 3P
euo;ooXej; ns e uopepj uo oiquieo pp pepisuo;ui
oujoiqo^ p uo 6seue;uo;ne o;uouio;jonj sepipoui
-ejeduioo so;oop soi e 'oppuos o;so u^ uopo;ue
o;uopouo^iod odojv oooqoed o^iop o;uopisojtj pp /
-oooj op X osuoose op so;uouioui ubiaia os ouoiiqo
pAiu OAi;eoijiu^is un soouo;uo opezueop ueuqeq
oujoiqof^ p uoo sojopefeqej; soi ^J^d o;uoiuipou
/ sopoipuis so;uoiuiiaoui soquie 'ope;so op
soi ^ oíAOjd 'opqQ uo ouioo Xen^njQ uo o;uex
uopisoduioo X uo|OBzipoipuis op sbsbx
oseo p uo sej;uoi]A[ "opuonv JopeAp^ op uopuoose
ei uoo o;uouijouo;sod X ioj^ opjcnpg op p
ouioo se;siuuojoj sou joiqo op opco;uoo p uo oip os
o^qo uo 'ouisue;uo;ne o;uopojo -p opiqop o;jed
uo X- oojeui p uo ofnpojd os Xen^njpi uo onb sej;
e;uono uo osjouo; oqop uopejeduioo e
p jod epejodjooui o eppouoooa jos iv ^uopisodo
pno p uo pjouo^ seui oopyod opco;uoo p uoiquie;
-soj uopcoyui op o;und eun oo;ueid oí o;so oujoiqo^
p- jeyuíis osooojd o;sg o^iosui eqe;so oseo epeo
epo; e euofe ejn^no ns op so^sej so^iop e o;ood
-uoiui -seopyod eqoni ei X epuopuoo ei op odubac
ZI#ie;e;so euio;sis p uoo osiuiojduioo op euuoj
ei opsop ojduiois seqoni sns op pepiAqequioo ei X
poipuis o;uoiuiiaoui ^op uoiojosui
-uii eiqeq os oiduiois onb souopipej; ei uo oiqejop
oo^ipd o;xo;uoo p uo
souopeziue^io sns op ejo;nooijo;ui ouioo o;sond
-isuoo oopnA un ooijxu^is o;so XÍ1D ^l ^ib^ u'd'[\
ei e oXode pp einpoui ei uojoXn;qsuoo soaojqo
ei oseo oj;o X oun oj;uo OAi;ui;sip oí opuois 'soj
X souoisuod sei op uopezuo^AOJ eun '
joXeui uoo X jouo;ue :osooojd o;so op pepisuo;ui
soi 3S sojopefeqej; soi V oi'^12-13}?^^3 'souopenqnf
uo jououi X o;uopoj seui 'oyqo uo epuopd
soq -sepueuiop sns e;uono uo opuoiuo; ojodjooui
�En relación a la base social de la fuerza sindi
cal se coincide en señalar a la clásica clase obrera
rior y la mantención de una tradición de clase, in
cluso bajo la dictadura más brutal.15
industrial y a las capas medias del sector terciario
En el caso del Uruguay por oposición la activi
-entre ellas los funcionarios estatales- como los dos
dad ganadera genera una escasa densidad y dis
pilares en que se funda el sindicalismo uruguayo
persión de la mano de obra, provocando histórica
en la época. Así, la implantación sindical se co-
mente el aislamiento de la fuerza de trabajo rural
rresponde con la estructura productiva salvo en la
con relación a la urbana. Se ha señalado también
actividad primaria donde no tiene casi presencia.
que los mineros poseen más motivos reivindicati-
Es un sindicalismo básicamente urbano, y monte
vos al no estar situados en un marco urbano
videano, a lo que hay que agregarle la represen
(abastecimiento de bienes de consumo, servicios,
tación sindical en algunas ciudades del interior del
etcétera) hecho que en las estancias pecuarias no
país que poseen actividad industrial (Paysandú,
se produce debido a que el aislamiento conlleva a
Juan Lacaze, Colonia), las filiales de los sindicatos
la solución familiar de las necesidades y a com
estatales que tienen alcance nacional y el funcio
partir un sistema de vida y valores culturales con
namiento de plenarios departamentales de la CNT.
los patrones. Cabe señalar también que en el caso
Esto marca diferencias con respecto a la tradi
uruguayo la diferenciación entre la capital y el resto
ción chilena donde la base de sustentación del sin
del país y fundamentalmente la base poblacional
dicalismo se fundaba en la industria pero también
reducida en esta última parte del territorio influi
en la minería. Según Falabella el sindicalismo se
ría para dificultar formas de resistencia a la políti
desarrolló primero en el sector exportador minero,
ca represiva dictatorial.
el cual se encontraba distribuido por todo el terri
torio nacional, lo que le permitió confrontar directa
En ambos países la fuerza organizada de los*j
trabajadores radicaba en aquellos lugares de ma- j
mente a los sectores claves del capital -nacional y
yor concentración. Ya se mencionó la minería, un i
extranjero, que proveían además los recursos exter
ejemplo bien gráfico para Chile; en Uruguay ello \
nos- y al Estado, interesado también en captar esos
se daba en las fábricas, centros docentes, de sa
recursos. Los lazos de este sector con sectores
obreros subsidiarios de la minería y geográficamen
lud, oficinas, etcétera, donde se agrupaban gran
cantidad de asalariados. En lo que respecta a la*"
te cercanos en los ferrocarriles, puertos y cons
comparación entre ambos países nuevamente es
trucción- impulsaron el desarrollo de un tempra
Chile quien poseía más fuerza desde este indica
no sindicalismo militante en todas las zonas del
dor si atendemos a los datos que refleja la concen
territorio (...) una geografía angosta y asequible
tración industrial de la época: Las organizaciones
como la chilena, en la que con una sola carretera
uruguayas para el proletariado industrial nunca
fue posible unir a todo el territorio poblado, per
lograron mucho poder. Los trabajadores indus
mitió desde temprano, un fácil desplazamiento de
triales estaban diseminados en pequeñas fábricas,
trabajadores y dirigentes, limitó el desarrollo de
de las cuales el 90% empleaba menos de 20 traba
culturas regionales, homogeneizó la ideología
jadores cada uno (por contraste, solamente el 20%
proletaria y favoreció la posibilidad de una huelga
del proletariado industrial chileno trabajaba en
general temprana. La variable geográfica refuerza
establecimientos con menos de 25 operarios.16
en el caso de Chile el efecto de la homogeneidad
cultural y distribución de los recursos naturales,
facilitando la comunicación y socialización intraclase y el desarrollo en todo el país de una cultura
Otras características de significación
La estructura organizativa que define a la épo~
obrera de origen minero-radical. Sobre esta base
ca en Uruguay es la consolidación de una central
fue más fácil la socialización obrero-fabril poste
única, aspecto que en Chile fue antecedido en diez
años. Prevalece la organización por rama, en Fe-
18
v
\1
�61
oaqyod Buia;sxs p uoa uopBpj ns b o;uBna ug
ap oiapjafa ¡9 '(oyduiv a;uajg pp uopBuuoj b^
opBzipi^iBd souaui Bja oABn^njn ouisyBaipuis apa
-uaujoa sb{ ap BUBpqjBd uopBayisjaAip b\ jouaui A
- jojuoa ap sajoua;uB saua^jBiu soj 9p Bjnpj ^\ jod
BSBd anb 'paipuis uopisodo ap sapBpippoui SBAanu
-sand 'ouayq^ jBd ns b uopBpj U9 Bpuanyux ap sa^
-adns b UB^ay ou saauBj; sosa 'Bjapop 'pBpiui
9p S9U0ISn9J9d9J SBJ B;U9n9 9nb SBf 9X^U9) B30da
^\ ap sauopBayipoui sbj ojBZUBq bjb<j ^e'opouad
p ajqos soayp^dsa soipn;sa ap uaiquiB; A 'sbpbu
-ye seui sauopezyen;daauoa ap uapuadap anb jes
-pajd e seuia; uos oaqyod jope ouioa eua;d ase;
Bun ezueap saauo;u9 9p ouisipaipuis p o;und anb
e;seq A lzsowe sosa U9 buijojsubj; as ouisyenp 9sa
o;und anb epeg 'sepun^^s sei b ein^ 9nb o\ ofeq
•Bsajduia ap so^aipuis jod Bp
-Buijqjuoa BqB;sa B;sa ouayqa osb^ p ua BUBuiud
uqpbziub^jo bi UBin;qsuoa buibj jod o;Baipuis jod
uopbztub^jo b^ ABn^njg ua anb SBj;uaiui 'asBq b^
ua ouis B|ndno 9p pAiu b uqpbziub^jo b^ ua Bpnp
-oad as ou ouisyBaipuis ap sodq so^ ap ayiB^ioduii
Bpuajajip buq "sosBa soquiB b sapn;iyuiis UBp
9^ S9uopBzyiAoui A buo;b3Oauo9 9p *o;u9iuiB9pnu
-bj; ap sauopipuoa sej b uopnps ei A souesajduia
soj a;ue Bsuajap b^ 'oaiuiouoaa-OAqBJodjoa saja^ui
-lAuoa seuiape A 'sopaipuis soj sopo; e eqeapnu
uopBaaqq 9p o|naupA ouioa b^sisbp uopbziu
-b^-io Bf A SB^syB^idBaquB soAqafqo soi 'Baqipd uop
9p uoiaejapajuo^ :^x^- ajqoa pp osea p ua
ouioa sauopejapajuog sa;ue;joduii eya uoa ubia
p sa 'SBjauíud sb^ ap soAqafqo so^ b uapuodsajjoa
-BAqom T3\ anb SBX^uaini qBaipuis o^uaiuiiAom pp
sasBq A SBpua^uip sb| ap sBaqapjd sbj ua ^puaj
ou XHD ^1 U3íq ís anbjod 'ouayqa osea p bjbcí_
uaiquie; ajjnao oyg 'uopezyiAOUi ap A euopaoA
-uoa ap opejí^ p uaiquie; opuejapisuoa ouis sopey
9p Biua; p oya b opiqa<q 'seqanj se; ueqeueduioae
ouioa uoiaBaijqBa ns b a^imaa Baoda B^ ap
-ye sns ap ojauínu p ua a;uauieps asjipaui aqap
ou oAen^njn ouisyeaipuis pp pepiAqe;uasajdaj e[
-ajip ^Bjn^anj^sa uopB}U9uo Bun ap Bpua^six9 B^
Ba^uBjd as o^daauoo 9^sa ap oipaui joj 0Z*B^syBnp
sopo; is 'souen^iod so^ ap osea p ouioa 'xm^ ej
SBaqyod ajqos sauoispap 9p bujo^
e uepaua^iad so;eaipuis so| sopo; ou uaiq is anb
-sqo ofyj 8,XNO ^I ^ sopuaqpe soya sopo; 'i^^ J3S
e uoje^ay ZL61 ^ P u9 9n^ 9s^q ap sayuíoa so^
-sisaj^ojd sbui UBqB}uasajd as souj^iqo^ so| anb
e;sa teaipuis ejn;anj;s9 e; ap oj;uap osad [a a;ue;
'sopBdsa opuBUB^ anj ^Baipuis o}U3iuiiaoui {9 '
jeae;sap ap sg qej;uaa ^\ ua A sauopejapa; sb^ ua
ua osnpui Bpuappui a^uB^joduii jaua^ b
ua Bpipaui B| ug •so^aiyuoa soj a^uBjnp
U9 uaiquiB^ ouis
UBj;uanaua as efeq sbui Bfeasa B| ua o^anq ¿I '[ep
-yo p ua ouioa opeAud pAiu p ua o;ue; 'oaueg
•uopejapaj eun ueuuojuoa Bpue;sm epun^as eun
A so^Baipuis soj aj^ua souBipauua^uT sa^uauBuuad
osaj^uog :xOO I9 ouioa soppouoa Anuí sosea Aeg
-aid Bun ua uojapjiAuoa 9s sopi^iBd soq opB^sg p
-ipuis ap pepyuea eun e aunaj anb qqxa^ ojajqo
saABJ} b anb bA sauopBpo^au sbj opuBn^ 9ABp bz
-9;aa;a 'sdo; 'sopifa; 'sopeyq ap sesajduia ap so;ea
-ap A uoisajd ns uBpjafe sajopBfBqBJ^ so¡ soya ap
-9J anb (jqQST^) soueaueg ap uopejapag b¡ o 'bj
-ajd A uopoB Bq -opB^sg p 9^ub sasaja^ui 9p Bsuaj
epea e sa;uaipuodsajjoa so;eaipuis sosjaAip e aun
sasaja^ux soj ap Bsuajap ^\ ua ops ou
-unj jas o^|nsaj Bpjambzi ^p sopi^iBd soi ap Bpuas
-ipuis ap epua;spra e; ap ji^ied e 'edep epun^as
ofBqBJX PP oipo^ p osnduix anb so^uauíipaduix
ua 'anb so; esajduia ap pAiu e uaaajede anb so;ea
so^ soaqyod sopqjBd so^ uojanj '\6\ ap ouayqa
:VONOS V3 souiaua; soppouoa sbui soj aj;ua ("•) '
Buo}siq bi ap a^iBd sa ayqo ua BUBpx^iBd Bpuany
jog ('"JuopanqsuoQ e^ ap [euopeN oaiug o;eaipuis :
-aqsos sajo^nB soun^iv qBaipuis o^uaxuiiAoui pp
eun ua Biujojuoa as ;ejapaj o;eaipuis p jej9ua^ o\
a sayuíy so] b opiqap A oidpuud un 9psap anb uau
oiuiaj^ pp sopeyye so| ap pepye;o; ej e 'souisiui j
is ua 'ueapnu uopn;i;suoa ns jod anb sopiAias í
-jb^ ^B UBipuodsaj anb sa^uaujoa sb^ UBqB^iABJ^
-ui Bq 'BUBqsij^ BpBjaouiaa ^^ b A jBOTpB^ opq
SBuiapB apuop ayqo ua ouioa ou Jj'Bpjambzi
íap SBpuapua^ sb^ a^uauíBps iyB UBqBn^aB anb o^
,
-v
soi ap o eu;snpui b; ap buibj eunje ua sopeaja
soyanbe uos anb soaiug so;eaipuis A sauopejap J
�rar el paisaje 'dualista' aunque imponen correccio
esta politización general a todo el movimiento obre
nes significativas.23
ro dentro del campo ideológico actuaban corrientes
En relación a la ideología, las características
diferenciadas en su interior: una tendencia mayo-
generales que sobresalen del movimiento sindical
ritaria vinculada a los militantes comunistas y una
pre-73 uruguayo son su alto contenido ideológico
opositora a dicha línea, denominada la Tenden
y su postura marcadamente anticapitalista, ras
cia.26 Ello se evidenció nítidamente en polémicas
gos que también lo identificaban con su par chile
sobre aspectos tácticos y estratégicos -acumu
no en el espectro latinoamericano. Lo ideológico
lación o confrontación-, las cuales no alteraron
estaba atravesado en ambos movimientos sindica
la unidad ni implicaban discutir los sentidos fina
les por la pauta señalada en primera instancia: el
listas y definiciones básicas tales como la meta anti
énfasis de la politización. En ese sentido, lo clási
capitalista. Sin embargo, estas concepciones es
co que se afirma en primer lugar es la
tratégicamente diferenciadas -por el hecho de ser
conciencia
toma de
que ocurre durante el período: Si
tal- se hicieron presentes en múltiples hechos e
multáneamente se fue tomando conciencia que el
instancias: resoluciones de los congresos -con los
problema economicista de defensa del salario era
correspondientes informes en mayoría y minoría-,
inocuo sin un programa de soluciones de fondo,
las medidas concretas a tomar -la conveniencia o
que incluían, necesariamente, los grandes temas
no de llevar a cabo una huelga general fue una de
de la economía nacional (...) un programa de so
las más discutidas-, el posicionamiento frente a
luciones que la CNT hizo suyo en 1966, cuya apli
los otros actores -particularmente los militares-,
cación propició ante las autoridades nacionales.24
etcétera.
El movimiento sindical tomó conciencia de que
las soluciones radicales a sus demandas tradicio
Un último aspecto a destacar de este corte ho
rizontal efectuado sobre los movimientos sindica
nales sólo se generarían en las acciones políticas
les de ambos países anteriores al año 1973 tiene
que la clase obrera pudiera emprender por sí mis
que ver con el carácter emblemático que para los
ma. Del sistema vigente el movimiento sindical no
tiempos subsiguientes adquirieron la CNT y la CUT
esperaba soluciones 'de fondo'.25
de la época, debido a su compromiso con los inte
En lo que respecta a Uruguay, con la base de
20
reses nacionales y populares.27
h.
�uqv^ vpp^
o^psa ap
ajpvui xxii y
ap ojauvdiuoo nu ojqnj y
ñ odupo^^ sofiq siw y
WDZimuoQ vuDsnc;
ON^TIIHO OSVO
�Z
UO9 UOJB}S9JIUBUI 9S 9nb S9IBUOpBJ.il
SOS^ndlIII SOJP SOpO} 'OpBSBd pp SBpU9U9dX9
9p uopBf^^u A 9^i9nui 'uoponjpgp ^p odjbui un
U9 ofnpoad 9S s^jBqjiui soj 9p ^^iBd jod J9pod pp
BUIO} Bq 9}U9piS9jd nS 9p 9}J9nUI BJ B 9^^ U9 Bp
-lUn Op9nb BpBJ9OUI9p BJ 9p BpiBO Bq '09PBJ90UI9P
-ojd sns oinuijoj A soidpuud 9p uopBJBp^p ns bo
-qqnd oziq ouj9iqo p 'Bi9pj^s9 bi op g^iBd ouio^
BqB^u9p ouisiunuioo p 9nb ipvp BJJ9n 9p o^Bi\
-9d p UO9 OpUBUIUIJ^^ A B^SIXJBUI U9UIl9J
P JOd Opi99JOABJ U0I9BJ^9^UIS9p
9p OS
pp opqo ^ jb^B9S9j 9p
J9PBJB9 nS A OpB}Sg p JEBUIUIíp 9p U0pU9}UI B^ O^
-UnuOjd 0UI09
-n90 A o^pjBquioq ¡9 U9 'OArq opB^sg 9p
-jou sbia sb
oub}uoAbui
-S9JIUBUI Bp9uoj/\[ Bq Jinjp^p 9p opB ^g •B9ipqmis
Á ^B9J UOIS9jdX9 nS 'OUJ9iqO 9p BSB9 BJ 9p
3SJBJ9qq 9p
p Bf9q9J 9nb
BS9 JIUIJ9p S9
pp
SBUI
Oí 'Oip JOd
9}UB
UOIS9JB
9p u^pjo bi A SBpBUijy SBZjgng sbi 9P
O}U9IUI!AOUI Un BJ^UOD UQP9B9J BUn 9}U9UTBSp
-9jd SBUI "•p^Bp9 JOJJ9^ IB BpnpUOO SOI 9n^> ^Op
bi S9 "•'BJJ9n Bun gnb stsy^ ••ouisiunuioo pp uop
-npA9JLIBJ^UO9 BI UOJ9Iip SOpBIIB SnS A S9JB}!IIUI
-BUOPBU S9UOpipBXI SBI ^ S9I9U UOJ9qUIS 9S S0U9I
-iq^ S9JB^qiui soq *BpB^uBjq9nb pBpipuopn^qsui bi
9O uopnpA9j BjqBpd bi ojodaooui B^sidp^ osjno
ouioo BpiuinsB 9nj Bq99j B^sg #9iiq^ 9p buo}
B A BIXIBJ BI 9p S9JpBJ SOI 9P OpB9I JB 'S9I
soq "ooLio^siq opqu9S un ^prep A 9dp^ pp soubui
-nq so^soo soi jBOijqsnf 9nb BiqBq bj9ubui Bun^p
-sip p oqo9q 9a o^qoupd o^u9iuiipu9Jdui9 un 9p
BIIB SBUI UBUI S9JB^IIIUI SOI 9P S9U0pU9}UI SBI 9nb
OJBp U9 OÍ9p A 9dp pp SB9qSU9^9BJB9 SBI O}S9IJ
-iubui 9p osnd 9nb Bpu^piA 9p Buiíp un U9 oqB9 b
OA9H 9s ugp9ru}SU099J 9p Bjqo Bq 6Z-iBuopn^qsui
os^oojd p A uop3n^suoD3J bi opu9ipu9jdui9
A lpBpiu9iiqo bi JBjnB^s9J 9p osiuiojduioo ooqou;
-Bd Un 9}UBppB JBA9H 9nb BIU9^ 9S SIBd \B BqB^OZB
9nb sisuo bi 9}ub 9nb uoj9ipu9^ug Bjqo ubj^ Bun
UBipU9jdlU9 9nb 9p SOppU9AUO9 J9pod p UOJ9IUI
-nsB g/,61 3P 3-iqtu9ips 9p 11 pp s9J9pn soq
A B^sixjBuiquB Bqoni bi isb opu9ipu99SB^i '
I 9p BAISU9JO
(AOS OA AX dBO) ]vuauao o^uvj
BpruaM oiqBd ap i oiuauíBisaj^
A SBqoBq aod BpBsnbBS 'Bu^Bd xui sp
softq sopB^BqiBtu soi ussodsa ^p 3nb ojsmQ
•BJ^3M Bpi 3p JBUI IB O^unf BSB3 IUI
pp 'uoqjB3 pp 'sjqo^ pp
ipUIg SOI B 0f3Q
NOIOOV VI V SISnVHVJ VI 3Q
�El orden social establecido excluyó a los secto
res populares. Se desestimaron sus demandas que
aquellos en quienes se había depositado la con
fianza y a quienes se había dado protagonismo en
habían logrado ser tan exigentes de aquí que la
el tramo final de la democracia chilena: los traba
utilización directa y sin restricciones del aparato
jadores. La dictadura construyó una subjetividad
militar fuera el rasgo más nítido y persistente de
cargada de desprecio y crueldad hacia ese sector.
la relación entre la autoridad y los trabajadores.31
El fantasma del comunismo todo lo tiñó y justificó
El régimen tuvo pretensiones políticas y necesi
en el corto plazo. Marxismo y movimiento obrero
dad de legitimación. Para eso construyó un dis
resultaron ser una unidad.
curso que apuntó al éxito y la eficiencia, colmado
Luego del golpe la prensa regional se hizo eco
de promesas que anunciaban un crecimiento eco
de lo que sucedía en Chile. Especialmente los pe
nómico de envergadura. El presidente Pinochet lle
riódicos argentinos que aún gozaban de libertad
gó a afirmar se ha abierto un mundo nuevo para
de prensa pudieron dar a conocer lo que acontecía
los chilenos, que se ha traducido en una nueva
en el país andino. La información periodística re
manera de pensar32 Nuevas oportunidades, liber
saltaba la violencia desatada por los militares chi
tad verdadera, fortalecimiento del sector privado,
lenos. Pocas horas después del bombardeo a La
mentalidad empresarial, abrir nuevos mercados al
Moneda fueron ilegalizados los partidos de izquier
mundo, eran en síntesis los aspectos fundamen
da y sus dirigentes fueron apresados. La isla
tales que posibilitaban al nuevo chileno ser libre,
Dawson,37 ubicada en el sur del país, en la zona de
expeditivo, actuar con rectitud, tener buen nivel
Punta Arena, se convirtió en el lugar de reclusión
técnico, más información, responsabilidad indivi
para ex funcionarios del gobierno de la Unidad
dual y desconfianza política.33 La consigna dirigi
Popular. Allí fueron aislados ministros, políticos e
da hacia los trabajadores fue Todos juntos llega
intelectuales. Los partidos no proscritos debieron
mos más lejos. Igualdad y beneficios para los tra
bajadores.
La lógica militar justificó la intervención, el ata
abstenerse de hacer declaraciones de principios,
realizar reuniones privadas o públicas, y mante
ner secretaría de propaganda. Por decreto se pro
que y la militarización. Se impuso la Doctrina de
hibió también su intervención directa o indirecta
Seguridad Nacional (DSN)34 incorporada por los
en la dirección de gremios, sindicatos, colegios pro
militares y utilizada a partir de 1973 para justifi
fesionales, organismos estudiantiles, juntas de ve
car sus acciones. Las Fuerzas Armadas chilenas
cinos, en incluso clubes de madres.38 Mientras esto
estaban convencidas de que se trataba de una gue
sucedía en el ámbito político, en lo social la prime
rra y que el enemigo era interno. Según el autor
ra disposición del régimen militar fue ilegalizar la
chileno Jorge Tapia, La esencia de la DSN reside
Central Única de Trabajadores (CUT). El Decreto
en el encuadramiento de la sociedad dentro de las
Ley N 12, del 12 de setiembre y el N 133, del 17
exigencias de una guerra interna de carácter
de noviembre de 1973, confiscaron sus bienes y
antisubversivo contra el enemigo común". Bajo
prohibieron su actividad, se suspendió la activi
la DSN el sistema social se convierte en un siste
dad del Sindicato Único de Trabajadores de la Edu
ma bélico. El enemigo era interno y para su con
cación (SUTE)39 y las Confederaciones Campesi
trol o eliminación se aglutinaron las fuerzas en el
nas y se prohibieron las elecciones sindicales, se
poder. En torno a esta construcción real o imagi
suspendió la negociación colectiva, y quedó sin efec
naria se fortaleció la unidad militar necesaria para
to el derecho de huelga. El Estadio Nacional de
defenderse como grupo, al tiempo que contribuía
Santiago se convirtió en una gran cárcel. Muchos
a superar las disidencias internas.36
En este marco de violencia todos quedaron
involucrados y especial tratamiento recibieron
sindicalistas, así como ciudadanos extranjeros, fue
ron remitidos allí.40
A nivel nacional el panorama era caótico. Las
primeras resoluciones adoptadas por las autori-
24
���¿z
Oip 0^S9 Á SBUBUI9S SBUiqjn SBI U3 Opp9JBdB
-sop uBiqBq soinoqiB soq -sred pp sopBoigui soiU3
ouinsuoo 9p S9iBpu9S9 so^^npoíd 9p b^ibj bi jod
UOJB}S9}Old BSB9 9p SBUIB SBq 0pUBS990ld UBqi 9S
6i7'sred pp o\\on
p U9 9}UBppB BpBq o:yBS ubj^ un BUByyq
-isod jByyui U9im^ai p anb jbj}soui 9p uopu9}ui
bj A B^iuiqdo pnypB Bun uoj9iuinsB (xgiMISV)
9nb soiquiBD soi JO(í sopiAOuiuo^ uoj9ia 9s s^ppos
S9J0^99S SOI SOpO^ BJ^O n BJ9UBUI BUn ^Q gtIBUI
-IOU 9^U9UIB^npSqB BJ9 BUIIBq 9
9p uopBn^is bi 9nb JBin^^sB U9 uoi9qsisui
-UnU9p O^U9UIIIB pp UOpBJOqBp BI B UBqB9ip9p 9S
9nb S9iBU}snpux soq 'S9^uBpi9uiO9 soi ^ ^qBdjno
uoponj^suo99J B^ jod 9SJiun b sou^yqo soi sopo} b
-O9 soqoni^i -souiioui soi 9P ^^M^d iod BuuBq op
Bítel}U9 9p B^IBJ BI B ^iq9p 9S BUIJ9UI Bp 9nb UOJBp
'(VNS) Bjn:^n9uv 9P reuopBN pBp^pos b^ ouiod
OI9J9UIO^ ^9 A UOponpOJ^ BJ 9p UOpBJ9p9JUOg BJ
-!I!UI S9pBpiJO^nB SBq -BpBUOpBI BUIJOJ U9 UBd p
uoi9ipu9A soi;o Á sB^i^nd sns uoi^uqB ou sopi9ui
so9ijn^B^9jA[ s9|Bu^snpu¡ 9p uoioBposy bi A
(33S) I^q^d o}U9iuog 9p pBp^pos bi '(OOOHdOO)
OpBUIBfl Un UOJBZIJB9J 'SBJOSIUI9 9p ¡BUCH9BU BU9pB9
B| 9p S9AB.I} B PdjO^ pp S9ndS9p Bip Utl 'S9}UBp
-J9UIO9 A SOJ9UOIUIB9 9p SOIUI9J^ SOq
ib^iiiui B^unp Bq -UBd 9p b^ibj bi b opiq^p 'ojiqo 9p
S9pBpnp SBUBA U9 UBqBUIIOJ 9S SBpD SBSU9^xg
I UO9 JBin99dS9 9p SOpBSnDB
-S9p BJ 9p 9SJBAJ9S9jd OpBJítej Bq 9nb ^BUOPBU
-lunuioo b^ b ^puicuduioD 9nb pBpuBpqos 9p
BUn OUIOD ["•] BIUIOUO99 Á pBp9pOS 9p O
oppoui un ouiod 9nb sbui ouj9iqo p uod uop
-Bpj ns U0J9TUinSB Á UOp9nj^SUO99J 9p OS99Ojd p
uo9 sopBDiji^u^pi uoJ9quis 9S ouiod isb 9n^ 'Bq^ni
Bidojd ns b opB^il opi^jns BiqBq S9nd ox^o un^uiu
9nb sbui BqB}U9S9Jd9J so^ 9nb UBqu9S 9nb
OA9nu un jod 9pu9qv 3P opou9d pp
u9buii bj opu9Án^^sns uoj9nj gnb
-BS9jduI9 SOIUI9J SO| B JBU9jduII OJ^
soi 3^^U9 Bpipunjip Anuí 'ibuopbu uopDnj^suo9
-91 BI 9p UOpOU Bq BpU9J9qO9 Á BDIítoj B^I9p OAn^
B UBJBSBd S9}UBPJ9UIO9
Q9iunuiO9 9g #sopnpoid soi U3 iezVs un 9P
bi b SBip souiiqn soi U3 ouosoj^nb Á b^jbu uoi9ip
-U09S9 9nb S9iqqsnquio9 9p s9iop9pu9A soi b jbu
-opubs BiBd BUBduiBO Bun opunuB jb^iiiiai B}unp
BI 9^JBd ns JOJ ef/0AI}U99U! Un^IB U09 JTB^UOO B
UBA S9J0pBfBqB.q SOI ^ I^UOPBU UOp9n.I}SUO99J BI B
SOpB^pA J9S B UBA SOUISIUI SOI OJ9d S9J0U9dnS UOS
sopoo soi 9n^> cqu9uioui ns U9 ojBpgp ozBdo uiui
-B.fu9g 9^ubpubuio9 P^iodsuBij^ 9P ouBpi99sqns
13 *%009 un ^SBq uoj9iqns so^py Á 9^poB 'JBonzB
*9qo9I ouioo S9IBPU9S9 so^^npojd soj '%00 un u9
-9jd SOI 9P O^U9UinB p 0ZIIBJ9U9^ 9S Ojp BJBd ¡BlUI
9}S9 U9 lo^jBqui9 uis Ijio UBpBq 9S SB.f^nb SBq
uojb^u9ui9J9ui 9S BUBqjn uopouioooi 9p sbjub; SBq
*%000"T ^ %008 3-^U9 o^u9umB buijosb^ Bq *sop
-UBUI OU9Iiq9 OpBUBS9JduI9 p O^I9pUO9S9p 9p BUIíp
9t,"UOpBnqS BI -IOd B^9pjd 9p IBU9S U9 SBIOJ99B9
-OUO99 BI OpUBZTJBUOpBJ *S9JOU9^UB SOUJ9iqO SOI
9p S9J0^I9 SOI ^^AIBS BqB^U9^UI 9nb
9p o^uouinB un bjboijiu^is 9nb 'd
-OqB B UB^qqO SOI 9nb 'S9UOISIO^X9 9p BpU9}Sp^9
BSU9jd bi 9ps9Q Zi^'%00S ^^sBq 9p sopojd
Jin9S J9p0d BIBd OI9Uip 9p SBUinS SBS9ni^ JBU
uopByui Bun BJ9 9nb BqB}U9uiBpunj 9s
SBl JBUOS J99Bq B UOJ91AIOA BSB9 9p SBUIB SBI SOUJ
-Bq soun^iB ug ["•] s^uopunj sns uoo opu9iiduin9
opo^ uopByui bi 9p buisb^ubj ig -pureps uopu^^oo
bi A sop^jd soi 9P uopBzyBj^qii bi uoi^nj
-jn^ s9iB^iiiui soq uopBino9ds9 bi b á B}S9}oid bi b
-911 9n^> soiquiBD J9pu9idui9 9nb ^iqBH ODyqsnf oí
SBiopinqij^sip sbi ubj9 9nb uoiBOiidoi so^s9 oi9d
soq 'sopipj^d S99ipui soi J^J^dno^j b ubjba
^u9 9p sop^jd 9p so^u9uinB uoj9isndsip soj
-U9IUip9iqB^S9 9p SOU9np 9}UPA S0piU9^9p UOJ9ng
ouinsuoD 9p soinoqiB soi 9p UBqins ou 9nb sbi
Anuí S9 -uojb}S9Jiubui- o^u9uioui p jo^ ^"o/oOOO"! ^
OSnOB SOI 3S SOSBD SOI SOpO^ U9 'SOpi9UIO9 9p SO^
uopBdn^oojd uoo 9jiui BiuBpBpnp bj 9nb 9iqBqoid
S0p9ld S9J0Í9UI 9p BJ9dS9 BI B O}U9IUTBJBdB9B 9p
-IBuopBJ uqpByui B}S9 aod JB^yiAl B^unp bi BpBq
bi uoiBpunu^p 9^iBd ns iod s9^UBpi9uioo soq ["•]
l0^U9lUip9^SBqBS9p pp S9}UBpi9UI09 SOI ^ UOJBd
�La reacción de los trabajadores
Desde el primer momento la dictadura temió la
respuesta de los trabajadores. Había que eliminar
todos los mecanismos de control y autogestión ejer
cidos por ellos durante el gobierno de Salvador
Allende, quien les había concedido espacios y par
truyó al movimiento sindical en términos polí
ticos, los sindicatos quedaron sin ninguna re
levancia, sin ninguna significación ya que que
dó prohibida la negociación colectiva.51
En el mundo sindical los recuerdos acerca del
golpe coinciden en que fue bestial y brutal. Así lo
ticipación en la toma de decisiones, previo recono
define el obrero de la construcción Carlos Pinedo,
cimiento de sus estructuras sindicales. El régimen
militante de base cuyo relato da parte de la agresi
militar puso fin a este estado de cosas de manera
vidad del golpe en las afueras de Santiago, en la
radical. La violencia desatada contra las organiza
comuna de Valdivia.
ciones de obreros, la intervención en las fábricas,
el desprecio abiertamente manifestado, los
...el día del golpe en la tardecita fui dete
nido, al día siguiente fui liberado, luego en
enfrentamientos callejeros impidieron una reacción
octubrefui secuestrado y torturado por el Ejér
organizada. Cuando los militares irrumpieron en
cito. A mi madre se le decía que me fuera a
la escena pública haciéndose responsables del golpe
buscar a la morgue. Mi madre iba y le mostra
ya tenían definido que no cederían el más mínimo
ban los cadáveres. Fui liberado nuevamente.
espacio a la respuesta popular. A la represión se
El 2 de noviembre del 73 estuve siete días en
sumó la crueldad y el terror. El régimen en ningún
tortura... Se me formó un Consejo de Guerra.
momento se dispuso a dialogar, por el contrario
[Yo] tenía demasiadas evidencias de tortura,
trató de desbaratar el movimiento sindical elimi
hematomas, etcétera. Eramos marcados con
nando a sus líderes. La sociedad quedó bajo con
números, no se permitía la visita de nadie,
trol y en particular los trabajadores y su accionar.
estábamos en Valdivia en un gimnasio... que
Estaba aún muy vigente el recuerdo de la expe
antes del golpe pertenecía a los trabajadores
riencia de los sindicatos y su protagonismo du
bancarios... El tribunal estaba compuesto por
rante el gobierno de la Unidad Popular.50 Deste
la Armada, Fuerza Aérea, Ejército y carabi
rrar este referente y desarticular su potencialidad
neros [y] condenaron a muerte a mucha gen
de lucha y de convocatoria fue el requisito inme
diato que se planteó la dictadura.
Hasta el 73 [el movimiento sindical] era
pero fueron conatos muy débiles. Pero desco
altamente politizado y fuerte, habíajugado un
nocer esto es faltarle el respeto a la gente que
papel importante en la UP, todo era bien valo
resistió... [apesar de lo cual] los trabajadores
rado. Obviamente uno de los objetivos del
mantuvieron una organización mínima, preva
leció el miedo. En el sur [se] hacían cosas en
golpe militarfue destruir el movimiento social
y particularmente... el sindical por lo que el
movimiento significaba para el movimiento
popular y los partidos de izquierda. El golpe
de Estado aniquiló al movimiento sindical,
forma clandes tina... 52
El dirigente del gremio bancario, de origen cris
tiano, Sergio Soto, entiende que:
asesinando a muchos de sus dirigentes, otros
Hubo gente que hasta el día de hoy ten
se exilaron, [otrosfueron] desaparecidos, [esto]
drá la responsabilidad histórica, que supues
ayudó a desintegrar al movimiento político y
tamente siendo progresista se sumaron a la
social en general... [Permanecieron] a nivel de
confabulación contra la UP asumiendo posi
base los sindicatos de empresas... En térmi
ciones de derecha.53
nos orgánicos [quedaron] medianamente
estructurados. Si bien es cierto [que] se des
28
te... Hubo resistencia armada por parte de
algunos trabajadores en Los Cerrillos, Talca,
Por su parte el dirigente Miguel Ahumada, pun
tualiza fallas del gobierno de la Unidad Popular:
���-ijcIb ^\ ooijpsnf o}s^ -miajiip p^papos
anb Biq^H •o}U9tuoui ns ua ^upua^re ^suaad ^\
opunuap o^ otuoo 'ouisit^uopmi ye ^ua^qo ^ia ^j
^qejríBn^ui Rinp^pip ^\ a^i^d ns jo^ -oujopj uis
ouiuibd un u^ipuajduia sajop^feq^.!} soq
-udiud ]^ ud opunínqnj) nqnjsg •••djuduw]d]d
-uiod DJdunu ñ jddijjws sd nijiwnfi^^^ -duBudud^j
ud odZdUDUiJd^ -d]Udjud ]g dp nsddduid D] dp
uojDSjndxd dui dnb Ud djquidjjds dp j j ]d dj
-sdi] J¿6JUd JDfbqDdj d djjud q^ -üip ]d djUDi
-np JDÍbqDJj ñ dxpou D] ud JDjpnjsd Dijiuudd
•••ouDjisjdaiun djunijmjsd m^ -ojdjnujorojdjqo
-uyp so\ uoo jnwuudj dnb ñnq dnb sd ojunsv
-jsjdmufj D] djjud ojudciuod un niqnq dnbiod
SdOUOJUd 'DUDJJXd DZDJ TOUTl dp UOS '"S9JUd6
dnb djudiud ]g ñ (HDVSÍl) oBdjjuds dp prp
g9uqsvcd Udqdp ou ojudj
o\ dod 'uosudid dnb soj uos '.soprjnqn dnb ñoq
Udaofñnui jopnfnqnjj un nud "O •nnBndun'^
-dsddd ü nzdiduid ds 'sdjopnfbqnjj so] dp soip
ouioo oíbqDJj yui djojui [tjjd] 'djudiud¿ ]g dp
jd ñ sopddvjvdnsdp n 'sdjudBuip sns ü sinB
jui 'ojdww ojuduwduiDd ud oppnu ños
dnbdod Uvjsd ü nqi spiu nounu vñ vuvip npia
-uiDO un ud ojynud ñ ojjiddu djudBuip drifdjpnd
oiqns ds djudiunps 'oddpojnd ns niqns ds ou
so] dp Dddjjipjod DUd]d ud ojmanpud ojuduind
v] dp ouddiqob ]d u^ opnidjdp op\s niqnq dnb
dp pnpmo D] djddi] qpd]sdjj ds oBdnq -sdpuy
-dddp so] [dsjvunuj]d] v unzudiuioo Dinpnjojp
x>] ud sddoqu] dp Oddunduioo ns dnb ddqvs d]
-udddd dQ ]Tjuosddd ñ ]r>joqv] vpia v] ud ouioo
'IDdipws vpia z>] ud o]ux> •sdjopvfoqvj] so]
U9 p^pqiq^suod
-S9J
\ 9p
njvd d]qudd] dnfosd opo] 'ofoqnj] dp sodduvd
pp
p ^jj&d ns
-ndn oqni¡ ju 'snpipdui sd^ uojduioj ds ou dnb
dnf sdjopvíbqvj] so] vjvd üjnpnpip rrj
ojudiunaoui jd jdcijds UDJdjjnujdd dnb sojdj
-nsnd '.dddio souimpod o] ou dnb ld]qudd] odyo
-siq ns jnpjunBnojuund ud o]jnpmn6 'jnoipuis
z>] ñ 'ou siod d]Sd ud oidd sd]jx>d sod]o ud nq
^'"ozD]duiddi dp sojpnno so] idudj n 'duoj
-uiod dp 'sd]Ud6urp sr>Bd]oo dp ugíoundnsdp
[9
U9 Á yejoqe\ o\ U9 osnd
-ns 9nb
^ 9p
dp ugxsdddun D] oBudj o •dsjnjndjjjn n gjapa
dnb oudnbdd ñnui jojdds un n gfdp dnb sojudui
-d]d dp ugjuoui un gooaoud 'ugpnud^n D] goon
-Oddosd ñ souinBd]] ynbn njsnq :[oRp] djudBn]
dp nuoñnui D] ojdd sdjnBn] sojuijsip ud sojdu
—oujdiqoB 'sdjojjníbqnjj 'ouisrjnjijnns ugionpj
-isnfdp ojundouniDdiDS sou ñ "•sdjr>jí]mi íod
-UDjSd D] dDd as ñ sodijmi so] udUdja [opuonj]
-oqoj] ]jui zi dPdopdpddjo soumqgfbqz>d sd]
-uoud ñni¡ ou 'duijd ud sojdjqo ñnq ou 'nudj
-dqoo o] ud sounui so] uod [sounjDS] 'sddopnf
-oo uos 'snpnuioj snouqnfdp sopopijuno sdui
opddnodi
un s^ "sopmd]dp uodvpdnb nuoñvui V] "oz
-oudsdp sis]]dud un DJdpjq udmBjn i "sounui
ñ oujdiqoü jd iDjjnoifip dp ugisdddxd Dun ñ dui
-ouoodj dnb nupudj ounpqjnd jojdd dp ojsia
sou [dd]o6 ]dp mp ]^j uo^inu dd]o6 jd lopnño
D] ud ¿ ñ o¿ p djuDinp so]jnfoqnq dnb ido
sopr>\po]sno ojjsdjjd dp soudui oood uojvovs
••-jopos opudpuoo dp ouid]qojd un ñoq ug\q
13 U3 sdJDjyjau sopunq so] ovpni D] joduoqns
sofbq spui [sdpmu dp npnzi]Ddipuis] djudB nq
i]]Y] •••DfdjduioougiDDrmsDun sounam djudjudjj
-uud so] dp uompicqo ds sorpdui sdpmu so] ñ
-siqodJdp djd ]dp sdjDdipms Sd^ud6uip ¡niqnq
-si]DOipujs ]d uoudiaia so^^ sdjDdjpuis sojdp
sduoiDDZijinoui sdpuDdb oxpdq [uniqnq dnb] dj
-dndnxpnui 'snipjnw. sdpuoj6uodofh]fdpoui
-dd ñ 'oudjds dp ojudumn íod '"nuduyiu D] ud
-sdjunBiB SDJdjqo sduopnjjudouod 'ugpndpq
so] ds dnb d]qnsuddun rúa dnb %jp un unrp
sü] ud ídpod pp ojpnpdd un nyudj a sdd
-jqfDun [dr^j] ^/^ D] dp ouidiqob ]d Didvpdouoo
ou djjdnfñnw dnfojnjJDjdip D] dp dd]o6 ]^
dqoou D] ud dnb sd oBudj dnb opidnodi ]d ñ dj
[dnb] sdjudBujp dp ojouisdSD jd ojuono ud ops
nqnsnd objo dnb nypudyud ds dd]o6 jd uoud^uD
-uidj oms ududnui dnb so] sojudp souna uos
-Dd dnb sduojDDpuduioodJ sd] souiDipnosd ñ
�cación del terror y la violencia y el despojo de to
dos los derechos sindicales. Una nueva concep
ción del hombre y de la sociedad, fundada sobre
el nacionalismo, el realismo y el pragmatismo... El
nacionalismo chileno más que una ideología es un
estilo de conducta, la expresión genuina del ser de
la patria y del alma del pueblo... en base a la uni
dad espiritual de los chilenos... la justicia e igual
dad ante la ley, la restauración de la dignidad del
trabajo, la creación de una moral de mérito y del
esfuerzo personal y la sobriedad y austeridad de
quienes mandan... convertir a Chile en una gran
nación, para dejar a nuestros hijos una patria lim
pia y pura...57
La represión y violencia dirigidas al principio
En el sector de la salud en tanto:
Los funcionarios públicos fueron enviados
de vuelta a la casa, por lo menos en el Minis
terio de Salud y ahí estuvimos todo ese tiem
po consultando si íbamos a volver al trabajo o
si nos iban a dar el finiquito. Pero después de
dos meses [de haber] revisado la vida de cada
funcionario, si ellos decían que sí, que la per
sona podía continuar en su cargo se conti
nuaba y el resto... Yo tuve la suerte de estar
con las personas que ellos decidieron que po
dían continuar... perdimos muchas cosas como
trabajadores, beneficios que teníamos ante
riormente, como por ejemplo pertenecer a los
bienestares y perder la calidad de funciona
hacia los dirigentes marxistas, fueron acompaña
rio publico, perder la antigüedad, perder mu
das de una política de cooptación hacia aquellos
chas cosas que teníamos...60
sectores que más vulnerables se habían mostrado
a la presión de los opositores al gobierno de Salva
En los primeros años el gobierno dio muestras
dor Allende. La estrategia militar apuntó a la divi
de su necesidad de lograr adherentes dentro del
sión y despolitización del movimiento sindical. Con
sindicalismo o neutralizarlos. Ilegalizada la cen
este objetivo la Junta creó en 1974 el Secretariado
tral surgieron a nivel ministerial una serie de ini
de los Gremios.
ciativas dirigidas a reglamentar y despolitizar los
sindicatos. El Estado reguló, a partir de políticas
La dictadura creó sus organismos parale
los: el Secretariado de los Gremios, que pre
tendió reemplazar al movimiento sindical, don
de la dictadura canalizaba un montón de pro
yectos, y se afirmó en algunos dirigentes.58
Como parte de estos intentos fue creado en 1975
el Colegio de Profesores.
esencialmente restrictivas, las remuneraciones;
desconoció a los antiguos dirigentes; prohibió la
negociación colectiva; suspendió el derecho a huel
ga y estableció a través de decretos nuevas formas
de contrato laboral. Todas ellas fueron medidas
desordenadas y en esencia mostraban la necesi
dad de estabilizar y evitar por todos los medios el
conflicto. Por otra parte, la estrategia estuvo diri
...el Colegio de Profesores que nace bey o
gida a ganarse la confianza de los empresarios.
la dictadura es una creación y criatura de la
dictadura con todas las directivas elegidas,
sin ninguna posibilidad de participación...
exigía a todos los profesores tener que estar
[colegiado] para poder dar clase... Cuando los
gremios de colegios de profesores comenza
ron a plantear quejas por la situación que es
taban viviendo, particularmente dirigentes de
la Democracia Cristina que habían apoyado
el golpe anteriormente y ahora comenzaban
a quejase por el tema de los derechos huma
nos, la dictadura disolvió [el Colegio] y creó
por decreto las asociaciones gremiales...59
32
Para que las definiciones en lo laboral se reali
zaran fue necesaria la aparición en la escena pú
blica de los teenócratas.61 Ellos ofrecieron a los
militares el proyecto económico alternativo que no
poseían. La aplicación, el desarrollo y éxito del
nuevo modelo supusieron el disciplinamiento de
empresarios y trabajadores. Ambos actores socia
les se vieron expuestos a cambios que en lo esen
cial buscaron crear nuevas mentalidades y asegu
rar funcionalidad al sistema capitalista. La revo
lución capitalista integral se pondría en marcha.
�sauopBziuuiapui sbi jBBd b Bijauíojd
-uioa as anb 'ouayqa oujaiqoíí pp Bjuana jod sbu
-IUI SB^ JBJJSlUIUipB X Jl^Uip B LTBU3AIOA
X ^pUOOBUV SBUBaiJaiUBajJOU SBIUBdlUOO
anb ap Bjuana BqBp saiBuoypa sns apsap anb 'saui
-} Bjs^aj bi oiuouiijsaj oí isy SBjBipaumi uojanj
Bjajudna uopBjojdxa *e\ b uopBpj uoa sauoispap
SBq g9^BuopBUja^ui opBajaui |B BjnjjadB ajjanj
Bun ofnpojd as X SBpau^B sopajd soi uojbziibj
-aqy as 'ibjs^joj pBppupB bi ozijBAud as íBpqipaja
X Baiuaaj BpuajsisB bi ap opBAud jopas \e os
-BdsBjj p opuaXnpui '^uBsajduia jo^aas ^B opBui
- jojaj jo^aas pp SBDiuiouoaa sauopBziuB^io sb^ ap
soAqaB soi uojb^ph as X ^(O^HOO) ^pqsnpui o^
•oppoui OAanu p ua aj ns UBJB^sajiuBui X soijBsap
soi UBjaiuinsB sa^uBsaaduia soiuiaj^ soi 9n^> ^-i^d
ouiuibo p oubiib 'BAqiuyap ua 'oujaiqo^ ia ubu
-aaajOABj soi 3}uauiiBuij saiB^uauíBujaqn^ sauois
-pap sbi 3n^ U9 UBqByuoo -oujaiqo^ p BuiuinsB
anb so^uaiuiipuajduia soi ^P^q a}UBpadxa X BAisBd
uaiq sbui pn^rpB Bun uojatAn^uBui sajo^aas so^sa
anb apua^dsap as BjnpB^aip ap Baoda ua sapuBsaid
-uia soiuiaj^ soi ^-icps o^aduiBO ouuanino ^p oip
-n^sa pa 'pjoqBi bi JBjnaqjBd ua X sappos sboi^
-yod sbi uojBnpAa X uojBuoqsa^ anb 'SBpjaouaa^
soi 3P -q J^ X o^uaiuiquasuoa p oip anb 'oujaiq
sapjoqBi sauopBayipoui sbi ouioa jbj}soui o^afqo
jod auaq so^aadsB sopa ap uopBziiBn^und Bq
soi uojBSBdsBJ} as 'SBJjap ap opBajaui p ozq
-dB pp opBi un jod pBpyíqBSuodsaj X Bjqo uojanj
-uauíoj ap uopBJodjoo bi ap saiBLqsnpuioj^B soa
n as bubj^v ^uiJOja^ ^1 ^ uopBpj uo^ UBind
-BqBj^ pp Bjnyna bi opin^qsuoa BiqBq soub 3}ubj
-np anb oí opo^ jBJ^a^uisap b X ofBqBJ^ pp opunuí
-aidojd sbi souanp son^puB sns b SBpm^psaj uoj
•BiiiuiBj ns X jopB.f
-oj pBpiujq ^l Jod sBpBidojdxa saiBLqsnpui sapBp
-anj 'opB^s^ p o^dopB anb sauopB^uauo SBAanu
sbi ^ opjanaB aa 'soxio aj^ua 'SBaxuiouoaa sa^uop
-Buja^m sauopBpj sbi .rezil^tu^ou X sBAipnpojd
p JBayipoui b uojBAay anb pnyuxteui {&^ ap uoj
-anj soiquiBa soq 'Bjauí^ asop Bjsiuiouoaa p 'oÍBq
-bjx ap ojjsiuiui X BjBjaouaaj p jod opBuasip '6Z6T
sappuai^p^a souBsajduia soi ^ ajuauiiBnpiAipui
b oip oujaiqo^ p ¿Q\ ap ajquiaiAou ap \\ ia
ouioj uopBzyiqpcay Bq Bpuapya X pBpiApipduioa
-oaa Bapipd ns sapuBsajduia soxuiaj^ soi^ -i^^ouoa
ap jijJBd b pjoqBq ubu P uo ^aijbuijou buijoj
sasBq sbi -reauBS 'sopBpajaq souquinbasap sa^dp
-uud soi -TBZLrein^a.1 :ubj3 soApafqo soXna 'boiuiou
jBpyauaq b osBd Xai bi X sapjoqBi sauopBpj sbi
oasnq a -ofBqBjj ap osaaojd p ua sauopBayipoui
bi uaiq is E9#sopiioqB uojanj iB^idBa pp bpubub^
X oiuouiLpBd p ajqos so^sanduii soi ^ 'opBÍBqaj
-bziub^jo BAanu bi b ofBqBJj ap Bzjanj bi JB^dBpB
BqBp 'Baiuiouoaa Bapnod ns Biuijap ou unB B}unp
-unf SBjnjanjjsa sbi PU^:^lTqap 'BAijanpojd uop
•B^uana ua
sopxua^ sbui sa^o^aas soi uBuas sauainb japua^ua b
anj sBsajdma sbi 3P S3P^PH^^ ajqos uauíBABj^ ia
opuBzyBjaqy 'ouiuiya as p^ai aÍBjjiqjB ia SBaip
ap auas Bun X BAipnpojd uopBJjuaauoasap 'japod
JBpyauaq ap bi anj ouiuiopajd anb Baqipd Bq saj
anb sBApBpiui sBjauíud sbi uojanj so^sanduiT
-ojdbj sajx souBsajduia soi 3P I3 -Jojaas ops un b
Bun OAn^uBin as 'a^uB^sqo on "oujaiqo^ p o^dopB
pp uopBJjuaauoa :ojp^a UBja^nj SBuayqa ^9sauop
-Bziujapoui sbi 3n^> ^JBd souBsaaau uBpBq as saj
•soiJBsajduia soi ^í^^^ iBpuajajip BUB^nqu^ Bapipd
soi uojbziuiiuiui as ajJBd bjjo joj -sBarypd-op
bi ap uopBniBAap 'BpuBinap bi ap uopaBj^uoa
'sopajd ap uopBziiBjaqn Bq 'Biuiouoaa bi ua
BiqBq SBaijyod sa^j ap oyojjBsap p anb sopyauaq
BJBd iBasij ^pijap pp uopanpaj 'ibuopbu Bpauoui
-Bindod sajojaas soi ^ SBipaui sBdBa sb^ b opBu^isB
soi 3P o^uauínB p X oujaiqo^ pp so^sb^ soi •i^.feq9J
opuaa as saja^ui p oidpuud ib uaxq is '
SBaqipd 'saiBpos sb3jb sa^uajajip sbi
anb B^siiB^idBa uopnpAaj Bun ap o^b^i as ouanqa
osbo p ua 'uopanj^suoaaj Bun ap anb sbi^
Bzaid Bizn ^op^presaiduia xa
-os sbzubiib ap opBJinsaj ouioa sappos SBayipd
ap uopBJoqBp bi jpap sa 'pBpyBSjaAiun ns ouioa
opBjsa pp sappuasa SBaijsuajaBJBa sbi 3P uP
-UBqB p ua uojBjsajxuBui as soiquiBa soi ppos oí ua
•opBjsa pp sauopunj sbi -iiuyapaj X jbpba 'jbui
-jBsap oayduii oppoui OAanu pp uopBjn^nBui Bq
�por ambas compañías con las utilidades produci
de eso tan siniestro. [Ahí conocí]el Libro Blan
das por explotación de los yacimientos de cobre.
co donde la dictadura intentó justificar la
El gobierno militar estipuló que las empresas se
muerte de Allende y el golpe de Estado, que
rían las administradoras y mantendrían la direc
nos [leían] los militares cuando estábamos
ción técnica de los yacimientos pero mantuvo el
presos. En la cárcel día a día nos decían lo
principio de irreversibilidad de las nacionalizacio
malo que éramos nosotros, nos tenían con el
nes. Si bien la injerencia estatal en el área econó
cuento del Plan Zeta.70
mica comenzó a replegarse, en el caso del cobre,
por el contrario, los establecimientos y yacimien
tos permanecieron en manos del Estado.
Durante la dictadura no se privatizó el co
Las medidas iniciales aplicadas por el gobierno
fueron bien vista también por los empresarios, quie
nes parecían estar motivados -sostiene Camperopor una idea expansionista que se vio canalizada y
bre porque les convenía [a los militares], por
estimulada por las políticas de Estado. Las medi
que tenían que ver con las utilidades, pero
das fueron asumidas por estos sectores como de
tampoco hicieron un trabajo de protección, de
emergencia ya que el gobierno aún no daba a co
exploración, de investigación, eso significó
nocer claramente lo que posteriormente sería el
retrasar la tecnología para seguir avanzando
modelo neoliberal. Los empresarios actuaron con
y descubrir nuevos [yacimientos]... Durante la
autonomía tanto del Estado como de los partidos
dictadura lo que se pudo mantenerfueron las
políticos y disociaron permanentemente la crítica
divisiones... Existía la posibilidad de que [hu
económica de la crítica política. Al comienzo, más
biera] nuevas minas, eso se entregó al capital
que cuestionamiento hubo desconocimiento de la
transnacional para que ellos hicieran las ex
modalidad y velocidad con que las autoridades
ploraciones. .. 66
aplicarían las nuevas políticas. El sector empresa
Estas iniciativas contaron con el apoyo políti
co otorgado por el gobierno norteamericano,67 que
se propuso colaborar con el régimen militar a fin
de mejorar la imagen de Chile, tanto internamen
te como en la escena internacional. Así por ejem
plo el Comité de los 40 aprobó, en octubre de 1973,
la suma de 34.000 dólares para la compra de una
estación de radio antiizquierdista y para cubrir
gastos de viajes al exterior de voceros de la Junta
militar. Por otra parte la CÍA colaboró en la prepa
ración del plan económico [...] y asistió a la Junta
en la preparación del Libro Blanco sobre el cambio
de gobierno en Chile, publicado en Santiago des
pués del golpe.68
rial insistió en tener un papel más activo en las
mismas pero no fue atendido. El gobierno fue el
que definió las reglas de juego, y los empresarios
tuvieron que aceptarlas. De todas maneras las incertidumbres existieron y se plantearon en la Con
vención de Industriales realizada los días 13 y 14
de julio de 1974 en Santiago, donde participaron
más de 1.000 empresarios. Allí se pusieron de
manifiesto las dudas sobre la Economía Social de
Mercado (ESM)71 en la que los empresarios fueron
llamados a jugar un papel medular. Ante esto el
empresariado se mantuvo dubitativo y poco infor
mado, el gobierno enviaba un mensaje de
protagonismo confuso. De todos modos estos sec
tores asumieron el desafio como un deber patrióti
Cuando salgo de la cárcel, salgo con un
cartel de terrorista, se nos acusaba de inte
grar el Plan Zeta69 [a partir del cual] la dicta
no laboral, al fijar una política restrictiva de re
dura estableció toda una lógica de que la iz
muneraciones y suspender la negociación colecti
quierda en el país iba a asesinar y a dar un
golpe de Estado contra los militares, y se nos
dijo que en Valdivia... nosotros éramos parte
34
co y un compromiso ideológico con un gobierno
que les daba seguridades, especialmente en el pla
va.
Desde la perspectiva sindical todo este proceso
fue visualizado con ciertas expectativas pero al mis-
�9
X uBiuajuBín as sauopaB SBq 'sred p ua bpbjbs
-ap BiauapiA bj b ouajj saaaA SBqanuí uojaisnd oq
-p^a p ua souaqqa sajua^uip jod souisiui soj ajuB
SBpBzipaj sBpunuap sBpBjajpj sbj X 'sojjo ajjua
'flNO ^[ ap BaiqtUBsy b^ ^ jjO bi ouioa souisiub^jo
ap puopBUjajuí uoisajd B| anb ua soub uoaang
9¿*"Bjajqo asBp Bf Bpqauíos
opis Bq anb b SBpnq X sauatuua soj jBpiAjo jaaBq
uapuajajd Bjunp bj ap sajuBJ^ajuí soj trejBq anb
SBpunuap SBq -sajua^uip sns X sajopBfBqBjj soj
bjjuoo opBinoj UBq anb SBAisajdaj SBpipaui sbj op
-unuí p ajuB JBaijqsnfBjuajm 'ajuauíjBuopBUjajm
a jbuopbu opBÍauBui 'osaao^d opipua^ajd
Bpa Bj^uoa 'ospj X
uoa 'oaqqnd osaaojd un jBpiui [•••) auod
-ojd as JB^i^i^ B^unp Bp> anb Bi^iaApB 'sopBaiunuí
-oa ap saAB.q b 'pj^uaa Bq •pBqnaqip Buiaxp^a uoa
o^ad 'so^nauíA so^sa Biua^uBui X BpauBuuad XQO
b^ pBpiuqsapuBp b^ apsaa "osnsap ua uojaXBa ou
sopqjBd so^ uoa sopB^uoa so^ 'uoxsajdaj B
-B^ap T3\ ap jBsad v 'poipuis Buo^aaXBX^ X
ns b UBpBq anb sa^ua^apj soj b sapij qn^as X Bp
-Bjaouiap ua opBzuBap o^ opo} b asjBiiajB ap uoj
-b}bj} saaopB.fBqB^ so¡ BdB^a B^auíud Bun u^
pp opunuí p uBipuaasB^ X SBpBJodjoaui
anb SBaiujquoaa sauoiaBuuojsuBj^
uojBuins a^ as pBppnaa X jojjoq ap
Buiíp ^v "uauíi^aj OAanu p sapa^ X 'pBpiunuioa B[ ap
oíaiAjas p souBuoxaunj uoa 'o^sauoq X oaiuiBuip
od^ana un jBpjauoa oasnq buijoj^j
^ua^iA sbuijou sbj b sauopBaqipoui
jauodojd X uoiaBjpiuiuipB b^ ua soxquiBa
so^ a}UBppB jBAaq ap opB^JBaua p anj sbpbuijv
SBZjan^ sb^ ap jouadns piaijo un 'soaqqnd
sopBa^duia ap ojauínu p ofnpaj anb BAqBqsiuiuipv
Buijoja^ b^ ap o^an^ sapppa saJopB.fBqBj^ so^
uoa oipaans o}ub} o^o "uopBzipaipuis ap saaipui
so^ ap uopBuipap B^ X sajopBfBqBj} ap so^uap
ap uoispdxa bj Bpuanaasuoa ouioa OAn^ opa
X sopiuiudap a^uauíBpidBj uo^aiA as uopanjpuoa
^\ X Bi^snpui b^ ouioa sajo;aas 'opBOjaui ajq^ p
ua BpBSBq 'spd p ua jB}UBjduii BqB^ua^ux as anb
Biuiouoaa BAanu b^ BJBd soai^a^B^sa soiuia^^ so¡
b SBpi^uip UBqB^sa sajB^qiui sauoispap X sauopaB
sb^ anb uojaipua}ua sa^opBfBqB^ soq -oujaiqo^
p BqBiuo} Baiuiouoaa Buapui ua anb so^aiuiip
-uajduia so{ sopo^ ap sopinpxa X sopB^au uoaaquis
as 'BAisuajap uopisod Bun ua oaiqn soj anb
anj oaijBjaouiap opBSBd p uoa B-injdm Bq
-ap svsoa v oujo) ua sajopvfbqvj^ ap ugiavd
pp Bjoxiap Bq -sajopBfBqBJj so^ BJBd BaipuinBJj
ojdd 'udfiq finui gzij^n vjnpv^jip r>\ anb srxnpod
o\ 'Bjojjap Bidojd ns osndns Bjsippos oujaiqo^
9L'mDuapj3ui m 'vzjanfmua) ou
-ru6v ouioa gpanb \Toaypuis oiuajunaow. j^
IS UOpBZIUB^JOai
^¿"ugisajddj ñugiano
-asiad ap rnqxyq anb snuiajqojd soj sopo^ uoq
opypuoasa oypaui ouisijDDipws un vj^ 'ouis}]
-voipujs jaouq ap jowaj oipnui rnqnq 'uniuoa
ñnuí rúa [ojsa] 'a^ua6uyp \r> uvqvovs obanj ñ
'afaf\r> rnoap o\ as oída jvjjnsaj vjajpndaj anb
o] ñ 'opurnpnasa opuo/jr) oojiiui un ñ ojjuapn
un uoa umaoq as SDajqumsv srrj
•sopinpxa uBUBpanb sajop
so^ pna |ap 'Baiuiouoaa uoiaBzxujapoui ap
osaaoad p JBUBduioaB b ojsandsip jBjsa ap sapuas
sbjbp BqBp 'zaA ns b 'opBiJBsajduia ^ qBnpiAipui
ojuaiuiipuajduia p opuBjapuod 'BpBAud pBpiAqaB
B^ b oXodB p Biqpjad as sapaipuis sbjij sb^ apsap
'o^jBquia uis ^¿'UBupaAB as anb sa^aijip sojuaiu
-ap sopox ['"] SBpBi^apAud sasBp jaqBq b ba anb
so^ ap uoisjndxa BuqB^nBd B| b QAaq anb o[
b^ 'buijoj Bjsa aQ "opijuaBS ajsa ^ijjBduioa souiaq
anb soq sapaipuis sapas SBidoad sns ap sajopBf
-Bjsa sojjosou anb ap Bjuana jBp b ba as uopbu
a}uauia}UB}suoa uojaiA as jaaauBuuad uojaipnd
-oui so^ opuaiAaad X ouisqoujBd uoa opuBnjaB soui
X sopBp^uoa
X 'oujaiqo^ p jod Bjuana ua sopiuaj jas ou b jouiaj
uo^aisndojd as -BAisuajap a^uauíB^au anj saaop
sosjnasip sns ug soa|duia sns japjad b 'ojjo jod
-opunj so:^aipuis soq uaaauBuuad X asaaua^uBui
jBSuad souiapod ojsj :BqBuiJijB jaqaoui^ paaua^ p
jod sopBUíftsap sa^ua^uip uoa uojbu
so^ 3P uopaBaj bi 8X61 ^ SX6I
uoiuaj X aaquinpijjaaui uoa oduiaij oui
�eran espontáneas. Se hacía uso del accionar sor-
La CNS surgió de un acuerdo político en
presivo-relámpago, para evitar de algún modo la
tre la Democracia Cristiana, Partido Comunis
represión. En fechas como el Io de mayo y el 11 de
ta, Partido Socialista y Partido Radical. Es una
setiembre pequeñas concentraciones expresaban
directiva acordada políticamente: presidente
la resistencia de los trabajadores. En los días cer
demócrata cristiano, secretario del Partido
canos a esas fechas las autoridades adoptaban pre
Comunista, tesorero del Partido Socialista...
cauciones especiales; se prohibían expresamente
La Coordinadora tuvo un papel importante en
las manifestaciones callejeras y muchas veces se
la lucha contra la dictadura no sólo en lo sin
adelantaba el toque de queda. Se vivía en un clima
dical, en torno a ella se comenzaron a nuclear
enrarecido, las acciones se manifestaban aislada
estudiantes. [Permitió] dar pasos, abrir cana
mente y en la mayoría de los casos bajo el amparo
les, una lucha más abierta, una lucha que
y con el apoyo de la Iglesia.
hasta el 76 era clandestina. La lucha comen
Entre 1975 y 1976 se creó la Pastoral
Obrera, una especie de departamento que la
Iglesia creó para atender los asuntos labora
les y se dedicó a reconstruir [el sindicalismo],
junto a antiguos dirigentes. Fue relevante la
presencia del vicario, monseñor Baeza. A par
tir de esta organización se comenzó a recons
truir al movimiento sindical desde la perspec
zó a tener carácter de masa, eran dirigentes
con cierto poder de convocatoria y se busca
ron espacios. Se empezó a agrupar el movi
miento sindical. Logró mayor confrontación. La
coordinadora sindical tuvo el mérito de llamar
a la gente a la calle y se empezaron a agitar
protestas.79
Se creó también la Unión de Trabajadores, y
tiva [de la Iglesia]. En laJundaciónJosé Carbol
los trabajadores del Estado tomaron también ini
se hacían encuentros, seminarios, todo en lu
ciativas propias, como en el caso de los docentes.
gares religiosos. De allí surgió la Coordinado
ra Nacional Sindical, que fue la expresión de
partidos políticos ligados a lo sindical.77
El vínculo de sindicalistas con la Iglesia parece
Nosotros que habíamos [formado] una co
rriente de oposición al colegio -creado por la
dictadura-, exigíamos transparencia y eleccio
nes... y creamos en Santiago la Coordinadora
haberse vivido de otras formas en las comunas,
Metropolitana, en Valparaíso el Club del Ma
donde el trato con la autoridad eclesiástica no se
gisterio y en la VIII región se había creado la
apartó del quehacer cotidiano, manteniendo en al
Coordinadora. Estas se unen con ligazón po
gunos momentos relaciones de vecindad.
En Valdivia la Iglesia... era un apoyo en
tre compadres, el cura amigo se acercaba y
nos extendía la mano. Nos daban comida,
ropa, que tampoco teníamos, era dramática
la situación. El asunto era poder comer todos
les días, y no hablamos de comida, era té con
pan.78
lítica de izquierda, vinculadas en la clandes
tinidad [a los partidos] de la ex UP: comunis
tas, socialistas, Mapu, Radicales, Democra
cia Cristiana etcétera. Hacemos una reunión
clandestina en Santiago y resolvemos crear
una asociación gremial, ocupar el marco que
nos daba la dictadura. [Surge] la Asociación
Gremial de Eklucadores de Chile con 10.000
asociados, en el 81. Fuimos al diálogo con to
En estos años las respuestas adoptaron formas
dos los ministros de la dictadura, nos relega
variadas. En 1975 surgieron diferentes organiza
ron a una gran cantidad de dirigentes, y nos
ciones sindicales, el Grupo de los 10 y, la Coordi
asesinaron a otros...80
nadora Nacional Sindical (CNS), que fue la organi
zación aparentemente más reconocida.
Mientras los sindicatos intentaban rearticularse
y organizarse, en la interna gubernamental se ins-
36
�"BJOUOld
"STBd pp 0^U9IUip9J9 A 0|pjJBS9p p BJBd
un ouioo o^iA 9nj 'so^iquiB so^ sopo^ U9 'opBSBd
9P BPU9;SDC9 B^ 9p JB^qBq B OZU9UIO9 9S p;U9UIBU
- j^qn^ osjnosxp p ops9a soiquiBD so¡ UBqBS99Ojd
ouiO9 OAn; BUB;p^qnd BUBduiBO bj A ou^jiqo oíd
-IJ9 9p OUIIUOUIS- UOpBZIUJ9pOUI B^ 9J;U9 SBJ9;U0JJ
9| 9s 9nb s^pBpipqísod SBA9nu sbj jBptps OAipfqo
bj9;uojj b;s9 JBUTuiqg qBuopipBj; oj A -Bpu^p
soj 9p odru^ p jbj9;ui BJBd opq^ b UBqB;u9S9jd
so;u9iuiB^ioduio9 soA9nu op uopdopB B^ Biuodns
^nj pjoqB^ buijoj9j bj s^pno sb^ 9j;u9 *S9uopBz
-iuj^poui sbj 9;uBppB jba9|^ osndojd 9S ouj^iqo^
9p Odmb9 ^9 O9JBUI 9;S9 Ug •SOpBnOJJBS9p S9Spd
p j9U9;ub^\[ '0S9u p SB;s9ndsip s9pBpip;u9ui A
-IUJOUO99 oppoui 0A9nu pp uopisoduii Bq B;s9nd
-odB 9S A pn^lU^BUI 11S BpO} U9 BpB9^dS9p 911J S9J
UBqBj^o^ ou 9nb 's^jopB.fBqBj; so^ b oipu^jdjos od
¡9 JBj;SOUI B OZU9UIO9 9nb O^iX9 OA^^Bpj p U9 OÁ
9S BJ9UBUI 9nb op A ouioo 9;u9uiBJBp jm^uqsip
-biíui pp jBjqBq b ozu9uio9 9S soub sos9 ug "1861
^ ZZ6T 3J^U9 9;U9UI^Bl99dS9 O91UIOUO99 OppOUI
-9jdui9 9p 9JJ9P p UO9 9}U9Uipp9dS9 'SBpU9n99S
Á S01UI9JQ so^ 9p opBUB^9J99^ ^9 ozijBuoprqqsui
SBI9U9IX9 SB^ B 9^U9JJ J99Bq UOJ9ipnd OU 9nb SBS
SO^ B JBULipopB BJBd pOipUICJ B^9n9Sg BUn O9J9
-UIB9 SO^ 9p pBpipOipBJ A Z9pidBJ Bq 'OPB9J9UI pp
UBqB;uo;sns 9nb SB9pi SBA9nu sbj U9 S9JopBfBqBj;
-S9J 9p S9pBpi|iqiS0d SB| JBSBq9J B UOJBffen SOiq
-OpBfBqBJ^ SOJ BJ;UO9 BAISU9JO Bq OppOUI OA9riU \B
luois9jd9j B^
o^u9uinB
9nb
*ouj9iqo
-uoo sbi jujns b U0JBZU9UJ09 sojopBÍBqBj; soq
-U9BS p 9nb 9p S0IJBS9jdui9 SO^ B J99U9AUO9 9p Op
-BAqOB JBdl9i^iBd B O9OAUO9 SO\ 9S 'S9JOpB.fBqBJ^
B^ BUBOIJIU^IS BJ9nj JBp9nb 9nb A OpipA BJ9 09IJ
-B^OA B^ JBJn9SB BJBd SBUJn SB\ B Jipn9B Á 9^U9UI
sns UBU9S s^pno ouJ9iqo p U9 oqBqop os '^ooqs
9p B9iuiouo99 Boqipd B^ JBoqdB b 0IA9J^ 'Bjqoínb
jg U9UII9J ^B S9JO^lSOdo SO^BpipUB9 SO| 9p UQP
BJ9UBUI B^ 9p O9I^dB B^ 9S 9;U9UJ|BUIJ 'SO;U9IUIB9UI|
UOpiSOdo Bf 9p S9^U9^Uip UOJ9nj SOpB^OA SBUI SO^
•Bxopo;jo A poipBJ sbui
p BJBd 9^u9Ánpuo9 JopBDipux un J9S o^ns^j o^sg
9nb bá JopB^u9p 9nj S9uop99p sb^ 9p opB^^ns9J
Bun 9p uoisnjip B^ U9 oj;u99 9S 9nb
-OUI 9S S9^B9ipUIS S9^U9^Uip SO^ B9Oq U9 B9Oq 9p
-ub;bj; *9;u9pij9 A jofgui 'o;uqsip spd op
9p pBpqUB9 JOÁBUI B^ B JB^^^ 9p OpUB^BJ^ UOJBZqp
-BJBd p ouioo isb 9ng '^ooqs 9p B^qipd Bun 9p
B^S9 9Q S9^B9ipUIS S9UOp99p SBi[ 0qB9 B UOJBA9{^
9S 9nb U9 8Z6T 3P -iq-red b JBpjoi^jBd U9 *SBAq99d
0ZU9UI09 A osnduii 9S sAog o^B^iq^ so^ 9p Bui^ip
SB^ B 0U9JJ J9U0d OipU9^9jd OUJ9iqO p BJ9UBUI
-9UI SO^ 9p S9ABJ; B '0UJ9iq0 p 9;U9UIB9UB;pUIlS
*S9piJBS9jdui9 SO;U9IUIB;JOdU!O9 SO^ 9JqOS JI9J B
S9U0P99P SBq S8-S9^BUOPBUJ9^UI S9U0IS9jd S9^i9nj
-ojd BireduiBO Bun onojJBS9p 'uopBDiunuioo op soip
UOpB9IUniUO9 B^ 9p S9ABJ^ B A OdlU9p OSB9S9 UO^
9SJBZI|B9J 9p S9^UB SBip SO9Od SBpBZUO^nB UOJ911J
-S9p p ojiqo U9 9nb uojB9qdx9 A opB9J9^\[ 9p ppos
jod BAisu^pp prqtpB Bun unB 9sopu9iu9^UBUi '
qB9sy ;pipp p jod o;u9^ BU9S O9iuiouo99 9n^9d
-SJ9d SBA911U UO9 OJ9d 'S9JOpBfBqBJ^ SO^ 9
uopdopB bi oujoiqo^ p uoj^isndojd SO9UO9; soq
BSB9S9 9p uoj9nj 8Z6I ^ 9Z6I soub soq
Biuiouoog B{ 9jqos sBpu9J9juoo op opp un uojb;
-oxp 9nb sb;sijb;9uouj so^uo^; so^ 'uBuip^ig uo;^i/\[
9S s9UopBJ9qipp sb;so 9p oip9ui ug -ouisipnpBj^
un Bupnpojd 'opB9J9ui pp o}U9iuiBUopunj 9jqi^
A J9^J9qBH ppujv ^p ^pqo ^ ^Iísia B{ ofnpojd
A BJqO 9p OUBUI B^ 9p JBpijqJB O^U9IUip9JB9U9
b SBoqipd 9p odq p 9jqos B9iui9pd bj op;
A op9pA9jd pj9qqO9U BUI^ipBJBd p OUIO9 ISB 9ng
-jo OA9nu un 9p s^sBq sb^ jb^jo uBJ9i;iuiJ9d 9nb
9S SBPU9U9ABS9P SBq "Spd p U9 Bpip^ldBD U9p
-BJ^ SOI B J99U9AUO9 9p Opj^ 9S BU9^q9 pBpi^B9J
B^ B OppOUI p JB^dBpB A JB^dopB 0ipp9p B^Unp B^
SBoqipd sb^ 9p uoioBoqdB b^ is b oujo; uo
p A B9IUIOUO99 pBpu9dsojd bj 9nb 9p
Bun 9p pBpiS999U b^ OAn;sos 'SBnB^ 9jop 'Bpuop
-bh 3p oj;siui^\[ ^g -^ooqs 9p o pnpBj^ J9S
OJ9^ -SO9ldlH9 UBTJBJ9U9 OpB9J9UI pp
OpB9J9UI p 9nb BJBd 9nb Bi^i9ApB SO\ 9S
- jBd ns jo^ *oxopo;jo b;sub;9uoui 9;joo 9p Boqipd
BqBJ9piSUO9 9S 'BpU9piJ9 UO9 JBUOpunj BJ9ipnd
pBpis999u b\ uo oqsisui ounoid]^^ ]g ooipou^d p 9;
[9 JinpX9 •"S9|B^9^ SBJ9JJBq SB^ JBJ9dnS OIJBS999U
p osndo 9S A ^ooqs 9p Boqipd Bun jBD^dB 9p
P BUpUOCÍO 9S 9^S9 9nb BA *p9l OUITUIUI OTJB|BS
�En pleno auge económico y aprovechando las
condiciones auspiciosas que el crecimiento supo
nía para algunos sectores, el gobierno comenzó a
mercado de empleo y asegurar el control de la fuer
za de trabajo.
El fuerte bloque de poder que formaron milita
mostrar sus pretensiones de institucionalizar el ré
res y tecnócratas hizo que las políticas y decisio
gimen militar. Esto quedó demostrado al dictarse
nes fueran muchas veces imprevisibles para la
las Actas Institucionales números 2, 3 y 4, que
sociedad y en particular para los trabajadores. El
hacían referencia al tema. Un año después en
grado de reserva mantenido y la rapidez en la eje
Chacarillas, el presidente de la Junta, Augusto
cución de las políticas -en un clima de controles y
Pinochet, presentó públicamente algunos de los
principios para una nueva democracia. Más tar
tensiones- impidió a la mayoría de la sociedad ac
tuar al ritmo en que los acontecimientos se produ
de, en abril de 1978, el gobierno dio a conocer un
cían. La información que recibía la ciudadanía fue
anteproyecto de Constitución, para lo que se creó
manipulada por los militares a través de los me
la Comisión Ortuzar. De acuerdo a lo dispuesto
dios. El uso y abuso que hicieron los militares de
por Pinochet, el proyecto sería estudiado y anali
zado por el Consejo de Estado y la Junta Militar.
los medios de comunicación fue también un factor
de control de la opinión pública. Esto fue notorio
Ese mismo año las autoridades se vieron obliga
en la difusión y posterior imposición del Plan La
das a consultar a la ciudadanía a través de un
boral.
plebiscito en que se dirimió el tema de los dere
chos humanos.83
A nivel laboral, no obstante, el desempleo se
disparó. Entre 1977 y 1981 la desocupación real
anual llegó a 16,7%, en tanto la tasa se había
mantenido entre 1960 y 1973 en 5,9%. En este
marco, los mineros de El Teniente llamaron a la
huelga. Ya se habían producido anteriormente pa
ros y detención de tareas en las minas de carbón y
de cobre por reivindicaciones puntuales. El perió
dico oficialista El Mercurio defendió y sustentó las
nuevas ideas del modelo neoliberal. Inició desde
sus páginas una campaña propagandística en la
que trató de magnificar los conflictos -que eran
escasos y dispersos. Su objetivo consistió en irri
tar al gobierno y demostrar que era necesario to
mar cartas en el asunto sindical. El Mercurio dio a
La dictadura implantó el Plan Laboral,
[una] nuevaforma de la legislación laboral que
hasta el día de hoy permanece en Chile. Se
producen grandes cambios... La reforma la
boral permite crear un sistema de sindicatos...
y da paso a las Administradoras de Fondos
de Pensiones. Ante esto el movimiento sindi
cal podía realizar alguna protesta, pero no
había posibilidad de cambiar lo impuesto. El
Plan Laboral nofue sorpresivo, hubo toda una
discusión del nuevo Plan... Se enseñó en los
colegios, se hizo todo un show. Obviamente
luego se impuso. Pero se divulgó, el movimien
to sindical se opuso, hubieron marchas de
pequeña expresión No al Plan Laboral.84
El Plan Laboral aparece cuando las orga
entender que había llegado la hora de poner orden
nizaciones de trabajadores estaban controla
y formular políticas definidas que aclararan las
das por trabajadores simpatizantes de la dic
reglas de juego que afectaban a los empresarios, a
tadura. Luego de 1973 los sindicatos gran
quienes se les pedía esfuerzo pero, en el aspecto
des quedan a cargo de dirigente designados.
laboral no se les aseguraba nada. Los sindicatos
Hasta las elecciones sindicales, que se renue
seguían fuera de control y esto no facilitaba la apli
van. Por lo tanto en el 79 cuando se implanta
cación del nuevo modelo. Si bien esta campaña no
el plan recibimos la información por los me
fue determinante, contribuyó a que el gobierno to
dios de comunicación, y por personeros de la
mara decisiones en la órbita laboral. Para obtener
dictadura que iban a los lugares de trabajo a
los logros económicos era necesario flexibilizar el
contarnos las bondades y visión moderna del
mundo del trabajo. Se daban pequeñas dis-
38
�•.. .'4
-nosip ni uvjqvq ms sounan^sd g¿ ja visvq ¿
xuaja apsap arib íapua^ia anb fmx\ anbuoj vina}
as anb oonm orj soyoaipws auqos jp\ap umpuapxa o6\r> anb so\\anbD uoa sauoisna
�^^¿::^
>.v ^.^L^.*^^r,^^^^^^r^<^^.m^í**e^*(i8i(ftr*'
^^^
^^ ^^fet^^^^áM^*?9faif3^^Bs*j^^ñ^^^ü^n^^irt^^ i, i.1 ''V.;
'-,'
^^y^^^Í^5l^^
^^ U *:^^íU^ A^^^^fe*^ ^^^^fe <fe lü iú^^^L ^n iin ^Umn.fefeto^fe^Lí^ Ál JJi
a
.•J r.
e rontrt* fe la
^sto í^^ notaife >;¡^
v¿^^l4^^ítÍltUia^^- ^^ ,^Tfelfe#;%ÍW^^fe:Ui^^
í^*fe^^^^^^^^>^.^.. ,'V ^ :-^ á^^^^i,-'• L
—
-
-
....
' <
fíw#:
f1. ,,
pV1 ^ '
r,|-^j-ífepíT^^^^f^ deí ^^^uc Píani*¡:fe.i9vu^^k^ ^^w fta
*'!i^
ri'P/il^ -jír-¿*^"i ^t i i fl' ^É m ^ii i i i nina ii l^^ié^ • fc^ ' ^ ie ^. ^ T^mi íi i^l ^ • •••••!• iJ _^^^_ ^^i ^^ BHÍ
^L^; ;. ^ í^^^^4^^rí^^^i* Petoáú^^vhtñrrtftKHiífí^tii,^-::j\ -3
-^^^^¿i^^^gS^ -i'
-^!* ^rtnfeMlfe ^puwf ^hafee^^wi #iairPí^^sv|^^?-^ ^"'+ ^
^^ ^^i^^^^u^A^ ^ d Au^nt^ aitttíiifliL ^^ ft^^rt^^^3^^*1 ^ ^ ^ ^ i^^^ ¿ol^^^ ^^o'^fe^^uu^^ fe ^^^fe,
^•. ^^^^pqia^^^^^^^ri^ Oéfla^^o gg^raLfe j^o^^-^ii J^jf^l • Vofe^^*^^fe ^^^fe^^^i^a^^^^^ii^^Brw^^^f
I^lííJBa^ fe^^i^^^.^ .^^?^a^ 1^^^fe e^^ "C^^1 J.!:^-V'
.^. .^.,-^^.^-^JIIPDt^jtíÍ^^^B^^'ffe*^ W-3 ^^fl JS^^KifiMÍ^ 4?^* * ^^ í|^
':^^^^^fepfe*w!¡fe^^^ ^
,^.-í ^
.-.....<^....-,' •^.. ^..,, -..,-_.^ _., ....^„• ^ ^^.
^^^.
^^^^^^^^^^^i*^^^T^fe^^
• .. -^e ^^^—^^^a^.j^tt^^^t^^er^fer^^íñ*^^íple^^a,'"*-;^" .^
^^:^ci^é^^^^.^^^^ntí^^r^^
-/iet¿^
�sojjq so] sopo] vqvfauvui anb vpj6u ajuauivw
-ns vjnpvjojp vun ajuv vjsandsau ap pvpijjq
-jsod ins 'ugiavziuvbio ujs opvpanb vjqvq as
ouajsibvui ja ojuvj o] jod ñ smd jap Jjps anb
opmaj UDiqvq o opioauvdvsap uvjqvq vooda
vj ap sajua6ujp soj ap vuoñvui wojl6 vj anb
gajo as opuvno anfanb oj opuais andis jvuoq
-vq uvjd ja jvjauab ug sojvoipms socianu ap
ugiavaio vj ugyouajv vj guivjg opidsap ja auq
-os ojnovjiv ja gojfipoj/^ -opoj gojfipoui ou 'saj
-vjouasa ñnui sauoyjsano goifipoui uvjg jg
-ipjOqnS 9p OpBJ^ O^]B Un U9 O9O]O9 SO] Á S9JOpB.f
-oqnj soqoajap soj uvjquivo ñ ajuaoop viaroo
•J0pB9]dlU9 ]B O^99dS9J UOI9BU
íyoap souiaqaQ sojjsavui soj uvruaj anb sajvi
-BqBJ^ SO] U9 JOUI9^ OJ9U9í^ O9]dUJ9 ]9 U9 pBpi]IAOUI
UBipU0dS9JJ09 0}U9UI0UI 9S9 B^SBq 9nb S9pB^S9^Od
svui 'ojpvjsg jap vipuadap unv ugiovonpa vj
B] 0UIUI0p9jd S0pidS9p 9p BU9}BUI U3 "OpB^S3 ]B
ojuaiiuvuapjo jg 'jaqoouig vp anb ojj6 jap u]p
Á pBpi]iqB^S9UI Bq UOpB9]dui9 ]9p pBp9UBJ}iqjB
vj vjjoxivsap as opuvno q¿ souv soj ap sajvu
-jfv ajuapiaa svui [vuauvui ap] •••vzuayuíoo as
"UOI9
-BZIUUI9pUl JB^Bd B OpBí^^jqO B^S9 9jdui9IS OU Á BS
-smi svj ua souaui o svvj 08 ¥ü \3 njsvq jvj
-auab ua sounanjuvui sou sajosafoud soq
]9 U9 pBpi]lAOUJ B] BJ9UBUI B^S9 9p OZI]
-vjsa un v sojafhs 'sajvjoqvj sauoiaipuoo svui
JOpB9]duI9 ]B OUIJSUBJ^ 9S Á '09]dui9 9p 0pB9J9UI
'soDjjqnd souvuojounfap oaqvijsiuiwpv ojnj
:uop
9p s^iop-ebsqeij. so] 'o¡duj3f9 jod
UOTSJ9AUO99J 9p OS99Ojd ]9 JBAJ9S
-qo
pp
-9jdU!9 B] 9p O}U9ILUBUOpunj 9p S9pBpiS999U SB]
o 4]bjouiui B^onpuoD o SBuníui 'pBpiqojd 9p b^]bj
'O.fBqBJ^ ]9p OUOpUBqB 'SB9JB} SB] U9 0^U9IUII]duin9
-ui :aipn]B op9nd jopB9]dui9 p opíds^p p JBDijqsnf
i S3 'W3\¿ pp sopinpxg
9JopBfeqBJ^ soq 8
bjb^ "ou o BpB^ijqsnf BsnB9 jod B9S 4jopB9]dui9 pp
U0pn]0S9J B]OS B] JOd JBJldX9 9p9nd ofBqBJ^ 9p O]
J9S B Á BUIIUIUI Bp^n^ BUn B
pp pdBd p B^iuiq 9nb Á s9]BJoqB^ s^uopBpj sb]
-BJ^UO9 ]9 ]BJOqBq UB]^ ]9p UOIOBqOjdB B]
V *oqo9J9p 9^S9 b uij opu9iuod '^091 oN
-OUIBU] 9p ÁOq B] 9]iqO U9 OqSD^9 ¿6\ 121SBH
'jBnpiAipui uopBpj B] oi9]iAud 9nb jB-ioqBq ub]¿[
jopBfBqBJ^ un 9p opíds^p ]9 Bip^duii 9nb pBpi]iA
SO] B OpUBAUd ']BJ^U9D JOJ p OpB9J9UI ]B OpUBU^ISB
9S ]BJoqBq ub]j ]9 ua -B^snf^ BpBDijqsnf BsnBD uis
'9^UBA9pj pdBd ns JBnÍ9p S9]B9ipUIS SOUISIUB^IO
-0J9p 9S ]Bno ]9 jod 00^ oN ^1. o^9J99a P oAnpui
9p OAI}BUIJOU OpiU9^UO9 pp UOI9BUTUIJ9^9p B] U9
'B^]9nq B] Á BAq99]O9 UOPBPO9U B] 9p Oip9UJ JOd
p U9 BpBZI^9]UIS 9n^ -SB^BJ9OUD9^ SO] JOd BpBn]BA9
•SBUIJOU SBUn^^ JB]nUIJ0J9J
-o'B ]3p JoqB] B] cqijpBj 9nb o] 98'IC6I U3 opB]nui
]9 JOd BpB9I]dB 9nj ]BJOqB] BDqi]Od B] U9iq
Á jBoyipoui oiq^p O]os 9nb ouB^uo^nB ouj^iq
9]U9iujou9^sod Á BpBuoqs^^ *BpBJoqB]9 onj '
-oad 'ofBqBJX 3P o^íP9O P
-vq uvjd jv souwpouioav sou sopoj anb vjsvq
pp S9}ub 4]BJoqB] Boqi]od b
]9 Bpu9iA U9 osnd ouj9iqo p 6Z6I U3
'vpvu qiboj as ou oiad vjouajsxsai oqnj^ osa
sox un^^s so^99j9 sns
opuajs anbis ajuaiujvunjanjjsg • ig ouv ja ua
TVHoavi isivid ^3 :6¿6T
�de la situación... En el 80 se producen las
mental esta legislación eliminó la diferencia entre
políticas de modernización orientadas a cam
sindicatos de obreros y empleados, definiendo cua
biar o refundar el país. Surge el cambio de la
tro tipos de nuevos sindicatos: por empresa,
previsión social, se privatiza la salud y en la
interempresa, trabajadores eventuales o transito
educación se abre paso a la privatización por
rios y trabajadores independientes.
dos vías; por un lado el Estado se desprende
de los establecimientos fiscales y los traspa
sa a los municipios.[Por otro lado] la munici
palización se impulsa fuertemente, [y lleva a]
la privatización de la educación a través del
subsidio que entrega el Estado. [Se]
potencializa el negocio de la educación, es
decir [a] los empresarios que pueden hacerse
cargo de administrarla. Esto supuso la des
articulación del sistema, dejamos de serfun
cionarios públicos... quedamos sujetos al Plan
Laboral y perdimos estabilidad en nuestro tra
bajo... 89
Desde el 73 al 81, que aún regía el Código
de Trabajo, los trabajadores gastronómicos no
tenían mayor protección. No hay posibilida
des de reivindicar mejoras. Se producen des
pidos arbitrarios... El efecto mayor en
gastronómicos tiene que ver con la falta de
descanso dominical, la disminución de las
rentas -propinas-. Provocó una pobreza muy
grande. [En el caso de los gastronómicos]...
son pequeños establecimientos, entre 10 y 15
trabajadores, esto dificulta la organización del
sindicato, que a su vez son de interempresa y
no pueden negociar, todo se complica. La acti
Los objetivos del Plan fueron múltiples; en lo
tud de la patronal es de mucha prepotencia,
que respecta a la actividad sindical se propuso des
ellos sienten que tienen poder, ellos sienten
articular, desmasificar y fragmentar al movimien
que son los amos...91
to. En lo laboral el objetivo fue adecuar la fuerza
de trabajo a las nuevos exigencias del mercado.
Nada podía poner en riesgo al modelo, su desarro
llo y éxito. En losustancial, el Plan llevó adelante
Sólo podrán negociar colectivamente los sindi
catos por empresa.
El Plan Laboral desconoce a la construc
la tarea de flexibilización laboral. Esto quedó ex
ción, por ley la construcción no puede formar
presado en la normativa que se estableció en cuanto
sindicatos, no puede negociar. Y hasta hoy se
a jornada de trabajo, contratos, pago de remune
mantiene así. Pero igual nos mantenemos.
raciones y en la pérdida de los derechos sindica
les.
Estamos igual. Los cesantes continúan igual
En los bancarios los efectos son los más
nítidos. Primero por la caída de los salarios,
antes se decía que éramos privilegiados, ac
tualmente no tiene ningún atractivo el sueldo
una obra no es tan simple, encierra una serie
de dificultades. La primera es la ley, porque
lo identifica como trabajador transitorio y no
hay negociación posible.92
bancario, es el sector que ha sido más
La negociación individual entre empleador y tra
impactado por lafiexibilidad, [especialmente]
bajador es irrenunciable. Son materia de discu
por la existencia de empresas externas.90
Se aplicó una flexibilización ofensiva en la que
se impuso un proceso de modernización producti
va que intentaba ubicar en mejores condiciones
comparativas los recursos del país y su posición
en el mercado internacional, bajando los costos
del trabajo y reduciendo la jornada. En lo funda
42
y siguen existiendo. Levantar un sindicato en
sión en la negociación los temas referidos a condi
ciones de trabajo y remuneraciones, si finalmente
no se llega a un acuerdo, por voto unánime y pú
blico los integrantes del sindicato pueden ir a la
huelga. La huelga fue permanentemente desesti
mulada y se trató de mostrar su ineficiencia. De
clarado el paro de actividades el patrón no está
obligado a pagar salarios, ni cotizaciones, ni nin-
�ou
-iui SB^qsip sbj anb b oXnqpquoo O9idui9 p
B Op^iUI J9 ^ 'S9JOpBfBqBJ^ SOI 3P U0ISJ9dsip B^ OÍ
-OUUI BJ9UBUI BUn^lB 9p 9nb
'S9J0pBfBqBJ^ SOJ 3p UOpOB B^ SBS9jdui9 O SBlUBjd
U9 OpU9pOUO9S9p UOpB[Sl^9I BA9nU
o}isodojd ns ubjbzub^jb s^uoioob sbi 9nb
-yns uopBiujojui op opu^p^jBO X sopiu^^uoo sns
-BS999U UOlOBdlO^jBd BJ U09 UBJB^UO3 X
9ps9p opBsn j^pod BJBd ouioo uts\^ p 9jqos 9^u9p
bj 9p sopBqns^j soj 3nb S9 o^i9p oq -bu
p U9 9nb uojBJ9pisuo9 oidpuud ^v •BAq99dsj9d ns
'p jod isosopídsnB uoj^nj ou jBOipuis
-ip^duii so¡ op JBS9d b 'uBupod pu^snpui jop^s
-uo9 soj jBzifBpos 9p pBpijiqísodun B^ uojbj}soui
SOJ 9p OSn OpU9pBq SOJO^ J9U9}qO 'S9[B^9l SO^U9UI
•Bxípnq bj JBpj9uo9 osnpui 9 BS9jdui9 jod sopiy
uoj9isndsip 9S "BS9jdui9 jod so^^ipuis
-UII 'ofBqB^^ 9p BZJ9nj BJ 9p pBpiJlAOLU 9^I9nj Bq
JBZlUIBUip 9p JOqB^ B^ UOJBZl{BJ^U99 S9^
O^ X S0^9ipUIS SO^ 9p UOpBZIUBJO9J B^ B
-npojd 'uopBpjdx^ 9p oppoui OA9nu p jod B}S9nd
cqqiqisoduii 9nb X S9JO}99S
sop9io 9p
UOIOBZqBOipUIS B.fBq B^ U9 U0J9ipi9UI 9Tlb
s9jo;obj so^ 3P oun ^pnp uis
Q6-~]VDjpws o^u^mnnow jap apwoqsap
un opoj ño^ -adquioipadns \ap ouisjionpjaipm
b 9SJB^dBpB 9nb uoj9iAn^ s^jopBÍBqBjq soq
•OUIUJ99B ouisqBnp
-lAipui un jod pBpuBpqos 9p sozbi soi 3P uopn^
-SnS BAlS9J0jd BI U9 O^S9JIUBUI 9S ]ÜJn^TI9 SISU3 BI
9p S9SBq sbi u0 osbxib 9nb O9iuiouo99 oppoui un
-vfbqvdj so] ap r>dnj]na v] vpo] mquwo ñ dodda]
jod BpBJBduiB uopBziiBu^snpui bi 9p uopB}U9}sns
-wjnj asvp ap pvpuvp^os r>] aduio^^ sadop
sisua Bq •09i}BJ90ui9p X B^siuop99^ojd opB^s^ un
npo\ mqumo opvjs^ ap ad\o6 \a aonpoid as op
X 'S9p9ipUIS SBJn^9nj^S9 SBI 9p O^U9lUIBp^UBUIS9p
19
BI9U9n99SUO9 OUIO9 OAn^ VD]UV6dO
\ap voj6o] vj vunuopajd ñ jnojpms x)o\dq\ r>\
9p uopisoduii bi jod BpBuiuiJ9;9p 9
\a auoduij vdnpopip r>] vjv]su} as opuvn^
sisuo Bq 's^iBJoqBi S9uopBpj sbi opBin9J
Z I3 ^^SBq 9nb ba^buijou bi 9p uopn^qsns bi jod
Oipj9d [BOipUlS Bq9n| B^ S9JOpBfBqBJ^ SOS9 BJBJ
OAp99|O9 [9p SBUI Z9A BpB9 9SJBJBd9S B X OUinSUOO
ToaipunCsisua Bun opBi un jo^ i76>]Duoisuauiipqinui
U9 BjnpB^oip bi 9^uBjnp sop^ndiui soiquiBO soq
-uoq jBpo qjo| *uopB9iunuio9 9p soip^ui soj ^ps^p
BpBuo9jd ub^ qBnpiAipui o}pp pp bu^isuoo Bq
SJSUD BUn B 0pB^U9JJU9 BJ9IA 3S IBOipUIS O^U9IUI
-iaoui p 9nb uoj^piq iBJoqBi X B9iuiouo99 bu9}bui
\e oppnpui 's^jopBÍBqBj^ 9p jop^s o^^p U9 op
S6*SO^B SBUI SOS9JUI 9p
9nb SB^ B 9^U9UI{Bp9dS9 *S9^B9ipuiSp
6-adquioq ja
anb souaui nuv6 svuiapio ñ opozodoquia pjsa
ou anb vbjp anb ua uauioxa un dauaj anb au
-vuiap TJjjnunq r>] as dafhui vj y 'opou sadopnf
BJBd B-inpBpip B^ ozqqn 9nb SBoqipd sbj 9p Bun
-ap 'oajduia un dauaj dapod Vdvd anbdod opms
SB^ B O^99JB lBJ9qiJO9U OppOUI ^9 OUinSUOO pp BIA
Bl JOJ S9J0pBfBqBJ^ SO^ 9p UQP9B B^ JB^BJBqS9p
oumsuoo p 9nb 9U9qsos P^BX-zin^j
ouisi^oipuis p 9jqos soiprqs^ sns u^
•pBpuoud Bun J9S b osBd ouins
-uo9 ^g ouinsuoo 9p s9U9iq soj^o n so9i}S9uiopo.q
-99p 9p BjduiOO B| U9 UOJBpn9pU9 9S S9J
soq9n^\[ qBOipuis opunuí p *O9iuiouo99
-9J9 9p BdB^9 B^ U9 'JBUd^]
p 9nb 9nj Bp9nds9J bsbos9 b;s9 9p sbsiibo
9p buq o^xx9 OArq ou o
^
O SBAi^od^p S9pBpiAq9B 9p S9AB.I} B SBqiUIBJ SnS B
9S 'JOpBÍBqBJ^ ^B O}Unf '9nb SB^ U9
J9PU9^9 ^B ^B9ipUIS B9JB^ BJ UBqBA
-vqvd^ so] vdvd 'dopvajduia jv vioifauaq ajuaui
-ojos jvdoqnj ña] xrj -opin6asuoa uviqvq as aj
-uauidouajuz) sozdanfsa uoo anb soiaifauaq so]
sadopDÍbqTDdj so] o cginb aj ajuauwapopdd anb
jvdoqvj ñaj vj ap rmidofad r>soumfx)] gi
S9J0pBf
soi S9iBno soi sopu-m^suBJ} 'SBip
9p9nd o^9i]juo9 13 'iBnpiAipui oi9jjb un b
-911 ^ Bpnq BI U9UOpUBqB S9JOpBfBqBJ^ SOI
BJBd 9^U9UIB^99JipUI O B^93Jip JBUOIS9Jd 9p9nd X
pnoypO] U9 9SBJBp9p 9p9nd BS9jduI9 Bq J
p uoo 9^u9uiBiA9jd opp9iqB^S9 osiuiojduioo
�Entre los múltiples efectos que tuvo el Plan La
boral se destacan:
*Eliminación del movimiento sindical como
agente socio-político.
por el trabajador quedaron a merced de la rentabi
lidad de estas compañías. Este aspecto quedó li
brado a las reglas del mercado y fuera del control
directo del interesado.
*Atomización organizativa y eliminación del po
A la liberalización de las relaciones laborales se
der de presión del movimiento dificultando la uti
sumó la liberalización de los seguros de pensión y
lización del recurso de la huelga.
*Fomento del individualismo. Fragmentación
laboral a partir de las diferencias salariales y la
alta movilidad en los empleos.
La reforma de la Constitución incluyó en la carta
magna una serie de artículos referidos a derechos
laborales. El artículo 19 inciso 19, de los Dere
chos y Deberes Constitucionales, reconoce el de
recho a sindicalización y establece que ésta será
siempre voluntaria. Las organizaciones sindicales
y sus dirigentes no podrán intervenir en activida
des políticas partidarias. El inciso 16 reconoce la
libertad de trabajo y su protección. Se hace refe
rencia a la negociación colectiva que debe some
terse al arbitraje obligatorio. Se dispone que no
podrán declarar la huelga los funcionarios del Es
tado ni los municipales. Se reconoce la huelga como
de jubilación que dejaron de ser tutelados y ga
rantizados por el Estado. Este nuevo sistema con
virtió al trabajador en un socio indirecto del siste
ma financiero. La propaganda desplegada a favor
de las AFP procuró que los trabajadores se com
prometieran con este sector y bregaran por su éxi
to. Por su parte el Estado, si bien se liberó de esta
carga fiscal, tuvo que seguir financiando a los tra
bajadores más antiguos sin contar con los aportes
de los jóvenes que salieron del sistema estatal. La
publicidad oficial se encargó de mostrar las venta
jas del nuevo sistema y formuló duras criticas a la
burocracia y al peso que significaba para el Esta
do hacerse cargo de estos seguros sociales. Es im
portante señalar, por otra parte, que a pocos me
ses de puesto en marcha este sistema, dos grupos
económicos chilenos concentraban y controlaban
el 75% del mercado de las AFP.98
instrumento de negociación pero no de presión.
Finalmente en el año 1988 el Plan tomó forma de
Código Laboral. La nueva Constitución y el Código
El papel de la Iglesia: la voz de los sin voz
no sólo permitieron a la dictadura legitimarse e
A diferencia de la persecución de que fueron
institucionalizar el proceso iniciado en 1973, sino
objeto los movimientos sociales por parte de la
que aseguraron que las restricciones en el área
dictadura, la Iglesia no sufrió el mismo grado de
laboral perduraran más allá del período de gobier
restricciones.99 Esto la ubicó en un espacio
no autoritario en manos de Pinochet.
La reforma laboral fue seguida por la reforma
de la Previsión Social que se puso en
vigencia en 1981. De un sistema de re
parto y con prestaciones mínimas unifor
mes, aunque con numerosas minorías sujetas a
tratos diferenciales, se pasó a otro que operaba
con préstamos individuales.97 El pasaje del siste
ma estatal al privado fue obligatorio para todos los
trabajadores, excepto aquellos excedidos en edad
y cercanos a su jubilación. Los trabajadores fue
ron estimulados a realizar sus depósitos en com
pañías privadas llamadas Administradoras de Fon
dos de Pensiones (AFP). Los retornos percibidos
44
estratégico para el resguardo de organizaciones y
la realización de actividades de sectores de la
oposición. Por primera vez en la historia de Chile
las relaciones entre la Iglesia y el Estado fueron
tensas y distantes. Las jerarquías eclesiásticas
protagonizaron situaciones inéditas, se convirtieron
en la voz de los sin voz. La defensa de los derechos
humanos convirtió a la Iglesia en opositora del
régimen. Los militares calificaron esta actitud de
traición a la patria.100 El conflicto se manifestó
también en torno a los derechos sociales,
sensiblemente vulnerados por las reformas
económicas. La Iglesia se hizo cargo de los costos
sociales de las modernizaciones chilenas que
���-ajqo asop ub ap Bip 'oXbui ap oi pp uopBJOuiaui
'sopBpjd soq uopnjijsui bi ap oujajm ajqainb p
as Bip asg •BpuB^Joduii JBin^uis Bun ouinbpB 'oj
ua uojaijiuia 'sauopisod sajuajajip sns ap JBsad b
SBuanbad SBinbojJBd sbi ^ oujo} ua UBqBJBda^c
sojuauínaop ap saABjj b sapBpiunjjodo SBpBjajpj
as Bsiui bi BpBuiuijaj^ "SB^afaiiBa sauopBjquaauo;
oiduiafa un Bjsijaqaouid uoqsa^ bi b SBaqua sns
-a^dxa bi b JB^ni uojaip anb SB^siAaj X soaipouad
SBjn^y bi ap bjjo BpBjnjaBJj pBpapos Bun ua pBp
oí uojBiaunuap anb saiBn^aaia^ui ap uois
pp pBpiun bi ua pjuauíBpunj pdBd un onf anb
-bziub^jo SB^sg *siBd p ua Bu^nao anb
sojjbo Papj, ap odsiqo p anj ouayqa opBdoasida
-oa sbi U3 ^^uauía^uajaja^d uojBzyBaoi as sauop
-opBpo^au sbi u9 OAnjsa ajduiais anb 'zapzuoo
-uoa bi BjnpBpip bi a^uBjna -sauopBiqod X SBunuí
BJBAay ou sauopisod ap pBpisjaAip bi anb BJBd sau
-adooa BJBd soypa^a X Baiuaa^ Bpua^sisB uaiquiB^
Bq sapaj ubj^ sajBjiyui soi 9P pBpinjadjad ap
bi ojnuiqsa as X souisaduiBa X so^ajqo ap sbai^bj
ofBq 'ajUBjsqo ou 'Buayqo pdoasidg BpuajajuoQ
uojB^ipa as BjauBiu ^n^i aa qBjn^ina uopanpo^d
-xun ns OAnjuBiu zanbuuan BAys ap SBAijaajip sbi
X o^iuanaua ap sajBí^^y uo^anj SBinbojJBd SBq
-uajj 'sosaaxa uBja souBuinq soqaajap soi^ soyad
SBAqBpiui b uopbziub^jo JBp b uojaXnqu}uoa
g0I ajuaLLiBUBjTUBuinq JBnjaB anb BTqBq anb soi^ 9}
ap sauoisiuioa 'sajBindod SByo sbi ouioa saiBLureq
p anb ap SBArpjaadxa ubtu3jubui soya ap
sajpBui ap saqnp 'sopBaiduiasap o soppajBdBsap
-ojisuBjj Bjanj ayqo blata anb uopdaaxa ap
o.io}o as Bjapa^a sopyo ap BzuBuasua bi BJBd
sauopuajuí sbi 3n^> uojaijJiApB sojjo SBJjuaiui 'ou
-ojjb soi 9n^ 9P uotsta bi ouTiuopajd sasaui sojauíud
-o •saaopBfBqBJ^ soi 3P ^suajap X sapBpisaaau sbi
'oujaiqo^ pp ajJBd jod sauopnpsaj X sojuaTuipaj
pp uopBinaqjBaj bi b uo^aXnqu^uoa SBya SBp
X uopuaAjajuT bi uojajpuajap sajuBjsaj aauo soi ^
sauopBziuB^io sB^sa b o^unp qBaipuis o^uaiuiiAOiu
-ia Bun omoa SBpBiujv SBZjang sbi 9P oujaiqo^ p
sa^o^aas so^^o ap jBuopaB p uaiquiB^ o^aídsap as
as ou anb sodsiqo soi ^^^d n '^SOT^yaj tsbo uots
sapBpiunuioa 'SBSox^ipj 'sa^opjaaBs :soubi;suo
bi opapAajd BjnpBjaip bi b uopisodo ua uBTuyap
-ojduioa anb iBuoisajojd opBaiBi un X SBUBipua
ajuB aiqBjTAauT aaBpasap un ouioa adp^ pp uotsta
E0I
-Bpad o SBaipaui 'SBaxpunf sapBppBdBa sns oipui
soi a^uBjnp X 'sred p blata anb BOTjyod ststjo bi
sa^uB^ioduii ua ^pos X iBJO^SBd 'oayanba^Ba ofeq
-oasTda p opoj ou anb JBZTpnjund ouBsaaau sg
as buboia ^q •••o^BquBS ap Bisaj^i bi ap sa^opas
ap oujaiqo^ p uopTsodo ojsajTUBui ouayqa opBd
ap sa^uaiuaAoad SBpuauadxa saaofaui sbi ap opnu
(S9-^96I) II ouBaqBA pp oypuo^ pp SBUu^aop sb^
-ubjj bi ajqos OTpnjsa ns ug OTpTATp as 'sojquiaTuí
jod opBJ^ajuT 'pdoasTda odjana ig "jayaoui^
-ajqO ibjo^bj bi uaxquiB^ uojBuopunj buboi/y bi b
o^unp ^o,•••(8961) uyppaiAl ^p Bpuajajuog bi ap X
as aouo sojjo 'uauíT^aj p bjjuoo uojaTuyap as sod
ap uojrednao as anb asBq ap sauopBziuB^Jo X bj
-uooB soAanu ap Bjadsa bi b X sosopjnBa uojbjjsoui
-siqo aauo anb auaqsos otjbjo pqpH 'Buayqa uqpts
-Bjadoo^ bi BJBd SBisai^i ap a^iiuo^ p BjaiApsip
oup jBzaj b JByuíy Biqap as ou B^sa anb X 'Bisai^i
bi oa^a as '(iHOVdOO) ^imO u3 Z^d ^l Jd U9P
uoa Bprpuiojduioa pn^qaB Bun jiuinsB Biqap anb
-apjBa pp bai}bpiui b I0,pBpuBpyos ^i ap bub3ia
oaad SBqBduiís o^iadsap pn^qaB n uBujns anb soi
-bj^ p ua ouBjauqi ojbi un ap opB^insaa p oxuoa
oi^ans ouisiub^jo a^sg -zanbuuan ^Ays ¡nBg pu
•BaqsBisapa
ua a}uauyBdpuud 'BzuByuoasap X opaaj uaiquiB}
BjnpBpip bi anb ap o^aní X '9¿6I 3P ojaua ug
bi b ouafB B^a ou sred p ua Bipaans anb oí anb oip
-uayia a^uaurBpxdBJ uainb ' (^861-8961) 'zanbuuan
BAys iBuapjBa p anj Buayqa Bayo^BO Bisai^l ^i
soi B o^unf bijboia Bq
ua BaqBuiaiquia Bjn^y Bujq "BJnpB^aip bi b oipnd
-aj ap so^ob sopiuiq X saAaaq ua uBi^iaAuoa as so.q
-uanaua soi 3n^> oduiaq ib 'Bqaaj bi BpBpjoaaa as
B^sa aa -a^uauíBpidBj uBqBSjadsip as sa^
soi ^ sbu^isuoo ap auas Bun
IB oqaaaap p ouioa ppos ja^aBJBa ap soaisBq
soqaajap soi 3P oun opuBioiA 'sajBindod sajo^aas
soi 9P oiuaj^xa o^uaiuipajqoduia un b uojBAay
�de ello fue el documento emitido el 13 de setiem
el documento Renacer de Chile, en el que la jerar
bre de 1973. Frente a la violencia desatada por los
quía pasó de un distanciamiento critico a una
militares la Iglesia dio a conocer su posición y en
abierta confrontación con el régimen, favorecien
un documento público declaró: Los obispos hici
do una salida política alternativa...109 Gradualmen
mos cuanto estuvo de nuestra parte porque se
te las autoridades fueron asumiendo posiciones
mantuviera Chile dentro de la Constitución y la
cada vez más comprometidas, que las llevó a colo
Ley, y se evitara el desenlace violento!...1 Nos due
carse junto a los perseguidos. Los obispos chile
le [...1 y nos oprime la sangre que ha enrojecido
nos denunciaron en el ámbito internacional las pre
nuestras calles, nuestras poblaciones y nuestras
siones políticas de que era víctima la Iglesia. A partir
fábricas!...JPedimos respeto por los caídos... en
de un discurso en el cual la defensa de los dere
primer lugar por el que hasta el martes 11 de se
chos humanos fue el eje, se diseñó y ejecutó la
tiembre fue el presidente de la República!...] Pedi
negociación y por momentos la reconciliación de
mos moderación... que no haya represalias... con
los distintos sectores sociales en torno a una aper
fiamos que adelantos logrados en gobiernos ante
tura democrática. El gobierno autoritario, por su
riores por la clase obrera y campesinos no serán
parte, trató de establecer un relacionamiento flui
desconocidos.I06
do con la Iglesia como forma de legitimarse y re
Un año después se realizó la Conferencia
vertir la presión internacional. Cambiar la facha
Episcopal en Chile, en esa oportunidad el carde
da y complementar el éxito económico con nuevos
nal Raúl Silva Henríquez pronunció una homilía
respaldos y apoyos fue una necesidad constante
donde hizo referencia a la tirantez que existía en
del régimen. La radicalidad de los planteos de la
tre la Iglesia y la Junta Militar y señaló le hemos
Iglesia logró sorprender a la dictadura. En todo
dicho a nuestras autoridades que los derechos
momento los militares albergaron la esperanza de
humanos son sagrados... que nadie puede violar
que la Iglesia tuviera una postura más patriótica
los!...] no se nos ha oído.107 Progresivamente ad
que colaborara en identificar a la nación con las
virtieron que la dictadura no era de carácter tran
Fuerzas Armadas. Sin embargo la actitud asumi
sitorio, que los militares asumían el poder con un
da fue otra. Al reivindicar los valores cristianos y
profundo convencimiento de refundar la nación e
de solidaridad, la Iglesia se colocó junto al pueblo
implementar un nuevo Estado.
violentado y defendió el derecho a la vida de los
Cuando el gobierno dio a conocer sus prematu
ras intenciones de crear una nueva institucionalidad, y otorgarle al país una nueva democracia, la
Iglesia criticó duramente esta iniciativa y emitió
su opinión en un documento denominado Huma
nismo Cristiano y Nueva Institucionalidad, en el
ciudadanos, lo que provocó la indignación e irrita
ción de las autoridades que comenzaron a descali
ficar a la institución, argumentado que sus posi
ciones respondían a la presencia de infiltrados.
Más allá de sus divergencias, el comportamien
to de los obispos estuvo pautado por la búsqueda
año 1978. En el documento el Episcopado mani
de caminos de conciliación y negociación y la de
festó su posición con relación a la nueva Constitu
fensa de los desprotegidos. Al retirarse de su cargo
ción La legitimidad de la nueva institucionalidad
el cardenal Silva Henríquez, que había tratado por
debe ser democrática, es decir el fundamento de la
autoridad proviene de Dios. Pero Él la ejerce a tra
todos los medios de zanjar las diferencias al inte
rior del episcopado, la situación cambió. Las des
vés de las personas legítimamente designadas para
avenencias y disconformidades se hicieron visibles
desempeñarla... El pueblo es el autor de los meca
y la institución quedó, en la década de los ochen
nismos de decisión que se establecen para servir
ta, dividida en dos: Por un lado un grupo
al mundo...108
proconciliar que se mantuvo en diálogo con la so
En 1982 la Iglesia dio a conocer a la población
ciedad en busca de grandes consensos y enfatizó
los valores de la fraternidad. Por otro un sector
48
�2861 ^ 1861 3-^U3 sred ¡b jb^^u9 9p uoj
-Bf9p 'apqO 9p B9IUJOUOD9 pBpiíiqB^S9 B^ BipU9d9p
-9J Bí *OUJ9íqO pp SBAI}Bp9dX9 SBl 9p JBS9d V
-ud soi 3P ^Jq^ínb bí ouiuu^pp sjsjjd Bq ^s^j^^uí
9S SISLID Bq 'BpB^IUIIÍ 9nj B9IUIOUO99 UOI9BJ9dn9
^^red ire 1$ 9p opBJ9poB o}U9iuip9jqodui9 p A soj9iu
9nb soí 9p 4souj9p^9 so^ip9J9 so| opuBn^ ofnpojd
•\2U3iup uoiD^iqod bí 9p
-np s9UopBi9o9u sbí U9 pdBd 9^uB^Joduii un ubj
b BqBp^Bdsoj onb pBpp^qnd B| ^p bui^oia A ooíui
BJOq Bí B 9^UBA9pj BJ9S OUS9Jg OOSIOUBJg ^U9pJB9
PP BJn^p Bq "BPBJ9OUI9P Bí B UOIDíSUBJ^ Bí 9}UBJ
-U9 BiqBq os 'ODiuiouoDO odmba pp s^ap^piui s^\
•UOT9B^I99UOD B^ 9p
9p SBSB} SB^ÍB JBBd B UOJBZXTBD^B S9JOpilIinSUO9
A souBS9jduig -so^ipajo A souiB}S9jd uoo opBpn^p
-BU9duI9S9p 9nb BIS9í^l Bl 9p SOpBJ9pOUI S9JOp9S
-0U033 o^uaiuipojo p uo opuBijuoo P^TBd ns jod
9S OpOU9d 9}Sg 'ÍBpOS J^U9S Í9p SBp
-idBD B^ U3 o{os ^861 U3 o/o2'22 b opiresBd 'i861 ^9
Sndo PP 9^UBZBU9UTB SBUI Z9A BpBD B19U9S9jd Bí JOd
pAiu b o/o'6x ^ o^ap uopBdnoos^p bi 861 ug qB^
uojbzjoj9j 9nb onsodnj^ 9p 9pqo b os9Jui p A pq
3P ^861 ^1861 3-qu^ 'osBd uopBpuí Bq qBuopBu
-PP OpBdO9Sld9 Í9p 9^IBd 9p JOpBAJ9SUO9 J9^9BJB9 Í9
bi 3}uv o/oi'e^; b oiqns gg6T ^3 ^ '%¿'O^ ^ %S'6
9p BIDU9S9Jd Bí OAn^UBUI 9S SOpOLU SOpo^ 9Q OU9Í
'uopB{qod Bq -opu^ps OArquBin ouaaiqo^ p sis^o
%t '22 ^ %1' 11 3P 9^u9UinB uopBdnoos^p B| 9^iBd
ns jo^ -o/oi'o- un b 861 ^ 2861 3-^^^ ^ %1>1
oAbd (god) o^r^a ooyBj^o^o o^onp
A SBpBínsdBDU9 SBUI Z9A BpB9 S9pBpiUnUI
-oo jod op|n^qsuoD 'Bpu9ip9qo Bpi^u 9p 'oxopo^o
*S9ÍBdBd SBAJP9.IIP SBÍ B OpBJJ9JB OAn^UBUI 9S 9nb
�.J 1 •
J^.' .t
f.
���-Ri^ o}jb un
SOUB Z9ip B X OUJOiqo^ p U9 BZUBIJU09 OpipJOd Biq
-Bq 9S 9nb J9pU9}U9 B BqBp OpOX 'S9JO}99S SOpBU
-BA SBUI SO^ 9P UOP9B9J B^ UOJBDOAOjd SO}99J9
X 9^qB^in9oui oziq 9S sisuo b^ 9nb S9 O}J9p oq
opiBj}uoo UBiqBq 'ouj^iqo^ pp SBS9uiojd sbj op
-U9X9J9 'S9U9inb 9p SBpn9p SB^ 9^U9UIBAqB9lJIUIS
O^U9UinB UQl9Bn|BA9p Bq •SOUBDUBq SOUI
-B^S9jd 9p Buijy B| o^s^ndns BiqBq S^\ uopBziuj^p
-OUI 9p OS99Ojd \B UOI9BJOdjO9UI BXn9 SO^pnbB 9p
jB|n9i^JBd ug -S9jo^99s so;s9 9p 9jquinpqj99ui 9
-oo 9nb opBUBS9Jdui9 ib o^lui pn^qoB B^sg 'ba^bp
9ABJ B| 9p SBpBdn909jd SOUI9qBS S9U9inb B '
U9 S9JBIUI9J^ SB^ 9p JOUO^UI \B JBU0IS9jd B 0ZU9UI
S9UOISP9P S9}U9pU99SBJ} SBXnD 'SIBd p
-uoo U9 sbpbuio^ UBJ9nj 9nb S9uopnps ^p B^snq
9p S9UOpBJBp9p SBq 9^U9Ui^U0^99S OU X '0}Unf
ZII[BUOPBU pBpiUnUlOO B^ 9p S9S9J9^UT S9}U9UBUI
-J9d X S9JOU9dnS SO^ B 9^U9UIB9TUn JBJIUI
3P ^^ PP Bn^BOUBH 9p '9jqn^9O 9p Z PP BIAip[BA
9nj B9p 9j Bq UBqnojAl sbuioj, opu9i}U9 un9s
9p
-Uinpi}J99 SB^ X 0^I9pU09S9p p JOd BpBZBldlU99J
jb^s91bui pp uoiS9jdx9 uoj^nj '861 3P ^jqmapip
en-SOpBJ9U9A S99U0}U9 B}SBq SO9^BJ9OU99} SBIS9UI
so^ BpBq bzubijuo9S9P B^ jod SBpB}iyq9p S9jq
pp 'oonui9jL 9p b^ ouir^n jod X '9jqui9iAOu
ou 9nb sbui Z9A Bun oJBp U9 opap oujoiqo^ ig
-UI S9UOPBZ1UBJO X SB9PBJ9OUI9P SB9I}IJOd SBZJ9nj
souBS9jdui9 so^ J^ o^s^ndojd oí BU9pu9}B ou ops
BJ^S9nU Bpo^ 'OUISIUIISB SOUIB^TSOd9a '"SBTp9UIJ9^
-IUI BI JBUIO^ 9p pBppBdBO B^ BU9pJ9d OU 9nb OUIS
-BUIJV SBZJ9n^ SB^ 9p OUISqOLqBd |9 U9 BZUBIJUO9
sb| SBpo^ 9p osu^suoo oqduiB un opuBanoojd
-Od BJn}J9dB BUn JOd 9^U9UIBUBS999U BSBd
9S 9nb B91UIOUO99 UODIIJOS J9Tnb^Bn9 9n
•%8T 3P
UQPBnpA9p BUn 9SJBUinSU09 IB 'SISU9 BI 9;U9UI
-Boyqnd JiuinsB uoj9iqop s9pBpuo^nB sbi s^nds^p
-uii sbi ^ sBSB^^jqos '%gg X %os 3-qu9 9p
-U9UI 9S X SBpBUIJV SBZJ9n^ SB| JOd OqB9 B BpBA9H
b BfBq9J 'S9uopB^jodx9 sbi ^ oipisqns '
:B9qBJ9OUI9p BJn^I9dB BUn 9p pBpiS999U B^ OUOp
-U9 soq *%0 X %g \ un 9j^u9 S9uopBJ9unui9J sbi
-9pod OU 'OUJ9iqo^ 9^S9 U9 9J ^\ Opipj9d SOUI9H
-BA9H 9S OU OUJ9iqO X SOIJBS9jduI9 9X^U9 SOJ}U9n9
- J9d SOUI9q 9^U9UIB^0S OU X '9ppU9X9J9 Jin^9S SOUI
oziq pqoouid 861 3P oiunf 9p
-Bp ouioo pBpqu9pi Bido-id BJ^s9nu ouis *9j b^ opip
SBip soood 0J9d 'uqpBniBA9p BuqBq ou 9nb J9qBS
-oqs9n9Ui oqo^q un s^ ["•] BJopBÍBqBJ^ Bip^ui 9S
ig 'oqB9 b uoj
-jBd ns joj 'p^oomci o^snny 'B^unpBi 9p o^u9pis
jod o^nuuoj 9S oonui9x ^p uopBJBp9a b^ ug
-BA9p Bun osndojd X o^uBppB 9S OOOHdOO ^I ^
BO^iJod B^ BpBq B9PU9 UOpiSOd BUn Z9A BJ9UIUd
sopo^ 9a 'S9Jo^n9u^B X s9}UBpj9uioo '
-BpdB X ^BUO^99S O\ U0J9ipU99SBJ} S9UOpBJBp9p
-9jd B UOJB}IUI!I 9S X BUIIB9 BI UOJ9LAn}UBUI SOpOUI
9p Bp^nbsnq b^ b X jbuopbu opBiJBS9jdui9 \e uoj
-9jd p uoo Bpu9ipnB JB^pips X SB}sondojd jb^uos
'STBd p BJBd BpU9^J9UI9 9p S9UOpn^OS
'SBS9jdlU9 SBUBip9UI X SBU9nb9d
SBq ,,, •BpBJnS9UIS9p UOISUBdX9 BUn JBPUBUTJ BJBd
so}BJBq so^ip9J9 so^ opBq99AOjdB UBiqBq 9nb 'soo
-IUIOUO99 SOdnj^ S9pUBJí^ SO^ 9p SBpn9p SB| 0}U9UI
-BZU9UI09 souBS9Jdui9 soi 2861 9P soidpuud v
-nSUO9 9p S9U9iq JBJdUJOO BJBd S9JBpp U9
UOJBJOZIAB S9J0^99S SO^Sg O^UnSB p U9 SB^JBO UBJ
-buio^ 9nb 9p uy b s9pBpuo^nB sbi ^ ^sji^uip b uoj
-nB OpO^ 9jqOS OJ9d ' • *9^I0dsUBJ^ 9p S0ip9UI O OUI
voiwoNooaoioos sisiho vq :86I-086I
�do de desorganización social. El proceso de mo
es que hacen su aparición las jornadas de protes
dernización había favorecido la concentración del
ta que se inician en 1983 y continúan hasta 1985.
poder en los estratos altos, el aburguesamiento de
ciertos sectores de la clase media y la exclusión de
Cuando la crisis económica se hizo presente
entre 1981 y 1982 la acción sindical en las empre
amplios sectores populares. La modernización que
sas se redujo sensiblemente y la negociación co
dó asociada a la desarticulación de los actores so
lectiva perdió gran parte de su sentido. Los em
ciales y de las clases. La mayoría de los chilenos
presarios comenzaron a reducir las remuneracio
quedó fuera de este proceso y sufrió sus efectos
nes y presionar a los trabajadores. El consumo
más negativos. Al desempleo, la pobreza, la
moderno, al que los trabajadores habían accedido
marginalidad se sumó la pérdida de valores y refe
parcialmente se convirtió en una pesadilla ... las
rentes ya que los cambios rebasaron el ámbito eco
bases sindicales experimentaron un profundo sen
nómico y laboral para trascender a lo cultural. Las
timiento de degradación y frustración...114 Fue en
reformas neoliberales le quitaron coherencia al sis
tonces que las acciones sindicales adquirieron un
tema social. Los logros en lo económico, en lo la
carácter ofensivo, los trabajadores recurrieron al
boral y en lo político, base sobre las cuales se sus
Estado y demandaron su intervención para que se
tentaba el milagro chileno se mostraron frágiles
hicieran cambios en el modelo económico.
no sólo ante la crisis de 1981-1982, sino también
ante una sociedad descontenta que no llegó a
visualizar los resultados prometidos y quiso mani
festar su malestar e incertidumbre. En este marco
54
�sopo^ b ozuB^p onb B9iuiouo99 sisuo ^^n ^ 'B-inp
-Bpip bj op jbuopdb p ouiqix^^j onb 0861 u3
INO ld U3 'opjanon un jvj6o] ñ \r>j]uao vcianu
IJIIV] 'XND \^p Jopvpunfmg ^aqoomg ap vjj
8,, -0IUI9J^ pp b9^9;bj}S9 pBpipj;u99 bj jod 9}U9 B^
v] jod vapd V] 'vai6g]oapx vxpn] v] gzaduia
uopBn;is Bun U9 uojb;j9sui os SBpBU-iof
vun ap ugpvajo v\ vqva^uvjd anb vpvjoouiap
-ojde [Buopn;psuo9 buijojoj bj jod BpB;nBd '
9p 0p^BdS9J p A pBpiUIi;i^9[ B^ UOpBZIJIAOUI B^ B O^
-jo;o 9jqo9 pp sojopBÍBqBj; soj 9p BJ9i^iBd buo;bo
-OAuoo B^ 9nb op oq^^q ja -sred pp o^qipd-ppos
BUIBJOUBd p UBUBiqilIBO SB}S9 P^UBppB U3 '^;S9;
-Ojd 9p BpBUJOp BJOUlUd B^ B JBnj Oip OJ9d OJ^SrUJ
9S 9nb 'pj9U9 ojBd un b ouib^ ojqo^ ¡9p S9jop
-BfBqBJ^ ^P UOpBJ9p9JUOQ B^ S9;UBJ9;
soj 9p oun :pBppi;B;u9S9jd9J joábui
o^jo;o A uopBn;is bj oi^iiA9j oq99q un
-uis 9SBq B^ 9SJB;ndsip b uoJB^^n osnpui 9 uoj^ia
-TAU09 'XaO ^1 ^ ^NO P 'S9U0PBZIUB^I0
L,, * souduosjdd ouioo
ouioo anb sviu 'souvouvq soj ap 'souawui so¡
ap sauosasv ouioo imqvfoqvjj so\m6\TO 'soopij
-od soppjiod so] uoo o]dto]uod rnqxyq popiupsap
-uvp ü] ua püp?]ia7^ ü] ap vajqunjsy vj ap
UOpOlUJOjilOD V] TD]STDl( ÜJTipüpip Z>] ap X)I\UOO
ua üipn] ü] ozypjmndimci anb \a anfopuvuiOQ
jg vuDDimg ugiaojapa/uo^ r>] iDuidofsounodb
-o] p^ \a ua anb sounowoq so\ ap a^uajdns ao]
-oaixp \a jas ap apans r>\ anrq ^ \a ug xmj jv
gida^ix as anb sounounq ap odnu6 \a souwui
-jqfñ vjnpo]jip r>] ap sz>isi]znaifo sa^uabujp ap
sowDui ua vqvjsa ugiavjapafuoQ vrj 'oimauvq
-uoo ua svop\]od svzjanfsv] jvdnjbvaj ua oo
-pi]od ouv\d \a ua ugpvdpipvd onrq opuvuioo
\a jvaipuis ouvjd \a ua anb svui tugpvdpxpvd
vyp oan] jj^q \3 'P^PJI^O vj ap vajquivsy
üjüfi jvuoiavp^ opjanoy \v [jvbnj vuvp anb]
'vpuv]sm ap odp ojjo gajo as ñ sa]uvxpn]sa
'sajafhui sv] 'soopxjod sopvpvd so\ v gooauoo
as 'sapuvj6 svui svapxjod svpuv^sui majo
v osvd oip jjjj \g so]sng pnuv^^^ anfajuap
-isajdaaici p ñ '\an6ag qfíopog 'ajqoo pp jopvf
-vqvj] un anf[opuvuioQ pp] a^uapi sajdjg
' S9UOpBZI}BAUd
b osndo 9s A íbuoidbuj9;ui oub;9uoi^
opuoa pp o;u9ui^Bdpuud 'bj9Íubj;x9 uoisj^aui
B^ b uopisodo ns o;s9jiubui jjsiq \g *B9S9d A uop
-b;s9joj 'Bjn;jn9i;n.ij B| 9p sgjopBfBqBj; so|
9p A ofBqBJ; 9p S9UOpipUO9 S9J0.f9UI '
bj 9p A Bu;snpui B| 9p o^piiBS9p A uop99;ojd
bjbabj^ soj9UBnpB so;sonduii
'SOpBpU9J9JIp S9p9UBJB 'S91BUBJBS
:u9 uojbzi;9;uis 9S sBpuBui^p sng ouisiu
JOÁBUI OJO^ 9nb UOIDBZIUB^JO B^ 9nj XNO 13
sirlLCín) s^jopBÍBqBJX 3P uoiun ^l s?nd
-S9p A oí soj op odni^ p uoj^nj s9;u9p999;uB
jopas ja ua jooipuis ajuabuip rúa Z861 U3
b¡ oi^jns oub ouisiui 9sa "s^uopBziuB^jo sbj;o A
•SOIUI9J^ SOA9nU UOJBJOdjOOUI 9S A O;U9IUipOUO99J
BJ
(dNO) O^p^^d pp IBUOI9BM OpUBUIO^ p '
-O^ pp U0pBJ9p9JU0Q B{ '(SNO) P^ÍPU
BJOpBUipjOO^ TS\ 9p JUJBd B '(JLNO) S9JOpBfBqBJ^
-vdpipvd vun uojamnj soopipd soprpod so\
vxsaxoHj aa
so^ 3P puopB^j opuBuio^ p oi^jns '861 U3
isa
:86I
�los sectores y unió a la ciudadanía para expresar
este espacio para reconstituir alianzas y concretar
su descontento. Como señala Tomás Moulian, la
una alternativa viable para sustituir a la dictadu
crisis actuó también como facilitadora del desper
ra.
tar de la multitud, puso en jaque y empobreció la
En estas movilizaciones fundamentalmente
legitimidad lograda por la dictadura, deterioró sus
callejeras no estuvieron presentes los
discursos y puso al desnudo sus límites. Los ciu
trabajadores agrícolas. La participación
dadanos chilenos comprendieron que el poder no
del movimiento sindical no fue partiendo
era omnipotente, muchos sintieron que el miedo,
de las fábricas o los establecimientos de
por lo menos el miedo cerval y paralizante, se des
trabajo, sino muchas veces confundiéndose
vanecía porque se dieron cuenta que la combina
con los pobladores. Debe tenerse en cuen
ción entre terror, proyecto y poder total no era in
ta que las poblaciones marginales de la
falible. La dictadura cometía errores, podía enfren
ciudad de Santiago eran habitadas por tra
tarse a situaciones no previstas, a la mala fortu
bajadores ocupados y cesantes, además de
na, al accidente histórico.119 Fue a partir de este
jóvenes que se sumaron a la protesta.120
convencimiento que las jornadas se dieron cita.
Los trabajadores jugaron un papel relevante pero
no estuvieron solos, ya que las luchas adquirieron
carácter nacional. Durante estas jornadas el CNT
presentó una plataforma en la que reclamaron:
*Derecho al trabajo y estabilidad en el empleo.
Despido con causa justificada y determinada.
"En las jornadas participaron todos; estu
diantes, pobladores, trabajadores. [La situa
ción era] dramática; lafalta de democracia, la
represión... marcaron [los] antecedentes para
las jornadas. Se fueron conformando estruc
turas de donde sale el CNT, todos aquellos
que estuvieron dispuestos a forjar una cen
*Derecho a remuneraciones justas.
tral única, y en eso jugó un papel importante
*Derecho a negociaciones colectivas sin res
el cobre para aglutinar a otros sindicatos... Yo
tricciones, por rama de actividad o área geográfi
marcaría la potencialidad del cobre y su afán
ca.
de permanecer como actores principales.121
*Pleno reconocimiento al derecho de huelga.
Los trabajadores desbloquearon la situación, de
Las primeras jornadas tuvieron carác
ter local y se limitaron a la ciudad de
la resistencia pasaron a la oposición. Hicieron uso
Santiago, posteriormente alcanzaron nivel nacio
de su poder de convocatoria para otorgar cierto
nal llegando a zonas como Arica y Antofagasta. Las
nivel de organización que previamente había sido
protestas se iniciaron con paros parciales, los ciu
acordado con los partidos políticos, que fueron los
dadanos se negaron a hacer compras en los co
que mandataron a sus dirigentes sindicales más
mercios, a utilizar el transporte y a enviar a los
representativos a integrar los cargos de dirección
niños y jóvenes a los centros de enseñanza. Parti
del Comando. Se inauguró una nueva etapa col
ciparon mujeres, jóvenes y pobladores juntos a los
mada de desafíos y de incertidumbre ya que los
trabajadores, así como profesionales, empresarios
ciudadanos participantes no sabían cuál podría ser
y amas de casa. De día se producían movilizaciones
la respuesta del régimen y qué grado de violencia
espontáneas de estudiantes y en la noche la ciu
alcanzaría. La primera protesta surge de manera
dad era invadida por el ruido de las cacerolas, y
espontánea. La amplitud del movimiento le dio ca
permanecía en sombras debido a los apagones que
racterísticas policlasistas y populares. Todos los
voluntaria y coordinadamente realizaba la pobla
sectores de una manera u otra participaron y se
ción. Se produjeron enfrentamientos y la repre
hicieron eco del rechazo a la dictadura. Se exigía
sión fue especialmente violenta en aquellos pun
la renuncia del dictador y el fin del régimen mili
tos de las ciudades y su periferia en que se con
tar. Las distintas fuerzas políticas aprovecharon
centraban los actos de protesta. El despliegue de
56
�bjjuod Bqanj bj ua uop^^yui ap ojund un uojbdjbui
SBjsajojd sb) 'uojbzubdjb 9nb pnjiUíteui bj joj
•BDIJBJDOUI9p
BjnpadB Bun 9p Bpanbsnq bj ojua^ 9nb oduiaq )B
'S9)OJJUOD 9p BpBSUBD pBpapOS BUn U9 SBZUBJ9d
-S9 ouqB soaijijod sopqjBd so) 9p uopdrmí Bq #bj
'UOID
p SBUIJOJ SnS Á )IAp pBp9pOS B) 9p
BIU9AOjd 9nb BpiJBS BUn JBÍJOJ BJBd S9J0pBfBqBj^
so) 9p zoa B) jio J9DBq 'JB^s9^ojd Á jqsiS9J BJ9 oqo
-9q )g •UBqBdlDl^JBd S9U9inb B JB^I)IUI BIDU9)OIA B)
9p JBpjBns9J 9p buijoj ouiod )ijJ9d ofeq un OAnj
-UBUI 9S 'OIJBJJUOD )9 JOd :pBpUB)nDBJD9dS9 JBJ^O)
S9JUB '9nb S9JOJDB SO) 9JJU9 S9U0IDB)9J SB) U9 OJI^ un
-Ojd 9p SBpBUJOf SBq OIJIS 9p 0pBJS9 pp UOI9BJBP
uoiDBJ9dns B) ouiod 9SJiquDS9p ^p^nd 'bpbu 9nb
-Od B) BU9)iqD pBp9I9OS B) BJBd UOJ9AnjIJSUOD BJS9J
)V t,z,'J9pod )B U0IDB)9J U9 ,ODIOJ9q DUIOjpUIS, )9p
-J9UI9 B) BJBd SBqaajq SBA9nu JuqB 9p pBpijiqis
OipU9J9Jd 9S OU S9UOIDBZI)IAOUI SB) JBJU9UI9)duiI
-9I9BU9J BI9BJ90UI9p B) 9p OJIUI )9 )BpOS OAip9)OD
¡9 U9 9nb U0J9I9iq 9 SODIJIJod SOpiJJBd SO) 9p BpU9
-9p bj uod 986 T ^pBq jbzi)BU)j BjSBq uopBUipap
ns OpUBZU9UIO9 'S9UOpB|qod SB) U9 SBpBJSlB UOJBp
-9nb S9UOI9BZl[TAOUI Á SBJSOJOjd SBJ 9^U9UIBUqB^nBJ
SOUBpBpnp 9p S9JO^99S S9}UB}JOduiI 9p UOpJ9S9p
B{ ODOAOjd 0UJ9iq0 p JOd BpB^BS9p BpU9^0IA Bq
•sooqipd sopqjBd so^ uod o^ojBip p JuqB 9p pBp
OpBJ^O) Bq 9S S9)BJnjDnjJS9 SDUOIDipUOD SB) 9p B))B
SBUI 'Z9UIJJB^V J9IABP B)BU9S OUIOO OAqD9)OD O9n)
A ^npiAipUI OJ9UILld 'UOIDDBJSIJBSUI 9p OpBj^ OJ)B
Un UBqBS9JdX9 U9iqUIBJ OUIS 'BDIUIOUODD SISUD B)
B U0IDDB9J U9 O)OS OU UBI^inS SBUISIUI SB) 9nb UBq
-BJS9JIUBUI SBJSDJOjd SB) 9p SBDIJSU9JDBJBD SBq
-IS999U B^ U0JB9^UB^d Á 9^U9piS9Jd p UOD
B UOJBZU9UIO9 '
^B '9nb S9JB^^iUI 9p 0^I9pU09S9p p OOOAOjd Z9A nS
V SIBd pp S9pBpnp SB^ 9p O}S9J ^B B^J9^B U9 OSnd
9nb O^ '(B^p U9 SOAP99J9 000 81 ^2}SBq 3P ^pU9S9jd
B^ uod) obi}ubs 9p pBpnp b^ 9p
B^ U9 oqsisuoD 9nb '^ooqs 9p B^qipd b^
9nj 9^u9uitBUT^ *o^ipp un U9
Bps B| Bqj9Auo9 9nb 'Bponb 9
B| OUinS 9S O^9 B 'UBIjnOI/^ SBUIOX B^BU9S OUIO^
qz[ s9^u9qBquiO9 soi^ I9S SB|p U9 BqBf^a
-S9JIUBUI 9p S9qB9 SB^ JBpBA B BipU9^ 9nb
l9p UOpBZUBpd ["•] SBAqBqUIOD SBUI S9U
SB[ U9 SO^U9IUIB^U9JJU9 SO^ UBI^Uip S9U
-9inb OUJO9 ODIUBd O^UB} UBJ9PUIS 'SBjp9ld JBJ^ B
OUID^BUI 'JB^U B *SBJ9pUBq JB^^B B UBIJBS S9U9inb
9nb BqBDsnq 9g -op^iui p JBf9JBdui9 uojb^u9^ut
ouj9iqo ^9 Jod SBpBzqqn sbi^9^bj^S9 SBq #s9unui
-od souBpBpnp ubj9 so}J9nui Á sopuDq soq 'Bjnp
-Bpip bi b BqsiS9J 9nb uopB|qod B^ BpBq SBpBJBd
-sip ubjd SB|Bq SBq "uopB^qod b^ b jbzuouid^b 9p
ap sdjopvfoqvjx ap ugior>znw6do
nt\ ^p oju^iun^vu \d dyx^d ud\qwu\ \yp ñ '06
9P S9]TOdlDUUd Sd]]TOO STO] V 'JDlSdJOJd
¿-íd^oq dnb v}qvq ^nb o\ z>Jd anb? sao
-uojua 'sop^zijrxhcnimw pujos ap sououoiDunf
so] d ugiaojapisuoa ua oqoiuoi as ou ñ oai\qud
jopas \a ojodimua ñ sajsnfoaj oiqoq opuono
opo^ ajqos Uoisajoudo ajjoo o\ o sou/üip^
zzl*'sououudi] snu uoo ouPpijos ños ñ jopos
das un 'ououmq jas un ños oñ sosuad 'ojj
-uapo oiod na\ad oun osa 'ououmq jas ouiod
íojoa uiuaj oun anb íaaia ^uuosjad ouiod as
-jduajuoui anb uiqnj-j "'oñ sojja aijua 'sind\a
jodunqntoia anb sojauoduiOD ap soxau niqojj
'sojudso o souinquipnasa anb 'uipag oipo^
jod odopuos ua opuosod nqnjsa anb o] ojqos
ag -adquioq ap sopanui sownqnjsa 'soudaaoui
anb souioiuax '^jjod o\ o sowojjvs ñ souos
-dad a^uían souwqpjunf sou 'sojjo] sopo^
uabdn^ •majpjO^ ua pin sr>] sopoudoCsorj
SBq BIDU9JSIS9J B) OpU9ID9)BJJOJ OJU9UIOUI J9UILld
BPU9|OP Bq \TBUip9p B UOJBZU9UIOD Q86T
Á 8861 U9 UOJBpiUI 9S B}S9}Ojd 9p SBpBUJOf SBq
ojad uBqBdiaijJBd ou anb so^anbB jaaouoa b oip
-U9UI)BpiUI O^S9JIUBUI 9S BJnpB^Dip B) 9p BAIS9jd9J
-ba uojanj Bqon) ap sbuijoj SBq -uoJBAodB sb) anb
B BJnSUDD Á SBAISBUI SBpBpDJ 'SO^U9IUIBUB))B U9 9}
-9lJIUIJ9d S9U0BdB SO) Á SBpB9)OJ9DBD SB) ISBpBU
-U9UJOD s9JB^qiui so^ o^Dnq BSUDjd 9p pB^iDqq B)
•opBAud ojiquiB p apsap uoiDBdiDijJBd B) uoj
buijoj ouiod opBzqqn 9nj OD^Bq opBUiBq ^g -S9pn}
-q^nuí sb{ bj^uod o^onj 9p sbuijb JBJBdsip b uojbz
Un U9 OnjDB )BU0IDBU OUOJUJ9J )9 JOd SBpBUJOf SB)
�la dictadura e impusieron una nueva periodización.
tramarchas de los partidos políticos que serán, en
Se inició en la historia de la dictadura chilena una
este período, los protagonistas de la transición chi-
segunda etapa que va de 1984 a 1989, signada por
lena,
un proceso de recomposición del gobierno militar
y, en filas de la oposición, por las marchas y con-
58
���19
9 BJ B SBpB9ip9p
U9 OUISIUI OJ 0ip9DnS OfsJ "B-irmnDT^rLIJ B| U9 9}U9UI
-^Bl99dS9 '0P-IIA9J 9S OS99Ojd ^9 9861 ^ ^861 9J1U3
9^I U0U9^UB OUB p SOpBdnDO S9JOpBfBqBj^ Z9ip BpB9
9S
BUn piOIUI 9C¿
S9UOI9B^odX9
ouj9^ui O^ioqB p 'U9ISJ9AUI bi puopouiojd
'OpBSBd pp SB}SIUOp99}Ojd
uppunj ns puio^^j oojiqnd jo^99S ig Bjq9inb 9p
-UI9 flUI 09 J3P-I3d B Oí^^n B^O9U^B JOp9S p ^861 ^
B JOApA IU 'JO^99S pp U9UiniOA
Un POIJIU^IS OU O}S9 !
9p oun gp uopBdn9os9p B| osndns 9nb oj lso9|d
-^U9 9nb JBpJ099J OUBS999U S9 OU9UIOU9J 9^S9
0}DBdlIII 9 pn^IUBUI B^ JBT99JdB
uppBn^is U9 SBS9jdui9 sbi 3P ^J9puBuig
SOOUB^ 9p BpU9pU9}UU9dnS BI 9p S9ABJ^ B
•%8'8
911J 0}U9UI9J9UI
SB{ U9 O^UB^ U9 '%8'8
B 9}U9UIB9lSBq S9U
9P9J9
9S BJ9UBUI B^S9 9Q
JTUIJ9p9J OUIS
SB9IUI9UO99 SB9qi{od JB9ijqu9pi posnq ou
ig -iBjnpnj^s9 9^snfB9j pp aopBin^^j 9p
9^S9 U
uppunj bi Jiiduin^ Biq^p opB^sg p onb jooouodoj
pp o9nf 9jqn p 9nb opBJ^soui^p opBponb ^iqBH
-Oí 9nb SBJOpB^iodX9 SBS9jdU!9 SBI U9 9^U9UJIBdp
•sopB^ins^j soi ^q^jn9SB ou ops is aod opB9J9ui
SOI S9^UBA9pj UO^ '9SJB9IJISJ9Aip Á 9SJipUBdX9 UBJ^
OUBS999U 9ng -osjn^sip p JBiquiBO 9nb oqn^
U9 Á BpDUB BIUIOUO99 B^ U9 SOpUJnDO SOiqUIB9
9 OJ^BIIUI OpBUIUIOU9p
SOI U9 ofBqBJ} 9p BZJ9nj 9p UpiOBJ
BI B 9UJn99J BJnpB^Dip BI 'SISU9 BI 9p BJOq
BI V '3SJBU0J0UIS9p 9p pBpUiqíSOd BI BqB}U9JJU9 A
ig 'sopiAi9s soi ^ ^pqsnpui bi y9 'S9iBu^snpuiojB
-990id p J9pU9^U9 BJBd 9ABp J9S 999JBd 9861 y^
•BpiIBS 9iqiSOd BUn OUIOO OpB^Sg pp U9PU9AI9}UI
-UUd *09ldui9 pp Á B9IUI9UO99 UppBJ9dn99J 9p OS
uod 09idui9S9p pp uppnuxuisip bi 9nj
SOI 3P ^ZUBTJUOD BI J999jqB}S9J 9p
9nb SB91UI9UO99 9}U9UIIBpU9S9 SBpip9UI
O9IUI9UO99
SBA9nU 9p 9IJ9S BUn 9p UpiOIJBdB BI JOd
9lUIJ9p9J A OSndU!O99J 9S B}S9 'BJnpB^^ip
's^pBpiiBdpiunuí sbi 3P -i^pod Á Biuiouo^nB bi uo
opBOJBUi OApsa 9.fBJiA ig "Bi^a^BJ^so ns
p 9psop ppos B^qiiod 9p odq OA9nu un opuBfij
0;U9UinB Un 0UI09 ISB 'OpBAUd JO^99S p U9 SOPIAI9S
JOÁBUI BUn BpU9n99SUO9 OUIO9
BI 9p BpiB9 BI BUBOOAOjd BUBpBpniD
U9I9BZIIIAOUI BI 9nb B
SBA9nu SB}sg s9pBpiiBdpiunui
'B9TUI9UO99
9p O}U9}UI J9 A U9TS9jd9J BJ
B Á SBpBAUd SBS9Jdui9 9p SOUBUI B
UBSBd IBPOS pBpun9S BI Á UppB9np9 BI 'pniBS BI
9p 09JBUI Un U9 SBpBHOXIBS9p- SBpBUJOf
BI OUIO9 S09l9^BXIS9 S9JO^99S SOI ^ 9ípU9pC9 9S Á
BI B UOJ9ipU9jdJOS -B9IUI9U099 SISU9 A U9IS9jd9J
9nb 'BIJ9U9 BI Á S9UOpB9IUnUIO9 SBI '^I^JUJ^piS
9p Bpipj9d ns UBqBJ^soui 9nb odui9q ib
•sopBDO^ opis UBiqBq ou ¿¿G\-^¿6\ opou9d p uo
pp B^S9nds9j Bq qpvp pBp^pos bi 9jqos
9nb 08 sol 9P ^p^3?p ^1 3p sopBip^ui b u9iquiB^ sg
SBS9idui9 'so^uBq b pjonioAui onb s9uopBzqBAud
9UOdU!O99J 9S
vi viovh oniialvo oohvi ig ^6861-^861
�cultivos anuales, donde se produjo una retracción
industrias alimentaria, forestal, mineral y pesquera
del empleo. Simultáneamente se incorporó nueva
entre otras. Hacia 1990, año de la apertura demo
tecnología (maquinaria e insumos agroindustriales)
crática, Chile llegó a tener 70 mil trabajadores ocu
y los rubros más favorecidos fueron la viticultura
pados en estas industrias.
y fruticultura.
La temporalidad del trabajo rural también au
Nuevas estrategias hacia los empresarios
mentó, la fuerza de trabajo debió hacer frente a
En el proceso general de reestructuración
las formas más modernas de producción que
industrial, las pequeñas y micro empresas se
incrementaron la inestabilidad y versatilidad la
boral. 127 La mecanización logró tecnificar tareas en
mantuvieron y las grandes cambiaron de manos
varias veces entre 1970 y 1990. A partir de 1985
temporadas de zafra, aumentó el rendimiento por
se produjo en el sector una fuerte concentración
hectárea y validó la presencia de trabajadores tran
de capitales y una reestructuración del
sitorios con ausencia de normas legales en su con
empresariado con la aparición de los grupos
tratación. La dispersión geográfica y la heteroge
económicos nacionales estrechamente vinculados
neidad del empleo llevaron a que las relaciones la
a empresas transnacionales. En este proceso el
borales fuesen inestables y dificultasen la reorga
empresariado logró consolidar cada vez más su
nización sindical. A pesar de las limitaciones lega
legitimación.129 Los cambios tuvieron como
les de que fueron víctimas los trabajadores del agro,
consecuencia el surgimiento de un nuevo tejido
en estos años se produjeron una serie de protes
social en las relaciones industriales y la progresiva
tas espontáneas y aisladas en los complejos
eliminación de la pequeña empresa, lo que alteró
agroindustriales.
La industria, por su parte, experimentó una
la relación capital-trabajo. El proceso de
reconversión llevado adelante por el empresariado
importante expansión en esta segunda etapa pos
chileno estuvo amparado y facilitado por la política
terior a la crisis. Esto no siempre redundó en ma
autoritaria del gobierno a través de la apertura al
yor productividad y eficiencia. Entre 1984 y 1988
exterior, la desregularización de los mercados, y
se experimentó una recuperación industrial espe
los cambios en la legislación laboral. Por su parte
cialmente en el rubro manufacturero y de vesti
el gobierno apuntó a lograr la adhesión
menta. Algunos economistas mantienen que el
incondicional de estos sectores. Estimuló la
bajo nivel del costo de la mano de obra, la
creación de un nuevo empresariado con mentalidad
desmedrada situación de las organizaciones labo
de riesgo y eficiencia. Para recomponer los lazos
rales hicieron posible que las empresas pudieran
de lealtad y reafirmar la confianza de estos sectores,
expandirse recurriendo a un uso extensivo de la
el gobierno los recompensó otorgándoles
fuerza de trabajo,128 aspecto que sin duda resultó
libertades sin límites. Se autorizó la
por un lado favorable para las empresas pero por
reducción salarial y el uso flexible de
otra parte las obligó a reducir los incentivos para
la fuerza de trabajo. La incorporación de
elevar la productividad. La modernización produc
nuevas tecnologías en este período fue
tiva quedó condicionada y limitada, ya que la re
escasa y se limitó al principio a la
cuperación se basó en la disminución de los sala
importación de maquinaria dejando de lado
rios y en la creación de empleos precarios.
la necesaria reorganización de los procesos
La estructura industrial cambió. Sectores his
productivos y la capacitación y actualización de la
tóricamente importantes como la manufactura y
fuerza de trabajo. El uso de nuevas tecnologías
la metalmecánica dejaron de ser el eje dinamizador,
logró que el sector mejorase sus índices de
aunque se mantuvieron. Los sectores que estimu
productividad y rentabilidad, en tanto para los
laron el crecimiento económico pasaron a ser las
trabajadores fue acompañado de la pérdida de sus
62
�ap BjajiipjoQ-jns buoz ^\ ua paip
-ui pBpiuf} uopBjapaj bj X Buua^aBi^ Bunai/^ pu;
uojapapaqo sb|^bj sb
-ip pp sauoisajdxa sbj ap apuaadsap as un^ag Bd
-Baipuis uBi^sixa apuop soiuiaj^ sojpnbB
'pjoqBq uB|d p BqajBui ua asjauod ap o^anq -sas
so^ ua o *oujaiqo
p oidojd ouioa uojaiumsB sajopBÍBqBj; sounp
sopBJa^ui so^Baipuis soAanu uBi^jns anb
pdBd pp Bsuajap A sauopBaipuiApj sb^ ap Biua;
ap UBiaajBa anb sauaAof sajopBÍBqBj^ jod
oaoAOjd o;sg -sopaipms soun^p ua sasBq sb^ ap
BjnpB^aip -e\ a}UBjnQ qBiuiaj^ Bpuauadxa
sasBq SBq 'ouisipaipuis pp joua;ui ^b SBmajqcud
OLunasuBJ} ^aipuis uop^^nai^iBaj ap osaaojd p
•omsiuoítepjd jaua; b uojBzuauíoa A uojBAipBaj as
-ua^uip so^ aj^ua o^uaiuiBuopBpa os^asa un uoa
ndre^M ap sopaipuis ap uopBjapag bj uojaiíüns
-B^a Bsa ua [Baipuis 0}uaiuiiA0iu pp sapBpqiqap sap
-ubj sbj ap Bun oAn^qsuoa anb o\ 'sasBq sb^ A sa^
-snpui jopas p ua p^pu^pips odruo p '0861 U3
pp sa^uBz^Bduiis so}
•o^uaiuiiAOUi ^B UBqB}qiqap anb upiaB^uojj
-a^uBiu ^aBj anj ou ouisqBaipuxs pp joua^ui jv
|Biaadsa JB^sajd uo^aiqap sa^ua^uip soq
-ojd un b OAa^^ anb o\ 'Bpiny uopBaiunuioa Bun jau
BiaBq JB^na^jBd ua 'sas^q sbj b uoiaua^B
-Bq A sa;uauip aj}ua o;uaiuiBpuB;sip opBpunu
-uoa b^ A uois^adsip B^ jb^^v^ ouBsaaau oziq as a;
as sas^q
-uauíBApaadsaj souBpsuaouiap A Bpjambzi ap sajo^
-aas b uBipuodsaj anb '(^ao) sajopBÍBqBJx ^p ^oq
•sopBA sopa
-nao Á SBpuBuiap SB^sa jbzixbubo uojB^ua^ur anb sau
ap uopuBdB B^ Baqdxa o^sa sBzinQ
0l-pnpiim r>] ap oiojojdíd udj6 un oqny ou
Oddd oiqunoojLdjm mqnj^ '"ugsia ns vpv6s^s
-Bjaouiaa uopBjapajuo^ B^ oj;o jod A opB^ un jod
(JLNO) sajopBfBqBJ^ ap ^uopBM opuBUiO^ pp Bp
-ua;spca ^\ ^pipnfjad ojapisuoa as "uoisnasip ap
Buia; jas b osBd sa^j;uaa sbj ap uopBayiun Bq
-janj osndns A a;uauiBpBjapaB ouijojsubj; as
-P)]od sa^uadujp uoo jouoiaunfv gzaduia sivd
ap 'jBsuad ap bj3ubuj b^ ua soiquiBa sa;
•••vpunfajd ugiavdiapjDd nun oqny o^j •••soa
A BiJjnao anb o\ japuajduioa A japua;ua
-odsoipxmo so] uodanfuojamn^urmi as anb so\
ouisi^aipuis p apsap asjBuopisod ouioa
ojuaiui^cioui \a ux>zuu\ anb soj uos anb soapi]
qBaipuis uopaB ap sbuijoj SBAanu
oiJBsaaau oziq as jaaaJBdBsap ou BJBd
yjsa soDi})]od sojpono uos ouioo ñ 'oaanu ap
-uig -a;uauiaABJ cuouapp as ppos A pjoqB^ uop
-oa ap soipaui so] ap pa^o] oiunuop \a ñ vpanb
anb bA BpiA ap sauopipuoa sb^ uojBJoad
-ua6i\ayw oqny oiq '"[gynaifip o\] ugianaiunw
o\ ap ouB^d ¡a uojaipuaasBj; soiquiBa soj
su\aiauoo snpunuiap msaidxa uapod nsod ma
ofBqBj; pp opunuí jg -oai;buijou A |BJoqB^
d]sa ua ouisijoaipins ]gr •••ajua6v] ap sa]duns ñ
uoiaBjadnaaj bj a;uB A SB;sa;ojd sb^ SBpBzipuig
-iy as ou anb ugisaddun r>] obuax '"sauopofoq
-uis soqaajap sns sopBuaajaa uojaiA ops ou sajop
-B.fBqBj; so^ 'BjnpB;aip B| ap Bapqod A Baiuiouoaa
'soumma socianu juqv uod sozjanfsa soj uouaia
-Bn;is Bq "uojapajqoduia as uaiquiB; ouis sapaip
ap anbo] ja "asüq r>\ uoa o^aaivp sgui o^anj
-uoa un JDZipunfoud ap sapopijiqjsod oqny ou
-x>ij so\ ap ugjavdiayjvd uvj6 oqny ou 'omsvui
anb iDjndod njsandsau ap svui ouisyDajpuis
un sounryi ••'opuaynasip vqnjsa as ñ moray as
anb o] ap ugianuuqfui xaaod ñnuí gysvca-"
•opB;sg ib
ouioa OAn; A opBajaui p o;dBpB as Bsajduia
b¡ oya BJBd 'píaos uopBuiuiop bi A pj;uoa p
saaaA sBaod o;uauiap un 'SBAipapa sapBppuapi
-aA SBqanuí anb ^aipuis Buja^ui b^ b uaiquiB} ouis
BauqBj Bq •BauqBj ap uauíi^aj p sa opBjapisuoa
japuajduioa ojo^ ou o a^uapijns o\ ojo^ba ou sao
opjafa as apuop Bpuapaxa jod op^dsa p jas b osBd
•opBiquiBa uBiqBq 'SBpuBpunajp sba
-anu sbj ua 'anb a^ua b^ ap sap^pisaaau sa^aj sb^
sns ap uopBja;iB b^ A sapjoqBi soqaajap
b^ Biuoduii anb sauopipuoa sb^ b ops ou
�La mayoría de los trabajadores procedía de la
Iniciativas y desafíos para el CNT
industria tradicional, de medianas y pequeñas em
presas. Su principal reivindicación era la recupe
A nivel nacional el CNT, conocedor de esta rea
ración de la democracia. En el marco de las jorna
lidad, implemento una serie de acciones diferen
das de protesta, en donde su participación fue im
tes con el objetivo de dar a conocer las demandas
portante, lograron nuclearse en el Movimiento Uni
de los trabajadores a la opinión pública y el Esta
tario de Trabajadores, y buscaron como aliados a
do. Se enviaron cartas a los ministros de Econo
los estudiantes y pobladores. Las poblaciones co
mía y del Interior. Estas decisiones provocaron ma
menzaron a ser el centro de encuentro. La distri
lestar al interior del CNT, donde ciertos sectores
bución territorial habitacional actuó facilitando la
no se mostraron dispuestos a apoyar estas medi
convivencia e impulsando formas de solidaridad que
das. Por decisión de la mayoría las cartas fueron
incluyeron a la familia y a los pobladores de las
enviadas. Las principales demandas planteadas al
diferentes comunas. Ollas populares, policlínicos,
Ministerio del Interior fueron: fin del estado de si
bolsas de cesantes, encuentros culturales y depor
tio, autorización temporal para el regreso de los
tivos fueron algunas de las expresiones que adoptó
exiliados, fin de las medidas restrictivas a los me
este movimiento. La conformación de sindicatos te
dios de comunicación, facilitar las campañas de
rritoriales contribuyó a superar las debilidades es
solidaridad que organizaban las organizaciones
tructurales.
sociales y comunitarias.
Este intento fue interpretado por muchos tra
Las demandas al Ministerio de Economía fue
bajadores como una búsqueda de espacio y perfil
ron: que el Estado asumiera un papel central en la
propio. Muchos de los dirigentes eran jóvenes que
reconstrucción del país, conseguir nuevos recur
carecían de tradición sindical, o la habían recibido
sos internos y externos, reducir los gastos milita
a través del relato de sus padres. Los sindicatos
res, mayor control sobre el IVA, reajuste salarial,
reconocían que la fortaleza de los trabajadores ra
aumento de salario mínimo, incorporación de los
dicaba en su unidad, pero reconocían que ésta de
trabajadores asalariados pertenecientes al Progra
bía ser autónoma tanto del Estado como de los par
ma de Empleo Mínimo (PEM) y al Programa de
tidos. En su declaración de principios establecie
Ocupación de Jefes de Hogar (POJH).152
ron que Nos une el común propósito de la defensa
sin concesiones de los derechos de todos los traba
Con respecto a la política económica los trabajadores manifestaron su oposición a las
jadores sin discriminación alguna: la necesidad de
privatizaciones de empresas del Estado, que fue
desarrollar el sindicalismo, desde los sindicatos de
ron consideradas parte del patrimonio nacional.
base, con democracia y plena participación de cada
Se criticó al gobierno por la forma en que estas
trabajador; el común anhelo de una sociedad más
privatizaciones habían sido realizadas. Se enfatizó
justa en que los trabajadores no seamos explota
en la importancia estratégica de estas empresas y
dos por una minoría que detenta la totalidad del
su utilidad pública, y se señaló la gravedad del
poder económico y político... queremos un sindica
hecho de que todas ellas pasaran a manos de ca
lismo con contenido de clase, participativo, demo
pitales privados. Por otra parte, se alertó sobre el
crático y renovado... Para que exista verdadera
desempleo aparejado por estas olas de
unidad es necesaria la autonomía de la organiza
privatización. A nivel sindical se creó el Comando
ción sindical, superando el control partidista de los
en defensa de los empleados del Estado. Con rela
sindicatos y toda otra forma de manipulación.131
ción a las inversiones extranjeras los trabajadores
resaltaron el alto grado de dependencia
que Chile había contraído con organismos
o grupos económicos a los que se les otorgaron las
64
�-BJ 9nj OU SB^S9^0Jd 9p SBpBUJOf SB^ JBUl[99p [V
-n9SB B JBZU9UIO9 9p OpBUBS9jdlU9 pp pBp
BpU9S9jd BUn J9U9}UBUI S9J0pBfBqBJ^ SO[ BJBd \\0
oub p irg Bjn^j9dB 3[qisod Bun 9}ub JBn[ ns jbj
-IS999U B[ 0JB[9 U9 Of9p O}U9IUIB9J99B 9p
Bp^nbsnq Bq sojopBÍBqBJi 9p S9JO}99S sou
-n[B 9p OÁOdB [9 A Bl}BdtUlS BJ JB}dB9 UOJ
-B}U9}Ul 9nb SBl9}BJ}S9 9p 9IJ9S BUn UOJ
-9I99[qB^S9 S9JO}99S SO}S9 S9{BIUI9J SnS
9pS9Q 0U9{iq9 OpBUBS9jdUJ9 pp OAqiUipp O}U91UI
-p9¡B}J0J [B U0J9fnpU09 U9UIl9J pp UOl9lSOduiO9
-9J B[ A SISIJ9 }SOd B91UI0U099 UOI9BJ9dn99J Bq
SOIXBS3JdUX9 SOI uo
I SOJ9UIIJJ
•OUISI[B9ipUlS ^9p
OJ}U9p S9UOpBpjdj9^Ul SBpBIJBA B JBn[ Oip O^S9
A 'oiquiBO BU9¡iq9 s^sBp 9p Bjn^onj^so Bq soj^o
9p pdBd p O[nUIJOJ9J A S9JOPB SOA9nU 9p BPU9
- J9UI9 B[ B JBn^ Oip BUBJB UQPBZIUJ9pOUI 9p 0S99
-Ojd 1^ [BUBS9jdui9 O^ U9 OUIO9 '^BJOqB^ O^ U9 S9jq
-ISIA SBUI Z9A BpB9 JOS B UOJBZU9UIO9 S9[BpOS SO^
-OBduii soAno s9uopbuijojsubj^ s9}UB}Joduii 9p oj^
-U99 9nj oj^b ^a S9pjoqBi S9uopBpj SBA9nu b sopq
-9UI0S A ^BU^SnpUl B}UB^d B[ B SOpBJOdjO9Ul UOJ91A
9S BJJ9q B^ 9p s9JopB.fBqBJ^ soqonj^i -pBpqiqBiS9ui
-9p S9IBU^SnpUlOJV SOf9^duIOQ SOI 3P O¡[OJJBS9p
-rypd sopíhs J9S b uojB^sody 'SB^surqj^dB S9uop
-BUB[BSB 9p Odq OA9nu Un 9p UOpiJBdB BI 0UIUIJ9}
-uoo uopBdn9O9Jd jBdpuud ncj -uopisirej} b^ 9p so^
9 pBpqiAOUi 9^J9nj Bun b o}S9ndx9 oía 9S 9nb op
•s9uopBpo9u sbj 9p BJ9nj jBp^nb ou U9 oqsis
-B9iqn S9JOpB.fBqBJ^- lSOJ9JOdlU9} SO^ 3P 0SB9 [3
-OU9J B[ B^9UI OUIO9 UOJB9^UB[d 9S SIBd [3 U9 UBip
Bpoqnjj A [B^sgjoj jo^99s p U9 9^u9uqBdpuud sop
-nfo^u9iuiBJOS9SB uojBOsng "uopBzqB^iA^j AuopBA
SBUI9J^X9 S9UOpipUO9 B SO^S9ndX9 UOJ91A 9S 9nb
J999[B^OJ BJBd [BUOPBZIUBJO A O9IUIOUO99 'O9ipU
S9^u9uip so^ Jod opBpunu^p onj -uopBpidxo 9p
sns b JBuiqi9[ A s9SBq sbj uoo o^u^iuiBuopBpj ns
9p Oq99J9p [9p O^U9lUipOUO99J p UOJBUJB{99J 9nb
-9J SBA9nu sb[ jbj9}ui uoj9isndojd
^3 #BAip9[09 UOPBPO9U B^ B S9JOpBfBqBj; S0^S9
-BPO9U SBJ 9p S0pinpX9 JBp9Flb OU
-9J9p p U9iquiB^ uojBOipuiAp^ B^pnq B{ b oq99J
OpU9lU9^UBUI OnuqUOO '[iqop BJ9 OLUSl{B9ipUlS p
OAPBZIUB^JO O\ U9 U9iq IS "UOI9B^J99UO9
-9ISndo 9S A BpU9IAlA A UOI9B9np9 'pn[BS B^ B Oq9
BJB^ BUO^B9OAUO9 9p pBppBdB9 B^JB A JBpOS J9pod
qBOsy 9^snpB 9p SB^pyod sb^ b uoj
-99ns 9S 9nb soiquiBD so^ 9^ub jof^ui 9SJBUopisod
B[ 9p SIS9U9
9p OSOOOid |9 U9 U0I9J9S
-ui ns UBJB^qiqísod 9nb soiquiBD
-ui 9 SBjn:pnj^S9 sns j999¡b^joj
soq 'or^iduioo A ojb¡ jos b
-9p A pBpiAqDB 9p BUIBJ JOd UOpBpO9U B^ B 0q99J
-9p 'BpiA 9p O^SOO pp BZ{B \E Opj9n9B 9p OpB^S3 ¡9
JOd SBpB^SnfB9J A SB^Snf S9UOpBJ9UnU!9J '[BJOqBJ
'09^dU!9 |B Oq99J9p SBS09
9S 9pUOp S9JOpBfBqBJX SO^ 9
-ipuoo *sbj}o 9J^U9 ubj9 'ooqqnd o^sb^ p A ouiiu
S9[Bnp9[9^ui 'sooqqod 4S9JopBjqod 'S9JopBÍBqBJX
soq qiAI^ p Biuoduii 9^u9ui9^u9UBUiJ9d onb s^uop
9S BIS9^I B^ 9p S9JO^99S B O}Unf S9[BU0IS9J0jd A
-S9J UOpBdn9O9Jd [BI99dS9 UOJBJ}SOUI S9JOpBfBqBj^
UOIOBZIUB^JO B^S9 B OUJO} U9 UOJB9[9nU
-sisui uojBpuBui^p A s9[Bpos SBoqqod sb{ b op^d
-B9J9 B[ A JBJOqBq UB^ pp BUJJOJ9J BJ 9;U9UI9^U9;
9S SOpOLU SOpO^ 9Q *UOI9B^J99UO9 B^ BI9
-Bq sosBd soj9uiijd so[ JBp oipu9^9jd 9nb
P Q86I U3 *so9idui9 soA9nu 9p uop
UOI91SUBJ^ 9p OS99Ojd [9 9nb Bl9A9jd
*SBpU9n99SU09 SB¡ UBIJjnS S999A SBJ 9p BUOAbUI B[
9p OpBJ p JOd 0pqU9S 9S9 U9 S9^UB^JOdtUl SBUI
-IUI OUB{BS ¡9 JinUIUJSip 'S9UOpBJ9UniU9J SB[ JB.fBg
"9861 U3 ojoi ^nb uopBdpi^i^d 9p A buo^booauoo
-J9nj UOJ9P9J9UI U9iqUIB^ (UAI3) {BUOpBUJ9^UJ OUB}
9nb U9 OIJUO9 9S SBAqB^99dX9 A SBZUBJ9dS9 OJ9U9^
so^S9 o^ub siBd pp uopBUipjoqns Bq SBoquo S9^
UBUBA9[[ S9U9inb SO9qi[Od SO[ UBU9S
so¡ UBiuodns 9nb souopipuoo sb[ A souisiub^jo
9nb 4s9JopBfBqBj^ soj jod soppouo^ ubjo sopj^noB
9p oun 9nj pBpqiAiQ B[ 9p B9^quiBSV
9p OS99Ojd p BUBJ9[99B 9nb UOpDB
-9uoi^[ opuo^ ¡9 uoo sopBuuy sopj^noB soq [Buop
-BU S9J9^UI ^Op OJp9UIS9p U9 S9pBpiy9BJ S9JoAbIU
sooqqod sopi^Bd so[ 9p Boqqnd uopuBdB Bq -uop
OS99Ojd ^9 U9 JippUI UBJ9qiUIJ9d
�1987 se produjeron los primeros encuentros entre
empresariado diera a conocer sus reglas de juego
empresarios y trabajadores para discutir acerca
y sus condiciones para una futura concertación,
de temas como la democracia y una economía equi
habida cuenta de la alta cuota de autoritarismo
tativa construida sobre la base del equilibrio entre
que surgía de las declaraciones de Jahuel. Al año
trabajadores y empresarios.153
El 16 de mayo de 1987 se realizó la Reunión de
siguiente el Centro de Estudios de Desarrollo y la
Unión Social de Empresarios y Ejecutivos Cristia
Jahuel, organizada por empresarios pertenecien
nos invitaron a ambas centrales sindicales a par
tes a COPROCO, SOFOFA, SNA, Cámara de la
ticipar de un encuentro con el objetivo
Construcción, la Asociación de Bancos e Institu
de concretar puntos de coincidencia entre
ciones Financieras y la Cámara Nacional del Co
empresarios y trabajadores. Para la in
mercio, entre otros. Por la parte sindical sólo fue
terna sindical esta convocatoria fue sig
ron invitados dirigentes simpatizantes del régimen,
nificativa ya que era imprescindible co
que concurrieron a título individual. Lo
nocer cuáles eran las estrategias y el
que se trató de resaltar en este encuen
espíritu de negociación que prevalecía
tro fue el carácter dinamizador que había
entre los sectores empresariales. Parti
adquirido la empresa privada en Chile.
ciparon en este encuentro un dirigente
Los empresarios puntualizaron cuáles eran
del CNT y otro de la CDT. Por los empresa
sus propósitos ante un proceso de transi
rios participaron representantes de la
ción y el papel que social y políticamente preten
COPROCO, SNA, y la Cámara de Comercio,
dían jugar. Se solicitó a los trabajadores coopera
respectivamente y otros lo hicieron a tí
ción y espacios de diálogo y que evitaran el conflic
tulo personal. A pesar de las intenciones
to y toda acción que atentara contra los intereses
no se concretó ningún acuerdo, prevaleció
de los empresarios. La legitimación alcanzada du
la desconfianza y quedó en evidencia la
rante la dictadura ubicó a los empresarios en una
debilidad estructural del
sindicalismo
posición estratégica de poder. El ejercicio desme
frente a la fortaleza y el tono impositi
dido de autoridad y la necesidad de salvaguardar
vo de las propuestas empresariales, lo
los privilegios obtenidos explica el importante pa
que obstaculizó e imposibilitó las nego
pel que jugaron en la salida democrática que, se
ciaciones.
gún entendieron, se debía dar en condiciones de
seguridad. Al finalizar el encuentro el empresariado
Se conquista la unidad sindical
exigió a los trabajadores el reconocimiento del mer
Los trabajadores se propusieron juntar filas y
cado libre, al tiempo que se comprometió a reco
lograr su unificación a través de la creación de la
nocer la libertad de trabajo y el derecho a la orga
Central Unitaria de Trabajadores (CUT), lo que se
nización. Ninguna referencia se hizo a aquellos as
logró en 1988. Con relación a la formación
pectos que preocupaban a los trabajadores: dere
de la CUT hay diferentes opiniones. Algunos
chos sindicales, reconocimiento de sus organiza
dirigentes enfatizan el excesivo papel de
ciones, negociación colectiva y derecho a la huel
los partidos políticos, lo que de alguna
ga. Los empresarios impusieron que en el futuro
manera
ningún encuentro se debería realizar con la parti
estructuras de la central.
llevó
a
desnaturalizar
las
cipación de los partidos políticos.
Por su parte los trabajadores organizados en el
CNT y la CDT ante la realización del encuentro
manifestaron públicamente que estaban dispues
tos al diálogo, pero que era necesario que el
No hubo una discusión, fue una pelea por
imponer diferentes tesis partidarias. Los par
tidos intentan que sus posiciones sean las que
en definitiva triunfen. Los documentos no fue
ron discutidos en profundidad, la base no tomó
66
�¿9
njnpnjajp nj ñ '^aqaouj^ rúa anb unuioa ua
odmiaua un mqnq anbjod ajqisod anfpnpmn
nq -ugisicnp ñ ugianjuojfuoa rnpnui uog 'jnayp
-ms opunui ja auaq anb soujajm saqnqap sap
-uvj6 [gaoaojd] jjqj v] ap ugianpunfaj [nq]
ap jvjsa soumjpod 'oopsuapvjva uuj jvjd
-os ojqumo un ü soujuqvjjdsv anb jvajuojdaj
ü vtjaiajon jjqg vj anb sounouanb ou sojjosoj^
'"sopuqiq soumqvj^uooua soj sojuaumoop sns
sopo] ñ sojdjouud ap ugiaosojoap nq ojunaua
-sap jauiud oj^sanu souijanj jqy •oayjuguias oj
soumsvq -svuiajqojduojai6jns n/u ñ ojaañojd
uopBpunpj ^\ 9nb U9 uappuioo soiuouiqsa} soq
jvciaj] vjvd xnaajd ugisnasjp nj ua snip souvci
9nb 9p oqaaq p jod ^ppajoAej oía 9S XflO ^l 3P
oj ap soiuDqgsn^ -osajbuoQ jr> auijofm ja
-SUOD ns Opap^JOJ O}S9 Á UriUJOO Oí^lUiaua Un ^I^SK9
v oajbgjoapj oj ap ñ oajbgjoapi oj r> oapugwas
^puaui2uijad Á uopn^^
ns uaiqumj ojad jvaipujs nuojsiq ns vpoj jüj
-qnjuasajdaj snui soj '[jjqo nj uaj unja\nn~j
-sa anb vuvd sojpuna sajofaui sns n uoxnons
soppiod so] sopoq -pnpunbas ap spui oood
un ñ vunpaqoo nqnbjojo ojnoypms un ap oiq
-wami jas o^oaipuis un ap saaru^ x> asjnzi]p6ai
anb uojaicin; ñ pnopiupsapuop tj\ ua urnua^urjui
as anb sojaundiuoo soqanui uojaqsvc^ -a^iadu
-jp ma anb ap svpnp uqnp ou ouisiudBjo a\sa
-adnaaj vjajjq^ nfain nj r> sojadnaag •ryuojnm
jxjjjuaa ouioa ojad jjqo ap ajqiuou on6yjur>
ja nuiojaj as "ouuofaj as 'ojaañojd ms jjqj
nj aauA[ 'sajnajpms ñ souvumq soqaajap soj
ü sosnqn soj [vjjuoa] ñ vjavjaouiap nj vjvd ou
-nsaaau udj sajojjolbqnjj soj ap jmaos japod
ja jauodmoaaj japod ap snzuojadsa svqanui
uoajfjQ ü] jvpunfaj v soumjnauoa sopoq
ap ^puasn^ ^\ ^puas as a^j^d
-naipuis uvqnuijqf soop^od sopypmd soq ^s
os99ojd p a^u^jnp anb opadsi2 '
osa 'uojjojuasajdaj npiaja un iaua\ niod so\
o}U91uiiaoui pp
-iqap ^un ouiod opiqpjad BJ9S
\a ouioo sojoaipuis soq sopx>] sopoi ua gsvd
ap ajuadurp un ñ sosoibpsajd ñnui uoia ajqoo
sojjoso^ •sajojmfbqvji soj v souafb sasajajw
-apuod o^a rua jjqo nj ug '••obuna ja mdnoo
-ajw ap ojvpuvui ja sounoans osajbuoa un ua
so] anb ooppjoouiap sgui oood un anq 'opvj
ap sojuarmjnoui soj sopoj ua opvjsa nq ugja
-tdziud6jo nj-jsanu oqaaq ap ñ jjqg vj n jtoj6
ojquiawu }}vs \qx> aQ snai^jod sauoiavuiuiou
oduiap asa uajjqQ r>] urq oapnoaí^ a^uioQ \ap
gE,-oai]qrid jopas jap sauoiavaipuioiaj
-oi]va ñnui vua apiaduip \ap uoyauquasaidai x>\
-vfbqvj^ soj ap ugiavziuv6jo vj sa jjq^ nq
XMD ^ SMD \3 Ud sapiy opibaja íps oñ "sau
-vjsa sauoznj sajuajafip jod ñ ajiqo 3p sajop
uuqoumiou a\ [anb] soapxjod sopipmd soj urna
soqanui uvqnsn anbjod 'npnznuopa ñnui vq
v svjanf 'jvaipws ajuabuip ouioo 'anb nmd
ap
-oiooaja uojdjqni¡ vñ yqr> 'jf\O ü] oajo as
SBjnpnj} sa
ed jouaui
X
zajnp^ui
sns ap
-uoo
OJ3AI^ ^u^jai 'asBq ^\ apsaa
ap aaipui
un ouioa ua<^ojad oí Á ,LE10 ^1 3P ^u japii bpbjo
-ouiap ap o p^i'B joXbiu p uBa^^sa P s:oj;o
opjs nq 'sajopnínqnjj soj ap ugjandiaqjnd
nj opjs nq jnna aa oun is 'sojsnCñnui jas anb
-suoa as jsn 'safafsoj ucunpjoan oj npandnj ap
apanfun uaiqumj ows ugisajdaj vj tdjtdjjojjvs
oqnq anb ojnjQ '"giaim as ñ jnj^uaa nj gñnjq
-T7J^ 'ajuab rnpnuj ap omsajdajjopnr) njuidsa
sopqjnd soj anbjod anf ojad sauoianzijmoui
o] ou ojad osa jod soumjsa, maap ajuab uip
ñnq osa ua ñ ajua6 ns n jaaoui n uojnzaduia
9]'"opanu oxpnui npsvca \souiv6jp
ja saauopjg 'sopnbajap OOG'T ^nja ñ ugiaisod
ojad popajoos nj uoo opjanaosap ua o opjanao
jg 'sopi^ind soj ua opnjjuaa gpanb nuiajqojd
ap ojuaumaop unpojboj] omga nja nuiajqojd
jg ou o vjsjsojd jvjjuao nun tojo is gpnosxp as
•jvuiwdd DJTod sajuozuoq juqn nja onpafqo ja
spjjap jod opjanan ja n [gbajj as] osuasuoa
-ap as anb ozxq [ojos ou] njnpvpjp vj ap vuiaj
�militar. En aquel entonces creó y permitió un
avance importantísimo. Se le cambió el nom
bre a la central. ¡Existió] un buen entendimien
to y consistencia de reflexión de todo el sindi
calismo de que debería potencializar y esta
blecer una central.138
* Derecho a la capacitación laboral y sindical.140
Con relación a la elección de sus dirigentes se
estableció que, por ser la CUT una organización
democrática está sujeta a la renovación periódica
de sus dirigentes en su condición de mandatario
de los trabajadores. Esta renovación se hará en
elecciones libres, secretas e informadas. A la vez,
Principios de la CUT
tenderá a dar mayor participación a la mujer tra
La CUT se definió a sí misma como una
organización
unitaria,
representativa,
pluralista, autónoma, humanista y demo
crática, que se propone la unidad de to
dos los trabajadores chilenos de la ciu
dad, del campo, del mar sin hacer distin
ciones de ideas filosóficas, ideológicas,
raza o credos religiosos. Es una organi
zación de carácter nacional, que busca
incorporar, expresar y representar a la
clase trabajadora...139 Se trató de una
organización autónoma sin injerencias na
cionales o internacionales... independiente
del Estado, de los gobiernos, de las ins
tituciones religiosas, de los empresarios
y de los movimientos y partidos políti
cos!...1 La proyección social del traba
jador como persona humana es la que con
fiere legitimidad a la CUT como organización
sindical!...Jluchará permanentemente por que la
sociedad garantice a los trabajadores y trabajado
ras los siguientes derechos:
bajadora en sus organismos directivos...141 Se pro
clama la necesidad de unir a todos los trabajado
res en una sola gran Central, rechazando el para
lelismo sindical. Se considera la movilización so
cial como un instrumento legítimo e irrenunciable[...] reivindica a la huelga como la máxima y
legítima expresión de lucha.l42 Se defiende la in
dependencia nacional, el respeto a los derechos
humanos, la justicia social, las transformaciones
sociales y estructurales que potencien el desarro
llo del pueblo, los derechos del pueblo mapuche y
las minorías étnicas y los derechos de los campe
sinos. A otro nivel también se reivindica la defensa
del patrimonio nacional, las empresas del Estado
y los recursos estratégicos. Finalmente la CUT se
compromete a recuperar la democracia mediante
la transformación de la sociedad capitalista com
prometiéndose con la construcción de un sistema
justo, solidario, participativo y profundamente hu
manista según el cual la soberanía reside en el
pueblo...143
Más allá de las diferentes vertientes ideológicas
que coexistían en la CUT se trató de mantener la
*Derecho al trabajo digno, estable, seguro y
libremente elegido.
*Derecho a una remuneración que le permita
unidad. De todos modos, como lo señalan los sin
dicalistas, las diferencias ideológicas dificultaron
muchas veces la coincidencia en los planteos, de
junto a su familia una vida conforme a las posibi
claraciones y acciones a emprender. Lo sucedido
lidades de la civilización moderna y el derecho a
durante la dictadura dejó fuertes marcas. No to
disponer de todos los bienes de su existencia.
dos los sindicalistas y trabajadores harían la mis
ma evaluación de lo ocurrido. No todos habían vi
*Derecho a condiciones de vida y de trabajo
que le permitan un pleno desarrollo personal, fa
miliar y profesional.
*Una política salarial justa debe ser el princi
vido las mismas experiencias. Las distintas situa
ciones a que se vieron expuestos los trabajadores
no eran fáciles de conjugar, sin embargo en pleno
contexto represivo la unificación se produjo y esto
pal mecanismo para una distribución equi
trajo como consecuencia la revitalización del mo
tativa de la riqueza.
vimiento sindical chileno, más aún cuando la aper-
68
�69
'6861 U3-ipuis soj apsap anb oipidun oaoduiBx uopisnej}
'ON I3 J^ o^asiqajj ja ua uopBdprpiBd ns a^jn^b^ ap oapd^ jo^d^ un ouiod Riaifü^uía ouisi^^ipuis
-3sb Á sajopBfeq^j^ soi ^ j^uijojui 9 j^uijoj o}U9}p ^nb oipiduii ou o j^d o^nayip Baqipd zu^bui ^j
-ui anb ^aiAp ugpa^ ^un a^u^pp^ BJ^Aay as so^bdap osad ja •asjBpjauoa BiaajBd Baqpjaouiap
������9¿
-ui UBiqap 'ojjo joj -sopxjjBd soi X sou
souiBjsg [•••JuopisuBjj ap osaaojd ajsa
ap uopaBjspBS B^ sauopBaipuiAp j sns ua jBJodjoa
-9p 9nb S9UO199IJ^S9J SBJ 9p S9^U9I9SU09
B^ X sajopBfBqBJj so^ ap SBais^q sapBpisaaau sbj
anb oaij?-i^ouiap Btuajsis p JBjuajjua tuaq
-ui B^ ug 'sapjoqB^ soqaajap so^ ap uopBjadnaaj
ap
BjnpBjaip bj
ap ouiuuaj
jb Bfjns
-ob bi ua JBdiaij-i^d UBiqap 'opB^ Bun joj
Bun jBjn^asB BJijítu-i^d sou anb o\ 'jbidos
sns japuajap anb oduiaij ^ BanH0^ U9\
sasajajuí soj ap uopBjuasaadaj BpBnaapB
~e\ jaaa^jjoj X JBajuBjd X
pp X) sajopB.fBqBJj soj ap ojunfuoa pp
-Bsajduia so¡ 'oujaiqo^ p uoa
ua (sajBjndod sajojaas soj ap ojunfuoa
•SBuiaj sosjaAip b oujoj ua uojbji^ anb
ojuaiuiiAOiu ouioa BimouojnB BJjsanu iBAjasuoa
ajqBsuadsipui souiBjapisuoa •"BpBjaoui
-ap B^ ap uopBzipunjoad X uopBpqosuoa
bj ua BAispap X ajuBnjaB Bzjanj Bun
sauoxsuaj X soijBsap ap auas Bun b opBj
-uajjua oía as ^aipuis ojuaxuiiAoui ¡a oa
-ijBjaouiap oujaiqo^ ap oub jauíud p ug
-psuo3 souiaqap sopbziub^jo
so^ ••oan?-i^ouiap Buia^sis pp uoparu}
-suoaaj ap oa^qod-opos osaaojd ofajd
-uioa p a^uauíppos appdsaj anb •••baisbui
ñ xmda\o xí\
ap ouans \a
x>\ id63\] jü anb
V] r)dd owpapui o\ '
uopBzqiAoui ap sapAiu soj souiauío^aj X
pBpiun Ba^sanu souia^uaaajaB X souiB^ua^uBui
'BpBjaouiap B{ JB-inBpupj ap ^buopbu oz
- janjsa apa ua a^uauíBArpB jBdiai^Bd ap
Bpipiaap ns Bja^iaj XQO ^l o^uauínaop a^sa
n paipuis ojuaiuiiAOui p bjb^
•sajq
-od ap ojauínu p opBjuauínB BiqBq X soau sbui oj
-pnA uBiqBq as soau soq ^BjnpBjaip B| BqBJjajB as
anb b uopBziujapoui B| ap saqaijaj soj sojsa uBjg
•opunuí jauíud jb uBqBajaaB o\ soaiiuouoaa sojpca
afBn^ua^ p X sa^ui 'puBdsa
-jsudjj^ ü] vjvdjj^o v] ap üpancfojcf bj jBJoqBp ap
B^ b SBppdsa ap BqBpanb a^qo ^t,l opBzuBjnduioa
ap mqB ap ^i p BpBaqqnd 9^^I 'vjoiDuooiiidQ vj r> ugio
sns 'oaijpBj p BpBq BqBJiui X bpbsbjjb Bauaiuy
•sapuoiaBu sauoiaaap sbi ap sa^uB bidbjd
-ouiaQ B{ jod uopB^aauoQ bi b BpB}uasaad X 686 T
•SBuapqa sapuopBuijpui sBjauíud sb^ uBqBaja X
-axpuodsaj anb sopopui X sbuijoj SBAanu jBuasxp
Tosoiauajjs ugion\oaaj. xrj Bjqo ns ua uiab^ quinbBop
ap jBsad v uopxsuBJ^ B^ ap sapBpisaaau sb^ b ubj
sajj UBJBpBq souapqa soj ojuojd anb
zBdBa anj ouisipaipuis p Bai^opapi uoisiAip B^sa
SBipuiBj 009 'uoisiAapj uBiuaj soua^qa
oÍBq opumbpB afBzxpuajdB pp osn opuapBq 'anb
UBqBjJodxa souBsajduia soj 'ouojapj jod SBjduioa
X jB|nuijqjaj 'jBiquiBD b Biuodsip as BjnpBpip T3\
oj^o X íopB^s^ ap adp pp sa^UB SBpB^uauínj^sui
ojuaiuiiauaAuoa p uoa Oí^^jdaj as BjnpBjaip Bq
'uopaB ap soppoui sop uBijspcaoa paipuis
-npAaj Bun oppnpojd BiqBq as apq^ ua anb ap
X sauopxpBjj sbj b BpBu anb sbui BqBpdB anb oun
-jadB B^ uojBjdaaB sajBjqiui soq "Bsopua^s uop
-sip BqBjsa X ouapqa ouisipaipuis pp Buojsiq b^ b
ap sauoniui soq asjBziujapoui ap
p opBJ^o| BiqBq sred p anb ap soppuaAuoa
sbj b sajBpuixs uopaB ap sbuijoj JBjdopB b ojsand
viovHooixiaa Na saHoavrvavH^ soq
�Pinochet. Sabemos que su estabilidad y
sectores sociales más allá de sus diferencias, se
consolidación estarán permanentemente ame
dispusieron a dialogar. Coincidieron en que el de
nazadas. Es claro que la tarea común que
sarrollo significaba crecimiento económico, en la
deberemos asumir todos los chilenos tendrá en
necesidad de conquistar nuevos mercados inter
vergadura de una verdadera refundación de la re
nacionales, de incrementar el ahorro, la inversión
pública. La CUT compromete desde ya sus máxi
nacional y extranjera, así como la elevación de los
mos esfuerzos para canalizar el aporte de los tra
niveles de empleo y de los salarios. Ambos se com
bajadores a esta enorme tarea de reconstrucción
prometieron a garantizar el derecho de propiedad
nacional.147
y de trabajo, sin embargo no quedó suscrito nin
En la propuesta se estableció que la recons
gún acuerdo que comprometiera a ambas partes
trucción y la estabilidad del sistema democrático
de una manera más definida. Fue un diálogo en el
es un objetivo central del movimiento sindical. Una
que los temas fundamentales que preocupaban al
sociedad pluralista, de alternancia en el poder, de
movimiento sindical no pudieron ser tratados. La
respeto a las libertades civiles y de los derechos
correlación de fuerzas era favorable a los empre
humanos, es la base de la institucionalidad demo
sarios, que fueron quienes pautaron el encuentro.
crática. Se reclamó el restablecimiento de la sobe
El mismo año el gobierno llamó a empresarios
ranía popular, la desmilitarización de la política de
y trabajadores a un diálogo nacional a partir del
las instituciones estatales, la descentralización del
cual se concretó la firma del Acuerdo Marco
Estado, el fortalecimiento de la regionalización y
Tripartito. En dichas negociaciones se reco
municipalización. Se destacó la importancia que
noció como principal agente de desarrollo
adquiría el Estado en el proceso de apertura como
a la empresa privada, reservando al Esta
agente principal de desarrollo y como custodio y
do la conducción de la política económica
garante de los derechos y deberes de los trabaja
nacional. El objetivo del gobierno era
dores. El Estado debería estimular la concertación
conjugar el desarrollo en democracia con
social y terminar con las desigualdades. Se defen
equidad y paz social. Había que saldar la
dió el derecho al empleo, a la salud laboral, a con
deuda social que se heredaba de la dicta
diciones de trabajo dignas, a la fijación de un sala
dura. Paralelamente a este acuerdo el go
rio mínimo, y se hizo hincapié en la recuperación
bierno mantuvo relaciones bilaterales con
de los derechos sindicales y en la necesidad de abrir
empresarios a nivel regional y por rama
el diálogo con los empresarios.
de producción y con los trabajadores. Desde
En la propuesta puede observarse los cambios
la CUT, su presidente Manuel Bustos dejó en claro
del pensamiento sindical en la utilización de un
que el ánimo de los trabajadores era llegar a un
lenguaje más inclusivo y en la búsqueda perma
diálogo fecundo con el gobierno y con los empre
nente del diálogo y el consenso.
En 1990 se firmó el Marco de Referencia para el
Diálogo entre CUT y COPROCO. Era la primera vez
sarios y que tratar el tema de las reformas labora
les se hacía imprescindible.
En filas sindicales la firma del Acuerdo Marco
que ambas instituciones compartían una misma
generó discrepancias y oposición. Para algunos tra
mesa de negociación sin la presencia del Estado.
bajadores significó la única salida que posibilitaba
Para que el encuentro se llevara a cabo fue nece
la permanencia de la democracia, ante el temor de
sario pulir asperezas y crear un cierto clima de
una reincidencia militar. Para otros fue una de las
confiabilidad y credibilidad por parte de ambos
causas que más debilitó al movimiento sindical,
actores. Sin embargo, prevaleció la incertidumbre
obligado a firmar un acuerdo en condiciones des
y la inquietud. Es de destacar la importancia de
iguales.
que, luego de 17 años de autoritarismo, los dos
76
Por su parte los empresarios se mostraron al
���6¿
sooprejd jBynuuoj op souoioipuoo uo
-IUI SBy SBpO} JB}iyiOBJ 9p OUIIUB yO UOD
X BpBJOouiop U9 oub jouiud 9}so opuBziyBuya
jb}so BJBd so^uo^ijip jbuijoj osndojd os X ibuois
-ojojd o^uoiuibjososb oosnq jjqo Bq -so^uo^sisuoo
o^sojiubui XflO ^l -souoisuod X jBiyiuiBj ooiun oipis
BJ U9 S0q99J9p SOUISIUI SOy UBIU9}UBIU SOUIl^n
SO^S^ 'SOUBSOjduiO SOy X OUJOiqOí^ P UO9 SOpBUI
sns onb uojoiqiojod sojopB.fBqBJ^ soq •SBoquo sns
-BZI}BJ0OUI0p 9S OU SOyBJOqBy SOXoy SBy 9nb BpipOUI
o^uouioyuoioijns oy jos uBqBJoy ou so^so 'so^uoui
-oui jod 'onb X B;uono uo sopiuo^ ubjo ou soureyooj
'SOyBOipUISqUB
-9ui UBqBqojdB 'jopod 9p sojB^ny sns 9ps9p 'X ireq
SBJOuiud SBy jooouoo b oip oujoiqo^ yo opuBn^
-jij sopjonoB soy ubiuo} 9nb yB^yuouiruqsui 9}uoui
-qns 'JBiyiuiBj uotobu^isb 'ouiiuiui ouByBS- SBpipoui
X 'osBq op o^uouiyBdiouud 'bapbziub^jo Bjn^onj^so
'J11O ^I JO<3 ^pBiireyooj bj b jouopod Xnuí Bqooj U9
-soj onb jou9}ui ns uo so^uoi^joa sop uoo jqsp^ooo
-BJ} SOq 'SOyBOipUIS SByiJ U9 JB^S9yBUI OJOUOf^ O}S3
•sBoiítoyoopi souoyodoouoo so^uojojxp b uBipuod
-BJ9UI JOpBJBO [9 Jiqi9J9d B UOJBZU9UIOO SOJOpBfBq
ojod sooiyqnd sopBoyduio soy b 9^snÍB9J p X pBpiAB^
9p op^um^B \9 oqojdB ojos ouj9iqo^ p SB^p SBp
-O} 9Q S9UOISU9d SB| 9p X SOUITUTUI SOUBpS SO^ 9p
'BpUBS99 9p OipiSqnS pp 9^snfB9J 'pBpiABN 3p Op
ns JoooyByjoj 'SB^Bipouiux SBpuBuiop sns joobjspbs
BJBd jBuoisojd X JBsynduii :soi|Bsop sopuBJ soxy
B OpB^UOJJUO S90U0}U9 OlA OS yBOipUTS O^UOIUIIAOUI
jOAOjd BiOBq 'yoj^uoo yo opuoiuo^ uBqBnu
ouj9iqo^ ye osndojd 9\ 9s
X 9}uouiBpidBj ubijbp os ou sbsoo SBy onb
-9tu un b 9}U9UijBdpuud SBpBuqs9p SBpip9ui sps
os 'uoisioop BpBO o^ub 'oujoiqo
-TSB SBJ 9p 9^SnfB9J :O9qqnd JO^99S pp O}U9niIBJOf
13 '0861 op uopnyusuoo By uo opiooyqB^
-so oy jod opB}iuny X opBuoioipuoo bijoa
-^BUin^B 'UOPOUIO9O^ 9p OUOq 'S9JBqiUIBJ S9UOPBU
•ofBqBJX T3P
-cu9p b^ ouj9iqo^ ib X
SOI ^ BI^IX9 9S
-OqBJ SBUIJOJ9J
O9nqod oouap ye
PP
yo onb
-ryuoo SBpBuijy SBZJon^ SBy opuop 'BqiJJB
OpSOp BpBT0OOU X BpB^nBd BIOBJOOUIOp BUn
uoo Buoyiqo uoioisubj^ By BqBSOABJ^B onb uoioBnyys
-uud sopunjojd soiqureo UBJofnpojd os onb op sbai}
X jb}S9jtubiii
BÍoyduioo Bq *pjoqBy uoxoBysi^oy By uo o^uouiyBdio
OUISTUI ^V "S91BJ
9p opB^JB9U9
\9 U9 UBJ9I}ri9Sip
O9OAUO9 9S X 'OS9J^U
UOIOBZqiAOUI B^ B
BJBd S9JOpB.fBqBj^ SO{
-B^oodxo soyjonj o^sojiubui o^iBd ns jod XHD ^l
•oujoiq
yop oXodB yo uojbuijijuoo X sosojo^
-ui sns sopBjn^osB uojota onb soiJBSOjduio
SOIJBXodBOipi99p9S-S9JOpBfBq
-o
9S ^BJOqB^ BTJ9^BUI U9 9nb
-BJ^ SO^ 9p jqU9S y9 UBJBS9jdX9 TU SBJB[9 9}U9UI9}
-u^pijns oy uBJ9nj ou onb sbuijou u^sB^oip os 9nb
S9}ub uoiOBysi^^y op od^ ouisiui yo jb}
soy b oioojoabj oojbiai opjonoy yop ^uijij
Bq ^BjnpB^oip op SBOodo uo yBiJBSOJduio
opunuí yB opiooJOABj BiqBq o^ub^ onb yBJoqBy
SBJ^sonuí opBp BiqBq ooi^BJOOuiop oujoiqo^
S9J0}99S SOy 9p OI9IJ9U9q U9 9SBn}9B OU
-J9iqo^ y9 9nb 9p pBpiS999U
-syxo ootuiouooo oyopoui yo Bijpuo;uBui onb op
O9IUIOUO99 oyopoui yop oa^u^p 9nb soJByndod
-od By uo uBqBj^uoo os sojoujo^ soy 'oyuo^
SOpi^O^OidsOp X SOpBUIí^BUI SBUI SOy UBJ9
ouByd yo uo o^uouiyBioodso 'yBioos BOiyiy
-d99B B SO^S9ndsip JB}S9 OSnyOUI UOJBJBy99Q
-bui yyyv '^yíqo 3p yBuoiOBj^ oipB^sa y^ U9
-uoo Bun b ouiByy XQ^ By 0661 ^P oxynf 9p y g ya
8^^I -sopjouoo soqo^q uoo pByunyoA
Buonq ns JBxysoui X 'sojopBpBqBxy soy uoo soioijou
yo opuBno uny *siBd yop yBioos-ooi^iyod
pBpiyBOj BAonu By pBpiyiqixoyj uoo jb^
-uojjb oipiduii oy onb oiJB^yjo^nB o^uoiui
-i}uos o^jonj un ouoyiqo opBiJBSojduio yop
yo uoo jBftoyBip b soioboj oidiouud
ouoyiqo ouisipoxpuis oaqos soipn^so sns ua
-oui op odq yB o^oodsoj uoo BzuBijuoosop b^ioio Bi^
-so oujoiqo^ yop OAipfqo yo onb ouoqsos SBua op
-ijn^osux o oqBO b uBiJBAoyy os onb SBpip
op uoionyos By uoo o^uouibapob JBJodooo uo OAn^
JOIJ9}Ul yB BIOOyBAOJ^ ^OAyBS B UBJOIAn}
-ubui os sosojo^ui sns onb b o^oodsoj pBp
-oq soy jqxeduioo 'soaqod sbui soy op SBUioyqojd soy
�ciativas que llevaran a consolidar el proceso políti
cia sindical, pero por otro habían vivido bajo la
co iniciado y asegurar la gobernabilidad, los tra
dictadura e incorporaron al sindicalismo nuevas
bajadores -si bien mantenían sus críticas hacia la
visiones. Jóvenes que habían sido víctimas de la
gestión del gobierno- reconocían que los tímidos y
discriminación laboral o, directamente, reprimidos.
acotados pasos que se venían dando asegurarían
Surgió un nuevo perfil de trabajadores del cual la
la estabilidad del país. Al mismo tiempo exigieron
central tuvo que hacerse cargo.
al Poder Ejecutivo la vigencia y respeto de los pos
tulados y requerimiento de la OIT sobre libertades
Las organizaciones sindicales tuvieron que in
corporar a su agenda nuevos temas que se here
sindicales y negociación colectiva. Se propusieron
daban de la dictadura y ante los cuales no se po
apoyar la consolidación de un Congreso democrá
día permanecer indiferente; la pobreza y la viola
tico que posibilitase la contienda en libertad de
ción de los derechos humanos, entre otros, fueron
todas las fuerzas sociales.
temas tomados como bandera por el sindicalismo
Lo cierto es que a poco de inaugurada la demo
cracia los trabajadores reconocieron y valoraron
junto a otras organizaciones sociales. El fortaleci
miento organizativo fue imprescindible, para ello
las iniciativas desde el Poder Ejecutivo pero se en
se propusieron crecer, lo que se vio limitado por la
tendió que el tema laboral no era lo suficientemente
represión a la actividad sindical que se mantuvo
atendido y tratado por el gobierno ni por los parti
en los lugares de trabajo y el miedo a perder el
dos políticos. Los trabajadores organizados dieron
empleo. Al momento de la apertura política los tra
cuenta, además, del alto grado de autoritarismo
bajadores organizados no poseían un proyecto al
vigente al interior de las empresas. La democracia
ternativo. Presionaron por demandas centradas
no lograba poner fin al atropello de los derechos
fundamentalmente en las reformas laborales, pero
sindicales, ni tampoco retomaba las demandas pre
carecían de propuestas concretas de cambio a ser
viamente discutidas en la concertación.
ejecutadas por el gobierno. La iniciativa quedó en
Los sindicatos centraron sus demandas y pre
siones en la reforma de la legislación laboral y la
manos de los políticos y los trabajadores espera
ron que las soluciones vinieran del mundo de la
recuperación de los bienes arrasados por
política. La actitud del sindicalismo hacia los par
el gobierno militar. A la hora de la aper
tidos políticos fue ambigua; se los hizo responsa
tura democrática se reconocían los nume
bles y se los comprometió, pero no se depositó con
rosos retrocesos. El mundo del trabajo
fianza en ellos. Prevaleció cierto descreimiento que,
había cambiado y esto supuso la aparición
ante los resultados limitados, se agudizó. La dic
de nuevos tipos de asalariados debido no
tadura había dejado en la sociedad chilena su hue
sólo a las nuevas formas de producción,
lla. Los partidos políticos mostraron tener tiempos
sino también a las nuevas relaciones laborales.
y objetivos diferentes, distantes de las necesida
Entre las grandes carencias se contó la ausencia
des de la mayoría de la población. La democracia
de políticas hacia la mujer, cuya incorporación al
trajo a los chilenos vientos de libertad, pero no
mercado de empleo había sido significativa, así
soluciones. De todos modos, los trabajadores se
como su participación en la resistencia y oposi
mantuvieron leales a la continuidad democrática,
ción a la dictadura. Otro tema a resolver era el de
buscando espacios y momentos para hacerse oír y
los jóvenes, que por un lado carecían de experien
permanecer.
80
���8
XVZ "d '2861 'urepja^uiv 'uosduioqx'V sajpuy X HPWPO opjBUjag sajcqipg 'd\n\o ^ vu^u^Bjy ud s^z
-vjjjiiu sauauiiBau ñ ouisj^vojpujs ua oua^qa paipuis opaiuiiAOiu pp BUB}ucqnB uopBjnpruqsaj X uop^^n^pjBsaa
:I86I-CZ6I 3\m0 ^oag-opB^anH bui;suo ap oinapjB pp sopiBX^xa so;Bp b asBq ua opBJoqBp odijbjo :a^uan^
js 9P
B| ap
OOMVHO
-sa^ioa anb 'opB^sa ^p adp pp sa^ue oaqBjaoui
anj uopBz^Baipuis b^ jBAiasqo apand as ouioq -oa
saABJ^ v '-reindo^ pBpxuQ B^ ap ouaaiqo \e uapuod
sa^uajqjip OAr^uBiu o^uaiuipaao ns X osuaasB ua
-aBduii p jipaui X JBpajdB apand as soaijea^ so¡ ap
so^und ¿z opajD bsb^ ^\ \¿q\ b 0Z6I ^
ouaaiqo^ pp soue souiq^n so|
-ap oujaiqo^ ap soue o-i^ena souiqin so^ uBjapis
•sajopBfeqBJ^ so^ b SBpi^uip SBpipaui sa^
-uajajip sb^ ap 'uopBzqBaipuis ap souiuip^ ua 'o^
-uoa a^ 'anqo ua uopBzi^aipuis ap bsb} b^ ap uop
b^ jbj^soui ajainb as opBpredB a^sa ua
066T-0Z6T aiPlO ua |BOipuis bsb^
svh^io
�porcentuales. El período entre 1971 y 1972 fue el
de mayor aumento con 4.1 puntos. Hacia 1973 el
El gráfico N 3 permite comparar la evolución
crecimiento declinó y se aproximó al ritmo ante
de la tasa de sindicalización, distribuida por ra
rior de 2.7 puntos. De todas maneras el aumento
mas, a diez años del golpe de Estado. Lo primero
fue significativo en los inicios de la década del 70.
que se constata es que, excepto en la minería don
Al momento del golpe de Estado la tasa de
de aumenta 4,3 puntos porcentuales, en todos los
sindicalización era de 28.4%. Estos datos, si bien
sectores el índice baja. En la industria desciende
corresponden a un período que no ha sido el eje
casi a la mitad, es decir pasa de más de 50% a
del estudio, son tomados en cuenta para que se
25.6%. En la construcción el fenómeno se agudiza,
pueda observar con mayor claridad los cambios
así como en el comercio. Por su parte en el sector
que la tasa de sindicalización experimentó duran
estatal la disminución es de 9.5 puntos. Como se
te la dictadura.
puede observar todos los sectores se ven involu
crados en esta pérdida de sindicalizados.
GRÁFICO N 2
Tasa de Sindicalización por rama, años 1973-1983
BAño 1973
•Año 1983
A-Minería B-Industria C-Construcción D-Electricidad, gas, etcétera E-Comercio
F-Transporte G-Servicios sociales y personales.
Fuente: Gráfico elaborado en base a datos extraídos del Cuadro N 3 del artículo de Guillermo Campero y Rene Cortázar Lógicas
de acción sindical en Chile Ediciones ILET-CIEPLAN, Santiago de Chile, 1992, p. 134
84
�S8
9p
^861
9p
O\
•oAnuiuisip uopBzqB9ipuis
U0I9Bdn90S9p *e\ 9nb U9 Bpip9UJ B^ U9
S3 SOUB JOd BpBJ^Sl^9J UQPBZ^BDipUIS 9p
BÍBq B^ U09 BUOpBpj 9S UOpBdn9OS9p B^ 9p
p 9nb BAJ9SqO 9S 'S9J0U9^UB SO9IJBJ^ SOJ
opuBUiox "8861 ^ 0861 3-^U9 uopBdn9o
-S9p
9p UOpnpA9 B^ BJ^S9nuI
o^^[ 09IJBJ^ ^3
'sopoui sopo^ 9p 'S9 o^u9iunB p 9nb so^
Jn^I9dB 9p '0661 ^ 'S9|BUOI9BU
U9
S9uopo9p 9p '6861 soub so^ U9 BiquiBO
-IS Bq •9SJBJ9dn99J B 9pU9q ¿861 ^
-UBnpn^ 9nj 99ipui p 9nb BAJ9sqo 9S BanijgdB b^
f> ISB9 BI9BJ90UI9P 9p OUB J9UIud ^9 U9 OZUB9JB 9nb
9sopu9iu9^uBiu '%6'6 ^^sBq Jinuiuisip b o9n ^ 31
B}sip 99ipui p oJBqui9 uis #s9iBn}U99.iod so^und
-opos sisuo b^ 9p oub '8861 U3 3n^> unB Bpeq sbui
9p 9<Jp JB SOIA9jd SOUB SOJ U9 OpBZUBOJB O\ 9p U1TB
9p oub '0661 ^ISBq 8861 3psop uopBz^Boipuis 9p
9}und9.i o}U9j Á ^npBj^ un opiui 9S 8861 3P -ip-red v
9}U9UIB}dn.iqB OÍA 9S U0I9BZI|B9ipUIS
^-CT 'd '^661 '3i^O 3P
3U3^ X ojaduiB^ ouiJ3nin{) ap opopjB pp
bsbi ts\ 9p uopn¡OA9
S3uopip3 -aií^o U3 ^eoipuis uoioob ap
ojpBnQ pp sopiBjpca so^Bp b 3SBq us opBJoqBp odijbjo
'j •.".". 9g| '"'
0661
6861
-- -" ^' roí ' ' •
8861
• ^ " ~ S'OI ^^ ••"'•''
¿861
9861
'
Z'OI
", . M, , 6*6 ',.^
" • ,1
S86I
';
""
riiir4
t-861
861
(%) üoioBzrjBoiputs ap bsbx
SONV
ns 'ONVHOd NOiovznvoiaNis aa vsvx vi aa
i oN OHavno
�GRÁFICO N 3
Evolución de la desocupación
? Abierta
• Real
año año año año año año año año año
80
81
82
83
84
85
86
87
88
Fuente: Gráfico elaborado en base a datos extraídos Jaime Ruiz-Tagle Crisis de la experiencia neoliberal en Chile Cambios en
las relaciones laborales y respuesta sindical 1981-1988. Ediciones PET. Santiago de Chile, 1991, p. 109. La tasa de desocupa
ción real incluye a los adscritos a los programas especiales de empleo (PEM y POJH)
GRÁFICO N 4
Evolución de la tasa de sindicalización
30
25
15
10
0
Año1973
Año1983
Año1990
Fuente: Gráfico elaborado en base a datos obtenidos del cuadro S/N del artículo de Patricio Frías Movimiento sindical y
transición a la democracia en Economía y trabajo en Chile 1990-1991. Ediciones PET, Santiago de Chile, 1991, p. 110
86
���68
- BJopBijpuoa pnpinb bj o biuojb bj ap oipaui ua
'jbuopbuijub X BjajqoquB B-inpBpip Bun asBzuBijB
X asBjuBjdun as anb Bqanj uis jqiuuad UBipod ou
'sajqBjapisuoa UBja anb 'pBpiun ns X Bzjanj ns ap
Paiu jb ^o bj X Bjajqo asBp bj uopipuoa aiqop
Bjsa BJjsnji zan^upog anbuug ap afesBd a;uainis
13 09r<<^íS3A^j:^ ^l ^P} ajuBjnp auaquBiu as anb
^pBpijqsoq ap Bauij Bun Bjn^nBui '¿61 ap oiunf ap
adjo^ jb uojaipuodsaj anb uoa jBjaua B^pnq Bq
b SBpipaui sbj ap o;aadsaj jb 'osaj^uoa BpBa ua SBp
-Bpuajjaj X ^961 oub ja apsap ojajqo o;uaiiuiAoui
jap oj;uap sboiub^jo sauoianjosaj uBqsp^a- opBia
-unuB X opB;ipaui a;uauiBJBj 'zaA bj b 'anbunB 'jbj
-n^nBui a o;Bipauiui 'ofayaj o;ob un oXn;qsuog
•oíaiui a uoiaBuiuijna anj :ojn;nj ja BiaBq B;sandB
Bun X opBSBd ja apsap a;uaiuaAOJd o;bpubui
un uaiquiB; anj -Bjsandsaj jas X Baqijod Bun
zaA bj b jas- uoiaipuoa ajqop Bjsa ap SBuiapv
ja BjaBq X sajopBfeqBj; soj BiaBq anbBjB un BqBA
-ijuoa uaA as sajopBfBqBj; soq :(jBjn^nBui opBJ
•SBpipaui sBidojd sns oziAqaaja 'opo; sred
•Bpuajsisaj bj ua uBi^npj as x 'sopBziuiojB X sopBU
-ajjuoa opBjsg ap adjo^ ja anb opipuajua ja ua 'jo;
-jns anb sa;uB anb sajopBfBqBj; soj ap Bzjanj Bid
X '6^^IopB^sa ap adp^ \e B^sandsaj ap 'SBip aauxnb
-aas ns BiaBq BpB;uauo Baijiaadsa Bpipaui Bun Bjai^
-apisuoa Bq as uopBuiuijna ap sBinapB opB^s^ ap
p oinoa isb) BuopaXB.q Bun ap opiui ouioa
-ojd bj ap Baqijod Bun ouioa Bpiqaauoa jas aqap jbj
ojnp X siBd ja ozijBJBd anb B^janq Bun ua
Buiuijna jBna oj 'sBaqijod X sBaiuiouoaa sBpuBiu 1-auaQ B^jang bj 'B;sandsaj ouioa ajasjBjapisuoa
ap SBiuapB oja^ -uoisua;xa X Baj;ua 'uois
-ap uoiaBzijiAOiu ns X BuiBJ^ojd ns ua b^ij JBjndod
ojuaiiuiAOiu ja BjauBiu jb; ag '¿61 9P oiunf ua^ r -pop op SBaqsua;aBJBa sns jod 'a;uauiBAqB;ijBna
ouis 'oai^ojouoja opi;uas un ua jBipjouiud
Bjpuoduii as anb 'ouBjuojnB o;aaXojd jap ajqísiA
BzaqBa 'XjjaqBpjog ap Biaunuaj '¿61 ua X 'Bja;
-aa;a 'bubj^b Biujojaj 'opB;sg jap SBsajduia sbj ap
¡anj ojos ou uoiaaB B;sg 'BjnpBjaip bj b ojajqo o;
^\ 1-uaiuiiAOui jap Bjsandsaj ubj^ Bjauíud bj oXnjqsuoa
uoiaaajip bj ua sajopBfBqBj; soj ap uopBdpqjBd tranb sa o;uaiuiiaa;uoaB a;sa ap jb;jbs9j b Baqsua;
\ -DBJB3 Bjauíud bj 'ojn^u^ a;sa apsap opBAjasqo
, 'Bujajxa Bpnap bj ap buojbjoui 'jBuopBUjajuí oía
-jauíoa jap X BauBq bj ap uoiaBzijBuoiaBU :oai;ijod ;"BAqBJBduioa pBpijqn
Buiajsis jap X opB;sg jap 'Biuiouoaa bj ap uoiaBz
ap sojaadsB soj jBOJBiuaj souiajanb inbB jBna oj
-iubjo bj ap sajBJjuaa so;und uoa bX jaA anb uau i jod pBpijBjaua^ ns ua opiaouoa oqaaq un sa OAqaaj
-aq anb SBpuBiuap ap ojunfuoa un saauo;ua
-JOJ XNO Bq 'sajopBfBqBj; soj b X jBujsnpui
-oa o;uaiuiiaa;uoaB ubj a;sa 'SBiuapv 'SBayiaadsa
1 sbui sauoiaB^qsaAui BUBaijduii anb oj 'is ua oqaaq
-bub jouajsod ns BJBd SBjsandsaj ap sapBpijBpoui
o;uBna ua o;ub; oaaqaBg uoa opBiaiui osaaojd jap
as ou o jad 'ouajiqa osbo ja uoa OAqBJBduioa sisij
b o;uBna ua ouioa 'ouBjuojnB ojaaXojd jap uauua
BpBa ap sajjBjap soj ua soujapuajxa ap inbB b;bj;
-jnq bj b UBqB^qsBa anb SBaiuiouoaa SBaqijod sbj
sbj JBAjasqo sa pBpijBuij BJjsanu uoiaB^qsaAUi bj
uoiaBnuquoa bj BAqimjap ua sg jBjng uoiaBjapag
ap soAqafqo soj uoa opjanaB ap anb JBSiaajd aqBQ
•SBip aauínb ajuBjnp oipuajxa as jBna bj 'opBjsg
-suoa oj XBn^njjq ua bpbziub^jo ofBqBj; ap Bzjanj bj
ap uoiaBuiuijna ouioa b;sia opis Bq jBjaua^ B^jang
bj anb jBjaua^ B^jang bj b bijo;b3oauo3 bj oXn;q
uaiquiB; opB;sg ap adjo^ ja ouioa isb) osaaojd un
ap adjo^ jap BpB^njpBui buisiui bj ua ozubj j^gg
^jrenp a;uapisajcj o;aaja sa ; ¿61 ^p sauoiaaaja sbj ua
: (osaaojd un ap uoiaBuiuijna opBjapisuoa opis Bq
b BjanjOAui anb o;uaiuipa;uoaB ubj^ jaiuud jg
bj 'o;aaja ug '-opB;sg ap adjo^ op osbo ua jbiuo;
TVH3N3Q voianH vi
!OH3HaO CXLN3IIMIAOIXI 13Q VXS3ndS3H NVHO VH3IXIIHJ
�aquí queda manifestada la línea de continuidad de
resistencia y proposición que la medida impulsa
la Huelga General con el pasado inmediato, con el
da contenía, planteando una lucha
cual el movimiento obrero se sintió obligado- más
nivel de acciones concretas desperdigadas
allá de que se lograran o no los objetivos enuncia
territorialmente con la mayor presencia
fáctica
a
dos, y que se pudiera derrocar o no a la dictadura
posible, y también una lucha en un
naciente, era obligación ineludible de la clase obre
no mayor>>, por el control del sentido de
lo legítimo, a nivel ideológico: a la ocupación ilegí
ra, jugar su fuerza y su poder para que la dictadu
pla-
ra sintiera el contragolpe, naciera con la marca de
tima desde el punto de vista obrero de la sede
la resistencia popular y quedara erosionada y
emblemática del Poder en el sistema democrático -
descolocada desde el comienzo151 -es entonces tam
el Parlamento- se le responde con la ocupación -
bién, obra hacia adelante para tomar como refe
el control legítimo- de los lugares donde se genera
rencia en cuanto las condiciones lo hagan posible.
Pero más allá de los vínculos con pasado y fu
el trabajo, que sin duda son espacios que son fuente
de poder. Por otra parte, el movimiento obrero lo
turo, la Huelga General fue también un hecho sus
que estaba haciendo era extender a nivel general,
tancial en su momento, que procuró incidir sobre
y en el marco de una huelga general, una forma de
los posibles rumbos, -en esa hora, todavía incier
lucha que ante su aparición en el contexto de la
tos-, que podrían seguir los hechos hacia adelan
creciente politización de los años sesenta, en los
te. Y en este sentido fue una acción que alcanzó
conflictos de las fábricas textiles, había obtenido
gran magnitud y protagonismo en cuanto a la parti
el respaldo legal de la justicia ante la imputación
cipación de las masas. El segundo día de huelga
de que excedía el derecho de huelga atentando con
eran quinientas las empresas y servicios parali
tra el de propiedad.152 Con este comportamiento la
zados y ocupados, el cuarto había más de cien ta
CNT se erigía nuevamente -ocasionado además por
lleres metalúrgicos bajo control, los servicios públi
la ausencia de otros sectores contestatarios- en
cos como electricidad, teléfonos, agua corrientes,
emblema de la defensa de los valores del país, plan
hospitales funcionaron bajo control de los traba
teando el combate simbólico con el sector golpista,
jadores, en múltiples sectores el paro fue total, en
a nivel de la comunicación pública. Tal vez sea
la ciudad de Paysandú la paralización fabril fue
debido a ello que el nuevo gobierno procuró en
completa, acompañada de manifestaciones calle
esos intensos primeros días establecer un amplio
despliegue comunicativo por parte del Ministerio
jeras. En Montevideo, donde se concentró la resis
tencia, se produjo una intensa movilización y cola
del Interior vía llamados a dialogar a la dirección
boración activa de los vecinos, fundamentalmente
de la CNT y aclaraciones sobre el sentido del gol
en barrios de gran concentración de proletarios o
pe de Estado enfatizando que el mismo no era con
de zonas fabriles: Cerro, Nuevo París, La Teja, Sa-
tra los trabajadores y realizando promesas en caso
yago, Peñarol, y lo mismo sucedió con el apoyo
de que se levantara la huelga.
desplegado por los estudiantes. La planta de la
A partir de su tercer día, pasados ya los mo
refinería de petróleo de la estatal ANCAP -que ha
mentos iniciales de
bía apagado su llama como símbolo de la resisten
tiva de la CNT a las
sorpresa, y ante la nega
cia- fue militarizada y puesta a funcionar, pero los
mentales para la cancelación de la huelga, se pro
trabajadores se declararon en huelga nuevamente
duce el endurecimiento de la posición del Poder
proposiciones
guberna
y así también ocurrió en la fábrica de neumáticos
Ejecutivo. Se promulga un decreto de disolución
FUNSA desalojada por los militares y vuelta a
de la asociación ilícita CNT, se procede a la con
reocupar, y en muchas fábricas más.
fiscación de sus bienes y a la clausura de locales,
Esta medida específica de lucha implantada, la
se requiere la detención de numerosos dirigentes
ocupación y el control obrero de los centros de la
sindicales de primer plano, se desalojan las fábri
producción, reafirma también el doble carácter de
cas ocupadas, se realizan detenciones masivas, los
90
�T6
0133-
-UI9 Á S0pB9TUnUI09 9p -Bip JOd OS 3P Oip9UIOjd UT1-
opui9}qo J9q^q ou 9^UB}sqo ou 9nb *
-9jdui9 SB^ 9p Á OAqn99.fa J9pOd pp S0^U9IUIBZB^d
opiui p U9 op^iujijB ofep so^qipd souiBp^j sns
pBpiA^OB BJ JBZ^BUIJOU B SOU
-Buopunj Á sopB9^dui9 'soj^jqo so^ b UBiiiqui sbs
^e 9}Bquioo 9p pBppBdB9 B^i9p os99ojd pp
BJ 9p UOpn^qS9J B^ 9p BplTBUI9p U9
-BZIJIAOUI BUn OpiTB9^UB^d '9}U9UIBAISBUI o
^
BZJ91TJ B^ 9pUOp U9 Oq99q UBJ^ J9UILld
pBpi}UB9 ubj ^Ufi egi "SopBAud ouio9 so9qqnd sop
-B9^dUJ9 BJBd O}UB} UOT9BZTUUI9pUI UIS BSBUI U9 SOp
-ldS9p JBZT^B9J B S9^BU0.qBd SBJ B OpUB^I|iqBq Opj9
-upp U9 |B^ 9p uopipuo^ ns opu9iuinsB ba
-S9J BJ 9pU0p 'OJ9jqO JO^99S pp 0AISU9J9p
-9J |B 0A9^U09 SBAIS9jd9J SBpip9UI SB^ 9p
9p UBJ9S S9^BI-qsnpUl SBS9JdlU9 SB^ Á SOUB9UBq SO^
-UBUI09 Un BJB}SUI 9 'SBUI Z9A BpB9 OpiUU}S9.I J9S
B BJBZ9dui9 9nb 'OAI}lSOdo.ld J9^9BJB
U0TSU9PC9 ns BpO^ U9 UB^S9IJIUBUI 9S 0UJ9iq0 p
jod SBpB^^dB SBpip9iu sbj 9p pBpisojn^u b^ 'ouiq
-J9ApB SBpip9UI SBA9nU B 0pB}lI9.IJlI9 9A 9S OUISIUI
p oj9d 'B^pnq b^ 9p uop99Jip 9p oupsgpuBp op
6 Bip p BiBd BpBDOAuoo BUBuipn^q^nui uopBzqp
-b^bs 9p 0}U9UinB un 9A9nuioad ouJ9iqo ^g sbs
-S9p SBip soq *oi|np 9p 81 ^PÍU9AB B| U9 oqnf 9p
-9p cup B^nuiojd Á 'B^pnq B| jBjq^nb BJBd sou
Bjp UO9 Á B^pnq B^ B}UBA9I 9S S9nd
-oui Bun oiuiudga 9S 9nb U09 pBpisu9^ui ^\ UO9
-jn jo^ Bpip^ui B^ J9uod9p U9 S9jo^99S souiq^n so^
9nb SBJ^U91UI lO^i9nd p Á O9JJO9 p '^BJ^U93 UOpB-q
-siuimpv ^l 'so^qqnd sopiAJ9s soj *9^JodsuBJ^ pp
\e uopBaodjo9upj B^ uo9 o^nf ap 6 p ^ ¿
9J}U9 JBUip9p B BZU91UIO9 ^BJ9U9Q
J9^IB^W Á. 9-I9J UOUIB
SBUIípiA SBJ9UILld SB^ U99npOjd 9S
A pdi9iuni^[ ojpuipo ^b soppnpuo9 uos sopiugpp
��bj ap o}uaiuiiua}UBui p Á 9Sibii3.G asop jod sopipis
-anbaj sa^ua^mp soy ap pBpiuqsapuBp bj b aÍBSBd
9S 9JU9U1JVJ9U96 'OX9U ]9 TDJ9 Ol^^^^a dddj \9 ñ
Bun ap o}uaimiua}UBUi p uoa a}uauiB}unfuoa 'sopu
dp odru6 un ñ auauaui ap odrud un aiunaj
-oq un opuBuuojuoa 'uopBn^is BAanu bj
-anj^aaj as anb 'boiub^io 'BpBzipquaa uoxaaajip
-UOipulS SO] 9p OpUJUOO UU SOU1DIU9] ll¡y 'OU
-TDU19] ]dp r>]]ipUOp9J Z>] VpVl] OX9U ]9 B apjU]
-ajd soquiB *sodnj sop jod opBjnpnj^a
¿SI
-ud6 ap oj9um.ii joñoui dp so¡ 'sapuaj6 suui soj
p ¡BjnpBpip bj ap BAisajdaj uopaB bj b japuodsaj
BJBd uojBnojjBsap as sBppjBd sB^a}Bj}sa soq /—
z^o apao souosjdd g ap sodruB sop ua ayunaj
9S anb snuosjad q jod opajBapxi opiBuiqsaj
spui opauapjoas ]9 v-i9 ^ub ajqajad r>\ gi^as
\ ap sandsap anb ap BpB^daaB a^uauíunuí
-giBa^ii anb so\ souinqn]sa jojauaQ nBpnj-j a]
'oduiBa a^sa ua BpBU sbui ajjnao ou ^jauao
d]uaB ap odnid un srgui opaua^ajoas p souinq
^\ 'ÁBn^run ug :b^p B^sa BJ^snp o\ ouioa
-osou sajunñioQ sazjapjj so] jod npuanbai
sns Á so^Baipuis soi b a^uauíBpidpj uojB^sB^dB saj
dpuop dp as ou 'opuauioo ap soiuaqauia]]
anb uaunBai un ua juuoiounfn soumsnd soq
un^uiu uojaiAn^ ou BpBaap Bun jod anb 'sopi^red
-ubui anb ouisi^aipuis un sa o jad 'a^uauuoua^uB
so] uoo opajuoo ]a juziud6jo aja auid]qojd ]a
-oa Bapi b^ ap oubuibj}uo3 b Bpuasajd B^jaia OAn}
ap ugpnmuua] o\ ap jpjod y 'so^aoipuis soj]o
[lima aipod ojad sapajjnaifrp saipnui uoo Jicna
aipod ouisiui is ap ojjuapo oyooipws ]a jojau
opBnojjBsap Bqan^ ap pAiu p jBzuBa^ ubj0^ ou
-iu^is o\ sa anb ap uoiobjojba b^ JBiquiBa aqap 'sau
-luija] ipap a souiaa 'aanjsa oñ anb ua nooda
'sauopBaipuiApj ap uopua^qo ^\ o sbsbui ap uopbj^
-souiap ubj^ Bun jbzijb3j bj^ o¡ sa^uB is 'oai^boij
oujaiaui ]a ajsnq ñ jajauaQ a6]anj^ a] apau
saui oíaqa^i p 'infaiu opuano sa anb 9¿61 ^p
-UI 'UOPBZIUB^JO B^ JBJ^O^ S3 OA^BOIJIU^IS O^ BJOqB
uoo sojnoinci so] jauajuow ap ]a aja ajuapodun
asBj B^sa ua SBpBzi^aj sauopaB sbj a^uauíBiAqo
•Bja^aa^a 'uoisajdaj bj ap uoiaBnua^B B| ua Jipío^
-a6u^ 'sojooipws sojjo so] ap sojauoduioo so]
o] ua souiapni] soj^osou anb ofíoqaj] ]^
ouisiub^jo pp
un^ag -^opo^ad ua o^sand o^uauíru^
-sui jauíud p apsap s^p^ziu^jo S^/vrpapa sap^p
s^\ ua souiajpuapp sou uop^nupuoa v
-opipuoa ap oiquiBa p uoa :ouiuua^ a^sa Bpuaqua
as ouioa ap apuadap o^p anb o^andns joc
-ijiu^is sauopaB ap odq o^iap uauaquBiu as '
oub pp sauíj B^SBq souaui o\ jod 'anb BpuapiAa \
uopB^qsaAUi B^ ap B^^nsaj anb oj 'a^uB^sqo o^ -oa
-isuajap an^aijdaj p uBjapua^ sapna sb^ 'oÍBqBj}
B| ua x^oipuis
B| ap pBpmu^uoa
ap Bzjanj b^ ap SB}sandsaj sb^ ap B^nBd b^ ubdij
-ipoui a^uauia^qB^iAaui anb uauíi^aj pp sBAisajdaj
SBpipaui sb^ ap B}ipaui uopBn^uaaB Bun uaAn^q
-suoa 'ofBqBJ} ap sajB^n^ so^ ua sb}siaipb á sa^uB^^
-naasjad b^ 'paipuis pj^iaa b^ ap BjnsnBp Bq
-uis sa^uB^jodui¡ -so^Baxpuis so^ ap saABj} b uopaB
-iui ap opídsap p 'sa^a^uip sapdpuud sns b uop
"SZ6T 3P sauíj
-o^ sns uoa 'o^uaiuiBuopunj ua uojain^is sop^aip
svaixvo^inois
�Al respecto de la organización, según este mis
vo era levantar reivindicaciones, mantener en
mo dirigente, el Comando se reunía semanalmen-
lo posible las cosas conquistadas, mantener
te y a veces hasta dos veces por semana, variando
el respeto hacia la organización sindical a tra
también su cantidad de integrantes de acuerdo a
4a coyuntura
Cuando el asunto del paro general del '74
vés del militante sindical y de ser posible de
fender lo que normalmente defiende el sindi
cato: el salario y la fuente de trabajo.
nos animamos e hicimos una Mesa Represen
En cuanto al contacto con las bases, Rosario
tativa por Shangrilá. Hubo cerca de 40 com
Pietraroia, uno de los 61 dirigentes que había sido
pañeros, fue grande. Contabilizamos allí creo
requerido en el decreto de disolución de la CNT
que 113 asambleas, cada sindicato tenía que
afirma:
venir y decir si estaba a favor o en contra.
Duró mucho tiempo la reunión; sólo 2 sindica
los contactos con las fábricas eranfuidos,
tos estaban de acuerdo, la intención fue pro
principalmente para que los comités de base
mover la discusión. No había condiciones en
se reunieran para que no se perdiera el con
ningún lado. Pero 113 es un montón de asam
bleas, donde la gente discutió y vio.
La principal finalidad del Comando era tratar
de mantener viva la organización conjunta de la
fuerza laboral
Por ejemplo en el año 1974 en AEBU co
menzamos a realizar la Olimpíada de AEBU.
tacto entre los trabajadores y éstos a su vez
con la dirección. Seguramente que en los dos
años y medio que estuve en la clandestini
dad, pasaron muchas cosas ya que estuve en
muchas empresas, en muchas reuniones, vale
decir que el contacto ese permanente lo man
tuvimos hasta que fui detenido, el 19 de ene
ro de 1976.158
Esta idea la sacamos de una idea anterior que
creo fue del Sindicato del Puerto de un cam
Acciones más significativas
peonato de fútbol inter trabajadores que se
hacía en la cancha de Misiones y lo que da
Además del mantenimiento de la organización,
lugar a la reunión porque el problema era que
las acciones de mayor envergadura desarrolladas
la gente no se dispersef...) Creo que lo más
en el período desde este grupo coordinador com
importante a mi juicio fueron las olimpíadas
prendieron:
de AEBU porque eso abrió una gama tremen
^ * la realización de un considerable número de
da de posibilidades. Una cosa que empezó cu
acciones cotidianas, imposibles de cuantificar, que
bierta por el Departamento Físico de AEBU que
giraban en torno a la denuncia de la situación por
era para los bancarios y su familia; como el
medio de jornadas de protesta (apagones, actos en
Departamento Físico estaba abierto para otra
feriados nacionales), declaraciones públicas en las
gente a través de la ajiliciación al Departa
fechas del golpe de Estado y la Huelga General,
mento Físico llegabas a ser una cosa donde
demandas públicas por las libertades ante cada
prácticamente tenías a la CNT y realmente lo
nuevo detenido, y el envío de delegaciones al exte
teníamos porque llegó un momento en que
rior donde se instrumentaron las primeras denun
aquello tomó un carácter popular muy grande
cias y manifestaciones de solidaridad (Congreso de
cuando a esa olimpíada se le agregó como in
la FSM en Bulgaria, OIT en Ginebra,159 Io de mayo
grediente nuevo la necesidad de que cada
en La Habana).
equipo tuviera una murga, y la murga convo
ca. El día que actuaban las murgas tranquila
mente habían 3000 o 4000 personas. Esto era
un objetivo: juntar la gente. El segundo objeti
94
* La realización de movilizaciones de importan
cia en los primeros de mayo de 1974 y 1975, y
tratativas, en dos veces, de efectuar un paro gene
ral, los que no pudieron ser llevados a cabo por
�soiaiqo sauoiaozijicioui sü] uopiod ajuauíjou
jaaa^qBpa uoiSBao Bun ap sbui ua cyua}ui as Bp
-ub}sui Bjaiiiud ua ísouisiuBaaui sojp JB}uauiaiduii
ouoz oj ua adxapiodox '-oñoui ap soiamud soj
•Biaua^uip bj ap sajopas sour^|B uoa sopjanaB
uoia 'p¿t jap oñoj^^ ap o\ ja 'aiqnjao ap g ap
pp yjjad p jBayipoui uBqBjnaojd sauoqsa^ SB}sg
soj sojos uoia ou aiqnjao ap
opuojjnij
-od ojxaiafa ja uoa soinp ñnuí oñ sauojaypuoa
sns ap oun BJ^uoa opuB}ua}B oÁBn^run ouisyBaipuis
soipaui soq 'B}siSBp pBpiun ts\ rsoaiSBq soidpuud
ojxaiaCa ja oms oijos anb ojajjod oj ñ soiaaoioa
Bpuaffrjip bj ap uoisiAip bj jaAOiuojd BJBd sopBasnq
oms aijsaiiaj afb]jnj]od ojos ou 'ajuauiojaaiip
-Baja ap B^sando jd b^ ojduiafa jod uojary B^ipuaa
ugiaojsafruoui xr¡ (•") sojajdga^aq soidoid so\
-ipuis sa}uauxp b 'odq oj}o ap ^j^uaa Bun ap uop
-\dgi oposiadsip anfoiadajunjiodun ñnuí anf
uoa buouiui bj 'Bpuapuaj, bj b S3}uapaua:^ad sajBa
-oiaojjuaauoa oipai/ uoiajqnq as anb uajqmoj
-siuiui p opuBna ^jauao B^pn^ b^ ap so^uauíoui
-ao o oqoaoauoa popyuyjsapuoja oj ua jjVO ]
anfe soud uojqoj^ 'ofa orj ap ouoz oj ua sau
-uoa jaaajqB^a opuBasnq ojajqo o^uaiuipoui ^ jb¡
-ox^uoa oanaojd 'xuquaiog puoao^ oÍBqBJX 3P OJ\
ouoz oj- 'oajaiciajuoj/^ ap sojund o
-au B| a}uy JJMO ^l 3P ^pua^uip bj uoa sauopBSjaA
ñ aiqnjao ^p 8 dP ^uoz oj 'auqfoq ozojd oj ap
cunaojd oujaiqo^ p 'Bui^^n B}sa ap bai}^
-oiajpoi] apuop ap ouoz oujo ñ aijsog soaioj^j
ua soj
('•') ugiaojsafiuoui o] jas o oqj apuopo ajuaui
-ojd oujaiqox^ OAanu p 'soub sojauíud sopa ug
ua anfjojuamopunfugjaojjuaauoa oj ouo as^j
uoa uoisajdaj b^ b SBppjBd sBpipaui sbj^o opoui
oiad 'ajjsos soajo^\[ ñ aiqnjao 9P 8 dP ^>uoz oj
sbai}B}U3} sBjauíud SBq •ouisyBaxpuis ¡b opadsaj
ouo asa anb ajqoqoid ñnuí ñ 'souo uoiaxqnq
sojauíud so^ ^^tre-inp uojafnpojd as opquas asa ua
-ojaoxa íaqos ms ajjoa oj o ojjos ajuañ oqa
uoisnjuoa bi ap oipaui ua sbjbxo
^9,'ojnp finw ^jd anb g¿, jap
ap ol \ap opwo\qio\\ ño\sa aj ñ umoxyq as stos
-mu 'opunuí ja opoj ñ "-opoj joj ua sa ugjaojj
-uaauoa oj ouanq 'douini ap ojo oj oas o 'oaoq
o oaoq ja 'oaid o oaid ja oía anb opouad asa
ua oqanuí oqouoiaunfanb osoa oun ojqojj
-ni6 ua soiauoduioa soj uoiajpioip as anbiod
-p so] ñ \\ v]srrq oiaaai^x1^ \a apsap smiosxad
oiad' jjvo r>] Jod opoziuo6io opoj rug (• • •) sod
-^pa so]]a anbdod sopipuajdjos uojmpanb sod
09I'sopüUijq/ii7 uoqojsa sodp soj
-oo srosa svpo -Dj^o r>\ Touvd sopvjvdajd woq
o fax Torj ua anfinbnj oaiun ja ua 'io6ioj opnd
000Z ^uun ii/ü solud6jz>] ñ srouosdadgj ap spui
joña]} vrpodou oun npx)Q a^iab iax>x] o soumz
-aduia saauo]u^ po^aqrj nzo]d vj ua ]uqx> ap
as nquio p U^ yu ugmfj oj ua ?^\[ 'ounjjn ja ua
"osaid ajuañ oqanuí óqnj-j souoioj/\[ ap oa
ag Tfsaidajua6oi¡anmuojoaajj 'souabgmuaoj
apio^ r>\ ap svj o ugnif] r>\ ñ ofax ^7 ^a oñoj^^
-ojsg ja ua oijo 'ofax xr\ ua oun :saij uoiaiarq
is osa Utoziud6jo ü soxuiozaduia opr>\ oj^o dod ñ
oj ua oijo ñ (nquio p u^) ououajuaQ ojp
0 ]3 'uaiq ñnuí g^os ñ 'opuvuioa odp anfanb
dP o I I9" ^^oq o vaoq souw6jd] g¿, \a ug
SB^sa
2Z6I 3P oábui ap ojauíud
saso6 uoa
uoianmidai
ouo asg
souisiui soj ua sa^uBdpqjBd sop
-B}siAa.qua soun^p 'UBpjanaaj o\ isy 'OíteduiBpj
sauopBzyiAoui SB^sa uojB^uauía^duii as apuop ua
-uojai ap soaia}B.qsa so^und ua sosjadsip 'Bjapa
'a\]oo o] guio] a^uab o\ soíbui sondpuo so\ ap
ozyiAOui t7¿61 y^ ^ a^uaipuodsanoa ^g oapiAa^
-oui o] giajosip ajuawnpidgj ugisaddaj o] osad
pBpnp B^ ap soqis so{ ua sBuosjad 000 91 3P ^ajaa
ñnuí ugjovzjpaoui oun anf ouad 'ugjoozipa
-ipaui sa^ianj sb^ ap JBsad v 'sauopipuoa ap b}jbj
'jiagffínui ugiaozijiaoui oun anfou ñ ajuauiop
sb^ jb^ia3 BJBd SBpB^uauía^duix pBpun^as ap SBp
un ap sojjana opuop ajuaboj uoa gzaduia opoj
-p 'SBpBa^uBpA 'sauíyui 'sb^buiuibd oqBa b uojba
-ay as oXbui ap sojauíud so^ ua 'sauopBpajiueui
ojgsa jo ugxoojsafjuoui o\ guiio as anb ojuaui
-oui \a ua 'ouoz O] iod opuourwoa oujo o opo\
�más fuerza dentro del movimiento sindical, luego
de los comunistas,
En el año 1973 el Gral. Bolentini llama a
políticos y sindicales eran agrupados mezclándo
los por tendencias con el fin de producir
enfrentamientos internos.
los sindicatos contestatarios de la Central, los
Los militares estaban asesorados en va
sindicatos que eran minoría en la Central, los
rias cosas, jugaron con la división del movi
llama a la Sala Verdi y se trasmite por radio
miento sindical y no reprimían a todos por
el discurso de él y les ofrece la palabra. La
igual (...) incluso en la propia cárcel no se po
mayoría de los sindicatos que pertenecían a
nía por grupo (todo el MLN, toda la OPR, etc.)
la Resistencia Obrero-Estudiantil. El que tomó
se mezclaba con intencionalidad, de cobrar
la palabra fue el compañero Gromaz, presi
cuentas de afuera.
dente del Sindicato de Funsa, gallego, y le dijo
a Bolentini que él estaba equivocado que no
sotros estamos en contra de los comunistas decía Gromaz- pero esto es a nivel sindical,
cenetista mediante el impulso a un proyecto de
con los compañeros nuestros que creemos que '
están equivocados; pero no queremos que esto
desaparezca, queremos pelear con ellos den
tro de la Central, sabemos que los enemigos
son Uds. Se cortó la transmisión por radio.
Creo que lo deportaron nomás a Gromaz. Fue
una cosa muy clara, uno de los documentos
más claros de cual era el sentimiento que
reglamentación sindical. Bajo una fuerte campa
ña que llamaba a ponerle el hombro al Uruguay
y bajo la premisa de que la dirigencia vigente ejer
cía una dictadura sobre las bases sindicales, se
procuró implementar dicho proyecto que procura
ba modificar sustancialmente las características
del sindicalismo uruguayo. El Comando Clandes
tino aceptó el desafío propuesto en el llamado a
había. ..se entendió que se debía participar [en
plebiscito, en lo que se denominó la batalla por la
la Sala Verdi ] porque no había que dejarles
reafiliación, la cual tuvo por resultado que las
espacio ninguno y se da aquello famoso de
bases del movimiento sindical también dieran una
que no se iba a formar una Central aparte de
la CNT. Ahí es quien habla el secretario gene
ral del gremio el gallego Gromaz, compañero
respuesta contundente, volviendo a apoyar a los
dirigentes y sindicatos de siempre.
Bolentini tenía un grupito de gente para or
ya fallecido, luego se va para Buenos Aires,
ganizarse, amaestrados, nosotros aceptamos
donde lo expulsan y se tiene que ir para Es
el desafío y fuimos a pedir al Ministerio pape
paña.163
o el ofrecimiento de un cargo público en el Minis
terio de Trabajo a León Duart,q, máximo dirigente
de la corriente mencionada
Cuando Duarte sale, la última vez ¡en el 74,
les para que la gente firmara y largamos eso
hacia abajo. Cuando los íbamos a buscar de
cían que no habían papeles, que se rompió la
imprenta, se dieron cuenta que nosotros les
íbamos a copar también aquello. Hubo una
discusión, porque algunos compañeros decían
'lo llevan al Comando General del Ejército, en
'yo no me voy a reafiliar a algo que ya estoy
Soriano y Paraguay, y prácticamente le ofre
afiliado', hubo que demostrar que era una ba
cen el Ministerio de Trabajo, que nosotros éra
talla para demostrarles a ellos que no nos po
mos sindicalistas puros, y Duarte contesta
dían ganar. Era una forma más de resisten
que a él lo eligió la gente y es la gente la que \
cia. Nos íbamos con un montón de cosas, los
le tiene que decir qué hacer.
Estatutos, y nos tiraban para atrás, no los
Esta política de división posteriormente se ex
tendió al interior de las cárceles, donde los presos
96
Fracasados los intentos de división, el siguien
te paso procuró la sustitución de la dirigencia
recibían. Decían 'esto no va mcis, vamos a es
tudiarlo de nuevo', eran demostraciones de
% fuerza muy grandes que daba el movimiento
�¿6
-OJW19J SVJ OpiIDTlD Onb UVÍDOp 9U1 SOJJ9 S9DUOJ
vjsvq souivbojj sojjoso^ opvpmD uod osjoa
vso uvjqxooj sojjg 'svmjsopuvjD souoxunoj op
'sosoipodsos sojuoxunaoui op sviounuop wiq
op ouvjoq op vjonfvojquivsv vun6jv jodvxj v
onb vjouojuivd vj v uvqvuopjo ñ vjounuop
vjo yjjy 'SojvDjpms sojjo uod soujvuojdvjoj
souwipodou ójod 'svsod jpuasip vjvdofvqvjj
-ug jmoajojm v vjdnfanb vdjod svui vqvjso
-oui onb vjqvjg '^^a^ vj op vjonfvqvjso jjVO Ü7
ojací 'sopiqnjojduvqvjso ou sojijxoj soj 'opiqiij
-uop sojuovdivjuojfuo v jvdnj oip onb ojuouino
-jos 9 uod uvqvpuv 9nb sosuñ svjjjouoiujvd suj
fjggy onb vjo vuiojqojd jg 'yygd s^0? aP OJ1
-vjso vaps vj vjvd souijofiun sos9 uod sopvp
-ojd vqvjso ou yQMfjS íd 'opiqjqojd vqvjso ou
-JD9J dpilOp Ud JVJJU9D VUV U9 UVqVJSO SOJJ9
soouojug pvpnjD vj ojduiojs opuvjjnjjvduvq
uaua^uBUi is SBj^jqo SB^s^nds^j sb^ 4
ou onb num o ouyu un uod si onb xnuoj
vun uojquivj opjonood pvpiunjjodo vjjo ug
xyj uo jpunfw sounojduinD un ojuouwapoofo
opvubisop vjqvq o^¡ -vjvjvduvd op uoiq vsod
-ii/ 9ui 'svjjv vjnd ugjovjjqvq nun uo ñ nsroo
UOD S9UOJDVJ9J J9U9JUVU1 OOljnDOÍg OpUVUlOQ ja
-ofsoipmpnui soj uojoioojvdv ñ jvsvd uojoxd
-ojd vj vjo vjjvjvq op ojjjjvqvo jg 'yygd srq
-uojuo ñqisi xndor\ vj uvqvjñojuy onb souoa
-oj onb vouvq vj op ugjovzijvuojovu op vjsond
SOJ UVJ9 SOJJ9 9p SO6\U19U9 SOJ Onb UVJP
-rq onb ojuouinoop un ñ souvouvq soj souivm
-vjj soj ou ojod svjsxunuioo soj ñ sojvuivdnj
-vj¿ uoq vqvuivjj os onb p¿t ouv 7a uo souno
-ojuj onb sojjo S9D90 svqonui 9nb ñ sojopvfvq
-op 'ñvnbnjfj jv vajvs os ojsnpouvjvs ñ oívq
U9 ugjs9ud9j 9p opompjooD odrnbo un uvqvuñ
uvujuivd vjojpnd onb 'souv g op spui
-9Jd9J B9qi^0d B^ 9pUOp O^X9^UO9 Un U9 OUIO9 JBUI
•jpuDfiij souoojduino un op nsrqioqoD vj rnuoj
-TIlIOp BUIJOJ U9 OpB7I}J9d BiqBtJ 9S OU BlABpO} BAIS
ojuvj oj uod g¿61 opozuvav vñ soumqgjsg
onb ugiunoj vun vuvd uojtddoouod oui svjuvj
U9 SOUI9UO(3X9 9llb B^I9 BUIDCQjd BJ 9Q
Onb Süip l J TDJDDj^ 'SOJOJUjnQ V SOUlVbjODSOp
U9 BS9J9^UT SOU 'S9^UBS9J9^Ul SO^
soqonuí BO-reqB 9nb souiBJ9pisuo9 9nbiod
svso op vun ug opnbjoo uxnuoj oj sojojuinQ r>
'nuonq vsod xmn sounanjqo ñoq :z>u6ojz> uod
oñp oui ñ jvq un o gjiD oui 'ouofojoj íod gui
-tdjj oui onb oun zon vun oñp oui ouiod o opvj
juno o jvj uo uvqvjso onb soumqvjojuo sou
•san
-ai 70 gjjnsoj soj viououodxo vso onbjod 'oj
-n6os ñojso oso 'pvjjoqjg op jvuod svui joqvq
soj 'sopoj op unuioD obxuiouo 7a ojuouijvoj oja
ooxyq gjDosodosop onb 'jvj op ouvjnfuod sopvd
v va ou Uvsvd v osoiajoa o6jv js 'jvui gjjnsoj
xqn jiod ñ vpou oqvs ou rnjnupfnj ñ srnp OZ
-nooodd sounojso onb r> soojunjd nioxpnd os
onb d sobnj nqop oso 'uoqns sodp sojso onb
-íod sojjo uod ñ sopopiujfn mqvq onbjod sou
uovnb jjuifop v ñ 'sojqvyjjouooojjx sooyugbvjuv
ouiod soujoa ou v 'ojuouivuvuinq 'sopoj v
gpnñv sou 'unuioo obyuiouo un v ojuoj/jodjvd
ojso op jpojpujs ojuonujaoui jv [vjsjuojsjajp
vojjjjod vj] oqonui gpnñv sou oso ñ
-nj nqop ojsg • jo^j jü^i^iuj ugj6oj vj 'VDunq nj
vj op oijuop sojunísopoj opvjso joqvq 7a smd
-n6jv uod ugiDVjou njsvq 'ojtdjj ojaoxd un u jv6
op ugjDTDZjjTDUojonu vj op jvjqvij vjvd uvqvui
SB9I}9B} Á SB9UO9} SBI9U9J9Jip SB| 9p BUII9U9
SB^SIUOlSIAip SBpip9UI SBJ 9p OSB9 J9 U9
-vq vqvDO] oui jui y ojijopuo svqvjjuo opuop
bj 9p uoiorqqsns bj uBqB^jnuio^d 9nb sbj ouiod
-oidvu op ojuoumoop oso uoq voso] vso jod
9S 9nb SOJ B SOUB^JUO9 SO^99J9 UOJBj^oJ BI9U9Uip
op 9]uo6vqpnuj xnqvq 'vouvq vj op ugiovzijvu
s^sBq sbj 9p opjBds9j j9 opuB^u^uínB 'uBiuodojd
onb uifuo vpvdnooojd vqvjso onb W'dd ^7
0piq9p '9UJBQ BJ 9p UOIDBJ9p9^ BJ U9 Ojdui^fo JOd)
-ou 'ojoiouvuifvujojsis 73 'vouvq vj uod vsvd
-BÍBqBjq 009 ^uisiui bj b uojbijijb 9s 'o^i9siq9jd jb
vj vpoj 'sobnpjoa soj jos souiojonb ou sojjos
\g Á BpBn^q^^ Bq sou^^BS sootjuo^uj soj 9p S9^op
-D]] sou W'dd ^vj op sojnp svui sojojdos soj
op ojjuop osnjDui lsopvj sopo] jod ojuod vid
-ojvdv soDuojuo ñ ouisiuvnjod jop vjDuonjfuj
JOd SBIDU9pU9} SBSJ9Aip SB^ 9p UOlUll B| Á '(Ab¡3
�nes eran políticas ellos iban tranquilos y no
zadas por diversos motivos por los sindicatos. Fun
tenían ningún problema, pero que no querían
damentalmente también aquí priman las activida
deshacer una reunión de trabajadores que
des de denuncia y reclamo por compañeros dete
estarían discutiendo cosas que les preocupa
nidos, por reposición de despidos y por la restitu
ban porque ellos sentían simpatía por el mo
ción de las libertades en general, pero también se
vimiento sindical. Yo le hice dos
encuentran planteos por demandas económicas
cuestionamientos, les pregunté si ellos respon
-en concentraciones frente a la COPRIN, ante el
dían a cualquier llamado o si lo filtraban prí-
Ministerio de Trabajo, el Ministerio de Economía y
mero, y me respondieron que la orden de ellos
la Comisión de Asuntos Laborales de las Fuerzas
era que ante cualquier denuncia tenían que
Armadas donde se entregaban petitorios firmados
intervenir. Les digo: p^pero algún día van a
por miles de trabajadores-,165 por condiciones de
llegar a un cumpleaños de 15", r-Nos ha pa
trabajo y en oposición a nuevas medidas de orga
sado velorios, cumpleaños, casamientos. No
nización laboral -fue el caso de los trabajadores
sotros sabemos que ustedes se reúnen. Lo que
portuarios, de la construcción, en la industria del
nosotros queremos -me dijeron- es encontrar
vidrio-,166 o en oposición al nuevo modelo de país -
una coordinación con ustedes de manera tal
son claros el ejemplo de los bancarios con la de
que cuando recibimos la denuncia, antes de
nuncia de la venta de oro y los bancos interveni
dar la orden, los llamamos a ustedes para que
dos167 o la defensa de la industria planteada por
nos digan si eso es una reunión sindical, en
los trabajadores textiles-.168
cuyo caso no vamos. Yo les dije que no, que
La información recogida da cuenta de moviliza
no era posible, que nosotros no éramos un ejér
ciones de este tipo en prácticamente todos los sec
cito, que yo no sabía en ese momento cuántas
tores productivos sindicalizados: en la industria,
reuniones sindicales se estaban realizando.
en textiles, metalúrgicos, trabajadores del caucho
Ellos me dijeron ¿y usted no controla?, No,
y de los frigoríficos; en la construcción; en los ser
nosotros no controlamos nada. La CNTes una
vicios, en bancarios y en importantes gremios es
guía para los trabajadores, propone cosas, no
tatales de la administración central, la enseñan
manda.
za, las empresas públicas, y el municipio de Mon-'
Entonces esas cosas ocurrían. En ese mun
tevideo, aunque hubieron sindicatos que fueron
do te movías. Era una cosa muy extraña todo.
desarticulados por el despido de su militancia de-/
Todas esas conversaciones las tenías en cuar
bido al decreto del 4 de julio del año 1973. Tam-(
teles cenando con los oficiales, una cosa rarí
bien se mantuvieron hasta el final de esta faseN
sima^64
aquellos sindicatos que concentraban mucha fuer- /
za de trabajo, o sea que se mantuvo otra pauta \
característica del sindicalismo uruguayo -su for-J
La actuación de los sindicatos
taleza en los lugares de alta concentración obrera: \
La cita anterior da cuenta también de
como -durante cierto tiempo- se entraba
en
delito
al
plantearse
encuentros
intersindicales pero la actuación de cada
sindicato estaba permitida. Eljiccionar in
^ividual de cada sindicato fue el otro pilar
que se sustentó el mantenimiento de acciones de
significación del sindicalismo durante esta fase.
En la revisión de fuentes de la época es conti
núa la mención a movilizaciones parciales organi
98
El sindicato de FUNSA tuvo vida, los meta
lúrgicos tuvieron vida, el transporíe quedó muy
destrozado por una problema que hubo en la
Huelga General (...) La construcción tenía su
vida, lo mismo AFE, UTE, textiles. Los que no
quisieron el levantamiento de la huelga fue
ron FUS, FOEB y FUNSA. Eran sindicatos
grandes y donde tenes lugar, donde te podes
apichonar, donde tenes lugar donde reuniríe.
y
�66
•soiDnbninoq so\ ñ \vpc9^ \nuoiyod n\ unqnjSB
I ^ÍP ojp ]B A 'sauopuapp oaoAOjd 9nb
oiodnqnidDD nDuqnfnj onb noijsouiDp n infg^
-n^qo A uo.re.red jbuopbjnj oaijuo^ua pp sajopBfeq
snip soDod so] y 'nun\ op soidudjsvcd umqnq
oAeui U3 -sojaireduioa sns 9p uopBJaqi] B] uojaiA
xonod 9jii9b ro noDsnq ro qiQVS TODuqpfv] ro una
9p p^pnp B] 9p HOSVWIH3 BS9JCÍUI3 B] U9 ^¿61 ^P
gnb umqns ou sojjg -opnuopjn^\[ oununo \9 9iq
OIJa}SlUI]^[ p 9|UB SBpBUOlUIBO OZIUB^JO
ji 9p no^yiod nj souinuiox 'soj^osou uod j^onq
Bjoq ^un 9p opB un '[p¿//q\) ofBqBJX ^p
-sayipcaj so] sopoj uod muinjDDi n
n souimfmp un 's^ppnnD soj n
9p B3J99 UOJ9lUn9J 9S 9puop OJ}SBQ 09
pa pp s^jand sb] U9 bijo^bjo 9p
-ni69jui g^ 'snDiuiguoDD soucfiDnoipuiapi soui
SO[ 9p Bip ^g '(t'Z/t'/f7) BUOZ B] 9p SOUI99A
ugiquiv} 'XfíXd^ nujsnpw u] n oju9iuiiD9jsvqn
9p ni9 9nb SSJM ldP ppi/b ugisnuoD nun nq
-jo -g/8^ p- ^^upou^ Bpqsnpu] b] 9p sajipre^\i
-bj} 000
O] lSOpre9 SOZBjq 9p OJBd Un OUB OUISIUI 9S9 OZIUB
9p [p¿6T dp] 9iqnpo U9 ug\onzx\\aoui nun soui
UI •sappnno ud uoinuiiofsunii as snDuqnfsñq
-os nqm\s9 anb ppnno \9 U9 S9iopnfóqni\ OOP
9UJBQ B] 9p UOT9BJ9p9a B] 4Z9A nS V
'ODVPHS3 Vo d]U9ifs9uopozi]iaoui souipn^ umq
-uivx "DqvBvd ou anbjod ODVJMS3 \d Ud P
-mounudp soumiqTjq oj \b r> '.}z>uojjx>dvj dp x>ib
dnb osanj^ oqn^sa u^o 'xoxpB r> uvqj aui vouq
-jDijq 'ugiDn^gsuoQ n\ u^nui 'npnu íoonq soui
-opodou oñp bui S9ñ9-^9\uinp[ -ugionziiiaoui
nun U9 opo]s^ op ofbsuoQ jn sounnf soijos
-ou X3JJVD ^duqnfnj op pouosiDd \9 uoq
-pfvj 9Q VDuqpfnj 9p r^A9ndn\ ub ¿¿61 ^V
juqv 9p z p uoj9ian^9p 9]/\¡ q¿61 ^p Biqrqoo U9
^ ¿61 dP oi\nfu9 os9dd anu^sa '9ipou ü] 9p
9p
p oiuouiqsa} un inbB 9H 'poipuis pooj
oidojd ns ua oubsj9aiub ns aiqap^ BiABpo^ 'px^x
os9juoq ]9 sandsap saui un A OOVWS3
-Bpiui sajopBfeqBj^ sns VHOHOV VI ua l{p¿//¿)
\moifo un '^ípeo^ jopas \9 opo¡\ 9p ugiDnziiiaoui
anb p¿6\ ap 9jqui9iAou ua Bqon] ap SBpipaui uoj
-mu sro\ ñ vz9qz>D r>\ U9 muño un uod odios bui
ap uopisodaj B] uoo g¿61 3P ozjbui ua uojBUiui^no
ODIOS 9J/^ 'SpjJD muí 9JU96 ü] UO9 ñ SÜJ^D SOU
OUB OUISIUI 9S9 9p O^O^B 9p ^Z P 'SOpip9dS9p SO]
9nb owz>js9jd un soumipB^ -ozn\d vj vjsnq
SUinpUBJOUI9UI UOJB}U9S9jd S9|PX9^ SO]
oump \9 ub PJS9 'p¿6l U9 9T\¿j 'UBOiouqo 9p op
-ip9dun ñ S9jvi]}uiv^ s9uo}dtdu6}sy jvp mpod
uojafnpojd as asBj B^sa ap sa^qxa^ sauopBzqiAOiu
9p rofbo ü] mispcd opiBUioui ]9nbD u^ 'ojud op
HVindOd VI 'AVVHON3 '1IOVS SBsajduia sb] ua
vun souijDiq xqxo 'sdim^um^ S9uojDVu6jsy
-uo^ SBZjan^ sb] Bqaaj Bsa ap o^an]) 'g¿61
-ijiaoui nun souxiDxq soi^oso^ ('") 'opanu ibu
-9^ anb ñm\ ou onb vu6jsuod ü] uod ojdiduioq
jauod BJBd ouisiui ]ap uojBjapodB as sBpnf
-ojcj r>] sounouDji 'p¿61 dp juqv 9p qz \d ugiDOZ
puoiaaas B] 'bijbsiuioo Bun sandsap oub un
9p oi^uDQ \d üqr^sa yqy 'xoiDuopuodopui roz
-i]iaoui Bun p¿6\ ap ajquiaiAou ua uojbzi]B3j zb^
a^uojA] Bsajduia B] ap sojajBOBqB} so] '(^1
souivoD soi^osou ñ ñvn6nif} \9p pnpxapDnpoi^
Bu^npui B] ua xbuioj^v ua 'sopídsap jod uopez
souivmoj 9nb uoioñp sou ñ opooypms \9 opo\
Buisiui B] jod sauoiaBzi]iAOUi uojaiaiq as Baiuiinb
-isnd sojsj ••Dojqunosv r>\ tojo onbiod JiD9p onb
sb] ap SBun^jB 0¿,'g¿6I 3P 3-iquiaips ua BsnBa
omb^s \9 íod xoi9 onb jpap uo opionoro 9p soui
uoi9\dxuoi sou sroyp so\ y 'ugiDvzijiaoui r>\ uod
B] ap pao] p BLqsnpui B] ua 'o]duiafa ap bia v
ñ oiqn^DO 9p ^ uo sduoidtoijubduod sounop
oub pp o}sob B^SBq opaiqB opauBuuad VHIAU^NO
-DH SDjBpvnD so] uvqToopivjoa ds ugiqumx
'Bsnun^i nmd nuiiof ñnq ou soDiqo s^inñn]
9\\OD ü] ü OPD19Í9 \9p UgiUlTOD UU U9 ÜUÜ]
-uug un ua '?]]ü up]sa onbiodmoijdxo onb ñnq
-U110D ñ DUD] 9p O]73/ UT7 1U O/bj^ 3S O]\] 'UD9pUO}J
-9i oñ 9nb so^ooipuis so] uos 'jion/snui sa o^
gnb üodjv dQ o uojdods 'sopuroui so] uoimq
69I-soa
-?un so] unos 9nb noop 9i9\nb ou oiod opiono
•opv^qvq mqm¡ oñ uoinb uod vi^
so] U9 anbiod opnzoi^sop gp^nb oidi^uiod ]a
noDsnq v soiopioftoqru} g uoi^p^ "ouro\ xo\ 19a
�Las Piedras se ocupó la planta por 37 días
de la Ley de Unificación de Aportes.174 Las fuentes
lográndose el pago total de lo adeudado en mate
también registran información sobre paros par
ria de salarios, aguinaldo, vacaciones y otras rei
ciales y jornadas de movilización en reclamo del
vindicaciones. En el mismo mes pero del año si
atraso del pago de salarios vacacionales, por solu
guiente fueron 2000 obreros de planta del frigorí
ciones frente a la desocupación y por reposición
fico Victoria que se movilizaron obteniendo el pago
de destituidos, solicitudes de entrevistas ante Asig
de salarios adeudados tras 72 horas de huelga.
naciones Familiares, Ministerio de Trabajo, etc.
Ese año en la jornada del día de los Mártires tam
Manuel Pliegues, un militante que se incorporó al
bién se efectuó un paro de 24 horas. Por último en
sindicato en esos años, describe su organización:
diciembre del '75 se produjo un paro de 4 días en
los frigoríficos Artigas y Frigonal.172
El caso de FUNSA es relatado por uno de sus
principales dirigentes:
En
esa
época,
prácticamente
semiclandestina, estaban las zonales, se mon
ta una estructura de trabajo zonal. Hay mu
chos dirigentes sindicales históricos digamos,
nosotros estuvimos abiertos. El local estaba
que tienen que exilarse en el momento del gol
abierto, dondefuncionaba la directiva era otra
pe, quedan algunos dirigentes veteranos en
cosa. Por lo menos que me acuerdo, hasta los
la clandestinidad y empiezan a promoverse
primeros meses del '75. En mayo cae una
compañeros nuevos (...) Se hacían actividades
parte de esta dirección y otros emigran a Bue
sociales para nuclear a los trabajadores: cam
nos Aires, hasta agosto del '76 que echan al
peonatos de fútbol era, y es todavía típico en
resto de la directiva de lafábrica.(...) Noso
la construcción, los primeros de mayo, se re
tros el 11 de setiembre del '74 firmamos un
curría a las canchas de fútbol de los diferen
convenio colectivo con la empresa que dura
tes barrios montevideanos; en los típicos asa
prácticamente 4 años. Era un convenio colec
dos en las obras donde se motivaba la discu
tivo que nosotros lo empezamos a preparar
sión de los temas que fuera; se hacían reunio
en el '73, entonces que es lo que pasa, aquí
nes en casa de familia, muchas, casi siempre
hay un gran problema, las Fuerzas Armadas
operábamos en lapenfeña de Montevideo que
hacen una distinción entre los que eran
es donde vive el trabajador de la construc
comunistas y los que no eran comunistas,
incluso el convenio colectivo nuestro nos sir
ción, en iglesias...175
El 9 de octubre de 1974 el sindicato organizó /
vió para liberar dos veces a Duarte, nosotros
un paro general que tuvo un 90% de adhesión,176 S
llegábamos al Comando General del Ejército
ante las medidas del gobierno de recortar la Ley de /
y decíamos, si no se liberaba a Duarte el gre
Unificación de Aportes dejando a los sectores
mio nofirmaba ese convenio. Era un convenio
anexos de la construcción afuera de la
como el que firmamos en el año '64, '65, era
misma.177 Ante la efectivización de esta
un convenio importante. Ese convenio sirvió,
importante movilización el sindicato es
declarado
asociación ilícita,
confis- ^
se fue prorrogando permanentemente a me
dida que se iba terminando, se prorrogaba y
entonces la fábrica funcionaba con ese con
cados sus bienes y su local sindical con- ^
vertido también en comisaría, son deteni- )
venio.173
dos los principales dirigentes y despedidos los mi- f
En el caso de la construcción su sindicato, el
litantes. Se repite la pauta con lo sucedido con la
SUNCA, venía de un proceso de creciente fortale
cimiento, aumentando considerablemente su nú
CNT : el sindicato pasa de la actuación pública /
semiclandestina a la clandestinidad pero no des- í
mero de afiliados debido a la conquista obtenida
aparece. Constituyen prueba de ello las
por el gremio en el año 1971 con la promulgación
movilizaciones que se producen en las grandes
100
�101
fíjiQ 'uojDuvsua as anb sapouoj^vduviqvg (•••)
"dfl^ÍÍ o^duiafa jod ouioo svpand svj uvqvn
-ao sounbjD 'so^nunu soj uoo souxozadma y\\o
ñ ioia\ \a orna g¿t oud \a ug "opuu vqvsod
ou oBmiuoo anb opuaiojp uouvjaqyi ay^ gñodo
o\ a^xab r>\ ñ uososod soiauoduioo smi 'vuoq
-r>n oipoA ap ouopuajoo un jaua^ jod snqjuuig
un ua uodaicnpap aui opurmQ 79 ap visi] dj
ap sopuanbaj souvounq 9 xnqvH (•'•ypopuop
-}]os jodvja opuvno sgui oqxy\daao as opypaui
toíoq 'o^ipajQ 'sozuojqoQ 'HílOfl I9 U9 uojaiorq
-9O Bí^png Buejduia} bj o^ire^ Isbuisiui sbj 9p odij
-vs sauoiODOipuicnaj íod uoig nOHQ "ojajqo
SBUI S9U0199B SB^Sa 9p BI9U9UBUIJ9d B\ OUIO9 ¡BJ9U
-anuoo \g osauduvqvaa}] aui anbuod o sajuiiv]
-ldS9 A O9IO]O9pi U9}S0S p UOJBAnApBOD SappJBd
rr[ •xDuojyndr)] un6as opnuoisuoisyp anfas om
Anuí uopBn^s Bun a}ire pnp
-OqUIIS JOpA |9 'SBSJ9ApB AniU S9UOT9ipUO9 U9 SBp
ag 'oí] mqToq opuvno vuijou ouioo sowvmaj
o] soj^oso^^j 'uojvi^^ifas anbiod sopiumdaj uoj
v\ 'opuajis ap sojmnui souimovq sojiosopj
sojajqo so^ J0<^ ^pp^qo puBps uopBJBdmba bj)
vqvpanb vpuvjvq v\ ap opv\ ojqo \ap ajuab
o\ 9nj souipa^re sajBd sns uoo apuBJQ oiI^S ap
anfanb oaio ojaurud ]g ¿aoiq anb? opuvsuad
-O9 OIU9AUO9 pp U0pBZI|Brq9B BJ '(B}pS3J SBUI 9llb
-anfsounbjy -ivjjuao vsvo v\ ua 'noHQ I9 U9
-Bn^99J9 'SaUOpBZyiAOUI SB}S3 SBpO} 9p UaiqiUB} B9
-psap 9 --Soiduiafa sojp ajpa 'VSNÍM u3 OAipaj
UOponj^SUOO BJ U9 'SO^IJUO^UJ U9 U9iqiUB^- O9IUI
-OUO99 J9^9BJB9 9p S9U0pB9ipUIApj B^ U9 SOpB^^nS
9s s^jBrqund sosbd so^J9p U9 U9iq
^ 9p OSB9 p U9 O^SIA O\ Á S9JI}
U9 OUIO9 SOpidS9p
bdubq
BDOd9 B^ U9 BJ9 X^^
bj ap 9^u9uip ap SBiuapB anb 'SBznog ap oiuouiq
-S9^ JB SOUILUn99J SBUI Z9ABU^ '[^¿/¿/6l) S0in9S
ap O9UBQ p 3^u9Jj SB^i^iy ^ afBuauíoq un ^
-iubjo B^ '(t'Z./6/OI) sajaynbp ap Áa^ ^\ ap uqpbd
pB^i9q^ b^ J9U9^qo oizto\ 9S sosbd soun^jB U9 'op
ts\ ua oábui ap ojauíud p opaad o^db un ap uopbz
-jbui U0J9ipnd o9rq 9nb s^^BDipuis S9^u9uip 9p
ap ^iqB ap OS P ^Í3ÍA P^P^íO b^ ap íbuoz
-9J 9p S0SB9 UOJ9fnpOjd 9S U9iqiUB^ 'OIJK9 \B
souBDUBg sopBa^duig ap uopBposy ^1 ap sapBpiA
S9U0PDB SB^9 9p 9DUBD^B JB O^UBnO
sb^ ap sbj^o a^^ua 'asBj B^sa a^irejnp XBn^mn PP
-siui sb^ 9p pBpxjBuy ^Bdpuud B| 9nb
as oxuiaj apa jod sbpbziub^io sauopDB sa|di^nui
-BZIUB^JO B^ J9pU9J9p 9p JB^BJ^ U9 BqSISUOD SBUI
-UBUiBpaj Bsuajd b^ b sopqiuiaj uaiquiB^ ireaBpap
sb^ 9p sojqui9iui sns b opu9i9^ojd '^BDipuis uop
-ydB B^ ap uoisuadsns bj souBps ap so^uauínB op
-qu9s 9}S9 ug souBJ^iqjB sopíds^p X S9uopu9pp
-U9 'dvONV uopBJ9p9g bi U9 'ggoo U9 '
UII U0J9nj
b
S9U0pBZqiA0UI
U9
joj
sb] b sauopuaui SBun^p oq^aq uBq as ba
8¿I "opBuiuuapp
-ui oduiaq jod o^ed uojbpiui sopB^ soquiB ap soj
-ajqo 0081 'S¿61 ap oábui ap ojauíud pp SBjadsi/v
ua Á (QZ/8/SI) p^piArpBOjpj uod oBd p X pu
-adsap sajopB.fBqBJ^ Z ap uopnppaj ^\ jod sBJoq
ñ Ada d souíüo ouanq ñ uoja/ip anb sa^uoj^
souBps ap o^Bd p ua pBpiAipBOjpj bi jod X sopip
-Touod^od stdjjo ^'DjddJJD ap üuíjo/ü] uojr>3snq
'(t'ZOT/OT/S^) Buqua^iB a^JBd ^\ uod JBpnÍBaj b
v xmnoua ap asjnoüs tuudr>^o\duojBiodjfo sa]
-Bps uopBJBdinba B| OAn^qo as 'apuBJQ o^p^ ua
o^uvg '^nnn ouioo soai^DT.\fuoD smu sodjj so]
pp sojajqo so^ :sapuopBuiq sapand so| ap SBjqo
-uauiaj^ uojnuasua as 'oopauiyfo ^uog '
f^Z jod uojBJBd 'anzun o^an^-so^uag XBjg apand
-Dd sojp uouaiqnq ouad a^ua6 r>\ uoo ajuauivp
��01
-aaojdviqvqou ojad 'svipg 'g 'p 'gjod 'vip ja
íod jas vipod 'ugiauajap vun jaqvq vipoj
bj uoo uopBjnouiA ns BJ9nj uopBdjnoui 9p oa
-ip U9 B^9IJIUBUI 'BJOpBJ9U9^ UOpiSOdo BUn
-U09U9 'B9UBJ9OUI9p 9J 9p UQPBJBp9p B^ '
-nd S0piAJ9S SO[ U9 OUIO9 BZUBU9SU9 B( U9
*SO| 9
-IJ9Bjd 9S U9iqUIBJ UOIS9jd9J B^ 9nb O^ UOO 'SOUISIUI
sopqjBd b Bpu9U9jj9d ns jod sopBU9puo9 uoj^nj
SBUIJOJ SBJ 9p BUQ •OÍBqBJJ 9p S9JBn^ SO^ U9 O9
-BdpijJBd, o ,Bpu9jsisB, 9p sojipp jod o sojpnsip
SBAlS9jd9J
-ijoui oaopBpjOA p 9nbunB '.uoisjoAqns B| U9 uop
-BpJJUOO J9S B BSBd OpBJS^ 9p OJBJBdB p OpOJ 'S9J
9SBp 9p S0}9I[JU09 B9l|dlUl 9nb SBpUBUI9p UBJU9S
so^ 3P s9JBi^uiBj jod o JBjipui puosj^d p jod op
SBJSqBDipUIS SOp 'S9JJ0J^ ^ UUOq UB^BU9S OUIOQ^
-S9JJO9 9S UQPB9IJISU9JUI BJS^ 'BJOpB.fBqBJJ 9SBp B{
9S UOlS9Jd9J 9p BOIJipd Bq "SBUOS
-PBUI9JSIS SBUI UOpBOIjdB BUn UOO SBUI9pB QipUOd
\ U9 BjnpBJOip BI 9p SOUB SOJ9UILld SOp SOI 3JtTB-inp
SBpipOUI 9p 'B91UIOUO99 BOIJipd B{ 9p pAIU B B9
^*S9^BJ9qip9U 9JU9UIB9IJI99dS9
U9 S9JUBJHIUI SOI ^ OpUOIUI
sopijJBd soi ^P^q uopno9SJ9d bi
-U9J9 U9 UOJBUIJOJSUBJJ 9S S9pU0J0^ SO^ 'SBpBZU
uoj^nj SBo^qnd S9uopnjqsui 9 SBouq^a
-9jd sojBDipuis so^ 9n^> ^pip^ui B{ U9 BiquiBO pnjq
9p ou 'sooqipd soj
T^\rT OÜT ^T^ "DT^TA PT OOnTqTTT ^ Ü^TOTT
~-I3QIT ^T ^JT1LIO3 J^^U^T^ ^D JIT_TPd ^
i-iAoui ib Jiuiudoj ug oqsisuoo iBOipuis pBpiAqoB
9p
e¿i '91.19P -^^^ud ^ ojad ugisaudaj ño\\ fjJAlSVD
ja 113 'sounonjwow sou oiad jjojfjp uojavnj
9p ojunfuoo p BpBq Á pnpiAipui buijoj uo sojBDip
-UIS SO^ 9p OJUnfuOO p 9JU9UIB9IJ9BJd
BJS9 U9 0ZqBJ9U9 9S SOAIJBDIJIU^IS SBUI
sns 9jqos ^XNO ^I 3^qos Bqooj B^ BjSBq BpiuojUBUi
'UOlS9Jd9J B^ 9p UOPB9IJTSU9JUÍ 9
bj ^p uopBzipn^B
-?s nun souimuax 'Oja 'sojuuoadunoo ouioa saj
-víaos sapvpiapav soiuvqvzijvau '.jvaipms pvp
-imjav vj ap ugisajdau ap ugiaisod vun vsaud
-yaa vj ap ajjvd ap souivmaj oj\[ -ojvaipuis un
ap sa DJAISVO ld dnbiod jmaadsa sa anb vsaid
Alia vj uoa souivqviaobau vj vapvaipuimai vui
-jqfvjvjdvj 'vjjaiqv apas vj souixmiaj ojad 'vu
-mbvui vipaui v soumqvjsa [9¿61 v ¿61 dP]
'9¿6T y^ P u3 opiu9Ai9^ui S9 9nb
•pnjpqi op ouiiuouis BJ9
OJBOipUIS BJqBJBd B^ JBpunUOJd 9nb U9 OJX9JUO9
Un U9 BpBSOOB pBpiJU9pi BJ J9U9JUBUI 9p JBJBJJ U9
9jsisuo9 BdBj9 bjs9 U9 Bqon^ Bq -BAijisodoad pBpp
-BdBO Bl OpjdlUOO JOd 9S0pU9ipJ9d lBpU9AIA9Jq0S
9JU9UIBAISnpX9 BJU9U0 9S S9J0pBf
so| 9p jbuopob p 9nb ojund ^bj b
bj BJBzipñ^u soub sojs9 OJju^ •0861
-S9J SB^ B 9JU9IUJ99U09 O\ U9 9SBJ BJ99J9J BU^
-0SJ9d pp OU9S J9 U9 O^U9^UO9S9p 9p SBUIJOJ SBSJ9A
p U9 BpBZIUB^JO ofBqBJJ 9p BZJ9nj B^ 9p SBJS9nd
9JIUI9J '^j OUIO9 9SJB9IJIJU9pI 9p9nd 9nb ^Bn^njfJ
SOUISIUBJO 9^UB OSnpUI SBpipU9^^9 UOJ9nj
-UB^qiUI BJ Á SBUO9^B9 SB^S^ 'U9UII^9J p
SOUB SO^ 9JJU9 SBpB^OJJBS9p S9UOP9B 9p odq \Q
QIAISVO P OUIO9 S9[B^ OpBAUd OqD9J9p p JOd SOpi9J
vavov^v avai^Naai vi v vsNaaaa o^moo
a tvioosohoiim 13ain tv sv^sandy '086T-9Z6T
�sarmentó. No quiere decir que ésta hubiera
bilidad laboral, la perdida del salario real, la des
sido una actitud y una disposición de la dic
trucción sistemática de sus organizaciones y la
tadura a no procesar a nadie por ser dirigen
clausura y expropiación de locales. Algunos de és
te sindical. Tal vez no lo hicieron porque no
tos fueron transformados en organismos del pro
necesitaban, dado que alcanzaba con proce
pio Estado, tales como lo sucedido con los del
sarlos por sus actividades políticas y con eso
SUNCA y la UNTMRA que fueron transformados
servía y alcanzaba para decapitar al movi
en comisarías o el local central de la propia CNT
miento sindical.18^
de la calle Buenos Aires donde se creó el Museo de
A mí me tocó en febrero del '76, yo fui de
tenido muchas veces durante todo el período
la Policía. Otros locales quedaron en ruinas, o se
transformaron en viviendas precarias como en el
pero siempre eran detenciones suaves, algún
caso del Sindicato de FUNSA donde quedó gente
zamarreo, alguna cosa de esa y además por
viviendo.
poco tiempo y sin pasaje a juez, es decir me
No tenían luz, no tenían agua, prendían
didas pronta de seguridad, cuarteles, Cilin
fuego en el piso para tener calor... Cuando
dro, en la última oportunidad fue por una
entramos a este local, era algo desastroso.
medida de lucha que se hizo en el Banco de
Pero, por Id menos, sirvió para que no estuvie
Crédito. Sejubila un gerente del Banco de Cré
ra en manos de la represión y hubo gente que
dito y me invitan a que vaya en nombre de
lo aprovechó de alguna manera.l84
AEBU porque era un gerente querido en la
parrillada Sudamérica. Yofui, me senté en una
mesa, conocía a muchos compañeros, a otros
Polémicas al respecto de la resistencia
no, había muchísima gente y entonces alguien
me pasó un papelito que decía 'cuando ha
Hay una importante discusión histórica en el
seno del movimiento sindical acerca del funciona
bles acordóte que mañana hacemos tres mi
miento de la CNT durante la dictadura y funda
nutos de silencio' entonces yo aproveché para
mentalmente durante estos años más oscuros de
hablar contra la dictadura y decir que el sin
la segunda mitad de la década del setenta. Si bien
dicato tenía que mostrar la presencia defor
hay unanimidad en considerar que la clase traba
ma tal que al día siguiente se hacen los tres
jadora como tal resistió a la dictadura a partir de
minutos de silencio y viene la policía y empie
numerosas formas de lucha, no existe consenso
za a llevar gente (...) junto a los compañeros
en torno a si funcionó o no la CNT durante esta
del comité de base del Banco de Crédito allí sí
fase. Las posiciones se dividen básicamente entre
pasamos a juez, ya fue otro tipo de trato. Yo
los militantes de filiación comunista y no comu
no fui torturado pero conviví con gente quefue
nistas de la época. Para los primeros -que como
torturada y esa fue la última porque a la si
cabe recordar constituían la corriente mayoritaria
guiente ya no tocaban timbre, hasta ahí toca
en la interna sindical- la CNT existió como tal.
ban timbre.182
el primero de mayo del '76 se logra editar un
\
Como resultado de esta política represiva, -dada
boletín clandestino de la CNT. Cada ejemplar
/ las características previas al golpe de estado del
debía ser leído por tres personas además del
movimiento sindical-, el Uruguay se convirtió du
h
que lo recibió, después de leído se lo destruía.
rante estos años en el país con mayor porcentaj^
(...) Cada gremio hacía sus cosas, pero había
de presos sindicales del mundo.183/
algo que orientaba, que planificaba, que cen
A estas medidas de terrorismo de Estado se
tralizaba. Se demostraba que la CNT seguía
sumaron los ataques a los derechos de los traba
viviendo y seguía siendo la Central de los tra
jadores, la pérdida del derecho de huelga, la esta
bajadores y planificaba toda la política de lu-
104
��ZOI
-ou sojoDipuis 'sduopoidpdf dijud- 'sopni6dj
-ui unqnjsd 'jjVO ojuduiow pnbo ud 'joi^udQ
ül D '^I VÜ 19P ddpb pp oqodfo] o 'dnb p
dpiopodun ñnui oqodq ouiod jooipuis ojudiui
6Sl-ugpoziunbiosdp oíd oiq
-oq dnb o\ 'ugionziundio oun oiqoq ou ñ opo]
oqoDioui dnb p jODipuis opidiunaoui p 'opou
oíd ou oipdpo non ñ opduioui opnmuiidpp
ud opqiod opoD oíd dnb uoioipouidp soqodq
soj sgndsdp dnbio^ -niiojsiq o] ud popida o]
-jaoui pp ugiooziuobiodi oj dp nuojsiq o\ oood
un ojopi opuono 'ojouds diduidjs ']oiuidi6
ugiooziuobio o] uod ida dnb dudq dnb oj opo^
ud oíbq íoñoui dp so^iduioui so\ dp oun oíd
'Zda jni 'dnb osudid 'opiduioui dsd u^- '8¿6l
dp opobo dp oí }^ ugisud o\ dp objos gx
--eio\BA Á. uopBr^aB b^ b BuafB sa ou BDiuiapd Bq
sopdnib
ap soiuoui^sa^ so^ ua s^pBpuuq s^p^j^uoaua sau
-oísjaA sb\ sa^uajjnaaj uos apuop 'opouad pp uop
-10 ouioD 'dyudiuoDiupbio 'djuduinaqnziunbio
iso duiifo dnb \^ ('-')sosod snsd ugpozyuob
s^uainb
0opunqnfnjsd dnb odio oñ 'djuduinjidiqn uoj
oidd
soidunduioD
dp
-Buipjooa uopbziub^jo B^ uoa J3A anb auap anb o^
J so\ ud souioqpbdd 08. P UB sounbyo ouioo 'a^
-od UBja UBpspca anb o\ iuoaduias jo^^ia bjbj Bp
) dpo jonpiaipm paiu o dquduxoDqonid oidd (• • •)
{ snsd dp sosod \OM 3JJDA, sdioq so¡ dp souoq
-Uduiouqsdpunp sosod uoidioiq dnb soiduod
-uioD opiqnq piqoq dnb obdiu ou ñ dyun]ijiui un
opis piqoq 'ugiDozyunbio ouiod popyuqsdpuop
•sbapbz]ubjo iu SBapipd iu 'sa^Buosjad sauopis
ap pAiu b a^uajajip anj soub so^sa ap uopBn^is bj
'o^J^quia uis 'SBiauapua^ sbj^o ap sajBaip
i ap 'XNO ^l 3P <<^Aisnpxa>>
aj^ua sauopuqsip jaaapB^sa inbB ^a
88I sosdid souioqi souosidd dp popyyuno uoib
-UIS SB^SIA^^B BJBfJ -JB} OUIOD B^SIUnUIOQ
oidojd p jod BpB^ojJBsap Bia
01oarquoui ds dnb nbyp dnb pnby sopozoi]
¡ -sdp uoqopd soDiyipd sduopoziuobio soq
oiundi ds is dnbiod unqnuoionpiidyui ds a^
-ijip Xnuí sa anb uaiquiB} o^aadsaj p jpap
ojudiwndoDpiipddun djqisoddnf'sdiojijiui soi
dnf oziq dnb ]O]Udiuopunf o\ JJVO Ü7
-ddun 'fiLOO ü] aP sofíinouin soj dp djmd lod
-dpcd p ud oqopd dnb dyudb o] o inuiiofuisdp
so^oDipuis so] dp ugiDouiiofoj dpmj spui iip
-nuiidd un oiqoq pon dnb opdp as dnbiod 'iou
-uoj^^o] msjnduii dp gyojq dnb tso^si\ouoiDou,
Sd ou oidd 'ompopip o] uod opqfuoD d^udu
-ijqn idpod 'obdnj 'djqisoddnfx 'op "Dp 'ou
ou non oyynfdp q pp sgndsdp dnbiod popida
-oqnq sduoiDoposy dp ñdq o\ mpioqsdp ñ mz
opuouioD gpdnb O]\] 'ugpnpoifuoD oun oqnq
^jJd \9V o^idiuiibins p djqisodoziq dnb sapj
-sin dnb dyudb dp odnib un oqnq 'opozyuobio
9Sl-ompopip o] dp uifpp oidpuudp 'p uod
-uduijiDiftp dnb sosod opudpoq unqi djudumpo]
lod snpnpijuoD unidnfnmpopyp o\ lod sopos
'ugiDDdiip oqnq diduidis 'oaqoquiOD ñ njsisnp
ñ nsv 'dddiod dui 'duio^ o\ dp ugpnidpd^ o\
-jnduii tsrounqiind, sn\ dnb mjiad djqisod dnf
dnb ugiDoidpd^ ojqo dnfooiunnQ o\ 'odiunnQ o\
'dVDMV 'Í1Q3V UO^ ugiundi oun dDoq ds 'oun
dsd dp oiunfugi (—) ompopip o\ oi^uod oqo
-isdiddi ugpoiddo o\ 'QZZ snsd dpx Sduopoz
-jodi ñ "Dp 'yuJAUNÜ 'VDMñS '3dV 'S31LLX31
-o] g d^idiuops dnb oziq nmpopip o\ dp na
9^b jjvq o\ dp ugiDDdiip o\ npipsuoD ds d^udw
'snjidiqn sn^idnd sr>] uod idoduouiidd unmi6
so\ o indrubodi d^iduioadnu ininpnipd o na
'iiaiadiqos ipdp sd 'opoudd p opoj djuomp
-auj sop opoD udjos opoudd dsd u^ soiuidib
ugiDorqis o\ lod 'JJVO ü? aP sduippq so] sas
sopomsnop ou sd\ooo] uoo iiaiadiqos soudui
o] lod oidd '\odipuis ojudiuinuopunfun uoo ou
qsipopunbds dp sduozoi lod ñ nonuguood
oyodipui^- oooqox p 'souoouoq .unid sosd x
ugiDipnij oun dp djiodn 'joui o udiq 'dnbio^
dnf dnb odio '-XVS ld 'oidjnooqox souiougpiy
-niobio gzz uoqodnibo as '-oidpop lsd]ouoio
�Las múltiples formas de la resistencia
Durante esta etapa prácticamente el discurso,
que se estructura desde los sindicatos que pudie
ron mantenerse, es un discurso velado, unjdiscurso que habla en código, que se disfraza. Una de
las claves de este modo de acción cuidadoso y so
lapado lo podemos encontrar en las reflexiones que
a partir del análisis de la dictadura formulan Maren
y Marcelo Vinar al respecto de los dispositivos re
presivos utilizados por la misma cuando estos au
tores analizan la tortura, la clandestinidad y el
exilio como formas de quebrar la identidad de las
personas. En este sentido y llevándola al ámbito
de la actividad sindical, se trató de quebrar la iden
tidad del movimiento obrero, por lo cual las res
puestas debían ser respuestas que actuaran a este
nivel, a un nivel microsocial, que rescatara y res
guardara la identidad acosada.
en no hacer ninguna cosa que pudiera, diga
mos, irritar y que hubiera supuesto un corte.
A la luz de los acontecimientos hoy, tene
mos que hacer el balance de decir: menos mal
que tuvimos esto porque esto habilitó... el com
plejo deportivo, la parte de guardería que se
inauguró en esafecha. Que aquí vinieran 700
niños a diario que llenaban el local y anda
ban caminando por todos lados, porque en
todos los lugares donde había funcionamien
to gremial antes, después funcionaban clases
de guardería, etc., hizo, incluso, que eso no se
lo pudiera tocar. O sea que el precio político
por tocarlo hubiera sido sumamente caro y
entonces no se lo tocó. Se amontonaron, yo
diría, con habilidad, se sumaron con habili
dad todos estos pequeños hechos (la autori
zación a la Marina, la guardería, el complejo
deportivo, la habilidad con que se movieron
.- Una de las modalidades más frecuentes de re
producir la identidad con actividades disfrazadas
y recubiertas, fue el recurso a las actr^
los compañeros) y eso le puso cierto
acolchonamiento a la cosa y posibilitó que se
superara el período.190
vidades sociales, deportivas y de recreación en
general. Como se vio anteriormente en una pasaje
La persistencia de modalidades de resistencia
adaptadas a la represión se desplegó en un abaniBouzas, la celebración familiar o social -como el A co de formas múltiples en los distintos centros de
trabajo, desde la acción puramente individual ins
retiro de un dirigente querido- no se circunscribía
citado más arriba del dirigente bancario Carlos
solamente a tal fin sino que era la oportunidad
para recordar y reavivar la lucha: cuando hables,
recordá que mañana hacemos tres minutos de si
lencio.... Varios de los dirigentes consultados en
las entrevistas destacaron que fue la manera cui
dadosa en que se manejaron los sindicatos que
permanecieron abiertos lo que permitió el funcio
namiento de los mismos, permitiendo así contar
con un lugar de encuentro y de referencia para los
militantes que no contaban con espacios propios.
La forma prolija, cuidadosa en que se ac
tuó, prudente, bueno, hizo que primero tuvie
ra la gran virtud que los compañeros que que
daron, tuvieran la visión de proyectar la di
pirada en la rebeldía
en la máquina, con los toma tiempos, con los
encargados, rebelándote contra determinadas
injusticias. La empresa sacó tajada de todo
ese período haciendo arreglos sectoriales, lo
grando mayor productividad por sectores, con
mayor tecnología, con máquinas nuevas y uno
tratando de combatir allí los nuevos standard,
los nuevos sistemas de producción, en el cuál,
indudablemente, era para explotarnos cada
vez más.191
o en medidas aunque parciales y trans
mitidas de persona a persona, con un ca
rácter más colectivo:
rección, como decíamos hoy, en esa asamblea,
proyectarla hacia el futuro, ¿no? Prolongarle
diez minutos deparo, la gente se quedaba sin
el mandato. Después, haber sido cuidadosos
hacer nada, no atendía el teléfono, la gente
108
�601
J 96]iou3pcg \a U9 sapaipuis souisiuv6io
/ -aj v sowd63yi ]VDipms 9^iuioD un viqvq son
\ -vnbnm vjqvq 9puoQ 'oxpniu ñ finw oicna 9S
JOIJ9}X9
bj
'6Z.6I
pBpiS999U B| S9 9SBJ
-S9J SB^SBJ
jds 9p9nd UopopodxD VJ9 3nb a^ '
?sop
y^ I3P -u^^d b opB9J9
JL9 1O]D3S 3nb 9p VpjDnDTD 9S? - ^
9nb 9U3ij 9nb isu 'vimdsg ud r>y.r>D vun iqp
9}U9lU9A0Jd BpnÁB BJ 9p pAIU B OUIO9
'ISD VSOD TDUn X)13 'Q¿, O ¿t ]9 JLOd OpiS U9qVl]
-un 9nb s^pBpiAip^ sbj uod joij9}X9 pp
'VqTDJ9UlO]6v 9S 3JU36 D]
p U9 XNIO ^1 "3p^JopBuxpjooQ p BqBSjnd
96l'9JU96 V] U9
-da ox '}n/9ui oñ 3nb S9nds9p 9nfos^ - ^
¿oí
VUVpj]OS V1DU91DUOD VUTl QPSVC9 9ldU19]S 'VCl
-^iui/ap i/^f 'S9jm]mipf sns o sos9jd uvqv]S9
-UDumproumcoidn osd 9nfmp9f9nb u^[? - <
nobojmp vu
9nb soiouvduioD x>iodx)i9 oiouxp 9S9 9nb ojaqo
O19 O19d 'WOJL9 9TÍb ÜJÜCÍ \XO\99p OU 9Tíb SU\93\
-oo J9ovq v uvqr>6s9um 9S 9nb soj9uvduioo
'pvp9UU9fu9 9p om69s \3 Touqno 9\ ou
juqnD rtiod tux)qDuiJL9fu9 9S
9TÍb SOJ9UVdlUOD SO] JLOd S9UOIDD9S SD] U9 SV]D9]
-od woiDoq os 9jdui9]S "pvpuvpijos v] rúa anb
VSNíld Ud ovpiod 9S ou onb osoo vun oqnq
-9nb 9nb odp un vig 'qrnioi^od o]S9ndoid zq r>
OU SOW1D9P 9] UXDDp 9nb OJ9JJ9] OJJO OlDDlOdO
svioq z¿ so] y 'O]S9juoD aipüjv 'ODuqvfo] 9p
x)9]qumsv r>] x> 'jsv 'o]udj jd6jo]o o o\s3nds\p
x>qxy\S3 9nb oñp ñ SDiopofoq^ij so] d odocyuod
onpimpw ]3 s9Duoyu^ s9juv]U9S9id9j umqnq
OU ñ ^t O]9U1 lXpDd ü S3]UX)]U3S3ld31 SO] UT>6U9(l
onb, oñp odp ]3 sdduojw^ oi3x\3] un \souz>]vs
OUJ9^
B-TBd UOI9BZ
op o]U9Uinv souiDionb, VDuqpfr)] 9p opnd ]9
-vu ñ oi^o v ñ oun v vqvpinboid 'myunboid v
U9 UOJB}S9JIIIBIU 9S
9p SOZBj SO}S[ 'SOS9jd
'SOS9jd SO^ 9p S9JBipiIIBJ
U9 giDDmdo mp un onb r^sxyq 'vpvu mqns 9ip
-UI ^9AIU
gz9dui9 ñ 'vypu9i ou opiob v] onbiod opvdnoo
\q\D9i oñ pvpnmjiodo vun ud '
SBUI SBUI9^ SOJ 9p OUTI 9nb Bpnp UIS OJ9J
-3]qoid viqvq 'VDuqvfvun 9p ugiDVuiiofm v]
-JOJ SB^ UOJ9nj 9SBJ B^S9 9p S9^UBUi^rq^B
-rpm ]g •soiopvñDqvi] so] op iv]S9]vui 9p svui
SOJ 9^U9UI^B^U9UIBpunj *S9pB^|n9lJip UBq
-BSBd 9nb soq^nbB uod pBpuBpips 9p sbui
-9id vqv]S9 ñ 9]J9nf jopvjiodx^ un vi^ onpia
SVSOD
V]SVl¡
3U9\]
V^SVX]
9}UBJ9dlUI
XNO n ^P
^ B Opiq9p '9^9UIB9IJI99dS9 SBpB9J9
'S9pUIU0 SBUI 9}U9UIBpipi99p SB^pnbB B^SBq O
-9ui sv]S9 9nb ]]D\fyp ñnui vid ugis9id9i v] joj
xnp \3 ñ soiaojd smp so\ ud >q¿1 \9 U9 onf^rib
vpvD ud uvqpzi]V9i as ls9]vi9U9b uvi9nfsvpip
'zuopuvg r>] o o^uouinuoj^^ \3 vjnbnvw os onb
sou9ui Dnb U9 vuiiqfv] vid ^oñoqvi] 3p xodn]
-uo^v opo] lod xypo3]uxy\oa vun 9Dvq VDNÍ1S ld
OUVUl V OUVUl S9UOIDDV 9p Odp ] UVlUOdXD 9S
un uod S9U9U1U0 sns pir>ioq ou vunpv]
-Dip zrj vubisuoo r>] uod opouopjn^ ñ oopiao]
z6l'vqvuojDunf9nb vorun v] \svd vid
O3iD :o\dui9f9 uf] -sopo] jsdd ud oarqsD 9jdui9is
9nb ojDDipms un 9nf '9d]o6 \3 9ps9p 9]uvif
-vs9p oyoDipws un 9nf9jdui9js VQMTIS 13
U9uii^9J p Jod opB^ioui ouB^uo^nB 9n^9qd
-S9p osoj^pod \b O9ipquiis 0Aisjn9sip ouB^d un U9
ODUvq un ud 'odui9p ouisnu ]v vuinbvui v i\q
-UDS9 9p XOlVd 'Opjni 9p SOjnWUl 'O]DU3]\S 9p
sojnwui 'svsod svqDnuí uojdjdji] as 'vqv]S9j
-oidou ñ v]S9]oidvio]o vpu^s 'vqvDifpuopi os
�mentales, centrales sindicales, Amnistía y de
Son muy valiosos los testimonios que nos brin
dan al respecto los dirigentes bancarios, quienes
las organizaciones del gobierno para ayuda
tuvieron una destacada actuación en estos hechos
del Tercer Mundo y de las actividades que
tanto desde fuera como desde dentro del país;
hacíamos.
La CNT en el Exterior cumplió un gran rol,
En España, el 27 dejunio de 1977 se pla
neó no dejarlo pasar inadvertido y pedimos a
enorme. La solidaridad hay que fabricarla.
Comisiones Obreras de UJTpara que se man
Dos vías, tiene que haber trabajo afuera y tra
daran telegramas pidiendo la libertad de los
bajo adentro para que funcione. La solidari
presos de Uruguay, además se montó un acto
dad con el Paraguay durante un tiempo fue
de 400 personas donde estuvieron presentes
nula, acá había cosas adentro, se podía ge
Felipe González, Santiago Carrillo y Nicolás
nerar hechos afuera. Había correspondencia
Redondo(..J En mayo del '79 nos juntamos
regular, eventualmente algún insospechable
en Madrid 13 o 14 dirigeñíés y se resolvió fun
que hacía algún viaje, que iba y venía. La gran
dar el Organismo Coordinador de la CNTpara
tarea de los compañeros tuvo 2 o 3 elemen
las actividades en el Exterior y lo comunica
tos. La principal mantener el ámbito de la de
mos a Montevideo al Pepe. Estuvieron repre
nuncia a nivel de las Naciones Unidas, en la
sentadas todas las corrientes. Se reunía
OIT. Segundo gran ámbito: el vínculo con las
anualmente en distintos lugares. Eran 9 com
3 centrales sindicales, que suponía recursos
pañeros, después 11 con la tarea de organi
económicos, suponía facilitar el terreno a tra
zar a la colonia uruguaya en torno a la CNT
vés de las centrales para que los distintos
núcleos de exiliados, sobre todo en Europa,
para trabajo de solidaridad y denuncia y para
en lugares claves, de que pudieran trabajar
juntar dinero.
en ámbitos de solidaridad concretos. En Es
Tengo el fichero de la ayuda a la familia
paña, en Noruega, en Italia, se hicieron cosas
de los presos. Eso lo impulsé yo. Amnistía In
de solidaridad impresionante, juntar artistas
ternacional estaba interesada en tener con
de primera línea, Serrat se portó recontra bien
tactos con la CNT, algunos compañeros no
con los uruguayos, estaba a la orden para
estaban de acuerdo. Se resolvió que España
todo. El Secretariado Ejecutivo, los que tenían
le diera a Amnistía la información de los pre
que tomar las decisiones políticas y
sos y también instrumentara lo de la ayuda
organizativas estaban en España, Italia, Sui
financiera. Trabajamos en la parte adminis
za -permanentemente-, Noruega cubriendo
trativa como 150 personas. Mandabas el che
toda Escandinavia, Holanda, Bélgica.197
que en un sobre con una carta manuscrita di
rigida a una persona que no conocías. Al prin
cipio vinieron cheques rechazados por el des
La tradición sindical
tinatario. Utilizábamos el nombre de un es
en la memoria de los trabajadores
pañol que servía de buzón. Se pedía acuse de
recibo para poder mandar el otro cheque. A
^
partir de 1979 ya no había rechazos. Guar
cos>> del accionar sindical, la reproduc
damos todas las cartas de respuesta, cuando
ción de la tradición combativa del sindi
los compañeros pasaban por Madrid se con
calismo se produjo a través de la memo
sultaba ese fichero que tenía compañeros de
todos los grupos de la izquierda. El balance
¡
final fue de un millón de dólares. El dinero j
venia a través de organizaciones no guberna-
•>
i
110
Durante todo este tiempo en que no se
pudo actuar con los mecanismos <<clási-
ria, a través de la preservación y trans
misión de los relatos míticos particula
res a cada sindicato o al imaginario co
mún del sindicalismo uruguayo todo.
�Til
SBJ UOD O}SIA O\ ODOd Uf] *
-bidos sopBdsg soj^o b Bqonj gp opBdsg
-vq ou js souiviovi] anb o] ua pvpunñas uvq
-vp sou anb so] uvia ñ uoiaian^sa sofaia sorj
psBjg ug uopBDipBj ns gpsgp gnb
-ggjxp ug 'gnj sBAi}BqinoD sguopipBJ} sb^
gp uopgnpojdgj b^ gp ouBjd p ug oip gs
-BJ} soj uod g^uguBuijgd opb^uod un opg|q
-uibd soi 3P uopgu^sgj b^ b uopisodo B^
xuojduigs jo^ota ouiod o 'VSNfl^ 3P sajopBfeq
pp uopBijduiB b^ 'sooisBp uopdb gp sod
gnb BpuB^iodun JB^n^uis gp otpgq oj^o
00^'dsoo vunñpo xao
-vi¡ v ojsandsip oiauvduioo unñjv u 'ajuaumi
-31OUOD siguí oowoq vpvo U3 'ofvqvi^ ap Jü^nj
vpvo ua opuvoiqn 11 ugiovdnooaid ouioo soui
-xp sou x 'opvaud ouvouvq jopas \dp soiau
-vduioo ap nun a]uaui]V]uauivpunf'oívqvj] dp
sauoisiuioo svunñ]v rn.br> saouopia uoivi^a^n
os osa ^p jgjvdv x 'ayuauivsua^n sgui opima
sinq ouiod sgp^ '6Z6I ^ 8Z6T soub
id sg^ug^uip soun|B gp
-gjd uopBjgqq b^ uod o^uduidjdui ds
•Bjguiud zda jod uBqBDJDDB gs sgugmb Á
joug^uB BiDugugdxg Bun uBpsod gnb sog
-gnbB gj^ua oppnpojd puopBjgug^jg^ui
o^db^uod p uod ugiquiB} g^qísod oziq
as 'bjbd b bjbd 'sauopDBjg^ui SBuanbad
ua BpBnpgja 'uopipBj^ b^ gp uopanpojdgj
-oauo sv] unpspca ñ rmo^oañoi] vun npo] mu
so]}3 o 3nb zniojsm r>\ ooodun laoouoo uuuanb
opo] iodo\adsai un rnqoi/ ñ 'soyuano so] 'so^op
-uoo UDiianb oidd %i3m6po opudfai xnqaq stj\ ds
86M )
•osa v vqviñajin as ajuauijiopf'saouo^ua 'ñ osa
souiviqvq vj z^a \r)^ anb so\m6\r) uoo vpmiuif
S07 (-•) vouqvfv] v sosaiñui so] ap %08 un
xyuo]sn6 aui 'odquoo jr>]qr>q oiamb oñ 'giiiu,
sv] uoo 'so^uano so] uoo 'soiauvduioo souisrui
so] anb ua opipaui v] u^ \sz)iv]uoo aui anb
ouioo vía anb o^iauioui un gña]] ñ 'sv]opoauz>
uoqi sou o urnoouoo sou sauaagCsoiauoduioo
-uañ rxj OG \9P puvooivj^^ ap ]oqjnf]ap iD]qoi]
unid m soun6jD djuaddi ap anbiod 'opuapouoo
-a] anb inBn] un o vqvi^ua anb viqvs uaaoía]
'ivsidauoo woudrib 'voodd os^ ud souoouoq
-auvduioo sosa ap vxpn] v] ap asvq V] aiqos
N1H 1^P djuojijiiu opis mqvq oñ 'osaooid]anbo
]a ua soi^o 'sosaid uvqv^sa soqonui anb soi
-vdwoo so] saouopia ñ 'soud soqonui apimnp
]a ua ouioo 'sopioaivdvsap soun6]v ñ oi]vca
o ATM Ia ^-19 9Tíb 'ouanq íiaqvs uuuanb soiau
anbiod ajqua ñ 'vwjuañiy ua 'a^ivnQ ap osvo
zf¡ o opo6a]] rnquq as ouigo ñ 'opis rnqvq ouigo
juno ]a ua oiuaauoo un lod opvqon] umqvq so¡]d
-ni] osa opo 'opo6a\[ xnqxjq as anb uoiormjis
ua ivi^ua uvipod saiopvfvqvi^ so] ap sotrq so]
'"soiauvduioo ap odru6 un viaiqnq anb mo
iO(j? onuaiñ asa v apaayonap anb oñ\o viua]
-vipiuoo sa] anb uxnianb anbiod iaa v xxmuaa
VSMñd ü asaiñui oñ anbio^ ¿o]sa oñip anb
opo) ']aoivo V] ap xnouauadxa r>] oood un soui
-a] viqvq ou oiad 'j¿,]a ua opv^on viqvq 'sau
o sgui 'q¿ \ap oiaiqafap sandsap 'oyuauioui
vopi]od ugiovuiiofiu rnouvj^nu vunñuiu opiu
x> iD]imfv ñ looiqn r> souwzaduia anb 'souaui
yui vivd anb vsoo 'ad]oñ \a auaia x 'mambís
-anb ñ vov urnuaa anb soiaxmduioo soun6]r>
-noo iv]sa 3}uv]iodun ñnui mouauadxa vun anf
anb 'a]uauijD]uaumpunf'zniipqx "'laqnsurni
oñ (•••) ajuauiapiauvuiiad vSNfld ua opuvd
aui ñ uvqv]noum as anb soiawoduioo niqoq
las asinb oñ opuvno 'apiv] vía vñ nu v goo]
'is ua rnouauadxa r>] jod rúa o^ jdui unj sos
supo] uoo vouqvfvun v ai^ug apivj vía vñ
rnqzfi] anb oiaimduioo ]z>j vioap o] ís anb ouis
-vq 'svsoo laovq ap 'a^uauivsioaid 'svuvñ sv]
anb o] íoyna oi^o mua^ 'o]]anbo opo] ua opvjsa
-oiooa]a sv] ua o^sandns lod opvdiopjvd viq
a]sa ua ^a^uaiajip ma 'opuaiouq vqv^sa as
-dl VSMÍld D oijua opuvno anb ap ivsad v 'gx
vía ug^sano x>] 'ofaia un6\nu ap znouasaid mq
ou 'ad]oñ]ap sapiv '¿ ouv \a ua 'souv \z xnu
-jap 'popunbas npap nqpp sou osg 'ajuaiajrp
?¡S •viouo]i]iui opiua] rnqvq anb uaaofun vía
opaio 'oñodv opaio 'opjodsai o^avo ']voo o^
aui opuvno 'iqoaig p]ojiag oñp ouioo 'anb ou
-oa so] opuaiovi] sounoqp^sa ou anb ap ugisia
�sociales y deportivas a nivel sindical, sucedió tam
deja de ser sorprendente al respecto del amparo
bién en el plano cultural a nivel de la sociedad en
recibido
general: el teatro, las murgas, el canto popular se
volvieron lugares de encuentro para mantener,
compartir y recrear la tradición de lucha.
Yo del '78 al '80 estuve trabajando en una
empresa constructora, deforma clandestina
y no tuve ningún problema. Y ellos de ante
Pero esos años sirvieron para otras cosas
mano, sabían a lo que se exponían. Hubo ac
importantes. Yo puedo decir que iba a estu
titud de unos cuantos empresaríos, de facili
diar y ocurrió un fenómeno muy importante,
tar las acciones sindicales, incluso en esa
donde nos empezamos a identificar fuera de
época del 75 en adelante que hubieron contrí-
lo que era FUNSA. Ir al canto popular, algo
buciones imporíantes de empresarios haciafa
que comienza a brotar allá por el '76, al en
miliares de presos sindicales. Empresarios de
contrar determinadas caras repetidas en de
la construcción que hacían su aporte para lle
terminados teatros o en Cinemateca, en la
gar a los familiares, había de todo (grandes
Feria del Libro y en los cantos populares, lle
empresarios, ilustres familias) que colabora
vó a que, lentamente, en la calle, nos íbamos
ron. Elfactor coagulante de esta dictadura era
identificando, sabia que en cada uno, aunque
que nadie la quería, y había que sacársela de
no lo conociera, había un compañero.201
encima (...)
Yo trabajé en el interíor, en una pequeña
Apoyo de diversos sectores sociales
hacia el sindicalismo
empresa constructora que todavía existe, con
un nombre falso, y cuando me fueron a bus
car, después fueron a la empresa, yo estuve
Un complemento de lo anteriormente mencio
nado fue también el apoyo recibido por aquellos
sindicatos que pudieron mantenerse con algún tipo
de actividad, de sectores como la iglesia, en parti
cular de algunas parroquias
Las reuniones en las iglesias se fueron ha
ciendo cada vez más asiduas, cuando los mi
litares aflojaban. A veces apretaban muy duro
los militares y después aflojaban. El gremio
textil en su asamblea del 73 para levantar la
en una ratonera durante varios días, y el hom
bre tuvo una actitud digna, y para nada era
proclive a las ideas de izquierda., aunque
como también estuvieron los empresarios que
iban a dar charlas al COSENA203
Juan Pedro Giganda, quien fuera presidente de
AEBU durante todo este trayecto, da cuenta de los
contactos mantenidos con la Federación Rural, o
con CAMBADU en la época, y la actuación desple
gada por este tipo de instituciones
huelga la hicimos en la iglesia de Nazareth.
Las reuniones las hicimos en todo el período.
La Federación Rural hacía un Congreso por
Se pronunciaron más a .partir del 78. Hubie
año, hacían verdaderos actos de oposición.
ron parroquias que ayudaron mucho: Las
Está claro porque no iban presos -un proble
Acacias, también la de Belvedere y la de Ai
ma de clase muy definido, un Gonzalo
res Puros. El apoyo que nos dieron las parro
Chiaríno, un Maríno Irazoqui-, pero las inter
quias fue importante.202
venciones eran incendiarías: era hablar de
dictadura, de presos políticos, de política
Al respecto de los apoyos hacia el sindicalismo
antinacional. La propia Cámara de Industrías
provenientes del conjunto del tejido so-,
dijo cosas fueríes en determinados momen
cial, el testimonio de un militante clan
tos204
destino de la época, -integrante del SUNCA
y del Partido Comunista- aunque individual, no
112
�11
b^ jBzqiqBpasap Bipod anb oiiBps pp Buia} p ojd
-SDD soioicuas soj 'B^i^ Á ouB^aB^ uBa^uB|d ouioa
-xa Bun scqund sopa sopo^ ua asjaA apanj -auai^
jo voipunrmDu^jsjsv ñ ojuaiwDJOSdsr>, ap sasua^
-apos ^\ ua jBjadun Biqap anb uapjo pp uoisua^
soaiuvjd dnb svui Uüqrq^pn/ ou ^opvfoqvj]
jo^ -ofeqRi} ap JBf^^q BpBa ua ouja^uí uapjo p 'pBp
-ua^ua apand as 'oajBui a^sa ug SO2sü^SUD]nai^Dd
anb so^uauíap soj Bqqjo B}sa ap bjipj as pna o^
o so^uaiuipoui so^ 'sbub^ub^ sauoisiuio^
ap uoiaBuiJoj b^ b opBuiB^ pp SBi^apj^sa sb^ jap
-uiafa jod ouioa 'spd pp uapjo p jBja^p uBjaipnd
-ajdaj bj uopunj pdpuud jod uBiua^ anb Á sbui
-uoa sof ap uopBnaapB b^ 'sopnBi ap uopBaqdB B^
px 'sajopB.fBqBJ^ so^ ^-i^ua ouiBpa^ opo^ ap uois
-iq bj X p^pun^as ap buijou sbj 'soAipapa soiuaA
-jy sax^ sbj ap sappijo jod BpBja^m BqB}sa pna
'oujapn uapjo p 'Buqdpsip B| 'sapjoqBj sbuijou
B^ ap saAB-i} b sapjoqB^ sauopBpj sbj
SBq -puB{BS uoqsana b^ BqB|duia^uoa ou a^uauíBa
^í 'O0VIMS3 PP sapjoqBq sauopBp^ ap Bupyo
sb] Ji^aj pBpiAqaB ns ap afa ouioo uBiua^ sbub^ub^
-ifopBJBd 'sajopBÍBqBj^ soi
^saaduia b^ aj^ua sai
as opB^sg p apsap o^uauíoui a^sa
-sjad B^ apsap 'pBpisaaau b^ b opB^q BqB;sa opad
-iub^io b^ a^uauíp^uauíBpunj jirqqsns BqBjnaoad
jaaa^B^sa ap 'ppos uopBjn^anj^sa B^ ap BAqaad
Bun 'pBpiAqaB ap buibj aod sopaipuis ap uopbz
SBpuanaasuoa sb^ BJBnuap anb B^uaiuiBjaaq Bun
-Bn^run ouisipaipup pp [Bjnpruqsa Baqsua^aBJBD
•ppos o^ua^uoasap ]a jaua^uoa
X oaiuiouoaa oppoui pp uopBaydB b^ ap sappos
-BJoqB^ sauopBpj sb^ JBZipuuou Bja o^uaiuiBuap
-joaj ap oÁBSua a^sa ap OAipfqo p is oja^ 'OÁ
-un^as oq 'ofBqBj^ ap soAqaapa soiuaAuoa so] sop
ia 'so^ajqo upap sa 'uapjo BpBa jod Bun
anb sauopaB JBjnaojd p 'a^Bd bj^o jod 'anj op
-ui o^ ^P ojauínu un uoa 'uopaajip ap puos^ad X
-ouioad ap Baqipd pBpisaaau Bun b uBjaipuodsaj
-3^UT BUB^Sa UOTSTUIOQ BpB^ *U3pJO -iod
-BÍBqBj^ soi 3P Pí^os X Baqipd B^sandsaj Bun j^a
sop Á Bsajduia b^ ap sa^uB^uasa^daj so^ jod
-uis o^uaiuiiAOui joua}UB p BJB^uB^dns anb sajop
-uoa sauopaap ua so^aap uBuas anb s
-uis ap odq OAanu un JB-ine^ui opuBjnaojd 'paip
ap oua^iuipM pp saABJ^ b opB^sa p jod
-ip sb^ b a}uauiBai}ipd Bjaipuodsaj anb ouisipaip
jod oujaiqo^ pp a^jBd jod o^ua^ui a^g -of
-sb ouirqn a^sg #W33 S^l ^ oujaiqo^ pp SBAqaaj
Bsajduia B^ b sapjoqB^ sauopBpj sbj Jiquasunajia
'W'33 S^I 'SBUjap^a X SBUja^ui sapBpisaaau b op
Xaq B| JB^uijoj BJBd sosBd sojauíud soj ^ep 'BdBp
BpBq Baqxpd Bun jBpuuoj b SBpB^qqo uojaiA as
bá BUB^a^aap as anb sapuoisajo^j sauopBposy ^p
-aj oojbui p BjaipuaasBj^ anb ofBqBj^ ap Bzjanj B|
uojaipuodsaj sbuj^^ut sa^uBuopipuoa SBq OAisajd
"086 T 3P ^jquiapou ap pu
-opn^qsuoa o^piqp^d p opBSBd 'opca^uoa o.qo ua
'oaiuiouoaa odq ap Bjauíud b¡ 'sauopBAqoui sop b
opaiqB^a anb ¿8oN opjaap p opjp as ¿¿q\ u^
-Bps so^ J^in^oJ ap pBpisaaau bj b oujo^ ua oji^
-n^aj opuais uBiuaA o}uauioui asa B^SBq anb 'sou
o^a^aap oqaxp u^ -sbub^uBcJ sauoisiuioQ sbpbutuiou
-ap sbj opBAud jo^aas ¡a ua JBaja ap pBpqiqísod b^
-iqiqojd X sopxpuadsns jas p 'opB^sg p jod sopB^
UBipod as sbuisiui sb| anb BpajqB}sa as
-uaipuodsaj X 'opBpg p apsap pjaqipau bdiuiou
B^sa ua Á 'b}sijbuopbu paipuis pj^uaa Bun sasBq
ofeq JBpunjaj b sopBuxuiBaua buubj/\[ ts\ ua
-oaa Baqipd Bun ap uopBaydB bj ap odjbui p ug
•S3TVHO9V^ S3NOI0V^3H SV1 3Q OXNai^WN3CIHOaH 3Q SOAVSN3
�economía y romper el orden fiscal. Desde el punto
de vista político, se procuró evitar las organizacio
En algunos centros de trabajo se resolvió
participar de las paritarias en el entendido:
nes gremiales politizadas, por esto el horizonte
*que ese espacio había que ocuparlo. Es de
de reflexión permitido hace puramente al lugar de
cir, el razonamiento era éste: si no lo ocupa
trabajo. Esta política se encuentra dentro de las
mos nosotros, puede venir alguien que lo ocu
orientaciones de la doctrina de la Seguridad Na
pe y utilizarlo en contra de nosotros. Enton
cional, en la medida que se pretende formar sindi
ces, por lo menos, ocupémoslo nosotros y ahí
catos no contaminados ideológicamente.206
En este sentido, el mecanismo de elección de
los delegados obreros propuesto por las autorida
lo neutralizamos. No nos va a servir para nada
pero metiéndonos lo neutralizamos.
En las Comisiones Paritarias no se podía
des era el siguiente. Primero en cada empresa se
discutir salarios por eso muchos compañeros
confeccionaría una lista con los candidatos por
no estaban de acuerdo con las mismas, ade
parte de los trabajadores; luego, se pasaba la lista
más de pensar que con ellas se homologaba
por los lugares de trabajo y la gente firmaba dan
la dictadura.207
do la adhesión o no a esa nómina. El mecanismo
no posibilitaba la discusión ni la creación de ins
tancia de asamblea. Posteriormente sobre esta lis
ta el Poder Ejecutivo filtraba los nombres de los
candidatos. Los filtros se realizaban no sólo sobre
los trabajadores que pudieran haber tenido algu
que no llegó a mayores puesto que en la práctica
no fueron acompañadas, tanto por la resistencia
obrera como por la escasa energía que pusieron
sus propios impulsores en implementarlas. En los
pocos lugares de trabajo que llegaron a constituir
se algunas, las mismas tuvieron una vida efímera.
na militancia política sino que implicaba también
ubicar a los trabajadores que poseyeran los deno
minados antecedentes negativos. Para contar con
los mismos bastaba haber tenido alguna militancia
sindical antes, por ejemplo, haber integrado una
lista.
Por otra parte, el llamado a la formación de
Comisiones Paritarias se debió a las presiones in
ternacionales dado que la OIT expresó en diversas
oportunidades al gobierno 'su inquietud ante la
situación sindical'. En el origen de esta presión
fue significativo en este período las reiteradas de
nuncias de la ya consolidada CNT en el exterior,
que obligaron al gobierno a dar cuenta permanen
temente de las violaciones a los convenios de la
OIT. Además, hubo presiones internacionales por
parte de todas las centrales sindicales mundiales
de la época -CIOLS, CMT, de la Socialdemocraciaante la OIT.
En cuanto a la respuesta específica a nivel in
Además del intento del llamado a la formación
de las Comisiones Paritarias que -con las
contradiciones señaladas- se puede considerar un
intento de regulación de las relaciones laborales
realizado desde el Estado, y como tal como parte
de las
políticas de Estado, existieron en este
mismo período el intento, desde las FF.AA. y con
cretamente desde la Marina, de formar una nueva
central sindical que respondiera al régimen. Esta
es una propuesta que se puede considerar extra
oficial, formulada desde fuera del aparato del
Estado, aunque fuera la Marina en este caso quien
la impulsaba. Según otro de los testimonios de los
sindicalistas de la época éste fue quizás el intento
más significativo por lograr adhesión de los traba
jadores, que tendió a promover un movimiento sin
dical nacionalista a partir de conversaciones de
algunos oficiales de las FF.AA. con los detenidos
en el penal de Libertad y en el FUSNA, a quienes
se les ofreció a cambio, algunos alivios en sus con
terno de parte de los trabajadores, el
dición de presos. Los oficiales de la Marina habían
llamado a la formación de este procedi
empezado una serie de contactos con dirigente sin
miento de <<regulación>> de la actividad
dicales. Esta operación de Inteligencia de la Mari
sindical generó algunas opiniones encon
na consistió en liberar a algunos presos sindicales
tradas entre los sindicalistas
114
�Sil
jbjb.ij B.ia Bpipaui bj ap pBpipuij ^\ b ojaadsa^
l{zouuafua vqvjsa ajuauijvaj dnb
-Aod opi viqvq ou dnb ap jvaj onyjvjifrjsnfun
jauaj xnp ojio jv vjvd opvñxq ja auuvzojjsap
ñ auuvqjvjjoquia ap jouajuv v\p \d obmiv
y #üsdo ü] v sajan svuvn optnbas vjanfanb
sandsap gjsoo aj anb vsoo 'jvajpujs ojuaiunn
-oui ja jvziuvbjoau vjvd sajvjijnu soj ap souivq
-vsioajd ou anb oñp saj [vajquivsv vj ua] sojja
ap oun 'sauuif ñnui uojanf sojauvduioo soq
BpBp Bjsandsaj bj ap auuij
-oda B{ ap SBjsiAqaB soj ap uoiuido ua soAijB^au
vñvui ap o i asa jvfvqvjj v soui
-Ba p jod ajuauíBps ou ajuBjjoduii Anuí anj 60^Ba
un ap ojuajuivsvj un ua a^.ua^.in q\ 'vjnjjaqoa
joñxmi o] jvosnq ap soijosou souivjvjj js
-lina ou anb so\ soood ñnui souimfvSMñ^ U3
•vnpmjfap ua 'vubau vjsij vun ua jvjsa 'uaui
sojaadsB soun^p ap bjjb sbui 'oiposida ajsg
'UBqBjsa yp anb soj b A buubi/\[ b^ ap sapiayo
-ui ajsa ap ojaaauoa puij ^g -sajojouiojd sns ap aj
-au svjsij sv] ua ívpanb vqvjjfmBis jxuan ojv
ap ub^ ap pBpnp bj ua opuBna ofnpojd as ojuaj
ua vsaiduia vuisiui vj ap oijuap jvjsa 'svu6
-o^iBsap BqBjsa as anb BapuiBSB Bun ua 'JBanzv
-ajqvqojd anb 'opvjjvfviqvij anb ap vjsij vun
soj b sosajd asopuBAay ojpjafg p oupuajuí 'opuBy
-\6ai ¡v 'vjnpvjayp r>\ v vpvsvd rúan/ ajuaui
-jBd ap SBpua^yajuisap A soAijafqo sns ua pBpuBp
¿sounuan ou o sounuaj\? ¿souiaovq anQ?
sbui anj opBjjnsaj p so^p sopoj ua A saj
-BDBqB^ ap SBpunuap sb¡ apsap 'oapbziub^jo oa[a
ojaaAojd p opuBjaoqB 'jb^iuiis souaui o
p B^SBq 'Bsuajd B| ua SBppajBdB na^V 3P ^ scuaj
-aang -sbubjubj sauoisiuio^ sb^ uoa opipaans o\ b
sajB^uiis sauozBJ ap uopBuiquioa Bun jod
-a^ oábui ap ojauíud oidojd p ofeqBj^ \e jb^bj
ap Bjpj A 'sajopBÍBqBJj so^ ap ajJBd ap uopisodo aj
rojuauíoui p ua ozipaj as anb uoisnasip
b^ VSNfld 3P -iopBfBqBJj 'B-iAajaj sopreQ Bpjana
-nu BpBD ap SBaqsuapBJBa sb^ b uojaipuodsaj Á
SBS.iaAip uojanj saaopBfBqBj^ so^ aod sbpbuio^ SBp
soijba ua ozipaj as ojuajuí
80Z'uvjjijap sauamb uvuas 'aj
ojuajunnoui ñvq ou :sajvnjund ñnui svjsand
-a.^B B^sa a^uB saaopB.fBqBJ^ so^ ap B^sandsaj Bq
-sn \s osa íod 'ñvnbnjfj ua vjndnj ap -jvjjpuis
ap Bqanj b^ ap Buo^aaABj^ A Bucqsiq b^ BpBq uois
-uad vj uoj svajquivsv íaovq uvfap sou sapaj
-ipaui sBq •BA^Baijiu^is Anuí anj sajopBpBqBj^ so{
oAbui ap oaup ^b ojauíud p apsap 'sa.iopBfBqB.ix
-saj uojaxp as -jvjvui v uvqj aj o opiñajojd svq
-vjsa js vjqvs as ou- 'svsojdvjB ñnui 'sauoyun
-sip as anb oqiuuad 'ojja ap ü7]ü spjv 'vjsijvu
asBp bi ap sasaja^ui soi ap B^o^iap bj ap SBzjanj
ap uopBJ^souiap joAbui ^\ opB^s^ pp a^jBd jod
vzjanfajuvjsvq uoj sosvj sounñjv ua vjapnj
BAanu Bun ap uopBjnB}sui B| ap odjbui p ua 'B-iajqo
anb 'vonuguoja vjpijod ajqos sajvjjjjui soj uoj
b asjBpqosuoa Biqap anb jBqq
-aj svuvn ap sandsap ~ajua6vj vjayunaj as
so| ap Bia pp opBuaj ¡ap opBpBj^ [a anj oqaaq
uopn^qsuoa BAanu un ap uopBqojdB B^ ap
vj ap ojuajm ja 'ajuvnajaj vsoj vjjo
B^ua^ui anb oqaaq un Bp as 0861 U3 J
-ojjvu 'vjsiunuiojpuv jvjjuaj vj jvuijoJíioj ap
0861 ^P oAbui ap ojauíud |a
1 ^p Bpuapisaj^
B^ b ajuauíBjaajip jBuiBq anb ^iqBq soya uoa ojobj
-uoa ua asjauod bjb^ -siBd p ua paipuis ojuaiui
BUIJOJ U3 OpUBn^DB UBIUaA
Bqaaj Bt B^SBq anb sa^uB^qxui ap soap
-nu soj is aj^ua uBJB^aauoa A uBjaiaou
-iaoui pp uopisoduioaaj bj oqBa b asjBAay Buaqap
ouioa ap ojaadsaj p SBapi sns UBqBajuBjd souisiui
-uioa son^ijuB soj uo^ JBSjaAuoa b UBjanj anb BJBd
-unfijoa ja ua svjqoruvui svsa svpoj ap jvsad
-iaijob Bjjap uoa JBaijquapi UBjaipnd anb sojauBd
-uoa opBzyqn opojaui ia -soiuiaj^ soun^p ua pBp
uvp
-vq so^ja anb vpafo vj ap ozvxpai un oqnq oj
soya apuop ua SBajquiBSB ap uopBzipaj B^ opuej
-UB{d 'sopiunaj A sajuBjiyui jBDijijuapi ua oijsis
-oaaj as Bjauíud zaA jod anb o^qiqísod anb jod ouis
�de no quedar marcado pero a la vez, parar secto
constantes alusiones al pasado con que la dicta
res de la fábrica o al menos parar algunas máqui
dura procuró embanderarse y legitimarse. Una vez
nas.
más es en el terreno del discurso y de los símbolos
Sería mucha casualidad que todo el mun
do estuviera enfermo, ese día o le hubiera
pasado algo... Pero, en definitiva, había que
cubrirse cómo se pudiera, era lo que algunos
opinábamos, y reflejar, de alguna manera, un
hecho político de protesta. No juzgamos a
aquellos compañeros que fueron a trabajar.
-el único en que se podía actuar- donde se la com
bate. A través de una cita textual se hace referen
cia al día en que los obreros se reúnen a deliberar
sobre su problemática. Luego advierten que La
supresión de este feriado vendría a contrariar esos
sentimientos y a provocar conflictos entre los obre
ros y los patrones.... La cita continúa reseman-
tizando el sentido del día del trabajo como fiesta
Además de la violencia simbólica que supone el
del trabajo', con esto, se celebra las actividades de
traslado de la fecha, antes y después del primero
todos los que dedican sus actividades al desarrollo
de mayo camionetas militares y policiales recorrie-
del país.
ron los centros de trabajo con la finali
La cita por un lado advierte -en palabras del
dad de intimidar a los trabajadores. Ese
batllismo-, el peligro para el desarrollo de la lucha
mismo día, Montevideo apareció en estado
de clases de la supresión, del no-reconocimiento,
de guerra, se realizaron razzias en la
del día de los trabajadores. El sentido de la cita
zona de las cooperativas de vivienda y en
trata de recomponer el sentido que los militares le
los barrios de concentración de fábricas.
La represión contra el SUNCA fue muy fuerte.
Ese día muere Jorge Reyes, obrero de NORDEX,
sacan a la celebración, desconociéndola, y en este
movimiento atentando contra todos los que traba
jan por el país. Aquí el sujeto que promueve el caos
víctima de la represión. En los días posteriores los
-al desconocer la palabra de las tradiciones nacio
militares recorrieron los centros de trabajo, solici
nales- es el propio gobierno. Los bancarios defien
tando las listas de los que habían faltado al traba
den las (mejores) tradiciones democráticas que los
jo. Muchos de los patrones no entregaron los da
militares han destruido.
tos lo cual refuerza lo anteriormente señalado al
respecto del amplio apoyo obtenido por el movi
miento sindical, así como también es un indicador
de la pérdida de legitimidad cada vez mayor por
parte del régimen.
Los mensajes de la carta de AEBU
En la frase siguiente demuestra el error que sig
nifica trasladar el feriado en la medida que no es
un día de descanso sino un día de reflexión, fecha
de esperanza. Después se señala en tres oracio
nes que aparecen bien remarcadas.
-Recordación de nuestros mártires, simien
te y savia del futuro.
Una vez decretado el cambio de fecha, el 25 de
abril AEBU formuló una solicitada en carta en
viada al Ministro de Trabajo de la época, Juan
Carlos Maeso. El objetivo declarado o manifiesto
que justificaba la solicitada, era el reclamo por el
cambio de fecha, pero en este marco se van a rea
lizar un conjunto de reivindicaciones. Para cum
plir con el reclamo inicial la carta hace referencia
-Reafirmación de los objetivos y reivindi
caciones de los trabajadores.
-Esperanza de un mundo másjusto donde
el hombre individual y colectivamente, sea el
centro y razón de toda actividad humana.
En el contexto de la dictadura estas frases son
muy significativas y comprometidas. En un pasaje
a la ley del año 1916, recurriendo con este dispo
posterior aumenta el nivel de la protesta actuali
sitivo a procurar legitimarse en las mejores tradi
zándola y saliendo del marco de los ideales, para
ciones del país. Cabe recordar en este plano las
pasar a lo concreto al señalar que los trabajadores
116
�¿II
U9- S9JEUOpEU-O9UO^Siq SEI9U9J9J9J SEJ
-EA9nU OpU9p9JEdE 'SOJOpEÍEqEj^ SOJ 9p S9S9J9^UT
-qEJ 'ouiqjn jo^ 'opois^ }ap sajopofoqvjj so} v v}d
-99Jip ej op s^pEpucqnE sej}o uoo 9}U9uiE}unfuo9
Un 9p EI9U9^1A EJ Á pEpiUn EJ 9p EZUEJ9dS9 EJ E9IJ
-es je sooireq soqonuí uo '9}U9uiEA-qE9ijiux^is '^Ap
SOJ J9pU9J9p EJEd EAIIS 9nb JEOipUIS 0}U9IUIIA0UI
zlzruoq mpaui r> sojmmu ao
-umb ai^ua ap 'svajvj ap ugjauajap oqnq *o}S9 9SJ9q
-uia^ioo ou ñ popiapao ap suuxda íod sauoiovjoosv
O93V 3P 3}U9piS9.id 9p j^^dejed ua opiu^pp S9
^uEnp 'opqiui9 9p SE.ioq sop se^ v
sv} jpmijad ou jo 'juaipuis o^jamnaoui }v ozmiojo
ugjjviDosv ajq}} üj abuujsaj ñ v^ui}} onb Epip
\iodJL oud\tds
SDjpyiod ñ svoijqnd sdpvpdqi]
-9ui ej U9 s^jEJoqEq S9UOI9EI9OSV 3p ^^*\ ^J ^nb op
-UEJEU9S 'U9UII^9J J9p JEJOqEJ U0I9EJSI9J EJ E9I}U9
9p JE^EXJ EJEd SEJOq 99JO^E9 Á 99Op 9p SEpEUJOf
rnpdfio] djqmowvw vdudjiiDW as „,
9s 9^jEd e^jo joj jeijiuiej o^s9ndns9jd j9 juqno
smjdum 'swd \dp iDJfipms vpia r>] r)ñrqps9d ag #
ranb 9p
9p EPU9}SDÍ9 EJ EJEU9S 9S Á SEJOq Oq9O 9p ^9J EJ
ouioo SE9Uo^siq SE^sinbuoo 9p Epipj^d ej 'soAisnqE
O9S9p 9^U9IAJ9J |9 EJEU9S 9S '
Á S0pi99JEdES9p 'SOS9jd
S0pidS9p SOJ 'JEJOqEJ U0I9EJSI9J EJ 9p E91^EUI
-O^ U9AIA 9nb OIO|OJqjEIII
so^ ap Ejn^y e^ ua Ezyoquiis as *9Sejj e^s9 u^ #saj
-opvíbqvjj soj dp ugzDJOD \b ud ama anb vum]} vun
S9 'opuniu \ap Sdjopvlbq-Djj soj jod uvqon} ap ugis
-\oap o} srop\a sns jod uoiodod sauamb ap ojduiafa
ja :OUEA U9 9UJ OU O^E9iqQ 9p S9jqjTBUI SOJ 9p 9^
-9^sis UOI9EJOIA ej UEiounuop 9S u9iquiEx 'S9jop
-EÍEqEJ^ SOJ 9p JE9J OUEJES J9p EpipJ9d EJ
9S X S0UES9jduI9 SOJ 9p OI9IJ9U9q U9 9p 9S
jop uoionqu^sip ej 9nb e u^onpuoo Ei9U9snE ns o
O^U9IUII9OUO9S9p nS 'jEOipUIS EpiA EJ E SOpEjnOUlA
SOJ 9nb 9^U9UIEJEJ9 O}pijdX9 99Eq 9S
TOdoq dj ua sopooipnCiad ñ sopopiop sapuru6 so} uos
sniu soj imas sao^afui spiu so} anQ i-SE^qjy ^ oseo
'nu^od r>j}sanu ama anb
- J9niu ej 9nb EuiJijE 9s jeuiuu9^ ejej 'soj^Dj^ajjnpd
��6IT
s9uopBposB ^p uopB9J9 B^ ^qe^u9\we\^9j buisiui
Bq 's^^joq^q s9uopBposy ^p ZCI'SI oN
1861 U3 OAn^ s^jopB.feqBJ} soj 9p poipuis
-op9B
SO^ B
pdpuud B^ BdB^9 B^9 ug
'SO9IUIOUO99 S9S9J9}UI S9pUBJ
Z9A B| B BJ9nj 9nb A 'S9[BJ9qip9U
PB9qdB Bl 9p BpU9n99SUO9 OUIO9
b^ BJBd BpuB}Joduii ubj Bun 'o}X9}uoo 9}S9 ug
SISU9 B| 9p OS9d p BJ9lAn}UO9 9nb OUISl|B9
OpqU9S 9}S9 U9 S99ÚBAB J99Bq Opipod UBiq
-Bq o^oduiB} 9nb soups9puBp sopqjBd b sopBjno
-xpuis 9p odq oA9nu un 'XNO ^l^ BJBZB^dui99J 9nb
-JOU9PB OpiA SOUI9q OUIO^ 'B^^OBad U9 BlUOd 9S
opin^9suo9 uBiqBq ou O9iuiouo99 b}sia 9p 0}und
OUISipDipUIS Un JB9J9 9p JBpX^ p pUO^B^Dip OU
- J9iqO pp 9}UB}SU09 UQPBdn0O9jd BUn 9nj 9^U9UI
Bip99IlS 0}UB} OJ}O "OUB^BS pp BfBq9J Bl J9U9pp
-UlA SOpO} ISB9 pBppq9B 9p SO9pnU SOJpnbB UO9
\9 9pS9p A BOIjqnd pBpi^qíSIA 9p UBIO9JB9
-ip S0A9nu soq #9SJBS9adx9 9p opip9duii 9
- JBS9p 9^U9UI9^J9nj 'S9^BJ9U9 S0UTUIJ9^ U9
Á pBpiUHS9pUBp B^ U9 BIAOUI 9S
O^U91UIIAOUI \9 -O^SIA SOUI9q OUIO9-oui 9S9 b}sbh 's^^BJoqBq S9uoi9Bi9OSV ap
9SJB^U9^UT B 9ApnA 'SBUI Z9A BUn 9nb 'O^99Aojd of
-9TA Uf^ 'BIUBpBpnp B| JOd OpB^IO}O ON I3 ^IDBq BJ
-npBpip B| 9p B^S9ndS9J BUn OUIO9 9SJBZipnSlA 9p
-9nd S9pjoqB| S9uopBposB 9p uopbuijoj A uop
-B9J9 B^ B OpBUIB^ P S9J0pBfBqB.I} SO| B UOpBpj U9
4oidui9Í9 aod p^ipuis ouB^d p ug -s9uopo9Aojd A
9p 0^99dS9J p JBn^9B 9p 0f9p OU BJ
UOI9B9J9 B^ B OpBUIB^ \9 :UOI9BZqB9ipUlS
BJBJBdOOipiJnf09JBUI0A9nU
un oJoqBp ouj^iqo^ p 'siBd p U9 ooi^
9nb Bp9n9 U9 9SJ9U9^ 9q9p OJ9(J p^ip
-uis jbuopob p BJBd s9pBpyiqisod SBA9nu sb^ J9p
9nb ABq 9nb S9 opcopo^ 0A9nu 9^S9 ug
-xpd buii|9 OA9nu pp opnpojd I86T y^ I3 U3
•SBDpipd A SBDyqnd S9pB^j9qy 9p ^uiiuBun
s9|Buois9joid sauopBposv ap
pp jqj^d b jb;s9jtubui b ba 9S 9nb uois
-9jdx9 'BJnpB^Dip B^ B JO^ISOdo pj ns 9^U9UIBJBp
'OOqipd BUI9}SIS p 0pU9An}I}SU099J BJ9nj 9S 090d
p 9pS9p 9pU9pX9 9S 9nb 9SBJ BJ9UIud BUn '0S990jd
b^ JBdnoo b sooqqod sopqjBd so^ opuBUJO}9J
9p oábui 9p oj9uiud p B^SBq 0861 3P o;psiq9jd
uopBuipi^ai ap 9}U9nj ouioo Bpipj9d pBpipj}U99
-TuiJ9d 9^ 0}sg 'opB}sg pp Bopipd Bjn}9nj}S9 b^ 9p
S9^BUOPBU S9U0P99P SB^ 9p UQPBZip9J B^ B^SBq
i\\e 9ps9p onojJBs^p 9S 9nb Bpun^^s Bun Á '861
JB^9JIUBUI B JBZU9UI09 SOO^ipd SOpi^iBd SO^ B 01}
ap 9jqui9iAOu 9p
-yod BdB}9 BA9nu Bun sred p BJBd Bjn^nBui 9 opB}
-S9 oqduiB un uo^ SBpi^íBduioo SBpo^ s9pBpipuij-
un ooyiu^is ooqipd b^sia 9p 0}und p ops9a
A S9|BPOS S9UOPBZIUBJO 9p A OUBpBpnp
P 9nb Bpip9UI B^ U9 *BJnpB}9ip B^ BJBd S9A9J
ns BqBUoqs^no B}S9ndojd ns b oat}b9U opB^ns9J
-njn p^ipuis o}U9tuiiaoui pp uop9nj^suo99J B^ b
jBpndB 'oojbui 9^S9 U9 A opBj ojqo jod A -
b oood 9nb o}iyqisod ONW13 'Japod p U9 bpub}S9
9}S9 U9 SO^U9UIOUI SOp JBpU9S U9p9nd 9^ O^Bn^
9P 0}U9}UT nS U9 BJnpB}9ip B^ 9p OSB9BJJ p B9JBUI
0861 3P ajquiaiAou U9 opBzxp^j o}psiq9id ^g
SO^ B JBZB^dS9p U9 OqSISUO9 SOpOipUIS SO^ 9p JBU
-sg 9p odp 0A9nu un 9}U9uipuopn}psuo9 jBpunj
S9pUOpn^qSUO9 SBqUBJB^ SB^ A S9^PP SOq99J9p
SOJ 'BPBJ9OUI9P B^ JB^9dn99J 'J9pod 9p S9JB^¡lUJ
VOIXVHOOIAíaa NOI0VH3dn03H VI 3O O3HV1AI 13 N3
tvoiqnis NoiovziNVOH03^[ 'C86I-086T
�por empresas de primer grado, que luego podían
cionar sindical durante estos años. Según uno de
agruparse en asociaciones de segundo y tercer gra
los dirigentes existía y se vivía:
do, pudiendo llegar al nivel de confederación. Es
decir se permitían las reuniones por ramas pero
no la conformación de una central de trabajado
res. Para conformar una asociación laboral se ne
La necesidad de estar todos juntos. Y ya
no importaba cuál era la camiseta de cada
uno.213
cesitaba reunir por lo menos 15 trabajadores y
Para poder entender algunos aspectos de las
-una vez más- los trabajadores eran chequeados
formas de la lucha de los trabajadores durante
por los organismos de inteligencia del Estado, y
estos años, 1981 y 1982, es interesante repasar
aquellos que contaban con antecedentes eran des
como se celebró el primero de mayo de 1982. Se
calificados para participar de las mismas. Esta le
había solicitado por parte de ASU, un acto de con
gislación promovida por la dictadura, era fuerte
memoración de la fecha de los trabajadores pero
mente restrictiva, de todas manera permitía que el
la actividad propuesta no fue permitida. Se optó
movimiento sindical pasara a la legalidad. Esta con
entonces, como en años anteriores, por celebrar
tradicción generó nuevamente una discusión en
una misa, efectuándose en la Iglesia de los Capu
tre los militantes al respecto de cual era la mejor
chinos, en la calle Canelones y Minas. Las fuerzas
forma de responder a la propuesta: si utilizar o
de seguridad realizaron un gran despliegue. Se
no la legislación de la dictadura. La mayoría de la
gún uno de los testigos, toda la zona se encontra
gente que participaba entendió que se abría un
ba militarizada con gran cantidad de vehículos blin
espacio y había que utilizarlo. Se consideró que se
dados y con guardias parapetados tras los árbo
podía utilizar para generar un espacio legal, que
les, a la vuelta de las esquinas. Este era el marco,
permitiera salir de la ilegalidad, fue entendido como
a cada acción de los trabajadores se le contestaba
un lugar desde donde empezar a reorganizar al mo
con la represión, con exhibición de los símbolos de
vimiento sindical.
poder, en este caso las armas.
Esta opción por trabajar en el marco de la ley
de Asociaciones Laborales fue funcional a
La importancia de AEBU
la resistencia, lo demostró el hecho de
que un puñado de asociaciones profesiona
les de primer grado lograra organizar el
primer gran acto de masas contra la dic
tadura el Io de mayo de 1983. Aunque fue
ran instituciones legales, las nuevas aso
ciaciones, fueron controladas por los or
ganismos de inteligencia, quienes acotaban las po
sibilidades de trabajo y los participantes en las
mismas produciéndose durante este período nu
merosas detenciones, en algunos casos con igual
dureza que en años anteriores.
Como se ha visto, los sindicatos que
mantuvieron sus locales como AEBU, ase
guraron su continuidad a partir del desarrollo de
la actividad social y deportiva, que por otra parte
fue muy importante desde el punto de vista social
en la medida que permitió la reproducción de los
vínculos sociales de la familia bancaria y sindi
cal en general. Se constituyeron en una suerte de
pulmón con aire fresco en el marco de la dictadu
ra. Pero, no obstante, este local era permanente
mente requisado: venían y se metían para aden
tro. La permanencia del local y la presencia de
La unidad en el contexto autoritario
La fuerte represión que vivía la clase obrera,
generó un espíritu de unidad de los trabajadores
más allá de los intereses partidarios, sectoriales o
corporativos. Esta fue una clave del éxito del ac
120
AEBU, fueron una referencia constante durante
todo el período dictatorial pero cobró significativa
importancia durante esta etapa de inicial recons
titución
�121
OJ U9 0}UE} '{B31 O9JEUI p UOJESEdSEJ} S9J
S9U0pEp0SE SEI JEAJ9SqO E EA 9S OUIOQ
•S9uoiun9j sns jeziie9J EJEd ieooi ns EqE^S9jd o^
-EDipUIS p O;U9IUIEJOS9SE ¡9 JEpUUq 9p SEUI9py
d opuoujiuoa sounn6as jso
-ODUio souiopanb jouifjy 'gjjqnCas anb
-aj soj 'sojnjvjsa soj 'sojdoa soj 'sounjniujqf
jüuíjd üjdgT íazruq anb znuaj ouigo ap ojuayiu
soj ud vsaui dp opobajap opjs ojqoij ojjo \a
soj woqpp aj as \ 'jnuoisafojd ugiaojoosn rrun
ojjo 'ojjduiy aj.uajg \d jod \¿ jap sauojaaaja
-ua ouad 'sojoij soj ajuawojaoxa opuanoau ou
opyjjo^ jap ajuojbajuj opjs ojqoq anbjod oun
ojpuaipuajy 'dijaou toj ap zaip svj ñ oun oj aq
ojjo ja 'opvjjjfv ojpis ojqoq ojjo ja 'ojsiunuioQ
-rtjosasio vjajsmb anb jopü/bqmj jambjvna d
'oaodg ouoip ja uoa jaa anb o6jv opjuaj ojqoq
-moa souoci ojqoq íijoap sa 'sojpuon6 uojaoq
ouajsiujj^ ja ojos ojuacuajuj opj jouaju¡ jap ou
-ajsiuij^^ ja íod sopozuipaj uojanfojjonQ 'od
'ojpjonb oun uoiaoq 'sop o ap 'anb sojauod
•'•jouajuj jap ouajsiujm jg 'ojsaua ofbqojx dp
-ujo souivpanb 'muosiaojd ugismioo v>j ap saj
-woj6ajui zajp ag sojnjvjsa sosa vjnqojdv ou
-ajsnnyi ja anb r>iod sasaui sns gaajj anb ojvd
-jpuis ja abuns jipo ñ sojauvdiuoo 09 uojajma
oia^ 'opoj souimaioq anb sop souivja 'ojoui
nun uoo sopvoninuioa soj vsuaud uj ü soiwop
-jTodaj 'opoj souiznquasa anb sop sounoug
:s9}ue}iiiui so^ so^od
anb sojauoduioo sop o ojsand soumjqopj
'S9IEUOlS9JOjd S9UOPEPOSE 9jqOS 0^U9IUI
-EJ0S9SE 9p 9}U9UEUIJ9d O^U9UIE^JEd9p Un EUJJOJ
'O^E9tpUIS p S9UOPEPOSE SESOJ9UinU 9p UQPE9J9
El 9}UV tlz'fia^V 3P O^U9IUIEJOS9SE JE JUJn99J UOJ
-9UlnS S9I 'S999A SEUEA OpLUn9UO9 J9qEq 9p S9nd
-S9p *S9^iUIEj^ SOI -^^ZIIE9J UEiq9p 9S OUIO9 0pU9O
-ouoo ou oujn} 9p s9pEpuo^nE sei IIP3 ^ uqpezuo^
nS JE9J9 9p O^U9UIOUI ^ 9nb 'EPU9J9J9J EUn EJ9 O^
- .red 9nb b^ U9 'BAqrqqsuoo ^9iqm^s^ ^\ ozii^9j 9s
-nE JE^pipS E Epipd 9p EJn^EJOp El E U0J9nj S9IEU
-OPE^ SEU999AJ9Q 9p S9J0pEfEqEj^ SOI UQPEpOSE
ITBJ9 o^u9luoui 9S9 u^ s9JopBfBqBJ^ 09 uojedpq
-Und IE} V *S9IE9ipUlS SO^U9IUIEdnjE S0A9nu SOI ^
o^u9iuiejos9SE opuEpuuq 'pdEd uej un oiiduin^
-9SE 9p E^pj El 9nj E90d9 El 9p S9^UE^IIIUI SOI UOJE}
qEJjLop ou9}siui]A[ pp odq o^n^E;s9
UOPEUIJOJ El E A- Oip E 0p9dS9J A IE9I 0^U9lUIEJ0S
9nj uoj^pxq 9nb oq -on^qirB p je^
H93V "PJ9U9^ U9 S9IEJ0qEq S9U0pEp0SV SEI 3P
S9j^ o sop sBun^re 's^^i^d sou
-99^9 *S9pEpUO^nE JI^9p 'O^n^E^S9 Un JEUOP99JUO9
-9in0 -o^E9ipuis pp so}rqE}S9 son^quE soi jeosnq
-U9JJU9 9nb SEUi9iqojd s^^típuptí soi 9p oun "EJ9^
P JBIIIO} lTBU9nb OU UOpEpOSE E^ UEqESinduiI S9U
uoj9ip 9nb osEd J9uiud p Ejrqirt^ 9p
p 9}UE JE^U9S9jd E O^U9Uin9Op p
Eiq9p 9S Oip EJEd 'EJn^nQ 9p OU9^SIUIIi\[
9sjiquosui UEiq^p s^pjoqEq s9uopEposv
'VSNOJ 3P '^jX^j^^ eieu9s ouio^ "0A9nu o\ Á
ofoiA o[ 9j^u9 pEpinuquo^ Eun opu9iu9^uEui
s^uopBposv sbx ap uoiobuiioj
Oí JOd X lS9U0pipE-I} SEfolA SEI OpUE^E9S9J
-sap ñ ozuoifuoa uoa oipaui osa ajqug '' nosou *is
-OUI pp EPU9^SIS9J El 9p SE^U9IUJEJJ9q 0UI09 4S9UOp
-EPOSE SEP9 E J9pU9^U9 EJEd S9AEp
oqo6asojj as 'soapj uoqojquioo as 'ozuojfuoo
UOJ9iqU9S9 9S OUIO9 JEAJ9SqO S9 'lEDipUTS O^U9IUIIA
sojauoduioo opuajoouoD oqj as 'ugioouuofui
-OUI EA9nu El '0A9nU Oí Ep 9S OUIOQ SO^n^E^S^ SOI
'yo 'ouanq 'saauojua ¿ ¿sa ouiga osoa joj ^?
¿popaciou anb ñ? 'aqo '"uainbjo ñ opioouoa
A. pBpi|B^9ií '
soq
o^uoa ounbjo oqoasnq 'ouanq 'ñ jopojjsoiu
-oxpnasa ojqoy anb uajnbjo ojqoq opuon^
-oisafojd sauojornoosTO sroj ap rruoñmu rrj
jas oypod js jaqos ouanb anb ñ ozojoq un op
ugiovzuojnv uojpad 'uuinjpsuoa as anb sajvu
ja ua oqopoao as 'ojoq-oooq oun o ojjuoa
oun oqouioj as 'fjggyuodojuan 'osjofo opaia
snajqumsv sns íaavrq rosod
�reclamando libertad y democracia, como en lo
nización superiores, tales como federaciones, con
organizativo donde se agruparon como tradicional-
federaciones, etcétera y vincularse a nivel
mente por rama o federación.218 En este momento
intersindical con sindicatos de otras ramas. En ese
el movimiento sindical, se mantenía siempre al lí
momento funcionaban dos organizaciones que bre
mite, tratando en lo posible de ampliar su margen
gaban por el desarrollo de los sindicatos: la
de acción política. Se trataba de explotar al máxi
CNDESS, Comisión Nacional de Estudios Sociales V
mo las contradicciones existentes al interior de las
y Sindicales -creada especialmente en forma tran-
,
FF.AA., actitud que provocó muchas detenciones y
sitoria en dicha fase- y ASU, Acción Sindical Uru-
¡
malos momentos.
guaya -de filiación demócrata-cristiana, poseedo-1 j
ra de vínculos históricos con el movimiento sindi- il
Una de las ventajas de la legalización fue que
se podía reclamar por derechos. En el caso de
los funcionarios del CASMU, después de la asam
blea constitutiva:
A partir de ahí asumimos que estábamos
dentro de la legalidad y fuimos al ESMACO a
reclamar el local sindical y ala intervención del CASMU con planteos reivindicativos. La
intervención del CASMU negoció. Hasta que
no nos anotamos en el Registro no nos devol
vieron el local.219
Desde el principio las organizaciones estuvie
ron marcadas por la lucha de tipo reivindicativa y
la lucha política.
En este 82 comenzaron el seguro de paro
en FUNSA, ajines del 82 los despidos. Hici
mos la primera olla sindical que hubo en este
país en ese entonces, en octubre del 82. Que
yo no digo que fue sólo producto del gremio
de FUNSA. Fue producto de que nos ayuda
ron muchos compañeros del SERPAJ, de este
curajesuita Mosca y de toda la gente que tra
bajaba en el SERPAJ.220
cal uruguayo.
Desde el primero de los centros nombrados -al
cual en cierto momento pasó a integrar José D'
Elía- se formaron las asociaciones de profesiona
les del Círculo Católico (salud), el sindicato de
ONDA (transporte interdepartamental) y AFCASMU
r (salud). En una primera instancia había existido
un cierto clima de desconfianza con estos centros.
En el caso del CNDESS porque, en el mismo se
encontraban militantes vinculados con sindicatos
amarillos; en el caso de ASU, hubo resistencias
porque su nexo internacional más importante lo
tenía con la ORIT, central Latinoamericana, que
dependía de la CIOLS, organización que había
mandado un telegrama a Bordaberry en el momen
to del golpe de Estado, señalando que: por fin,
iban a existir en este país sindicatos libres. En un
marco en el que la mayoría de los dirigentes no se
conocían entre sí, se alimentaba un clima de des
confianza mutua. De todas maneras, los trabaja- >.
dores supieron sobreponerse a los prejuicios, y se ^
nuclearon en estos centros, que en la época fue
ron muy importantes para convocar a los recien
temente formados sindicatos, y para habilitar es
El 7 de diciembre de 1982 los trabajadores de
la bebida realizaron una movilización de una hora
pacios de reunión, asesoramiento y ayuda a los
trabajadores. En el entorno de ASU, se reunían J
en Cervecerías del Uruguay, dando inicio a un con
militantes del COT, de los Metalúrgicos, de la fá
flicto de 42 días que culminó con el triunfo
brica INLASA, de FUNSA. En este ámbito se reali
de los trabajadores.221
zaron reuniones y mesas redondas, y debe seña
Asociación de asociaciones
jadores que fueron varias veces detenidos por es
larse también que en este marco hubieron traba
tar en ASU. Sobre la base de las coordinaciones
En muchos casos después de conformar las
realizadas en estos dos centros se constituiría el
nuevas asociaciones por empresas, casi natural
PIT, con motivo de la preparación del acto del pri
mente su buscaron asociarse en formas de orga
mero de mayo de 1983.
122
�\
sapre^ioduii uojanj o^p BJBd ¡opjanaB ap asjauod
anb
jauíud un uojBjaua^ anb bX 'soiAajd so^aB^uoa so^
-^uoo anb soa^Bjaouiap soAi}BaipuiApj
-iiujad o^sg 'SB^sipaipuis so\ aj^ua o^uaiuipouoa
-ipuis opaiuiiAoui pp uopipBj} b^jbi Bun uBqBnu
-np sB^jap uoa ozipaj as uoisnasip Bq BAippiui
b^ uojBUBduioaB VSV1MI 3P sajopBfeqBJ} soq
-bjj^ :buo}bdoauo9 bj U9 sojund ojpna uoj
uojbj^o^ a^uauípuy ojad 'SBZUBijuoasap uoa *SBp
*bi}siuuiv - pBpaqiq - oijbjbcj - ofBq
X
sapiaos
-B3}UBjd 9
soAipfqo
ubj^
'SOOnqod SOAipfqO SO| U09
S9^BJoqB| soAipfqo so|
UOJ9IUn 9S O}3B pp BUIJOJB^Bld BJ
ñ vpuv6}Q 'zajvcijy ouua^mo ajqua fi33V
ua souiruoqvja r>\ [861 3V¡ oíítdiu ap ojaiuud
-udjap sd] so]]a ajqua ^sapopiapou opuvwvj6
BJ^UOO BqDrq B| 9p 9Í9 p OpiS UBiqBq O^U9UIOUI 9S9
UDqDzuopvo sou ou SD^uaj^^^ ofirnu ap oiaui
-ajd p U9 uopisodo ns jod opo^ 9jqos 'BjnpB^9ip B^
uajqumx TlQ3V^d 'sajzrniuaauoa so] 'soasvci
so] ua 'STjjsajdí su] ua sauomnai souimauq
-opaap sbj 9p uopBzipaj bj jod X 0861 3P o^asiq
unniaj ou svuiap soj 'QSV U9 souimunaj sou
-rqqsuo9 9S sauainb sajopBÍBqBJ} so^ uos opiaui
\ap muxopoid zrj xyuosaoau vjn^an^savjfm
•Bjnp
i Bjpoa Bqa^ bj 9p BTpjren^uBA bj U9 uaX
-OUI 9^S9 9p jqjBd B 'BJOqV '^861 3P SBUJa^UI S9U
aijua 'zapupuja^ ojv^ 'zauvajv ouiua^mQ
'vpuv6iQ 'juojduias vqvjsa apuop aou
siBd pp o^pqod BdBiu p JBiq
-odd souijn^ sojvoipuis souva ap uujg 'so^o
Bzj^nj BpBiSBUi^p uis 'so^i^qod sop^
soq
-UIB9 O^qiqiSOd SBSBUI 9p
-oiaunfu vzuaiwoa anb opnoznxodio ajuaui]vaj
oaiun o] anfanb vjopowpjooa vun
'vudfvj ud 'oipvjsd p ud japuan r>ir>d sos^d
zdjp dp souoq iDDsnq r> opuanna 'saja^no op
-UD^uid sduaagfdp uojx>u9]\ as sopooypuis scrj
•oXbui ap ojauíud p BpBq asjiunaj ap o^sodojd
p uoa soiuiaj^ so^uqsip so^ b nSV ^psap Bjpjjag
IRTW ^od BpiAOiuojd b^jb3 Bun ap opqjBd BiqBq
S9U9A0f X S9J9.fniII 9p UOpUBdB B^ *BpU9IAlA 9p
ppiui BuopaoAUoa Bq zzz-oá^ui ap ojauíud p BaoA
U3 fis^v u3 BpByojJBsap B^sa 'SBiAajd sauoiunaj
S9^BT90S S9J0PB S0A9nu 9p BpU9J9UI9 B^ O}U9S
9id9J O\ BUO^B9OAUO9 B| 9p SBS9jdJOS SBJ9UILld SB|
-uoa as *sapjoqB^ sauopBposB ¿^ UBdpi^iBd anb b^
BAl}BJ9d009 SB^ 4S9^BpOS SO^U91UIIAOUI SOA9nU SOJ
p Bun BjnpB^oip ts\ tsj\uoo Bq^n^ bj ap a^uajj p
'sopbziub^jo sa.iopBÍBqB.1} so^ b 9^u9uiBA9nu osnd
'[BJ9U9Q B^pnj^ ^\ anb pn^i p 'anb X 'BjnpB^aip
B{ BJ}UO9 SBSBUI 9p O^9B UBJ^ J9UILld p U9 OUIJOJ
-subj^ as oXbui ap ojauíud puopipBj^
p SBuosjad 000 081 3P Bpuaojnouoa Bun uo^
Xld P B9OAUO9 O\
OAqBpi^aq opBpj pp sBjanp sb^ :oapbd
J9}U9UIBUinS OpBdS9 Un U9 0qB9 B OpBA9||
BJBd osiuiaad p auaqqo as mqB ap i z 13 "opB pp
uopBzipai bj a^xuijad OAqnaafg japoj p bj9ubui
SBpo^ aa -apisod oqaaq BiqBq sb^ anb pBpip^a^
B^ ireqBpiA sa^uBaoAuoa sapjoqBt sauopBposB sb^
anb cqsand o^iaiqnasap p zaA Bjauíud jod opuBp
-anb 'Biuodxa as opiaiuiiAOiu paou p iqB anb bX Bp
-BsaixiB Xnuí anj uoispap B^s^ 'o^aB p JBZipaj
'osiuuad Jipad BJBd BzuBijuoa b^ Jiunaj 'oq
SBqanuí sb^ ap Bun ap jqjBd v '8861 3P sbsbui ap
o^aB p anj 'o^anj ap ouisqnBq ns 'sajopB.feqBj}
ap o^uaiuiiAoui a^sa ap uppBuipjooa b^ b ajquiou
un jauod ap pBpisaaau b^ ap ouiAOjd ajquiou ns
'oXbui ap ojauíud pp OAqoui uoa Baja as 'jjd 'sajop
ap paipuisja^ui oiJBua^^ ^g
•sopaipuis ap sodnj^ sop
o^uaiuiBajaaB un oasnq as anb o| jod 'so^
-Baipuis so^ 3P uopBziuB^io ap odq ap X sanbojua
ap SBpuajajip b JBAay Bipod uopB^uauíqjBduioa
B^ 'pBag pjBqaig un^ag -oj^o p jod
SS3ON0 PP S0I ^ P^lun Jd ílSV 3P sopaipuis so]
sopBjsp jin^as ou ap p^pisaaau bj asjaaouoaaj p
uopB.uipjooa ap sauoiunaj jBzipaj b uojBzuaiuoa
as ^861 ^p pp sasaui souiqp soj
Xld ^P
^a X &86I 3P oXbui ap oiauíij^
�cal. Uno de los hechos que se destaca especial
mente, es el tono, el lenguaje de la proclama.
Se dijeron las cosas más duras pero de la
mejor forma dichas, para que nadie las re
chazara.225
Y creo que, en ese Io de Mayo, las consignas
fueron muy bien evaluadas y muyjustas, para
permitir que mucha gente entendiera.226
Derrotó a la dictadura desde el punto de vista
de que, la gente perdió el temor. Esta fue la
principal derrota. Una dictadura que sembró el
De alguna manera la proclama reflejaba una
unidad total, de los trabajadores, con
tra la dictadura. Esto se ve en un discur
so unificado, un único discurso, leído
por varias voces.
124
terrorismo de Estado, que utilizó la tortura psi
cológica, lafisica.227
�S^I
Xa opi^uas a^sa ug -sajopBfBqBj^ sox 9P soa^uBxd sox
SOI '8861 9P oAbui ap ojauíud jap sa}UB
XB Biajafa as A B}sisBq a^uauíBpunjojd anj
soj uoa uoiaBxnauíA Bun^uiu uBiua^ ou sopaipuis
UBjaÍBJ} anb 'UBqBdiax^iBd anb so^Baipuis so[ b bi
SBpa^oíd SBjauíud sbi A
sopi^JBd sox uoo
-xxa as -sauopBziuB^io sbx SBpo^ uBdiai^JBd apuop
\a aAn^qsuoa b\ uoianxosaj ap buiixbui
ns -soai^jnxB^aui sox ^ '93O^ '^OO 13
Buijojuoa as BdBp B^sa ua xid PP uoiaaajip Bq
-ap o^uojd anb SBSoa 'B^uanauia ap sbui uoa BqB^
anb soiuiaj^ sox J^ opBJ^a^ux opBiJB^ajaas un jod
\e OTAaad 'ouBuaxd ouitqn p ug uujnao ap uojbC
'fl83V 'oaBqB; \9 '(pnxBS) oaixo^B^ oxnaji^ 'VSNQ3
ap sa^uB^uasajdaj :oiaiui xa apsap uojaiAn^sa
891 uojBdiaqjBd '^-861 ui2 I9P oAbui ap ojauíud
-uoa as 'asBq ap aquioa ap uoiunaj Bun ua A sbuos
-jad pui ap sbui UBqBdiai^Bd souBuaxd sox 9a
Xld I3P uoiobziub^jo Bq 'osxnduii xa
szz-oipjdd as o^sd ugjjnjudsajddj ap scuisiu
-vaaui so] ap vi]anci vj uoq -^aif ajimisvq rúa
\DD\puis ayuDjuasaddaj \a x>qu\oa anb o\ x '1
-najpms \a ua m^nosyp as anb o] ap ofaifau \a ñ
íiaanii anb vpnasjp a^iauiayuaurmiiad ojuami
-moui \a oiad ^oxuouiapund un unja sauoisno
-sip snq -sopoaipms o¿ '09 '9pw-i6 unj nsnui
nun unja sounuajd soj anb opjanon aui oñ 'oap
-njaouiap a^uawnpunfojd ojad 'opnuapjosap
ñnui 'oambjnun ñn^^ -^Id WP oiuaiuinuoiounf
\a rúa jnon^sap nuad n\ ajnn anb oajo anb oq
uouap^g xa ua XNO ^1 9P
jopBuipjooa \^ uoa a^uauiB;unfuoa BfBqBj^ as Bad
-ojna bji B^sa ug -soÁBn^njn sajopBfBqBj^ soj ap
uoiaB^uasajdaj ua xiO ^I^ ubCbia bpub^iq ¿ UBnp
A pBag pj^txaiH soub soqanuí ap sandsap zaA Bjaui
-ud jod 'XBuoiaBUja^ui oÍBqBJ^ x9 Buiopj as
a^iodsuBJ^-xa 'sojauíxoui 'saxrp
bx ap 'oupiA \^p saaopBfBqBj^ sox '
sox 3-qua saxBJoqBx sauoTOBiaosB sBAanu uoj
-Baja as 'so}Baipuis soAanu OC uojbuijoj as oAbui
ap saui \^ a^uBjnp ojos 'Oai}bziubjo ox ua a^uaui
-X^}uauiBpunj sa^UB^Joduii Anuí uojanj x^aipuis 0}
-uaiuiiAoui xop joua^ui p 's^^andsaj ap
-ud sbx uojafnpojd as zaA ns b ¡oaqixod o^oxBip xa
oziq anb ox 'so^BDipuis UBqBuins as BjnpB^axp bx
soai^xiod sopi^Bd sox aj}ua sauoiaBuipaooa sbj^ui
-bd ns ua BpBpjoqsap BjaiA as Bjnpnj^sa B^sa anb
•opi^sixa üBiqBq ou o^uauíoui
apa B}SBq anb paipuis o^uaxuiiAOUi xa A sopB}ijiqBq
-ua^ ap pBpquBa bx Jod 'o^uaiuiBuoiaunj ap pBpiaBd
bx ap B}siA.ap o^und x^ apsap sauoisnajadaj
ouBuaxd x^p SBaqsijapBJBa sbx 'o;uauioiu
Xap sajopB sox 9P oun ^pjanaaj un^a^ 'sauois
-nasip sbx 9P uoiaBjnp bx jod Á BqBdxaqjBd anb a^
Bqanx bx BqB^uauíajaui as anb Bpipaui v
•o^oa un b
ouisiub^jo BpBa 'uoiaBjapaj ouioa BqBn^aB as a^
bj}0 jod :sopBaxap ap BiaBJaouiap bx ouiixbui
tvoiqnis oxn3ii^iaoia[
jbx^^sui BJBd sosBd soaauíijd sox uojaip as ouisiui
Xap sandsaa 'BjnpB^aip bx ap uoiaBzixBuij ap oai^x
-od osaaojd opBpxíP í9 ^J^d a^uB^oduii Anuí oqaaq
un anj 8861 9P oAbui ap oaauíud jap o^ob X3
vhoh vq :g86T"S86T
�partidos políticos, después del acto empiezan a
primero en once años, realizado el 18 de enero de
realizarse las primeras coordinaciones tanto con
1984.
el Frente Amplio como con el Partido Colorado y el
Pero no debe perderse de vista que todas las
Partido Nacional. Muchos de los políticos que des
acciones del movimiento sindical se encuadraron
pués conformarían parte del próximo gobierno co
durante todo ese año en las múltiples acciones en
lorado participaban de las coordinaciones y de las
las que participaban y se encontraban trabajado
manifestaciones populares.229
res, estudiantes, cooperativistas, movimientos de
En agosto de 1983, la dictadura clausuró una
publicación del SERPAJ. El sacerdote Pérez Aguirre
mujeres, partidos políticos que en su conjunto ge
neraron una gran dinámica movilizadora. Ejemplo
junto con otros sacerdotes realizan un ayuno que
de ello fueron la marcha que los estudiantes
culminaría el 25 de agosto. Como forma de colabo
nucleados en la ASCEEP231 realizaron en setiem
rar con la protesta, el PIT coordina con los repre
bre y que terminó con un acto en el estadio Luis
sentantes de los partidos políticos realizar un apa
Franzini. O las movilizaciones del 9 de noviembre
gón de diez a quince minutos acompañado de un
organizadas para reclamar por libertades públicas
caceroleo en las puertas de los domicilios.230 Se
y por el respeto a los derechos humanos. El apara
partía del supuesto que se necesitaban acciones
to del Estado contestó a la misma con un gran
en que la gente participara colectivamente y desde
despliegue de represión callejera que puso en fun
su casa, animándose a protestar y participar en
cionamiento ante los 30.000 participantes.
forma masiva.
Otro de los grandes acontecimientos en que re
El caceroleo del 25 de agosto fue el
sulta difícil distinguir y aislar la actuación del mo
primero de su naturaleza, siendo ésta una medida
vimiento sindical del conjunto de las fuerzas po
de lucha que se repetiría muchas veces, cada vez
pulares fue el gran acto del 27 de noviembre de
con mayor frecuencia, a lo largo de toda esta fase.
1983 convocado por el PIT, SERPAJ, los estudian
Debido a su masividad, fue una de las medidas de
tes a través de ASCEEP, FUCVAM, el Partido Na
mayor importancia en la lucha hacia la democra
cional, el Partido Colorado y el Frente Amplio. Sin
cia. Los caceroleos se fueron trasladando de la
embargo, en este acto, llevado a cabo en el Parque
puerta de la casa hacia la vereda, y desde allí ha
Batlle y que tenía por finalidad reclamar la reali
cia la calle cuando se caceroleaba caminando en
zación de elecciones nacionales los trabajadores
el transcurso de una manifestación. Duraban diez
se distinguieron por participar de la manifestación
o quince minutos, todos al mismo tiempo en va
con pancartas que procuraban recordar el tema
rios puntos de la ciudad, con este tipo de
de la amnistía de todos los presos políticos.
movilizaciones se pasaba de lo privado a lo públi
co, la resistencia volvía a ganar la calle.
La lucha sindical
En cuanto a medidas de lucha más particula
res y tradicionales al movimiento sindical, el pri
mer paro parcial -de diez minutos de duración se
En lo que respecta a demandas más específicas
de los trabajadores, dos grandes conflictos se de
realizó al mes siguiente, el 12 de setiembre del
sarrollaron en el verano de fines de 1983 y princi
mismo año. Todavía no estaban dadas las condi
pios de 1984. Uno de ellos fue el conflicto de ILDU,
ciones para efectuar respuestas más radicales. El
en el sector textil. En dicho conflicto se ocupó la
paro acompañaba una denuncia presentada por el
primera fábrica desde la Huelga General, termi
PIT ante el Ministerio de Trabajo por irregularida
nando con el ingreso de los militares que procedie
des que se constataban en los diferentes lugares
ron a desocupar la planta. El segundo fue un paro
de trabajo. Este tipo de medidas también se irían
en reclamo de salarios llevado adelante por la UTC
incrementando hasta llegar a un paro general, el
el 12 de enero a partir de las cinco de la tarde.232
126
�¿z\
HSV OAiqDjy •s^.iopEfEqE.n so| sp eseui
'lid PP soiuByoduii sbiu s^ju^Suip so[ sp oun|E uod opBjjsg -soi^b so[ ^p Ejoq
^Ml "*^ '•'F^fr^'^ ^ip7':''^^ r*#j**^f^pir ^ rjj^
^^
H4 lí*;
^^ ^ ^^ *• -^; ^^ l^
^*¿^ •>^^..,*
X
��6^I
• • •ugpaañojd Toun
oip a\ fijjd jp gojoa as 'opnj ojjo jodugiormjaD
TIS IDZIJDUDD TDipod OU dnb PpjainbZl ap 9^
-ua6 ü] üpojr, 'ugiomzijjaoui vj npoj gajonu anb
aouvcm un 'mpnj ua 'jvojpms mamaouiap
ua 'ug^rodxjqsodua tugpnznw6joua sowxu6o\
p ax^ua opujnasuBjq o\ opuaiuinsa^ oapipd \ojq
'nsuajui ñnui 'vau ñnui mouauadxa rmn 'ig
ap oun o^auíoui a^sa Á 8861 3P oábui ap ojauíud
-pxpd \adod un grjdiuna jrjrj ja srguiapo apuop
:sasaui
oqao sosa ua anb Bpuas o^auíoui pp sajo^aB soj
o\ anf'sowo sosa ug 'uapio ounsuaumd ap oo
uuojduias
Baqdxa o; ouioa souiBaA *sa;oj (sofaiA) soAanu asop
-u^auípp 'oiqurea opa 4f86I 3P oAbui ap ojauíud
pp sandsaQ '^^jnpBpip b; bj}uoo Baqipd Bqan;
-uoa ¡a opipjad ^iqBq BjnpB^aip B^ anb Bpipaui b^
ua oiajis ou uopBzip^ap b^ soqaaq so^ ug opuej
-ado Á opuBn^aB orn^is anbunB 'p^ap opBJBpap
anj xid I3 ojBd pp uopBzxpaj b^ ap opnpoj^
-uaiuiBfap p Á puo^B^appuB oarpjaouiap apajj pp
-BpBuirxojd^ ^^s^q 8861 3P oXbui ap ojauíud p
opqjB^ pp o^
B^ oziuouia^aq j^j p ^861 3P oiunf Á o^^eui a^uaui
apsap anb asjaua^sos apand Riairem
Bjn^dni B^ uoa 'pab^ qn^Q pp sopjanaB soj uezq
-boj as ojBd apa ap sandsaa soaqBjaouiap saanBa
p ^jeiiio} '-puop^u oaiAp oxed oso^pca un ozxpaa
as anb ua mp- oiunf ap ¿z pp sandsap a^uauíp^
-uauí^punj '^861 3}ui2.inp anb pd^d 'j^inapjBd ua
^pjambzr B^ ap Á pjaua^ ua soapipd soppj^d so^
ap oapipd op^dsa p ^q^dnao 'uopisodo ^\ xezaq
-^oua p xid P o^uauíoui a^sa bp^h "oaqipd
anb paipuxs s^ui pj un jqduina ^ qzuauíoa xid P
o}xa}uoa a^sa ug uoua^ue outb pp b^ anb Bjnp sbui
^u^isuoa Bun oXa^ as o^ob apa ug -soapipd sopq
- jBd so^ ap sa^uB}uasajdaj b ojajqo opiaiuiiAOUi p
jod opbziub^jo o^db pp opBjpa p Jiqns b jb^iaut
ou o apaiuaAuoa sa is a^nasip as apuop '^861 3P
oábui ap ojauíud pp uopBjqapa b^ b oujo^ ua pa
-ipuis o^uaiuiiAoui pp jouapi pe 'uoisna
-sxp ubj^ Bun aanpojd as oajBui a^sa ug
BJBd o^uauínj^sui ubj un ang BjnpB^aip B|
anb ^iqBq 'oÍBqBJ^ ap sauopipuoa sb^ jbj
-ofaui BJBd Á. ouBps p jBJofaui BJBd a^uauíBAqafqo
anbjod sopB^pp Xnui UBja jBpdod A píaos o}uaiui
-iaoui p opo^ ap soapipd soApafqo so^ A ppos uop
-bziub^jo B| aj^ua bj3}uojj b^ 'pjaua^ ua o|qand
p BJBd A sajopBÍBqBJ} so^ BJBd SBjnp Anuí UBja sa^
-Bpos A sBaiuiouoaa sauopipuoa sb^ anb ua opiaui
-oui un ug 'SBaiuiouoaa odq ap sauopBaipuiApj
sbj BJBd
\etÍ9\
o^uauínj^sui un ojadnaaj as
anbjod p^uauíBpunj anj Bqanj ap Bpipaui B^sg
•sasBp
ap Bqan^ v\ japuadsns uBqBasap anb bA pjauaB
ojBd pp Bpjjap b^ b uojB^sodB opqjBd apa ap sa^
-UBJí^a;ui so^ sapaipup sa;ua^uip soun^p una
•opBJop^ opqjB^ p uBpauapad anb uopisodo
-ui so^ b uopBpj ua so^aqjuoa uaanpoad as oduiaq
ouisiui p ojad 'BjnpB^aip b^ JB^o^iap BJBd osuas
b; ap sojquiaiui ojBd p uauodo as -SBJoq p
pjaua ojBd jauíud p ozipaj as ojaua ap 81 13
-uoa un ^bh 'sopi^ed so^ uoa paipuis o^aiuipv
-OUI pp SaUOpBpj SBJ JBJ^SIUIUipB OUIO3 B OUJO^U3
sapqap sapuej^ B-iq^q ^861 ^^UBjna 'o^opip ap
Bapi B¡ ap asjBjqBq b ozuauíoa Á 'ojBd p 3}ub opq
ns ap sa}UBja}ui ap pn^^aB B| jod
oipxd sa^ 'sajopBfBqBj^ soj uoa
oiunaj as qpum^uBS 'Ví oqnp ojaua ap 0^ 13
ouisiuoí^^pid pp ouajj ;g
ee^;-B;sa;ojd ap BpBUJof
b; b jinqu;uoa A sb;;o jBadp^ b sapuiuua; sbj ua
UBqBapnu as anb sajopB.fBqBj; ap sauopBziue^Jo
ap A uopBjqod b; ap sajo;aas ap sauopaqpB sb;
SBSopuBna uojanj 'zaA ns v 'sopBziuB^jo uapaj
-auiqpB as a;uauiBauB;uodsa anb OAipui ojBd a;sg
-mg -pTjpijpD ua ñ puppuno ua ounspimpodun
apodsuBj; pp sBsajduia sbj;o ap sajopB.fBqBj; ubj
-ojnjaip ouiaiqod jv ajqjsici ugiaisodo toj scui
-sa ou sapna so; ap soqanuí 'oueqjnqns A ouBqjn
j ap ojod un opouauab scnuznqvH 'VU
UBqB;sa o o;uauioui asa B;sBq sopbziub^jo uBqB}
^^7ajua6 r>\ nsod zno
�Sí, y a los partidos tradicionales se les marcó
retomaron sus antiguos nombres y reivindicaron
el ritmo de acción. Y se los trató de contem
sus tradiciones. Durante el año 1984 se produjo la
plar, de irlos llevando, que siempre se busca
liberación de presos políticos y volvieron militan
ra que estuvieran todos, que no quedara na
tes que estaban en el exilio. Esto generó un cam
die afuera, y, en algunos momentos, cuando
bio dentro del PIT, en la medida que volvían aque
se ponían muy densos para poderse ir, se les
llos que habían sido perseguidos. Esto generó difi
marcó también, como en el paro del 18 de ene
cultades, en la medida que fue muy difícil unir lo
ro del 84: bueno, si no vienen, vamos noso
viejo con lo nuevo. Se restauró lo viejo, sin dar
tros. Y mostramos que íbamos y que se hizo.
cuenta cabalmente de las nuevas formas de traba
Y, entonces, tuvieron que corregir la línea por
jo que se desarrollaron sobre la experiencia de los
que eran conscientes de que no podían dejar
años de resistencia, como si el peso de la tradi
de seguir atrÓLS del movimiento sindical y ahí,
ción hubiera superado la importancia de la prác
con mucha inteligencia, a partir de ese mo
tica real. Las consecuencias de la reunión de lo
mento, el régimen actual que vio toda esa si
viejo con lo nuevo es vista de diferente manera por
tuación y que vio toda la potencialidad de ese
parte de los dirigentes sindicales consultados. Para
movimiento de masas que surgía y de lafuer
Bouzas, el proceso de fusión de lo viejo con lo nue
za del nucleamiento de las organizaciones so
vo fue positivo.
ciales, se dio una política para intentar divi
dir eso porque, si eso continuaba, peligraba
la conducción política por parte de los parti
dos, es decir, por lo menos, por parte de los
partidos tradicionales.235
Hay un gesto de grandeza de la dirigencia sindical joven, ¿no? Es decir, si bien se ve preci
sada a ocupar un lugar en él movimiento sin
dical naciente, es consciente de que su situa
ción es circunstancial, transitoria, porque los
dirigentes auténticos son los que no están, los
La difícil articulación de lo nuevo y lo viejo
Aquí es donde puede observarse uno de los as
pectos más importantes de todo el proceso: la res
tauración del estado anterior, a través del resurgi
miento del mismo tipo de formas de organización
previas al golpe de Estado. La dictadura no pudo
modificar las pautas tradicionales. En lo que res
pecta al movimiento sindical, este proceso de res
tauración tuvo aspectos positivos, -el recuperar las
viejas tradiciones-, y elementos negativos -tales
que están presos, los que estaban en el exilio.
Y digo que hay que separar porque esto no
quiere decir que no se hubiera intentado re
construir una organización sindical que era
el PFT convencidos que la auténtica era la CNT,
y llegar a una instancia en la cual buscára
mos cómo unificábamos. Pero con alguna ex
pectativa de esos dirigentes que habían naci
do.
Creo, a su vez, que los dirigentes que volvie
como cercenar las nuevas experiencias-. Según
ron y que salieron tuvieron una actitud recí
Juan Rial cuando el movimiento sindical se reor
proca, porque no dijeron -somos nosotros y
ganiza lo hace sobre: la matriz organizacional e
entonces los jóvenes a sus lugares donde es
ideológica en que venía desde los años 40. Tam
taban, sino que ahí se planteó y el movimien
bién debía representar los cambios que se habían
to sindical supo resolver muy bien eso dicien
procesado en la sociedad sin romper la matriz.236
do: acá no somos ni unos ni otros, somos la
Desde un principio el PIT se planteó como una
continuación histórica de la CNT. Las primeras aso
ciaciones se plantearon como la continuación de
los sindicatos previos a la dictadura, y en la mayo
ría de los casos al restaurarse las libertades
130
suma de los dos. Y, hasta tanto los gremios
no vayan haciendo sus elecciones y definien
do sus dirigentes, la dirección es la suma de
las dos, la de ayer y la de hoy...
���eei
u ojuamncioui ]d afíjns opuuno '¿ upo\ 'morq
-Bpip bj 9p Bpips bj ua uBiuodmi 9S 9nb sred pp
sbui9^ s^piTEJ^ soi ^ oujo^ U9 opj^noB un b uojbí^
-9[^ so^i^iiod sopi;jBd soi ouioo
O}U9iuiiaoui p o^ub} 9puop oi9Bds9 un
o^'OHdVNOO q OHdVNOO ^1 U9 uopBdpi;
-JBd Bl 9nj BJnpBpip BJ 9^UBJnp
O}U9iuiiaoui pp uopoB Biximn Bq
SB{ JOd SBpBUIi^í3I *S9pBpiJO^nB
-nj SB^ SBUISIUI SB| U9 9SOpU9I^ip 'S9pUOpBU S9U
-opo9p sbj U0IBZIJB9J 9S ^861 3P 9Jqui9iAOU ug
6^pjuarunaoui ]a ñoq auap
-su u] 'pupijouidido u] 'pupia^uado u] duznbu
anb oqni¡ svui anb so] ua 'gipuaddu as suui
anb so] ua 'soau suui so] 'joaipms o^iaiunnoui
]a udud 'uodanfsouu g sosa^ •
]ap sajuu ap
'gg jo gg ]ap ou 'ugprqxjsuoo u] ap mouauadxa
u] uodaicnn ou oijpco ]ap uacqann anb o poigo
u] ap uajps anb sa\uaGuxp so] anb sa [osaoodd
a\sa ua] la\uujdodm\ ñnui ]adud un anb
:uoxuxdo
S9 BOpBUiapOjd B^9 9p SIS9}UIS OUIO^
"SBpU9U9dX9 SBA9nU SB^ 9p O^U9IUipOUODS9
('") udnosadfñ uzanbu gvpdad as odad opojaui
-9U1 D] U9 '9]lJU]9pD U9 Q^ ]9p 'UgiDD9Jip U] 9p
o6juo U99UI] as opuuno '¿ o]jvj69jw a juzpa^
uodaiqnq ou ynbu 'ajuauijDdrquu uodud6ajui ag
U9 S9UOpD9]9 OpU9l9npOjd UDCl 9S 9T\b U9 Upip
sisuD u] 'yuJMñ ü? 3P sisud u] supdooad ujsuq
'ooijyumujq anf soiuiad6 sodjo ua 'suuia]qodd
-ms ugiD09J]p u] u u9O]9na so]]9 ñ somi9j6 so]
soj9uvduio9 U9(i]9na upnp vunbuiu uig "¡U9ip
-odd -soíain so] ap o]os sa ou udjno u]- y^g ]ap
dyud usa 9p xni9U9U9dx9 u] uoj9iarp ou 9rib
-opudauab suquiu ap ugpuaiunuioo ap srjuiajq
ap sodduuduioo suui uodUdbajuiad as uoy sau
-d)dp SOU9JUO souismi scq uoo sajooipins sdd
-pjpjd snj ñ ugioonpuoo u\ imiuoj^j ñ uou suui
8Z-oi]vca ]a ua uuqujsa anb so] ap anb uuuo u]
ap oun vpoo anb o^uduioui jd o ¿ \r> sopiu
O^ 9p SBPU9JB9 SB| 9p BUQ
ry\ vudiidd o^sa ¿ 'osdjd gfvoo so\]9
apuddod sa]ua6inp sofain so] ap ugiouzijoajji
-uis uoj9ipnd o¡ ou 'uojainia 07 ou ouioo ñ 'uojl
ñ mouauadxa gdadnoad as ('") sauacigfso] ap
-uujq u]apñ upuojsisad u] ap sajoaipuis sajuab
ñ uzanbu uuib uun ocm\ osa S9ouoiu^ ~uia\
O] sopu] sopoj ua sajodauab suaui] ug noiais
'ugiS9i]pv uoid uun uoiqwvi orp 9] OS9
-ipms sayuabuip sofaia so] xodnoo u uodaruia
OIJDC9 ]9 U9 UOÁ9\(m^S9 9nb SO^ioBuip SO] OJ9^
auidoua u] dod 'oudsiuuoaui ayqop un dod sajoo
-aiain o¡ ou o]S9 \901p0 u\ U9 uojomn^so anb ñ
ap %qq ]a ua gmuuaj soíain so] ap upnoba\\ u]
s9]U9duip snsu jujnouici rnpod arpuu ru • • 'sop
-uip so] ap opdaiuiuzu]dsap ]a uoo sosuo so]
-9D]9 'op^iud o uop)]od u^sandodd uunduyu u
-ujnoma m jopas unduiu u apiauiuuuppdud
OpU9U]]U OU 'OpUZjp^JUd OU 9^U9U1UÁ
:9nj o
-up uqo]S9 anb oyuaiunciow un 'opo\ ap uunaua
íod tiopufoquj; ]ap aunuuun isu^ uuip oñ ugis
-aqpu uujB uun 'osaoojd \a anf ocipudppjud
ñnui 'ojuaiwiaoui ]ap o^uap ouu^un a^anf
ñnui ooiDui un uaiqwu] oip osa 'saauoiug 'sa]
-uuoisofoud sauopuioosu su] u ojuajLfjD umu
-od as anb suuo^suuu] sauopoasvp sus^ 'xuu
-opsano uuaipnd u] aipuu anb ñ pupjummun
dod udaid^a as anb :ugiooad\p uun m6a]a as op
-urmo uqudnoodd as anb usoo uun osnpuj 'sai
9nb
o\
Lzsauoiou^uodfuoo suuismi
su] uodaioodudv saouo^uo '¿61 ^a opijjuadsns
opupanb udaiquq opoj ís ouioo udg usadd oa
-njsa anb a^uab u] uoo ouisiui o] ñ UoduuiuuiQ
'upang ap ugisici u] uoo uodaiuia douapca ]ap
scrj sosadduuqujsa anb so] u uoduj^s opuono
suui unu ñ gwuiddi as suuiop o] IMD-Jld ^]6is
u] gpanb ñ douapca ]ap sodauuduioo so] uodaiu
-ja anb ujsuq ojhq uqudiopdud ajuab urj
9p BJBf9p
-uaduvp so] ap ugiouudisap u] ap 'uauqufdod
sauoiouziuubdo su] ap ugpudaua6 ap osaoodd
asa opo^ '
]a ua api/jadns u] u a6ms 'zn] u]
U9 O SOS9jd UBqB}S9
B| 9nb O
9nb SO\
OiqUIBD Ug
BJ19JJ9^
�Según algunos dirigentes la participación en la
Concertación fue un instrumento estratégico del
pudieron avanzar producto de la fuerza con la que
contaba el movimiento sindical.
movimiento sindical para juntar las fuerzas de
oposición, para darles una proyección programática
La situación del movimiento sindical en 1985
y no sólo reivindicativa a la movilización democrá
tica de los propios trabajadores.241 Para otros diri
gentes la CONAPRO significó el fin del PIT como
Una vez conseguida la reconquista de la
democracia el movimiento sindical retomó
eje de la resistencia, en la medida que en la misma
sus viejas banderas de lucha. En este pro
se reservaba a los partidos políticos la toma de las
ceso una vez despejada la contradicción fundamen
decisiones, y el partido que ganara tendría am
tal del período de facto comenzaron a ser recu
plios límites para desarrollar sus políticas.242
rrentes en el seno del movimiento sindical las lu
Ante una nueva política
madurez que había demostrado el movimiento sin
chas internas por la hegemonía; en este marco la
dical ante la dictadura, se fue perdiendo en la
hacia la fuerza de trabajo
medida que los objetivos para la nueva etapa apa
Con el advenimiento de la democracia a partir
recían más difusos, en la medida que aparecen
de 1985 comenzó una nueva política por
diferentes visiones tácticas, estratégicas y políti
parte del Estado hacia el movimiento sin
cas. Se reinstala de manera inusitada la vieja lu
dical.
La
misma
se
fundó
en
la
cha comunistas no-comunistas al interior del mo
reinstitucionalización de los diferentes
vimiento sindical que haría explosión con la inte
aspectos de la vida sindical, reconocién
rrupción del III Congreso del PIT-CNT en noviem
dose a las asociaciones obreras, devolviéndoseles
bre de 1985. La única actividad unificadora de la
los locales, etcétera, proceso que no estuvo exento
lucha de los sindicatos, que además le permitió
de luchas por obtener indemnizaciones a los cuan
continuar fuertemente vinculada a otros movimien
tiosos daños sufridos durante el gobierno de facto.
tos sociales fue la lucha por los derechos huma
Desde el Estado se reinstalan los consejos de
salarios, se reconoce el derecho de huelga, y em
nos.
Al respecto de las condiciones en que
pieza un período de mejora sustancial de los sala
se encontraba el movimiento sindical des
rios que llega hasta el año 1987. Esta situación se
de el punto de vista organizativo una vez termina
dio principalmente en el marco de la empresa pri
do el período dictatorial, Juan Rial realizó un aná
vada, aunque los públicos también contaron con
lisis de los datos del III Congreso del PIT-CNT. Uno
recuperación del salario real. Posteriormente el go
de los temas de mayor discusión previo al congre
bierno dispuso que los ajustes salariales se calcu
so fue el número de afiliados con los que contaba
laran a partir de la semi-suma de la inflación pro
la central sindical. Se presentaron 240.000 traba
yectada y la pasada lo que significaba una rebaja
jadores que serían representados en el congreso;
del salario real. Como forma de negociar los au
según los estatutos se consideraba afiliado a toda
mentos el ya unificado PIT-CNT se inclinó por los
persona que hubiera cotizado en los últimos tres
consejos de salarios porque ello posibilitaba unifi
meses. Como señala el autor: Algunos sectores
car la lucha por el salario. De todas manera no se
criticaron duramente el número de afiliados pre
restauró la ley de consejos de salarios del año 1943.
sentado, considerando que había existido una cam
Se negociaba primero, y luego el Poder Ejecutivo
paña muy fuerte de afiliación, ya que pocos meses
promulgaba un decreto donde establecía el aumen
atrás los afiliados declarados totalizaban unos
to. En el marco de la aplicación de medidas de
40.000.243 De todas manera se consideraron a los
ajuste fiscal, hubo algunos intentos de cambios
afiliados como pertenecientes a la organización.
en las conquistas laborales pero estas políticas no
Desde el punto de vista político, Rial afirma que
134
�•je3ipB.u^ opB}ua}ui UBiqBq anb sooucqsiq
sa}uauip souisiui soj sosbo soqonuí U9 B}SBq A
'so}Baipuis souisiui soj A odq ouisitu ja 'sajBaipuis
SBjnprupa SBn^que sbj ap BJopBjauaaa pBppBd
-B3 a^ianj bj JB^iodos anb uojaiAn} B-inpBpip bj ap
sojauosjad soj Q86I 3P -i^-red v 'BitrepBpnp -e\ í^pc^
•soiuiaj^ sosojauínu jod BpB^ojJBsap Bqanj Bsua^i
b^ b a^JBd ua A sopinCiad ap BpBoap Bun ap sbui
oqnq anb ap o^uaiuipouoaaj pp sandsap japaauoa
b sopB^ijqo
a^uauipjoui
uojap as souBsajd
-uia so^ A oujaiqo^ OAanu p anb uopBjadnoaa B|
b opiqap a^iBd ua saauBAB sapuBJ^ uoaaiAn^qo as
¿861 y^ P ^}SBq oub|bs pp B^sp ap o^und ]a ap
-saa #BanpB^3ip B^ ap uojai^jauía sa^opBfBqBj^ soj
sasred sojjo uoa BpBJBduioa B^p Anuí ouioa bpbj
pp OJ^u^p o oaypadsa jbuopdb ns jod
anb uoo pBpip^p bj BJ^sanuiap jBna oj 'opunuí |ap
jod sepeipjjesap sap^ppqo^ ap joAbui ox^oadsa
-iub^jo ofBqBj^ ap Bzjanj bj jod BpB^ojjap anj
-os A oopipd B^s^ ap o^ind p apsap 'sajB^oq so^
-apxsuoo sa uopBzipaipuis ap bsb^ B^sg '%8Q un ^
Bu^snpm bj ua A %^¿ un b sajBp^a sajopBfBqBJj
uoiaBzijBDipuis ap bsb} bj anb Bpuas joptb ja soiui
-aaau SBpBÍBqBJ^ SBJoq ap pBpquBO ^\ JB^uauínB A
soj b BAaja as anb bjjid *o/ogg jap sa siBd ja opo^ ap
ap sBaxuiouoDa sapBpisaoau sb^ juqno BJBd sbubs
ofBqB.q ap opB3jam |ap Bjn^ouqsa bj jBayipoui 'ou
-Bps p jep^uoa ojo^ B^sa uatq is anb
-aj^ soj ap sauojpBd soj A vad ^1 opuBAiasqo
sbj uoa 0}uaiinB}B3B ap jaAiu ja op^p 'pj^uaa bj jod
-njn osbd p ua sapoipuis SB^sandsaj A
•BUI
-siui bj jod sB^sandojd sBpipaui sbj uBqB^uoo anb
apand 'BjnpB^aip b¡ ap SBoqipd sb^ b
ap o^nfuoa p B^uana ua opuaiuaj^
sopB^uasaadaa UBquas as sajopBÍBqBJj ap bsbui bj
��ZGI
JOd BpBpU9UI09U90}nB B9JB^ Bq S9UOIS99UO9 SBUI
9nb ouisyBnpBJÍ^ \^ *sred p U9 soiquiBD soj opBS
9p OpBJ p B9ydX9 SBU9yq9 SBpBUIJV SBZJ9n^ SB^
9^U9UIfBdl9UUd 'OJOdjODUI 9J 9S U9UIIí^9J \9 O^dopB
-n99Í9 B^ U9 uoxsp^p X uopoiAuoo 9p 'pBpipunjoad
-9CÍX9 J9pBJB9 O^J9I9 'JBPOS XB9IUIOUO99 B9JB p U9
Bl JBiqUIBO B SBpi^Uip S9U0pBUIJ0JSUBJ^ 9p UOp
oyojjBS9p ns U9 uoj^iuipp 9nb
-U9n^ BJ9ip 9nb oy^nbB opo^ 9nb uoJ9ipu9^u9 S9jB^y
-isuBjq 9nb puopBpunj sbui j^pbjbo un
Bq *OpBJJ9^S9p J9S Biq9p O^Bip9UIUI OpBSBd pp B^
ouio9 '9nb U9 o^u9iuoui 9}S9 9p jr^red b 9ng -olio^
-ipu9^u9 uoj9nj ^pos uopBzypoui X uopBdpyjBd
U9pjO IB BZBU9UIB X S0B9 9p SOUIIUOUIS OUIO9 SBp
p oJBqui9 uis 'pBpip^u9uo BA9nu Bun 9p uop
-B9J9 BJ B UOJBpdB S9JB}yiUI SOJ 'S0U9yq9 S9JBd SnS
-bj^soui sojByyui so^ X 'J9uoduii Bipu9^ojd 9S 9nb
uopipBj; bj 9p cyjBdB 9S ou jBuo}Bpip ouj9iqo
-iuiui sbui sb^ jb^jo^o b so}S9ndsip jb^s9 ou uoj
-99OJd ireq 9S 9}U9UiB9ucysiq 9nb uod B}syBnpBj^
S9SiBd soquiB U9 SBjnpBpip sbi 9p uopB^^sui Bq
PP 0J}U9p 9pS9p Ol^jnS 9dp p OUBJ}UO9
•pBpmuyuo9
ns X Buo^siq ~e\ U9 s^nds^p un X s9^ub un bdjbui
9^u9piS9jd p jod opB^n
s9iB}yiui soi 9n^ l 9Píuí 3S ouipuB osbd p ug
osnd B}sg *B^syBydB9 uopnpA9j Bun uojBuiBy
-yns o\ uojbx^soui 9s ou sbsoo sbj BjnpB^oip b¡ 9p
SOUB SOJ9UILld O\ U3 SBpBUIJV SBZJ9nj[ SBJ 9p oX
B| 9p 0UJ9iq0^ pp SB^SyBpOS S0}U9}UI SO^ B UIJ
-091AP 9nbO^q pp J0U9}UI ^B SBJBp
BiqBq 'S9jo^isodo sns un9S *9nb
-n;dru b^ 9^u9uyBuy Á SBpu9U9ABS9
U09 S9pJ09V *0SdBp9 pp 9pJ0q \B SIBd
-U9piS9jd pp 0^U9TUIBf9^ p U0JBUIUIJ9^9p 9nb '
-npB^Dip B^ BIUinSB 9nb OUBUOpnpA9J
-Od p U9 S9JB^yiUI SO^ 9
-U9}UI 9 S9^B9ipBJ U0J9nj S0^U9IUIipU9jdui9 SO| 'BJ
soj 9p uopiuij9p joábui Bun b
o^u9iuipoui pp ooucysiq opBSBd p JBJJoq uojb^
SB¡ 9p JOU9^UI \B UOJ9p9fBA9J, UTn^9S B
-iui soy 'opB}sa[ p X so^yyod sopi^red so{ 'jB^ndod
jb 9pBp usqBDsnq 9nb S9Jop9S sbpbuijv
-odB p uod o^uo9 X 'IZ6I
'BpJ9inbzi 9p OUJ9iqo^ Un B JB9OiI9p 9p
"SB9JB SB^ SBpO^ U9 S9UOpBJ9^[B S9}J9nj X SOiqiUBD OS
-ou b^ uoj9L\n^ ou SB}sidp sojo^oos so[ 'souoyq^
-ndns 9nb -S9^Bni J9S b ubu9A^oa ou sbsod sb^ bX
'0y0JJBS9p 9p SB^SIfBydBO S9SBq ]
9nbjod- oujopj uis ouiuibd un opiui 9S X bpbjd
X S9uopny}sux sb| 9p px^uoo p jbui /^ -oui9p b^ b uy osnd 9S s^sred soqure ug *XBnnjQ
-o^9j 9p cyBj} BjnpB^9ip B| oXBn^njn osbo p u^
X oyq^ 9p Buo^siq B^ U9 9ABp 9nj gZ6I y^ 13
CZ6T 3P S9^UB BqSDC9 9nb Bl B 9^U9J9Jip 9}U9UyBp
-U9S9 'pBpopOS 9p Ody OA9nU Un BU9Sip X SOiqUIBD
OUJO^9J UIS OUIUTBO U[\
so}S9 9p B^U9no Bp 9nb Bjnyno BA9nu Bun 'jiaia
B JB0nj UBp pBpiÍ9^duIO9 X BZ9nblJ BXn9 SOS9DOjd
-UBp S9JOpBZIUJ9pOUI SOS[nduII S9^BpiUl SO^ UOJBp
SOldOjd SOI 3P UOD^9U9J B|
9p X JBSU9d 9p BJ9UBUI BA9nU BUn B O^U9IUipBU Op
-u^pjd 9nb 'uopBJBduioo b^ 9ps9p BpBpjoqB sis^^
-BSBq 9S s9jo^ba soA9nu so^s^ 'pBpiu9yq9 BA9nu
Bun JB9J9 b X O}unfuo9 ns U9 BU9yq9
9p S9JB^np9UI S0^99dSB SOJ JB^BU9S X JBUOpJO 9p
- joqsop X ouisyBnpiAipui 9 o^pc9 4ojunu} p U9 uoj
-uis Bun S9 B^U9S9jd 9S uopBnuyuoD b 9nb oq
S3TVNI3
�el carácter más transicional que fundante de la
frente a la dictadura. Muchos cientos de trabaja
dictadura uruguaya.. Estas son algunas de las ca
dores perdieron sus vidas en los enfrentamientos.
racterísticas que le otorgan cierta peculiaridad al
Acerca de la resistencia chilena y de cómo se de
caso uruguayo, donde las transformaciones no al
bería haber actuado aún hoy subsisten los des
canzaron el grado de concreción y radicalismo de
acuerdos y la diversidad de opiniones. Lo cierto es
la dictadura chilena.
Por otra parte debe considerarse el carácter re
que la primeras reacciones se expresaron en co
natos aislados, con escasos y débiles enfrenta
gional de estos golpes de Estado que instalaron
mientos armados. El despliegue de tropas del Ejér
dictaduras de nuevo tipo en el Cono Sur y accio
cito que accionaron de manera coordinada con la
naron de manera coordinada. La lógica de guerra
aviación invadiendo territorios, transformó los es
prevaleció y se vio reforzada y amparada ideológi
pacios urbanos en escenario de guerra. La dicta
camente por la aplicación de la DSN. La amenaza
dura construyó en Chile una subjetividad cargada
del marxismo y el comunismo todo lo justificó, es
de desprecio hacia los trabajadores, que habían
pecialmente en cuanto al trato que recibieron los
sido los protagonistas durante el gobierno de la
trabajadores y en particular los sindicalizados.
Unidad Popular. Ellos, junto a la clase política, eran
Estos se plantearon desde el primer momento per
los enemigos inmediatos. Los militares llegaron y
manecer, mantenerse, no dispersarse y aferrarse
se impusieron con la intención de destruir todo
a las tradiciones y derechos conquistados en de
ese componente real-simbólico que eran los traba
mocracia. De esto dan cuenta las respuestas y ac
jadores. No existió la preocupación ni la intención
ciones emprendidas durante la dictadura.
de dialogar ni explicar, por el contrario se les hizo
Desde la perspectiva sindical las referencias al
golpe son similares en ambos países; bru
sentir que eran los derrotados. La responsabili
dad de haber acompañado a un gobierno socialis
talidad, destrucción, paralización y mie
ta convirtió a los trabajadores chilenos en vícti
do son, entre otros, experiencias comunes
mas y victimarios. Los militares, para justificar el
cuyos efectos aún pueden percibirse.245
golpe y sus costos, los culpabilizaron por lo que
ocurría. Había que hacer uso de todos los meca
Nuevas voces, nuevos códigos, nuevas redes
Las dictaduras privaron de voz a los trabaja
dores al definir, en primer lugar, quiénes tendrían
nismos para asegurar la ausencia de respuesta or
ganizada, para ello la voz fue eliminada y a los
chilenos no les quedó más que hacer uso de la voz
oblicua única alternativa cuando la opción de la
posibilidad de usarla, y segundo, qué estilo de voz
salida está cerrada y cuando se está sometido al
era la permitida. Un especialista en el estudio de
poder represivo.246
las transiciones en América Latina como Guillermo
O'Donnell señala que la prohibición es inherente a
No obstante en Uruguay se combinó el uso de
la voz oblicua con la voz vertical colectiva y di
los regímenes represivos que sólo admiten indivi
recta, que los ciudadanos alzan hacia arriba para
duos-subditos fáciles de gobernar, preferentemente
hacerse oír por sus gobernantes. Aquí los trabaja
abocados al trabajo y a la familia, a quienes se
dores se adelantaron, al concebir previa
empeñan en despolitizar y para lo cual están dis
mente cuál sería la respuesta a la dicta
puestos a usar la violencia y la represión en sus
dura. A pocas horas del golpe se declaró
múltiples formas. Esta política busca imponer el
la huelga general. Los lugares de trabajo fueron
terror que paraliza, y logra desarticular, por mo
rápidamente ocupados. Los trabajadores urugua
mentos, todo tipo de resistencia.
yos con apoyo estudiantil tuvieron la posibilidad
de hacer uso de la voz vertical para dirigirse a los
En Chile el movimiento sindical se vio imposi
bilitado, sorprendido o no preparado para hacer
responsables del golpe, los de arriba, y marcar la
soledad con que asumían el poder, en tanto ratifi-
138
�6CI
ojad ajqBjiAaui ^ui un ouioa uojaiA soj anb sopBj
-bui uoo sojJBqBj^ X sojJBnjuaaB ap ojaaja p OAnj
BJBd so|pnbB ajuauíjBuij íouojisubjj jajaBJBa ap
X BpBjndiuBiu anj uaiq is 'Buojsiq Bq #Bzjanj joX
-aiA o\ 'sosbo soun^B ua 'anb X opBjsg ap adp^ p
-oaa uopBziujapoui ap osaaojd p XBn^rujq ug
opjiAuoa as apuajfv JopBA^s ap oujaiqo ^ jouiaj
p X uopisodo b^ apq^ ug -uopnps Bun ouioa uoj
-ojd soAanu ap i^jjajo b^ X ojuaj sbui anj boiuiou
opuBng -sajBjqiui so^ uoa uopBJoqBpa X oXodB ua
BJBd Bjsiuinsuoa ouisipnpiAipui pp osn jaaBq opnd
-ipiAip BqBjsa pBpapos b^ japod p uojbuioj sojsa
so^ u9 uojaiA anb sajojaas BiqBq opB| un jo^ *Bp
as sapBjpaj SBq *ojajqo ojuaiuiiAOUi p ojapajaq
Bja anb ap pBpuBpips bj ap Bjnjpa B| JBjiqqap
p jaaa^qBjsaj BJBd BpBjadsa uopnps B^ sajBjqiui
b^ osad paipuis ojuaiuiiAOiu p ug 'uojaiAnjuBui
p BqBaijiu^is anb BZBuauíB bi ap soijbaibs X uapjo
uaiq sbui 'sajuajajaj sojsa jBjJoq iu jbpijbaui oj
-oj ou BjnpBjaip Bq -pBpiun ap opBSBd p 'Buojsiq
ou BjnpBjaip Bq •BpBjiuiij X BipjBj sbui anj sojanp
-apoui so^ 'ojjo jo^ jB^ndo^ pBpiuQ B| ap oujaiqo^
'jBdpxjJBd ap oqaaq \e opijuas appuBJjuoaua ou
-sap so^ua^ui uoiapiq as o^jBqma ui^ 'UBj^anuiap
opaxui YR "pBpuoud jas b osBd 8t^^oujsiuinsuoa ^g
ap 'BpBuijy^I ^psop ajuauíppadsa 'oujaiqo^ p ap
oxpunjuoa as sojuauíoui jod X 'opa^BAajd uaiquiBj
-ajd sapaipuis sajua^uip soj ajjua sojdapB jbub^^
•sauauíií^^j sojsa uojbjuoo anb uoa oXodB p uoa
qBjuauíBUjaqn^ojd pjjuaa Bun jBaja ap uy b sos
uojBXodB anb sajojaas uojapspca sasred soquiB ug
•BpBJjsnjj ojjnsaj anb baijbpiui
•ouisiuinsuoa p X 'Bjsi^npiAipui ojuaiuiijuas p jb|
anb BqBjn^asB saj anb oujaiqo^ p uoa jBJoqBpa
-BdB B^ uoa BpBjipqap oía as pBpuBpqos b^ apqo ug
-ui B| opsp^g #so^p bj}uoo opis BiqBq ou adp^ p
ola as uopB^qod Bq "sajo^BA soAanu sojsa ap uopu
-i}ub soj b jB}dooa X JipiAip 'jB}ijiqap ap uopua}
sb^ ap Bjuana BqBp anb pBppqqnd B^ b Bppauíos
-B}aip B^ ouopunj ou o}sa opuBna :sa}uauip son^
ou ojsa b X 'oujaiqo^ pp X oppoui |ap sapBpuoq
-ap ouio} X so}uaiuiB}Joduioa soAanu oiuinsB Bjnp
sajojaas soun¡v 'sajopBÍBqBj} so] souaÍB uojanj
bj b uoiB^an ou sopoui sopo} ap anb sauoisp
ojsa X 'opBajaui pp sbjjojo sb{ ap sosajd uojBpanb
o^aadsB p ua Buapqa b^ ap pBpi^aipBj
-ijnBa JBpanb b ouis asjBpnapua b ops ou OAa^ so^
B^ X ofBqBij^ pp o^ipo^ un ap BpuasnB Bq
o opuapouoasap 'pBpiaBAud BSJOAjad Bun ap soa
o\ isb pjoqBt uopBpi^a^ bpbziuouijb Baunu ojad
-joj sajdijinuí ap ojsanduii anj ^pos pjjuoa |g
bj}0 ap oiajafa as ^Bpos pj}uoa p XBn^nj^ ug
jBAijuaaui anj sB^a ap bu^ *sasiBd soquiB ua sbui
-jBajaaB 0}ua}ui B-inpBpip b^ oidpuud ^
-nuiíjsa 'ojrxa pp Bpanbsnq b^ onpiAipm BpBa ua
b soppuapauíojduioa sa^Baipuis a}ua^uip soj b as
-npBjaip b^ opuBng opBjsg ap adp un ap osbo ua
IB JU3JSUBJ} |B S3^BpUB}SnS SOiqUIBO 0fBJ}
BJBd ouBsaaau oziq as sapjjuoa sns oiuijapaj bj
sauoispap ap buio} X pBpuo}nB b^ opBUBsaaduia
•Bnaqqo
zoa bj ap osn jaaBq soXBn^njn sajopBfBqBjj so^
•opB}sg pp soubui
ua oppauBuuad UBiqBq o}uauioui asa B}SBq anb
odij ajsa ap uopBzqijn Bq 'oiiqo ua sopBsn uoisia
sBaiuiouoaa sBapipd SBAanu SBq uojaxp as sa}SBJ}
as sapjjuoa soj anbjod ops ou apisod anj zoa ap
-uib ap o}uaiuipajqoduia ^B uaiquiB} JB^n^ uojaip
-sandsaj B^ anbjod ouis 'ajuauíBipjBj sbui uojBa^dB
sb^ ap asjBpyauaq uojaipnd ou anb saaopas soi^d
sajopBÍBqBJj so^ 3P oj-i^d jod BjsiAajd BqBjsa bX bj
sa}UBUjaqo so^ un^as anb sapBpiun}jodo SBAanu
-ap ua pjjuaa bj ap sosaj^uoa souipin so^ ua 'anb
a}uauiBpidBJ oia as ofBqBJ} pp opunuí
jBjdopB b SBpipaui sb^ opippap UBiqBq bpbjooui
U^íd PP uopisoduii a uopBaqdB Bq •
soj anb bX 'OAisajdaj ojxajuoa pp jBsad b ¿^|Baij
soiuiaa^ so^ ap opBUB}ajaa^ pp o}isodojd p anj
-ap X zapidBJ bj uoa sojsanduii uojanj ou sapjjuoa
-uoa so{ 'uauíi^oj pp sauopua}ui sb^ ap Tt\ye sbjai
-uba3^ as Bpipaui B^ anb JBjuajuí BJBd Bpnq b^ ap
-xjBduiis ap asBq Bidojd ns JBa^a X jauajuBín ua
- jaA zoa bj ap osn uojapiq sajopBfBqBjj soq bjbj
ajsa paipuis ojiquiB p ug sajopBJoqBpa X sajuBz
bj Bpuanaasuoa ug "BAijaapa pBpijuapx ns
-jad payiu^is BjnpBjaip b^ ap uopbjbjsui b^ sauainb
-sa ns ajuauíBpidBJ JBiquiBa anb OAnj BjnpBjaip
ou Bua^qa BjnpBjaip Bq *uopBau X jopp 'SBpip
sajua^uip soj uoa jB^opip b osndsip as X bi3Jbjj
uojapsisui sajBjqiui so\ X pBpqBaj Bjsa opouoasap
�desvirtuada por los militares, no fue negada como
mercado laboral generando una fuerte inestabili
en el caso de Chile en lo que a movimiento popu
dad. El miedo a perder el trabajo paralizó y replegó
lar, sistema político y Estado se refiere.
a los trabajadores al ámbito de lo privado. Se im
Ambos movimientos sindicales vivieron tiempos
puso la cultura del miedo, ante la inestabilidad,
de repliegue y despliegue, e hicieron uso de su voz
el temor de quedar cesante, etcétera. Permanecie
de forma ofensiva y defensiva de acuerdo a las idas
ron activos algunos dirigentes que junto a la Igle
y venidas de la lucha. Las respuestas debieron in
sia aunaron esfuerzos por reorganizarse. Esto, se
corporar un alto grado de creatividad e innovación
gún entienden algunos sindicalistas, desvirtuó la
y se expresaron de múltiples formas a través de
tarea emprendida al prevalecer en el proceso de
protestas, reivindicaciones y otras formas de re
reorganización bajo la dictadura el pensamiento
sistencia. El contexto en extremo represivo les dio
político más que el sindical, y pautó la comunica
significación propia.
ción con las bases, dificultada por el Plan Laboral
El clima de violencia, desconfianza y conspira
ción llevó a crear dentro del sindicalismo nuevos
códigos, lo que implicó el uso de un nuevo lengua
je cuyo fin era reconocer rápidamente al otro. Un
que supuso no sólo la reestructuración del merca
do sino la de los propios sindicatos y de la nego
ciación colectiva, permitida solo en el caso de las
empresas.
lenguaje cuyos códigos sirvieron de referente a la
En Uruguay los sindicatos permanecieron bajo
hora de distinguir al compañero con el que se
el control de los trabajadores cuando la represión
compartirían espacios de encuentro y comunica
no se perfilaba todavía con la agresividad que pos
ción: actividades deportivas, religiosas, culturales
teriormente desarrollaría. Las fábricas, los talle
o de carácter familiar. Estas fueron las nuevas for
res, los bancos, las oficinas continuaron siendo
mas que adquirieron las respuestas, que se mani
lugares de encuentro y de lucha. La convivencia
festaron en los primeros años en los días cercanos
facilitó el vínculo con las bases. Cuando la repre
al Io de mayo y a la fecha del golpe de Estado de
sión se desató nuevamente contra los sindicatos,
cada país. En los momentos de mayor represión
muchos de ellos fueron clausurados y otros logra
se apoyaron y ampararon en la Iglesia. En Chile se
ron permanecer convirtiéndose en lugares de en
destacó el apoyo y amparo de la Vicaría de la Soli
cuentro, de consulta y transmisión de información.
daridad y la Pastoral Obrera. En Uruguay, según
La calle pasó a ser el espacio por excelencia donde
se desprende de lo señalado por los sindicalistas,
se manifestaron las protestas. En los primeros años
el apoyo de la Iglesia existió pero en forma
éstas se realizaron ante las sedes de organismos
despareja, y al parecer no implicó a la institución
del Estado y dependencias del Ejército,
eclesiástica como en Chile. En Uruguay fueron las
hacia donde los trabajadores marchaban en
parroquias las que, a nivel barrial, dieron su apo
demanda de reivindicaciones esenciales. Esto se
yo a la población reprimida.
mantuvo hasta los años 1975 y 1976 en que la
La permanencia de los sindicatos fue
relativa. En el caso chileno se mantuvie
ron controlados por los dirigentes designados por
la dictadura hasta las elecciones sindicales de
1978, en que la situación se revirtió. Los trabaja
dores fueron desalojados de sus propias sedes. Esto
contribuyó a la dispersión, especialmente de las
bases, atemorizadas no sólo por el clima de repre
sión imperante fuera y dentro de las fábricas, sino
también por los cambios que se impusieron en el
140
dictadura desplegó una ofensiva violenta contra los
antiguos dirigentes que aún quedaban. El objetivo
fue desarticular definitivamente los sindicatos. A
partir de ese momento las fábricas y las institucio
nes públicas quedaron militarizadas y los ciuda
danos se vieron obligados a profesar su fe demo
crática al régimen dictatorial. Se inició una nueva
etapa con la irrupción de jóvenes en la escena sin
dical, que serán los encargados de llevar adelante
y dirigir las nuevas respuestas y estrategias de re
sistencia a la dictadura. La información, de que
�ered sajopefeqej} soi uoreziiqn 9nb sejnprupa sei
ap seunBp uojanj sopueuioa A sapuopeu sejopeu
sosa ua ipijip oziq as saaaA seqan^^ ^epuappaj
ap sauopae ap uopeuxpjooa ~e\ A uopeiujojux ap
oiquieaja^ui p uore^jpej A souepepnp ap sodruB
saqnp so^ apuop AenBnjQ ua osed o}ire^ oj^o
-isodojd anuí; p saspd soquie ap sajopefeqejq soi
sofa^duioa so^ 'seinbojjed se^ 'soAipodap
U9 O apaUípBaí B9S 'jeiUJOJ A 9S.reZTtre^.IO9J 9p O}
jeapnu ejed uojaiAJis soAqejadooa safeuope^qeq
-ipjOOO 'SapUOZ SeJOpeUipJOO^ #UEJ^p3S
-ajdaj soi anb sauopeziueBJO 'euqsapuep euuqj
ua oqsrxa so:pauiipaduii soj sopo} ap jesad v
•seueqsua sauopeziueBJO ap oAode
-anj saje^ndod se^o A soaimpi{od ap uopanj^tsuoa
ua oBanf ua eiuod as anb 'eppv ei ap A soueuinq
p uoa uore^uoa anb sauoisajdxa *sej^o aj^ua 'uoj
•epepiauíaiduii uopae epea
soqaaaap soi ap esuajap ua unuioa opquas p uoj
-epde A seaqipd seja}uojj uoresedsej} 'sapuos
'sa^uesaa ap sespg ^pepuepips A epuaua^iad ap
-sej^ anb saiepos sapaj uojaAn^qsuoa as qeaipuis
e^ o^^pej unuioa ua oBiuiaua un ap epua^spca eq
sauope^qod se^ ug -ofeqej^ ap sajeBni so^ ueipuaa
ap osaaojd un e jeBnj oip uaiquie^ ojad 'eaje}
anb sa^uesaa A sajopefeqej} 'sauaAofuojeapnu as
-rpd A ppos eqani ei e aaeq anb o^ ua afezxpuajde
ns jqjeduioa jod sopeaijquapi uojaquis as ops ou
- joj seAanu sei uoreBnf a^ue^ioduii pded ujq "eaq
uopnqu^ip ns jod uaiquie^ ouis ofeqej^ ap jeBn[
-epqos sozei soq •pepuepqos ei cqdope anb seui
opquas a^ianj uoa sa^epos sapa^ •uopeaxuniuoa
e^ A oj^uanaua p re^^aej e OAa^ anb o\ qeuo^jja}
-jad sauoisaqpe uojaipuaasej} 'uojaiuippaj as sou
-od se^ 'sembojjed se^ 'a^ea eq sajopea|duia soj
'uojaArLqsuoa as ouioa japua^ua ap ejoq e^ e oqa
o^uaiuipvoui pp epua}sisaj e^ o^sajiueui as 'sajo^aas
soxp e o^unf 'apuop sajeBn^ soj uojanj sauope^q
-odo so^uaiuiiAOui so^ 'sa^euo^e^aip sauauíiB^J ofeq
•uope^iaauoa e^ osed ouqe as ouioa osnpui a sajo^is
-uop jeBn^ p ua oqjiAuoa as eauqej e¡ ^\mo ug
-uede ns uojapiq g^sa^epos so^uaiuipoui sa^uaj
ou Uopefeqej} p opiA uoxsajdo A uoisajdaj seui ap
-sisaj sajopefeqej^ so^ e o^unfA soue sopa ua uop
e e^sanduii eA^euuou ei jod ops
-unfuoa ua jeBajq ejed zoa ns jio uojapiq a uojaq
p jod ouis qejoqeq uej¿[ PP
ou sajopefeqej^ soq eaqejaouiap epqes e^ jod o^
osnqe A osn uojapxq anb ap japod ap opipauísap
-aq a^a jaaouoaaj ouesaaau sa Á sops uojapn^sa
-^sapuep e¡ ua a^uasajd OAn^sa A osnsap
-quapi eun ap jqred e anb safenpappn a se^sq
epuaueuuad A epuasajd eq -oiipca p ua A pepiu
seq epuappaj e^ ua uoredprpred epezejjsip pep
IV ^imD U9 9ÍP3^US ouisiui oq -eujapi exaua^sis
-aj ei e uaiquie^ oAnqLquoa oqpca p ua XNO ^I 9P
^e uoppodo e^ ap souo^eaxjquapi sa^uajajaj ua uoj
oAode p ouins as oqp^a p ua souapqa so^ ap oAode
-aj ei ap sejopenBipouie ouioa opuen^ay 'uauíiBaj
ua anb A 'sasred soquie ua opxqpaj 'puopeuja^ui
je^duie uojaqiuijad sapaj se^ 'opaiui p A uopajd
•ep
-ueAapj A pnquBeui uejB ozueap ouapqa osea p
-ned anb souepepnp e epxqea uojaip A sopedsa soj
-ajiQ *uoppodo e^ e uojejodjoaui as apiaureuqej
-aqjiAuoa as 're^ndod o^uea p 'ojqea^ p 'seBjnuí
ap sopqjed soi ap soaqipd sa^ue^iiiui A sa;uaBuip
-o^aas soj^o jejodjoaux uojaqiuuad sapaj seq
uaiquie^ ^iiqo ^p osea p ua A- epjainbzx
opepanb ueiqeq uaxquie^ anb uope^qod e^ ap saj
ua oAea ou -soue^sija se^ejaouiap soi uoa
-je 'sa^ueipn^sa :sopiuiudaj uojanj A sopeuxBjeui
•pepxuqsapuep e^ ua uoj
-apaueuuad soj^o sej^uaxui 'oaiuiouoaa A oaqipd
uoa sapaipuis sa^uaBuip soi ap uopepauíA eq
sapaipuis se^j ap joua^ui p aiiqo opajea
'opeAud pp oa^qnd opedsa p JinBuipip
-ue^suoa e^ A oqis ap ope^sa a^uaueuuad p opiqap
-qqn uojanj uaiquie^ saje^naiped sesea se^ anb eA
oaod un jas opnd 'puesajduia o je^qíui uoisajdaj a^
p A sopinBasjad so^ ap opjenBsaj p ered seprez
pp 'sauqapq ap saAe^i e AenBnjjq ua epinq seui
sied un ua sajo^sodo souepepnp ap oj^uanauaaj
as anb sepejiui o so^saB ap o eaoq ua eaoq ap
-enBnjn ap so}uap anb p ua uope^qod eseasa uoa
•epua^is
-aj A peppiiduioa ap sauoisajdxa ua uojaqjiAuoa
o^pca \e A uopud e^ e sope^uajjua uojai/v as soA
�mantenerse organizados. Estos esfuerzos implican
tuvo basada en la vinculación partidaria sino gre
en el caso chileno, como sostiene Patricio Frías,
mial. Los trabajadores pudieron elegir sus delega
un nuevo tipo de relacionamiento político nunca
dos al Plenario. Esto le otorgó a la organización
antes experimentado, ya que el proceso de reorga
mayor representatividad no sólo ante los propios
nización supuso la vinculación entre la izquierda
trabajadores, sino en su relacionamiento con el
ligada a la Unidad Popular y la Democracia Cris
sistema político. El PIT convocó al acto del Io mayo
tiana, más allá de las fuertes contradicciones que
de 1983 inmerso en un gran movimiento social y
los separaban.250
popular que emergía con fuerza y movilización. El
Año 1983: síntesis e impulso
vo en su mensaje, y dio contenido popular a la
movimiento sindical marcó presencia, fue inclusi
inminente apertura democrática.
La síntesis en ambos países se dio en
A diez años del golpe las respuestas
1983. A diez años del golpe militar ambos
cambiaron adoptando nuevas formas y sig
movimientos lograron crear organizacio
nificación. El momento político de ambos
nes de carácter unitario y dar cauce a sus
países era diferente y esto hizo que la
protestas exigiendo la caída de la dicta
salida de la dictadura también lo fuera.
dura. No obstante, los procesos de constitución y
En el caso uruguayo la derrota de las
posterior creación del Comando Nacional de Tra
Fuerzas Armadas en el plebiscito de reforma cons
bajadores, en Chile y el Plenario Intersindical de
titucional en 1980, hizo prever que la apertura a
Trabajadores, en Uruguay, se harán sobre bases
la democracia era inminente. Los trabajadores se
diferentes.
Ambas organizaciones jugaron un importante
dispusieron a llenar espacios y señalar rumbos
posibles para la concertación. Esta actitud les va
papel político al impulsar el proceso de transición
lió el reconocimiento a la hora de la apertura, en
a la democracia; las diferencias estuvieron en su
que pasaron a formar parte de la Concertación Na
composición. En Chile prevalece una política par
cional Programática (CONAPRO) donde se dieron
tidista; el acuerdo previo y la misma constitución
cita las organizaciones sociales, empresariales y
del Comando fue impulsado por los partidos de
políticas para concretar un programa que tuviera
izquierda y democristiano que nominaban a sus
en cuenta las demandas, reivindicaciones y nece
dirigentes para la integración de la dirección gre
sidades de la población en su conjunto y de cada
mial. Los trabajadores depositaron la confianza en
sector en particular para la recuperación de la de
sus dirigentes. La aparición del Comando facilitó
mocracia. En Uruguay el uso de la voz sindical
la coordinación durante las jornadas de protesta
fue efectivo porque, si bien por sí solos los trabaja
al convertirse en referente no solo para los traba
dores estaban impedidos de instrumentar una sa
jadores sino para todos aquellos ciudadanos que
lida, pudieron ejercer la presión necesaria e inci
desde diferentes tiendas se incorporaron a exigir
dir para que ésta se lograra. En la transición uru
la caída de Pinochet y de la dictadura. El Coman
guaya los militares negociaron con los civiles en el
do tuvo importancia política al dar lugar y abrir
marco de importantes movilizaciones populares.
espacios a los partidos políticos que en pleno pe
En Chile, en cambio, el uso de la voz durante las
ríodo de protestas articularon sus alianzas y ocu
jornadas de protesta tuvo posibilidades limitadas
paron espacios públicos.
En lo que respecta al PIT uruguayo, todo pare
ce indicar que si bien sus dirigentes estaban
y concretas como fue la irrupción en la escena púf blica de los partidos políticos para comenzar a ne
gociar la transición hacia una salida democrática.
politizados y mantenían vínculos con los partidos
En Chile la transición y apertura tendrán otros
políticos de izquierda, su representatividad no es
tiempos. En tanto para Uruguay se hizo innecesa-
142
�-cud uox^3^UE\d pBpiiBui^iBiii bi X BZ9jqod ^\ 9p o^
-uauínB p 49}jBd bj}0 jo^ 'pBpipunjojd U9 Bpouoo
ou 9nb ib osnjip X of^iduioo oubuddsd un 9p o^
- jbd 9SJ90Bq 9nb OAn} ^oipuis o^udiuiiaoui jg *sop
-BUBIBSB 9p SBUOí^9}BD SBADnU 9p UOpUBdB B^ UOJ
-BDOAOid 0U9JiqD OJ^B p U9 SBppnpOJqUI S9U019BUI
-jojsubj^ SBpunjoad sbi X fBJoqBj opB9J9ui pe S9U
-9A0f SO] X J9Íhui B^ 9p BAI}BOIJIUí^IS UOpBJOdjODUI
-unj soiquiBO UBJ9fnpojd 9S 9nb uis ofnpoad
- j9dB Bq "BpBuopipuoo 9^u9uiB^npsqB X Bpi^
'BpB^IUJII BPBJ9OUI9P BUn B 9SJU9J9J BJBd BpBJJ
-BUIB OpBU BpBJ90UI9p Bp 9nb Jp9p U9pnS SOU9I
-iqD SOq 'BPBJ90UI9P BA9nU BI 9p JB}!IIUI BpU9J9q
BI 9p SOJBp SBUI SO^SBJ SOI 'SOXJO 9J^U9 4UOS
-od J9pod ib op9ds9J iB.qu9Q oouBg
BI X OS9JUOQ p U9 SOP!IB}IA S9J0pBU9S
-sp^^ Bq "SBAriBpnii sns U9 opBuopipuo^ X opBqimí
BJ SOpBipn^S9 SOSB9 SOp SO^ Ug 'SOIJBSDp SOA9nU
OUISTJBOipUIS IB OD^UBjd UDiqiHB^ BJn^I9dB Bq
•S9JOpBfBqBJ^ SO^ ^I^^ 9}U9UqBp9dS9 SBU
-B^uoud sbuijoj9j osndsod X sbai}bpiui ozqBJBd
J9pod pe o^ibsb 0A9nu un U9 u^J9ippui9J S9J^qiui
SO^ 3n^ 3P P^PÍIÍ^íSOd Bq •BI9BJ9OUI9P B^ JBAJ9S
0UI9JP^9 U9 0Aqn99.fg J9pO< Un UO9 X SO9I9^B^IS9
S9JBf^^q U9 S9Jb^iitui soi 3P ^pu9ubuiJ9d bi UO9 ozq
-B9J 9S B9qBJ9OUI9p BJn^J9dB 9p OS99OJd p OUipUB
osbd p ug "BpBuipjoqns X BpBpj^uoD pBp^pos
Bun b BqpuB ops^p B^s9nduii 9nj uopisuBJ} bi 9p
9p U0pBJ9dnD9J BI B Bp9dS9J 9nb Oí U9 IIA
9nb osjnosip un oAnx^suoo 9S sosbd soquiB ug
-UOp 9liqO 9p BpU9J9Jip B 4JOpBJnB^S9J[ OUIOD OS9D
-ojd p aiuij9p 9^iuiJ9d opg 4soqD9J9p X
-9jd 9p oai^d9io9 osiuiojduio^ p U9 sisb:ju9 osnd
-9POS BI B S9iqBJ0ABJ 9^U9UIBAqBpj OJ9d
S9J0P9S SOI ^ 0p9dS9J OUJ9i
-9nj SBIA9jd S9UOPBPO^DU SBI U3 SOJB^HIUI SOI 9P
npojd S9jop9s so^ b Bjq9inb b^ U9 opiuins
gpns 9S XBn^njn ^ o^D9ds9g -unuio^ o^sbj p uoj
^91UI0U099 B^pipd bi 9p pBpinu^uoD ^q 'sred pp
-S9p S9UOpipUO9 U9 Oip 9S BJnpB^Dip BI 9p UIJ p ^Bp
-BpO^9U/BpB^9Bd 9nj UOpiSUBJ^ BI 9nb JBJ9piSU0D
-BUIO^ SBpip9UI X S0^U9IUTB^I0duI09 SO^ OUOpipUOD
uopBjnp B^uqsip uoj9iAn^ igeS9uopisuBj^ SBq
SBpn9p SBI Á }pipp p SBSOO S^X^O 9J}U9 BqBp9J9q
-n^unXo9 U9 uojbhojjbs9p 9S X XBn^njq X oiiqo U9
P U9 9^U9UipdpULld 'JBpiBS 9nb UBUpU9} 9S 9nb
OUISlUOx^^pjd p XBpU9S9jd BI OJ9d 4S9;U9J9Jip SBJ
9nb buj9^ui Bpn9p Bun Á 'oj^puBUij jo^99S
BpBJ9oui9p bi 'bso^dí9 opis ^iqBq ou Áen^xu[\ U9
B91UI0U099 BOqipd Bq BPBJ9OUI9P U9 SOpiU9}UBUI
soq
9nb 'S9puopBUJ9^ui souisiub^jo uoo ^jnp
B{ JOd SOpiUinSB SOSIUIOjduiOD 9p 9U9S BUn
uoo jiiduin^ OD^duii uoisp^p b^ X^n^niQ ug '
•UBjqs9nui oí tsb 4
9P so^u9^ux soi X 'opqo U9 soiui
Bpnp uis 9nj 9^sg 'SBjnpB^Dip sbi ^ sdibdi
S9IBJ^U9D SBADnU 9p U0IDB9JD BI 0pU9ipid
-OUI pp SO}PC9 Á SOJ^OI SOI u9 9^U9UIBpunj 9S
-BJJ ig "SDsred soquiB ud soj^oi s9puBj soi 3P oun
p ug "^8-1861 3P sisuD bi jBJ9dns 9p o"B9n\ *opp
-9J^ SOI 3P 0pBUB}9JD9S p JOd OpB^U9UIU9dX9 OSBD
-IUIOUO99 S99ipUI SnS UBqBIUOUiqS9^ Oí ISB '
BJ9 Opq^ 9p U9BUII BI BJn^I9dB Bl 9p
ou9nq9 osbd p ug 'SBjnpB^oip sbi Jod
B91UI0U099 B9UTI BI JBnUT}UO9 UOJ9ipp9p '
N ^POS pBpiIiqB}S9 BI J9U9^UBUI X
-uii SBjn}on.i}S9 sns jBpjBn^BAiBS uoj^^iui
-J9d S9I X OpBZBUDUIB O^UIS 9S O^UDIUIIAOUI
19 9nb Z9A BpBD ZOA ns 9p OSn JDDBq
-Dip SBI ^}UBJnp SBpBIIOiIBS9p SB^S9ndS9J SBq SBD
-UIB U9 B0qBJ9OUI9p BpiA BI BpBpiUl Z9A BUn 4SlBd
9p S9JOpBfBqB^I SOI ^ P^PíIí^íSOd BI UOJDip SBJnpB^
jb^ia9 9p uojb^bxi souj9iqo soq •
BI JBJn9SB X JBpqOSUOO B OJldSB 9S S9UOPBU SBq
SBldOid
SBpUBUI9p X SOUIBp9J SOI
-I}BJ0OUI9p SBJn^IDdB SBI U9 SO^UDIUIIAOUI SOqUIB B
uojBDiqn9J SBpBuaof sb^sd b^io n bj^ubui Bun ^q
-mn bi 9nj Dpq^ BJBd 'Bnoiiqo zoa bi jdud^ubui ou
BUIJOJOJ BI OUIO9
9S 9nb U9 O^XD^UOD Un U9 4BAqBUJ9^IB ZOA BD
p ouopipuoo sooqiiod soiquiBD 9p Bpu9snB
•BPU9IOIA BI X UOlS9jd9J BI UOJBZipn^B
uo X Bu^pqD BpBJ9oui9p bi 9p
�blemas urgentes a resolver. Al interior del sindica
partidarias. Al parecer este fue un tema que, inau
lismo se manifestaron problemas que hasta en
gurada la democracia, dividió y debilitó al movi
tonces habían permanecido contenidos. Los años
miento sindical uruguayo. De igual forma sucede
de dictadura resultaron traumáticos y sus conse
ría con la representatividad sindical en el III Con
cuencias no pudieron ser eludidas por los sindica
greso.
tos. El movimiento sindical desmembrado debía ser
reconstruido. Se hizo necesario conjugar las for
Las nuevas democracias:
mas tradicionales de acción con los nuevos méto
entre acuerdos y pactos
dos y experiencias vividas en dictadura. Pasado y
presente, tradiciones e innovaciones tendieron a
Las nuevas democracias serán escenario de dis
conjugarse en un proceso que no estuvo exento de
putas, incomprensiones y desavenencias al inte
confrontaciones.
En el caso uruguayo fue más visible la recupe
rior de los sindicatos y entre éstos y los partidos
políticos. La lógica política se separó cada vez más
ración parcial de los derechos sindicales, a dife
de la social, especialmente esto se dio en Chile
rencia de Chile donde los trabajadores permane
donde los trabajadores se vieron enfrentados a una
cieron rehenes de la legislación laboral. Para el sin
situación confusa y contradictoria. Sus demandas
dicalismo chileno la relación entre bases y diri
no fueron atendidas por el gobierno de concertación
gentes fue problemática. La apertura plan
integrado por los partidos que, bajo la dictadura,
teaba pues un doble desafío. Había que resolver
habían permanecido junto al movimiento sindical
por un lado, cómo permanecer y lograr transpa
utilizándolo muchas veces como eslabón entre el
rencia y representatividad por parte de la central;
mundo político y la sociedad. En Uruguay, en tan
y por otro, de qué forma incorporar nuevos y am
to, el hecho de haber participado en la CONAPRO
plios criterios que facilitaran el acercamiento a las
dio al movimiento sindical una experiencia inédi
necesidades de la gente. Fueron estos temas
ta, al compartir con los partidos políticos una mesa
medulares para el sindicalismo chileno.
de negociación.
Por otra parte pesaba el haber dejado pen
Los trabajadores uruguayos suscribieron los
diente la evaluación crítica del pasado gobierno de
acuerdos de la CONAPRO sin renunciar a sus de
la UP, que generó nostalgia, rechazo, frustración,
mandas, en particular el aumento de salarios y la
e impidió hacer un balance de lo ocurrido. Este
restitución de trabajadores, entre otras. En Chile
tema trasciende a los trabajadores y sigue siendo,
la existencia de un pacto social -el denominado
actualmente, una asignatura pendiente para la
Acuerdo Marco Tripartito- firmado entre el Esta
sociedad chilena en conjunto.
do, los empresarios y los trabajadores, colocó a
El proceso de reunificación sindical en
estos últimos en inferioridad de condiciones. La
Uruguay no se desarrolló tampoco de la
firma del pacto no contó con el consenso sindical,
mejor manera y la esperada integración de diri
algunos sectores entendieron que el acuerdo los
gentes nuevos e históricos no contó con el consen
ubicaba en una situación de subordinación y de
so necesario, se dirimió al interior de cada gremio
pendencia con relación al Estado, los partidos po
y su resolución fue desigual. El tema no pasó solo
líticos, y especialmente a los empresarios, que re
por el reconocimiento, -hacia los dirigentes que sa
sultaron fortalecidos.
lían de la cárcel, o retornaban del exilio- que sí
existía, sino más bien por el reconocimiento y per
Como síntesis puede afirmarse que en ambos
países, más allá de las peculiaridades y caracte
manencia en democracia de aquellos dirigentes que
rísticas propias, los trabajadores organizados se
habían surgido en la lucha contra la dictadura, y
vieron expuestos y sometidos a un tratamiento
que en algunos casos no definían pertenencias
discriminatorio que buscó eliminar sus organiza-
144
���¿^i
U9 O^UB^ U9 '
jod 0J9dn99J
poipuis o^u9iuiiaoui ^q
-UIB9 SO| B BPU9J9J9J S0UI99Bq OpUBnO UBnjU99B
9S SBI9U9J9Jip SB^ X UBJBd9S 9S SIBd OJJO X OUn 9p
p uo 'o^u9uioui p BpBq PidBOuiq oqo^q UBq S9U
U9 9nb 'ofBqBJj pp opunuí p U9 sopBJodjooui soiq
-siui oq "BjnpBjoip b^ 9p o9n^ uoj9pouBuiJ9d o^qo
9JUBS9J9JUI BU9S 'SOPPOUO99J 9}U9UI9JU9pijnS OpiS
UBIJ OU X SB9pBJ9OUI9p SBpi^BS SBJ B U0J9XnqL^U09
-oqB^ uopBz^iqrx9]j 9p osooojd p uod oip^ons oui
9nb- ppOS UOISU9UIip BJ SISipUB SOJ B JBJOdjOOUl
-09B BUI JOJ U9 X O^qO U9 9JU9UI9UIJIJ 0pB9l^dB '^BJ
SBUI BJOpBUIJOJSUBJJ BDIUIBUip BUn 9p 9}JBd BUI JOJ
-S9nds9J SBq 'XBn^njn u3 oXbsu9 9p opoui b X BpB;
so;s9 Jipoduii uojbjO^ ou s^jopBfBqBj; so{ 9p sb;
SOUBpBpnp 9p UOpipuOO ns U9 OJOS OU S9ppOS S9J
-OpB SOSJ9Aip SOJ B BJU9n9 U9 9UIOJ 9nb -BfejduiOO
uopBpunj^j bj b 9;u9iupuij U0JBA9H onb soiquiBD
3U^^ S9J S9U9inb B SOnpiAipui OUIO9 OUIS SOOIJipd
-99dsB so;s9 uo^ 'ou9^q9 ^BDipuis o;u9iuipoui pp
BJJSOnUI BpiA Bq "UOpBpipSUOO ns X BpBJ9OUI9p BJ
-Bn^IS S9^U9J9Jip U9 SO}U9IUIIAOUI SOqUIB B UB9iqn
'B9PBJ9OUI9P B.nrqj9dB b^ 9p o;u9uioui \e Pnb so^
-BUI 9S9 9p JipUI9S9Jd OUIO9 9JU9punjUO9 BUI JOJ 9p
Z9A BpB9 99Bq 9S pBp9I9OS BJ 9p J0p9S OUBJUOX
souiBpod 9nb b u^Xnqu^uoD X souopipuoo X s^uop
X ojpjJBS9p p BJBd 9ju9iupp9ds9 oso^noijip sbui
JOU9^SOd p J9pU9^U9
'BUISIUI BJ 9p SOJOpnjJSUOO U9JU9IS 9S X UOS S9J
-opBfBqBJj so^ 9nbaod 'BpBJ9Oui9p b^ 9p oprajsns
9nb s9^Bpos sou9uiou9j uo^iuio X ooq^od o^99dsB
X SB-inpBpip 9jqos soipn^s^ soq *
U9 OUIO9 'S9JB^ndod SOpiU9}UO9
•S9SIBd SOqUIB U9
S9pBpi|B9J SBq •u^uii^^j \b uopisodo B| uojBqduiB
9nb S9PU0JLU9J X S9JBI9OS S9p9J OUIO9 ISB S9fBnU9|
-OpOB 9JUBppB JBA9^ OJIJiqíSOd OJS9 X SOAISnpUI
uopoB ns X 'pBpopos b^ X soprpred so[
UOJ9IjnS 9nb S9JOJ99S SOJJO UO9 OJUntllOO U9 S9U
ouioo 'BUBpi^red uopisodo b^ 9p Boqqnd uopuBdB
soA9nu uojop^jBdy 'Bq^n^ b^ b uoJBJodjo^ui 9S X
Bl B OpUBJOdJOOUl 'OSBduiOOB O 4OU9|iq9 OSB9 p U9
OAIS9jd9J OJX9JUO9 pp JBS9d B UOJ9IJSIX9
-9nj s^jopBfBqBJ^ so^ 'ofBqBJ^ pp 9jns un9
-UBqojjBS9p zoa ns op osn uoj^piq S9jop
-B.fBqBJJ SO| S9SIBd SOqUIB Uq -0JU9|0IA X
-opisuBj; sb^ uojBsjnduii onb soa^^b so^^fns uoj
sb^ onb so^ sooqipd sopqjBd soi uoj^nj 0J9d 'S9u
9
9S U9iqUJBX "UOJB^OBd SBJ 9^U9UipUlJ X U0J9.fnpU09
-IS U9 JIJBqiUOO 9p BJOq BJ B 9JU9J9J9J 9p UOJ9IAJIS
SBOUOJSiq SBIJOJOOXbJJ SBq 'BJOpBAOUUI
-UIB U9 UOJ91AJIS S9^B9ipUTS SBjn^9nj^S9 SB^ SOUB^
-uo^nB X soAis9Jd9J S9U9uit^9j ofBq onb b^b^suoo
9JU9UIBjnpsqB S9UOpipU00 U9 X SBA9nu S9U0pBnj
-n}qsuo9 so^BOipms soq -sopqjBd so^ b S9sred soq
UOJ9nj S9fBSU9UI X SBJS9ndS9J SBq *SBSJ9ApB
uoqB|S9 p s^pBpiun^iodo SBqonuí U9 uoj^X
souopbuijojsubj^ sns X ofBqB-q pp opunuí
P 9J9TJ9J 9nb O^ U9 9^UB^JOduII SBUI BJ SBZinb 'Bd
BAIJB9J9
BJ9UBUI
9p
S9UO199B
Op
SBJS9ndS9J SB| X pnjqiUIIS BJJ9I9 U9U9IJ
-UBUI SOJU9IUIBJJOdlUO9 SO|
-B^9 BAOnU BUn BpO} UBpiUI 9nb S9J0pBJ^9^UI SOS
9p 9dp p JOU9JUB
-U9ipu9d ofgp X 9dp p O9ijijsnfojjo pp uopB^ip
B9U9UIV 3P S9UO9UU SO^U^Sip OOJBqB 9nb
9SJ99Bq 9nb uoj^iAnj 9nb bj 9p ppos Bpn^p Bun 9j
0J9dn99j 9nb 'opqo BJ9nj op^nb opg
'pjJUOO ^q "S9pBp9pOS SBqiUB U9 UOJBJBJ
-SUl 9S J0JJ9J p X 0p9IUI ^q #SBpBJ90UI9p SB^ O^IB9
06 SOI 3P ^P^O?P ^1 'S9pUOpBUJ9^UI S9UOPBUIJOJ
-subj^ sopuBJ^ op X sofojduioo sbui sodui9q U9 Bp
-nuioo so^sbj uoj^nj Bpu9pp X oju^iuiBu^dpsip
BUn BpOJ 0U9^iq9 OSB9 p U9 9S0pUBJ0dJ09UI 'S9U
9p BpiBO B^ 'BUJ BJJ9n B^ 9p UIJ p 9Ap OpunUI p
SBJ[^U9TUI 'BpBJ9OUI9p B^ U09 OpqO U9 BJn^nBUI 9S
-B^ipuis p uij osnd 9nb pjoqB^ ba^buijou BA9nu
qnduii sns bXbsu9 BuqBq BDLpuiy X SBi^opgpi sb{
soq JBUiuiop X JBUJ9qo BJBd JBpu9J9jip X Jip^vip
-S9 BJ B O^qO U9 !SBZUBJ9dS9 OUqB BPBJ9OUI9P B^
9p 0JCX9 JOU9UI O JOXbUI UO9 OSn UOJ9piq S9JBj^iUI
Bjn^i^dB Bq •^jquinpi^i^^ui b^ ouins 9S BzuBJ9d
-BJJ9 Bq •SOpBOIJSIJOS SBUI SOAIS9jd9J SOpOJ9UI SOJ
iopBzi}BJ9Oui9p opí9^uoo un U9 o^iosui 9S BXBn^nin
u^ *S9p.quo9 X sbuuou sb^
U9 osBq 9S SBjnpBjoip sb^ op jbuopob jq s^uop
�^ (,
I ''' i
'''.•''.. •^": ••/•: ••..'•
\
�-^rí^ ap oojbui p ua opaaBq ib anb B}uana ua jaua}
anb ÁBq ojad 'a^BjQ ap p sa XBn^run ^ aaaijaj anb
oinanJB oaiun jg 9Z-8Q dd '6861 'o^BquBS 1 ON
un^ pg sauoioisodojj üjsina^ sajB^pui sauauíi^
-aj ofBq apqo X psBjg 'Buqua^ry ¿ouisqBaipuis oa
-anu un? 'O 'BípqB^g -^86! 'urepjaisuiv 'V1CI30
'3}TH0 ^ vupua6uy ua sajvjijrw sauawi6aj ñ oiusjjvd
-jpujs y 'uosduioqx X g 'HP^sqjBO :uBDB}sap as Bp
-BzijBa.1 BaijBj^oqqiq Buasaj bj ug 'XBn^njn ^ ubj^
-a}ui anb soj sa}uanaajjui uos JBinaqjBd ua X Baq
-Buia} B}sa ua BpuasnB ns jod irenuq soAqBJBduioa
sofBqB.q soi 9n^ -TBIBuas aqBa soipn^a so^ ap \en\
-db opB}sa ^b sBpuajajaj sbi uod opuBnuquo^ z
d 9861 oap^a^uoiM -o^ ON H3V1D 13O SOMH3O
-VÍ1D ua 861-^961 'líSBjg X jns ouog p ua ou
-B}uo}nB ouisqBqdBa p ofBq saJopBfeqBJ^ ap souBq
-an so^uaiuipoui soq ^ 'a^BJa 'a^BJa \rva¿ oubdu
-auiBa^jou oaqipd B^squap p OAqBJBduioa oxpn^sa
ns uoa aXnpuoa apqn ua SBapa sns anb jouaui
oqanuí Bpipaui ua SBaqtpd a^uauiB^piidxa SBsnBO
uojapouiojd soXBn^njn so^Baipuis soi 'soAisuajap
a^uauiBuins soAqafqo unuioa o\ jod
I786I "oaixai^ qxx "S ^ "IOA "mnjrrjrxnjanuy
ua ouajqo oiuajvjmop^ jap vuo^sjh ua oXBn^njn
ojaaqo o}uaiuiiAom pp soub OS" T 'ITI3NICINV1 ^1
'VTVS^ 1661 -oapiAa;uow -opeas 9;uo^m (6¿6l-¿6l)
vpü^uaumaop v}6ojouojq sounaso soyo so^ -g 'SOPM
-vh zaaNnova ^ w "nan^a^ oovhovim -aiq^jap
-isuoa OAqB^qBna oiquiBa un Bjg -SB^piuiouoaa o
SBAqBaipuiApj a}uauiBjaui ou X sBaqBuiBJ^ojd sauoz
-bj jod iBiuiaa^ ojBd un BqBzqBaj--- [Baxpuxs o^uaiui
-lAOui p Buo^iq B| ua zaA Bjauíud jo^ saiBaipuxs
X SBaqqnd sapB^aaqq X ofeqB.q ap sa^uanj jod 'sop
-Bi^ai^ud so^ b uasBDB^B anb sajBaxpBj sauopnps
X B^oiiBDUBq bj 'BqsajBO B| 'uopByut B| bj^uod 'sred
pp sisua B^ BJBd opuoj ap sauopnps ap ourepaj ua
l Jd opBDOAUoa paaua^ ojBd oasa^uB^i^ un
as S96I 9P mQ^ 3P 9 P oXBn^rurn osbo p ug ¿
Z^\ d qp -qo 'OiiBzzi^
pp soaiuiquoaa souisiub^jo so^ ap uopaaj
-ip bi ua saJopBfBqBj^ so^ ap Bpaqp uopBdpqjBd
X uopB^uauo 'uopanpojd ^i\ b opB^uauo opqipaja
uauíi^aj 'opunuí pp sasiBd soi sopo} uoa opaauíoa
'SBUiud sbu3}bui ap uopBzipuopBU 'bubj^b buijoj
-aj oiduiafa jo^ -sred pp Baiuiouoaa uppBjnprLqsa
BAanu bi b uba anb sbu3}buj SBqanbB uos (•")
BuuojB}B^d B^ ap opuoj ap X so}Bipaui soAqafqo sop
qsaig OLrepig 'xflD ^l 9P 3}uapisajd saauo}ua p jod
oqaip o( ua o}sayiuBui ap Bpanb oqg oaqipd pAiu
b sajopBÍBqBjq soj ap SBUiapoad soi 3}uauiB}pndxa
opuB3}UBid '3}ubz!ib}0} ja}3BJB0 OAn} anb ouis sbo
-xuiouoaa sauopBaipuiApj b o}iuiii as ou ouisiui ig 9
IST "d '9861 "HnS P3 0161
-0681 '3HMD u3 v-13-iqo v6]am¡ xrj OiiBzi^ ouio}sosug g
'9861 '9i^0 9P
"o^ua^ao so] ua ouvauawDoupv] ouisi]
'saaoxnv soihva ua "h lzan6iHN3H ^
•sap-iru sajo}anpojd X sopBiiqnf 'sai
-Buoisajojd 'sa}uaaop 'SB}siAqBjadooa 'saiquBtpn}sa
'sapujBq 'sapaipuis sauopBziuB^jo ap sopB^a[ap
9ZCI ouisiui p ua uo.redpqjBd '^96I ua op^zi^ag
"8661 sajivsouane
'6 oN Z IOA 'oaiuiguoag oj^ojuvsaQ ua 'oai^opdq
X iBn}daauoa sisijbub un rsoaqqod SBiua}sis X soj
-ajqo so}uaiuiiAOi^ #s T 'BpnzuaiBA J3a BpnzuaiB/\
^•red 9 d '661 'oapiAa}uo^M nsaiO (6861-^861)
vapoa^oo ug\oo\oo6au ñ so^vaipujs 3 'IOOfld \uois
-ajd ap odni^, opBuiuiouap odq ib BjauBiu B}jap ap
BuipcojdB 01 anb 01 'sasBq sbi ap SBAqBaipuiApj SBp
-uBuiap sbi -iooqjsqBS ap Bjnaojd ua 'iB}uauinj}sui
pn}qaB Bun ^jaua^ oaqipd Buia}sis p BpBq auaq
'uopisodo ap Biua}sisqns o}UB} ua 'paipuis o}uaiui
-poui p 'oini^jBQ BiBuas ouioa 'a}jed bj}0 jod oaa^ z
9661 sbo
-bjbq -pBpapos BAanM -pg 'oavcaj^^ ñ ajiqg ua saj
-afinu ap sojuamnnow ñ sapajaos sauoiavziuoGjo 'so^
-vojpujs ¿V^DOS o^uamnaoui uis viovjoouiaQ? p 'SVP
-OH A "W 'NNVWTI3H "I 'NNVIAIXina ua SVPOH
ouapqa josajoad p jod SB}sandoad SBU0a}Bg
SVXOJ\[
�tro países -entre los cuales Argentina, Brasil y Chi
le-, el Uruguay ocupa el lugar menos destacado. (Los
cuidados con que debe considerarse a este trabajo
lo ejemplifica el hecho de que la CNT sea presenta
da en el momento de su consolidación en 1966
como una organización de cumbre joven y poco sig
nificativa DRAKE, P. ob. cit. p.30)
9.En este sentido debe anotarse que en el momento
del golpe en Uruguay el movimiento sindical estaba
más habituado a condiciones particularmente re
presivas que se expresaron en suspensión de los
derechos públicos, medidas prontas de seguridad,
detención de dirigentes, lo que otorgó al mismo un
prematuro aprendizaje en el funcionamiento clan
destino en un clima fuertemente restrictivo.
10.SAMANIEGO, A. Estructuras y estrategias de la
Central Única de Trabajadores (CUT). Cuadernos
de Humanidades n 17, serie 6. Universidad de San
tiago de Chile. 8/1994.
11.BITAR, S. Transición, socialismo y democracia, la
experiencia chilena. Siglo XXI. Santiago de Chile.
1979.
12.SAMANIEGO, A., ob. cit., 1994.
13.DRAKE, P., ob. cit, p. 30.^
14.Según Rial es bastante difícil hacer una evalua
ción de la representatividad del movimiento sindi
cal por la falta de investigación y de información
confiable para antes del año 1985. RIAL, J. El mo
vimiento sindical uruguayo ante la redemocratización.
PREALC. Santiago de Chile. 1988. Turiansky desta
caba en el año 1973 que en el congreso del la CNT
fueron representados un total aproximado de
300.000 trabajadores. TURIANSKY, W. El movimien
to obrero uruguayo, s/e. Montevideo. 1973. Sin
embargo el diario La Idea del día inaugural del even
to destaca que los delegados en números redondos
representan a una cifra de 500.000 trabajadores.
LA IDEA, Montevideo, 23/7/1971, p. 4. Lamenta
blemente para Uruguay no hay estudios ni referen
cia alguna a sindicalizados por sector; debe decirse
que la práctica de la estipulación del número de
delegados a los congresos en base al número de
afiliados a los sindicatos se llevaba a cabo.
15.FALABELLA, G. ¿Un 'nuevo sindicalismo'? Argen
tina, Brasil y Chile bajo regímenes militares, PRO
POSICIONES N17. SUR. Santiago de Chile. 1989,
p. 63.
16.DRAKE, P., ob. cit, p. 30.
150
17.RIAL, J., ob. cit, p. 514.
18.Véase CIPFE-PIT/CNT, 1972. Encuentro Nacional
de Comités de base en PIT-CNT. Un solo movimiento
sindical. Selección de Documentos. Resoluciones or
gánicas, programáticas, y análisis de situación de
la CNT y el PIT (1964 - 1983), CIPFE-PIT/CNT. Mon
tevideo. 1985.
19.Las conexiones de la CNT con la formación en es
tos años -1971- de la coalición de izquierda Frente
Amplio produjo repercusiones en ambos sentidos.
Se ha sostenido que fue la propia constitución de la
central unificada lo que contribuyó a superar los
rezagos que impedían la unificación política-ins
titucional de la izquierda; asimismo, la vía electoral
que abre el Frente Amplio repercutió internamente
en la autonomía de la organización sindical y en
sus corrientes ideológicas internas.
20.ERRANDONEA, A. y COSTABILE, D. Sindicato y
sociedad en el Uruguay. FCU. Montevideo. 1969.
21.La tesis dualista tendrá un itinerario particular
hacia el futuro donde será discutida. En una pri
mera instancia se asocia a otra proposición desa
rrollada para el año 1984 por C. Aguiar -la con
ciencia dividida de la clase obrera-, sostenida en
Clivqjes sociales y procesos políticos en Uruguay,
CIEDUR, Montevideo, 1984, pero posteriormente va
a ser cuestionada en 1986 por Luis E. González en
Los sindicatos en la arena política, Cuadernos de
Marcha N 9, Mont., julio 1986, y más próximo al
tiempo actual por M. Supervielle y G. Gari en El
sindicalismo uruguayo. Estructura y Acción, FCU,
Mont, 1995. Para los años que estamos conside
rando, -sin tratarlo bajo dicha terminología-, algu
nos autores parecen cuestionar la existencia de esta
dualidad cuando destacan la adhesión de diversas
fuerzas populares hasta entonces disgregadas en
su accionar y la coordinación de una movilización
de masas sin precedentes, por su volumen y com
batividad, contra la política gubernamental en di
cho periodo. SALA, L. y LANDINELLI, J., ob. cit., p.
272.
22.Al respecto de un diagnóstico sobre los estudios
del tema sindical para la época se afirma: En cuanto
al movimiento sindical, y en virtud del proceso de
transición y recomposición de sus fuerzas con pos
terioridad al periodo autoritario, es poco también lo
que se puede afirmar sobre estructuras actuales y
tendencias futuras. Incluso con respecto a momen
tos anteriores, a pesar de su gravitación como actor
�TSI
6¿-8¿ 'dd ip qo •••souiba apuop BpBq soiuaqBS
'1VNOI0VN NOIOVOIdlNVld 3d VNI0I3O 'ONH3IH
-OO 13d 1VH3N30 VIHVX3H03S OIH3XSINM '88
'L¿ "d 986T "^i^o 3P og^pires
•ppiBÍín pqaoui^ ojsn^ny a}uapisajd pp oujaiqo^
pp soj^oi soun^jv) souiba apuop BpBq souiaqBS
"TVNOIDVN NOIOVOIdlWld 3d VNI0I3O 'ONH3IH
-OO 13a 1VH3N3O VI3VX3H03S OI^3XSINI^ Z
'9^Z d Í786I "3IíqO 3P o^Bqires "(S30) sajBpos
soipn}sg ap oj}uag 'sauopipg -(souvqm sajopas
soun6¡v ap sjsjjvuv) jüjijju; uaunBa^ \a a^mmp oiusi]
-vojpuis \ap ugparuisuoDdj rrj VH3H 'Z3fl6lHN3H '18
9Z d -¿661 "^iíMO 3P
SIOHV p^pisjaAiun WO1 p2uoqpg 'ojii^
un ap mwoivuy qpnpv aji^o SV^MOX 'NVIIOOIM 08
QX d uiapi •" ua sbpbui
- jy SBzaana sbi 'OXSnonV 'aXHVOfl XSHOONId QZ
•^t-ei dd anqo ap o^^^ires '^861 ^P
ajquiaips ap ^^ Bjp ^a 'ounojaj^ ja oatpouad ja jod
spaj^ua oaqqod jaaa^uoaB ja ua s^pBui
SBZjana SBq -O^SflOnV '3XHVOO XSHOONId QZ
"^661 'oappa^
'ivr^anvapvwa]qojdviapsapanbofua
U[\ ñnn6ruf¡ \ap ^oovpxns vuojsrq v] ua ojquivo ñ pvp
-mupuoQ x 'VH^3IS Z3TVZNOO ^puauadxa ouioa
uoiaBjadns ns jpyíp sbui uaa^q anb 'a^a Uapod ja
jaaaafa ap sbuijoj ap 'sisijbub ap 'sauoiaBpjdja^ui
'sosjnasip ap 's^p^qoiduioa Á SBppouoa uopa^ ap
a} ap 'p^papos bj ua Á SBsajduia sbj ua jxuaA
i ap pBpijBpoui Bun ap B}Bjq as -uB^uapajaB as
Bpjaui ap so^sau soj 'sopB^nsaj Á sopaja soAqísod
ub^ auaq ouisijBaiputs apa ouioa oaijo^iq ouauíou
-aj un opuBn^ .-[Baipuis o^uaiuipoui pp BdBp B^sa
BJa isb ^661 apsap oÁBn^run osbd p ug
'^L d 'S66I "PL
-Bdsg SSXW •sauopBaqqnd ap o^juao
•fivn6ruf¡ ua sa^vjoqrrj sauoiov^a^ srrj HOSV13H
oujaiqo^ {b a^uauíBai^ijod
ns b anb ojad '{Baipuis o^uaiuipoui \e
ou anb 'BpB^uíii Biaua^stsaj Bun oqBa b JBAay Biqap
as anb Bipua^ua 'oub^uo^bui jopas un 'opBj ojp
jo^ Bai^i^od Bqaip JBjqanb b ubjba3ji anb 'Bqanj
ap sa^uapaja sBpipaui uoa oujaiqo^ jap sajBjndod
-^ub sapn^^aB sbj JB^uaajua Biqap as anb UBipua^ua
anb SBjnpod UBqspca opBi un jo^ iBaipuis bdi^db^
ap sauoi^sana b oujo} ua Bjajqo jBj^uaa bj ap jou
-a^ui jb SBaiuia^od uaanpojd as opouad asa ua uaiq
-uibx 'I¿ 'd "^a -qo "p 'OHVZNV1 'soidojd soui
-stuiBuip uoa Bai^yod Bqanj bj b BJjnauoa anb 'bpuba
-a^aj Bjp ap ojod un ua Bjajqo jBj}uaa bj b JipaAuoa
UBasnq anb 'ouBuotanpAaj ouisxpatpuis jap SBjap
-ajaq '.SBpi^uaxuipoui, SBiauapua^ sbj b a^uauíBAij
-aaja uauodBJ^uoa as 'opi^red ap sBpBi^ajpud SBaje^
sbj b -sopBUipjoqns 'Bpipaui Buanq ua Á sopBpau
-oa 'uopB^^B X oXodB ap soj^uaa '.uoisiuisubj^ ap
SBauoa, 'sBai^gjoapi .SBpnasa, ouioa so^Baipuis soj
b uaqxauoa anb sajopas so[ 'soai^Buianbsa Xnuí sou
-luija^ ug "SBpBJ^uoaua SBai^a^BJ^sa sa^uaujoa ap
uoiaaB bj ap unuioa opB^nsaj ja sa Bopyod uopbziu
-bjo ap oaoj ua {Baipuis o^BJBdB pp uoisjaAuoa b^ qz
•8^1 'd "^a qo "^ 'OHHVZId Z
Z¿ "d '0661 •oappa^uojAi os
-sih X ipjBuiq/OTJOjsjH sa ñon '986I-Z96I 'oaqipd
sisijbuv -sauíBjuí SBpBaaa SBq *o 'VHSHOSOHa 'VZ
ZL d '1P qo 'f 'O^VZNV1 Z
'lid '986T -oappa^uow
'H03 G86I-0^61 'fivn6rur¡ \a ua svapvjodjoa sau
-o}DV]a}j oa^ijod rniiajsis ñ sojnaipujs p 'O3VZNV1
•oan^uiapis oidoaB un 'BiABpo^ souiaua^ ou o
-jBquia uts anb sbj ap 'Baiuiajod a^uB^sBq opBjaua^
uBq anb s^uapui '¿61 3P ^djo^ p ua uBaoquiasap
^ 09 PP BpBaap bj uBsapBj^ anb SBpuappui sbj
uoa 'a^uauíBuo^ou 'ajjnao isb :sajBnpind sBpuajaj
-aj uaaBq as a^uauíBjos sajBna soj ap BajaaB 'sa^B^
-joduii SBuia^ XbiÍ" *¿ d 'Q86T oappa^uo^\j O83
/nS3I0/OS0V10 '^o^ ap ñvnBrun ja ua sajupos
soiuajwmopí (-pg) o 'VHISflOlId •oaypadsa oipn^
-sa un^uiu jod -sauopdaaxa sbjbj oajbs- sopBpjoqB
ou 3}uauiBatpBjd soaidg^ uos 'BSBiu-sajapij sauoia
-Bjaj X SBUja^ux SBinbjBjaf 'sajapij ap o^uaiuiB^nja
-aj 'sapaipuis SBJnpnjpa 'ofeqBJ^ pp uoi3Bziub^jo
X Biítopuaai 'ouisijBaipuis p X sajBJoqBj sauopBpj
sbj ap SBUia^ soq uoisuajduioa ns BJBd BpuBpoduit
ajqBpnpux ap sopadsB sojp ap aaouoa as anb oj sa
oaod ojad 'o^uaiuiiAoui jap soai^a^Bjpa X soai^ojoapi
so^aadsB soj ap JopapajjB opBjpjJBsap UBq as '^aip
-uis pBpiAipB bj ua sopBjanjoAux a^uauíB^aaJip sajo^
-aB soj ap 'SBpBJoqBja souaui o sbui sauoptsodojd
sbj ua X Baiuiajod bj ua sajBaipuis so^uaiuipoui soj
opBdnao UBq anb pBpijBj^uaa bj ap a^jed ubjq (•••)
•souBauauíBouqBj sasiBd soj^o X ysBjg 'Buqua^jy
bj ap sa^aipuis so^uaiuipoui soj BJBd auaq as anb
jb a^uajBAinba o^uaiuiiaouoa un jaua} ap sofaj B^sa
as 'sa^aipuis sajapij jod sopBJoqBja soya ap soun^
-jb 'sopBzijBiaadsa sofeqBJ} soaod soun^jB ap bjjb
sbj^ -o^aadsaj ib so^uaiunaop X soaqBuia^is soipn^
-sa sosBasa uaaouoa as 'oaqipd o^anf jap
�34.La doctrina militar que prevaleció hasta 1973 en
Chile, expuesta por los generales Schneider y Prat,
atribuía a las FF.AA. un papel profesional de cus
todia y salvaguarda de la Seguridad Nacional den
tro del total respecto del orden jurídico y acatamiento
a las decisiones soberanas de los gobiernos civiles
legalmente constituidos. TAPIA VALDÉS, JORGE.
El terrorismo de Estado. La Doctrina de Seguridad
Nacional en el Cono Sur. Editorial Nueva Sociedad.
México, 1980, p. 124.
35.TAPIA VALDÉS, JORGE A. El terrorismo de Esta
do... ob. cit. p. 221
36.TAPIA VALDÉS, JORGE A. El terrorismo de Esta
do... ob. cit. p. 226.
37.Clodomiro Almeyda, que en el momento del golpe
era ministro de Relaciones Exteriores del gobierno
de la Unidad Popular, relata: Fuimos llevados en
avión por la trayectoria del vuelo... me di cuenta
que íbamos en dirección al extremo Sur, hacia Pun
ta Arenas. Cuando llegamos... a punta de bayone
tas y de golpes descendimos del avión... A empello
nes nos hicieron subir en vehículos militares... En
tretanto yo cavilaba acerca de nuestro destino y lle
gué a la conclusión de que nos conducían a la isla
Dawson, situada al occidente de Tierra del Fuego,
propiedad de la Armada de Chile. Isla que hacía
muy poco tiempo personalmente había cedido a la
Marina, en solemne ceremonia, y como ministro de
Defensa, José Tohá, quien ahora estaba presente
entre nosotros... Eramos prisioneros de guerra y
nos aplicarían las reglas... Si desobedecíamos, se
ríamos severamente sancionados. Cualquier infrac
ción o intento de huida sería respondido a tiros,
pero no a la cabeza ni al cuerpo sino a las piernas y
los pies. CLODOMIRO ALMEYDA. Reencuentro con
mi vida. Editorial Ornitorrinco, Santiago de Chile.
1987. pp. 246-248.
38.La Junta Militar de gobierno decretó la hiberna
ción de los partidos, aún aquellos que fueron acé
rrimos opositores al gobierno de Allende. Artículo
publicado por el periódico La Opinión el día 23 de
enero de 1974. Buenos Aires, p. 2.
39.El magisterio tiene una gran importancia... por
que estamos extendidos en todo el territorio, por lo
tanto una huelga de maestros ha sido un tema conflictivo y político fuerte en todos los gobiernos. El
potencial de una organización como SUTE eviden
temente lo hacía de riesgo para la dictadura. Infor
152
mación brindada por el dirigente del sindicato de la
enseñanza, Miguel Pávez, en la entrevista realizada
el 21/5/99 en Santiago de Chile.
40.La prensa argentina denunciaba que el gobierno
chileno había autorizado por intermedio del Minis
tro de Relaciones Exteriores una lista de 300 per
sonas y grupos familiares de refugiados extranjeros
que pueden salir del país... el ministro de Relacio
nes Exteriores espera ahora que las autoridades del
Comité Nacional de Ayuda a los Refugiados, así como
el Alto Comisionado de las Naciones Unidas... le co
muniquen el día que los extranjeros dejarán el país.
Artículo publicado por el periódico La Razón el 20
de setiembre de 1973. Buenos Aires, p. 4.
41.La Junta ha desatado un alza desmesurada de
precios que afecta a la clase obrera. Artículo publi
cado por el periódico La Opinión el 16 de octubre de
1973. Buenos Aires, p. 3.
42.La Junta ha desatado... ídem. p. 3.
43.Continúan drásticos aumentos en Chile. Artículo
publicado por el periódico La Razón el 16 de octu
bre de 1973. Buenos Aires, p. 3.
44.Continúan drásticos aumentos... ídem, p 3.
45.Mientras siguen los arrestos en Santiago recrude
ce el desabastecimiento de pan. Artículo publicado
por el periódico La Opinión el 4 de enero de 1974.
Buenos Aires, p. 3.
46.Información extraída de un cable de la agencia ANSA
en Nueva York, publicado por el periódico La Opi
nión el 17 de noviembre de 1973. Buenos Aires, p.
2.
47.CAMPERO, GUILLERMO. Los gremios empresaria
les en el período 1973-1983 Comportamientos
sociopolíticos y orientaciones ideológicas. Ediciones
ILET. Santiago de Chile. 1984. p. 92.
48.CAMPERO, GUILLERMO. Los gremios empresaria
les... ob. cit. p. 94.
49.CAMPERO, GUILLERMO. Los gremios empresaria
les... ob. cit. p. 101.
50.El discurso obrerista revolucionario de la Unidad
Popular suscitó fuertes críticas de los sectores me
dios que no estuvieron dispuestos a aceptar que el
sujeto de la historia fuera el movimiento obrero. So
bre este tema ver en GARRETON, MANUEL MOULLAN, TOMAS. La Unidad Popular y el conflicto
político en Chile. Editorial CESOC-LOM. Santiago
de Chile. 1993
�es i
sbi uauyap as sauopBziuaapoui ouiuua^ p uoq ^9
'¿^^ d ^P qo -"OAíspap Bip un OX
-SnOOV 'XSHOONId ua JBRnsuoa apand as Biuaj p
aaqos •BpuauBuuad X Bpuasaad ns uBqBaijRsnf isv
-aj bi 'sbj}0 aj^ua qBuo^^aip oujaiqo^ p ofeq
ua uojafnpojd as anb sajBinpaui sauopBuuojsuBJR
•apRO ap obrubs ua
66/S/03 P BpBzqBaj Bjs^ajjua oaaNId SOTHVO 0¿
uapod p ua opidiunjjj uBiqBR 'W'33 S13l U^ld ajsa
ap uopBaqdB B[ JBjuva bjb^ aaquiaqdas ap ¿\ p
sopBuxsasB jas UBiqap anb sa^uoisajojd X sBjsipou
-ad 'soaRijod 'sbpbuijv SBZjanj sbi ap sap^pijo ap
sbjsr UBRStxa anb ireqBjn^asB X 'bpz ubu pp uop
-BaqdB bi uopuajuí jod Biuaj JBindod pBpiun ^\ ap
oujaiqo^ [a anb uBiuajsos SBjsidp^ sajBjipui soq ^g
•16-06 "dd
qp qo -saiVXHOd SOTHVO A OCITVH3H 'ZONOW "89
"16 "d '¿861
•apqO ap o^brubs 'uanqa^ pa 'ajmj ñ 'nn'33^P s^u
-opopj szrj vnmbsa pvjsmw rnif) *S3TVXHOd SOI
-HVO ^ OaTVH3H ZONflW •J^^ínuí uauíigaj \e bd
-tuiquoaa BpnXB ap so^uom sa^uB^oduii uojbu^isb
X ••sub^ ap qn^Q p ua apqo op BUja^xa Bpnap bi ap
uojBpjBdsaj pjoa p^Bjao 3p X uoxj^
ap sauopBJ^siuiuipB sbi 9¿Q\-^¿Q\ opouad
p a^uBJnp •••boubjq bsb^ B^ jod a^uauia^qBJOABj op
-iqpaj anj •••jB^qi^\[ B^unp bj ap japod ^b oqujB 13 ¿9
•apqQ ap o^brubs ua
'6861 '
'so^uautnaoQ apq^ uopBjado
-ang ap Bpnasa Bq -q NVÍ1P 'SSdTVA ua J3A
'soaiuaa^ sopa ap BuopaXBj} X uoobuijoj bi ajqos
qBJ^a^ui BpRBRdBO uopnpAaj BpBuiuiouap bi b
opiua^uoa X buijoj uojaip jbjuiui ojuaiuiRuasuoa p
uoa anb soi SBjBjaouaaj sojsa uojanj uBpajBa saj
-Bjniui soi 3nb PP 'oiquiBa ap ojaaXojd un jaqaouia
b uojapajjo BjnpBjaip bj asjBpjsui ap ojuauíoui
IB X (BaqcRBO pBppjaAiUQ) apqo ua X jouajxa p ua
sopBuuoj sauaAof buoXbui ns ua UBjg oaxuiouoaa
oppoui OAanu pp uopBjuBiduix bi BJBd sajBinpaui
SBUuojaj 'SBuaixqa sauopBzxujapoui sbpbuiui
-ouap sbi ojoqBp X oujaiqo^ ib ojosasB anb oujaiq
-o ap odmba p jBJ^ajuí b uojBSBd 'sXog oBaxqo
uatquiBj sopBuiBiq qBjaqxioau Buujaop bi ua
sopBuuoj soaxuaa; soi ^ SBjBjaouaaj ouxuiouap as ' 19
•apRO ap o^brubs ua 66/S/6T
p BpBZipaj Bp^ajjug OH3AIH OH3AI^ VIHVW 09
•apRO ap o^brubs ua
66/S/I3 P BpBzxpaj BjsiAajjug 'Z3AVd ISflOM 6S
•apRO ap oSbrubs ua 66/S
Z "d 'sajiy souang *t^¿61 ap ozjbui ap 81 P U9?u
-ido ^i oaipouad p jod opBDiiqnd oinaRjy 'ouispBU
-opBU ib BuapRa Bp bi ouiBpojd JBjipjM Bjunp br ¿g
086 T ^iíqo 3P oSbrubs "aimo ^p borcrbo
-iun ^pijRuo^ 'Bi^oiopos ap o^n^Rsuj 'ouajiqo oj^ü
/8I P BpBzqBaj Bjspvajjua Z3TVZNOO ISflOM 8S
66/S/I^ P ^pBzqBaj B^spaj;ua VOVHOW13IHX3 99
p ud soiqwvo ap svpvoap soa -OCINVNHaa '3SHVa
a zm 'vaaaao bubj^v blujoph bi ap 9^991 ^^\
bi o^ojap 6Z/9SZ3 Id P a^uauRBuij Bioau^v uop
-BziiBuiJOM ap Bupyo Bun oaja X VHOO ^í PV^psíP
'bubjv Buuopg bi ap 0^91 Xai bi ap uopBaijxp
-oui bi osndsip 8¿/Z^^33^Q 13 SBpajBd ap B^uaA bi
o^uauiBiaj 9Z/008I 1O 13 bubjv Buijoja^ bi jod
SOpB^UaSB SOI B SBpBU^ISB SBJJ3R SB^ JBUafBUO ap
uopiqiqojd bi o^uBAai as CZ/803 ^aq opjaaQ p jo^ 99
•OARafqo a^sa ua uojaXnuuoa opBAiid iBRdBO ib
o^unf opB^a 13 "Buaitqa uqpBziiBLRsnpui ap osaa
-ojd p jBaijiuBid X JBinuiRsa ap opB^reaua p anj oui
-siub^jo a^a Bpja^ ajjm^v 0JP3d '-reindoj a^iajg
pp a^uapisajd jauíud pp oujaiqo^ p ofBq '886T
ua a^jns iBLRsnpui o^uauíoa ap uopBJodJO^ Bq "^g
09 d 8861 "oatxapM 303 'vuprrj VDuauiy ua
sa]vjaqi]oau svpuauadx^ OHaNVPSTV 'A3TXO3 89
qBdpiunuí uopBziiBJ^uaasap bi
X pn^s bi ua 'BARBanpa qBuoispajd qBJoqBi buijoj
•apRO ap o^br
-ubs ua 66/S/6I P ^pBZRBaj Bjspajjua pniBS I ap
ojBaipuxs pp ajua^uxp 'OH3AIH OH3AIH VIHV^M 9S
•apRO ap o^brubs ua 66
/S/T3 P ^p^ZRBaj Bjspajjua •ajqoo pp jbuopb^
uopBjapajuoo bi ap ajua^uip 'VOVHOW 13IHX3 SS
•apRO ap o^brubs '66/S/6I P ^pBzpBaj Bjspajj
-ug 'biujouojjsbo X BuapjoH 'BpRuauípv Bujsnpui
bi ap ojBaipuxs pp ajua^uip 'VOVWflHV ISHNVW '^9
ua 66/S/03 P pBzijBaj Bjspvajjua sou
-BauBg ap ojBaipuxs pp ajua^uip 'OXOS OIOH3S SS
•apRO ap o^brubs ua 66
/S/03 P BpBzqBaj BjsiAajjua uopanjjsuoo bi ap
ojBaipuxs pp asBq ap ajuBjipui 'Od^NId SOTHVO 39
•apRO ap o3brubs ua 66
/Q/8I P BpBzpBaj BjsiAajjua qBujsnpui afBjuo^M
ap ojBaipuis pp ajua^iJip 'Z31VZNOO ISflOIW "IS
�71.La Economía Social de Mercado surgió a iniciativa
del general Leigh, integrante de la Junta Militar y
contó con el apoyo de las gremiales empresariales
como COPROCO, SFF y SNA. Fue una propuesta
orgánica subordinada a la acción del gobierno, y su
objetivo fue lograr la armonía entre capital, trabajo
y desarrollo. El 2 de agosto de 1974 se creó la Cor
poración de Desarrollo Social, auspiciada por las
gremiales de empresarios de la industria y el agro.
Posteriormente el general Leigh se reunió con estos
gremios y en diciembre de ese año se inauguró el
Encuentro Nacional de la Empresa (ENADE 74). El
objetivo por excelencia del gobierno fue estimular a
los empresarios y lograr que los mismos se sintie
ran seguros e invirtieran en las nuevas propuestas
económicas.
72.Chile puso plazo al estado de sitio. Artículo publi
cado por La Razón el 30 de noviembre de 1973. Bue
nos Aires, p. 2
73.Podría producirse entre los empleados públicos
una purga de opositores. Artículo publicado por
La Opinión el 27 de diciembre de 1973. Buenos Ai
res, p. 3.
74.Manuel Ahumada. Entrevista realizada el 19/5/
99 en Santiago de Chile.
75.MIGUEL GONZÁLEZ. Entrevista realizada el 18/
5/99 en Santiago de Chile.
76.Las amas de casa chilenas vuelven a agitar sus
ollas por el agobiante desabastecimiento que hay
en el país. Artículo publicado en el periódico La
Opinión el 19 de enero de 1974. Buenos Aires, p. 2.
77.MIGUEL GONZÁLEZ. Entrevista realizada el 18/
5/99 en Santiago de Chile.
78.CARLOS PINEDO. Entrevista realizada el 20/5/99
en Santiago de Chile.
79.MIGUEL GONZÁLEZ. Entrevistan realizada el 18/
5/99 en Santiago de Chile.
80.MIGUEL PAVEZ. Entrevista realizada el 21/5/99
en Santiago de Chile.
81.RUIZ-TAGLE, JAIME. Crisis de la experiencia
neoliberal en Chile. Cambios en las relaciones labo
rales. Respuesta sindical 1981-1988. Editorial Pro
grama de Economía del Trabajo (PET), Academia
Humanismo Cristiano, Documento de trabqjoN 61.
Santiago de Chile. 1989. pp. 15-16.
82.(con relación a la violación de los DDHH en Chile).
A la presión ejercida por organismos internaciona
154
les como la OIT y la Asamblea de las Naciones Uni
das se agregaron las exigencias por parte del go
bierno de EE.UU., durante la presidencia de James
Cárter, lo que marcó una nueva etapa en las rela
ciones Santiago-Washington. La defensa de los
DDHH prevaleció y llevó a que el gobierno militar
asumiera una actitud defensiva. A pocos días de
asumir Cárter, fueron liberados en Chile 304 pri
sioneros políticos. MUÑOZ, HERALDO Y CARLOS
PORTALES, Una amistad esquiva ob. cit. pp. 9596.
83.La Asamblea General de la ONU denunció y conde
nó en diciembre de 1977 la violación de los dere
chos humanos en Chile. Por su parte el gobierno
llamó a un plebiscito el 4 de enero de 1978. La po
blación tuvo que manifestar si apoyaba al gobierno
de Pinochet o la resolución de la ONU. El Departa
mento de Estado estadounidense denunció la falta
de garantías del plebiscito y manifestó que la po
blación carecía de garantías mínimas de libertad
de expresión. Lo cierto es que Pinochet consideró
que el resultado de la consulta le era favorable y
prohibió la entrada a Chile de la Comisión de Na
ciones Unidas. Posteriormente debió cambiar su
decisión. MUÑOZ, HERALDO Y CARLOS PORTA
LES. Una amistad esquiva... ob. cit. p. 97.
84.MIGUEL GONZÁLEZ. Entrevista realizada el 18/
5/99 en Santiago de Chile.
85.SERGIO SOTO. Entrevista realizada el 20/5/99 en
Santiago de Chile.
* Sobre el Plan Laboral ver en DOMINZAÍN, SUSANA
- MIRIELA LACUESTA, Políticas laborales en Chile
y Uruguay bajo las dictaduras. Documento inédi
to. Centro de Estudios Interdisciplinario Latinoa
mericanos (CEIL). Facultad de Humanidades y Cien
cias de la Educación. 1997.
Este estudio profundiza en el análisis de la política
laboral y sus efectos. Incluye un análisis por país
que en el caso chileno, hace referencia a las leyes
fundamentales que dieron origen al Plan Laboral.
86.El Código de Trabajo fue elaborado en 1925 du
rante el gobierno de Arturo Alessandri y promulga
do por el gobierno interventor del militar Carlos
Ibáñez del Campo en 1931. El código establecía de
rechos y deberes del Estado respecto a los trabaja
dores, y supuso la aprobación de normas que deja
ron al sindicalismo cautivo de las decisiones del
Estado. En lo fundamental reconocía la existencia
�QSl
'383-183 'dd qp qo —dj ap vamgjj
'T3V3VH 'OMVXO '¿861 ua a[iqo b B}isp ns a^uBjnp
BdB^ p jod soppouoaaj uoaanj sodru^ so^sg -BjnpB}
-aip ua sred pp pBp^Baj bj b UBqB}snfe as ou 'buoA
-bui ns ua 'anb sa[BdBd SBAipaaip sbj b Bpuaipaqo
ns opuapajB^oj '[Bao[ Bisa^i bj ap Biuzouo}nB bj
jod uojB^ajg 'oansBisapa ouja}ui o}uaiuiBuopBpj
^a JBiquiBa uojbjo[ sapBpiunuioa SB}sg
soj}o A sajBpaog 'uopBjaqiq A uoiunuiog 'o}suq
ap souBuoi^aq 'i^q uauínq 'bdi^buisubo uopBAOuag
ouioa sodru uooBuins as 'apqo ap Buo^siq bj ua
BLiopaÁBi} b^jbi ap 'pa sndo pp Bpuasa^d B[ y 'Olí
'L^\ *d qp
qo vwvjaouiap ñ msa\6¡ y 3SOP 'OTTVO-VH3IA '601
'3^^l "d "8861 '^1Í^3 3P obi}ubs auiiBp Jo^pg -vjudaou so] ap jvjqum \d ud
ua 'BpBjaouiap A Bisai^p -y 3SOr 'O11VO VH3IA '801
'99^ d qp qo
Buapqa ^Bdoasida uopBjapajuo^ b¡ á zanbuua^ ^a
-US IP^H odstqozjB ^BuapjBa pp uopBJBpaQ z\ oN
oxauy -"OAispap Bip buq OXSflDnV 'XSHOONId 'ZOI
'99^-99^ dd qp
•qo Buapqa {Bdoasida uopBJapajuo^ b^ A zanbuua^
BAps IPBH odsiqozxy ^BuapjBO pp uqpBJBpaa z\ ON
'689 'd '3/S 'oauíiui ouapqa oire^o^
-nB uauíi^aj p ofBq uopxsodo ap sopqjB^ "igniAIVS
T 'V33nZN31VA ^ OHflXHV 'V13nZN31VA '66
"901 'd qp qo 'BuqBq Bauauíy ua
saiBjaqqoau SBpuauadxg 'OHaNVPSlV 'A3TXO3 "86
•QOI 'd qp -qo 'BuqBq Bauauíy ua
saiBjaqqoau SBpuauadxg 'OHCINVr^TV 'A3TXO3 Z6
'apqo ap obi}ubs ua
66/9/03 P BpBzqBaj B}siAa.qug OOSNId SOTHVO '96
19 d '1661 aiíMO ap o^Bq
-ubs (X3d) ofeqBJX pp Biuiouoag ap BuiBj0Jd sau
-opipg 1661-9861 91JMD v^vjDOiuap v¡ v oiuo^aj p
ua v}iuouoo^ ñ ofoqvjx ua ouapqa jb}ijiui uauíi^aj
p ua opB^g A ouisqBaipuis '3WIVr '31OVX-ZIOH '96
'811 'd -I66T 'aiíqO ap oSb^ubs '(X3d) ofBqBax
pp Biuiouoag ap BuiBjgojd sauopipg '1661-8861
ua vjovjoouiap vj r> ouuojaj ^a ua vjwouoag ñ of
ua '8861 -T 861 qBaiputs B^sandsaj A sa^^joq
-bi sauopBpj sb^ ua soiquiB^ 'apqo ua ¡Bjaqipau
Bpuauadxa bi ap sisu^ gwiVP '31OVX-ZIflH '^6
•apqo ap o^b^ubs ua 66/9/61
p BpBzqBaj B^spax^ug OH3AIH OH3AIH VI3VW '86
'a^qo op o^BquBS ua
•a^qo ap obi;ubs ua 66/9
/6I p BpBzqBaj B^pa^ug 'VOV^MnHV T3JTNVW T6
'681 d
qp qo •oapi]oj^üisa]i5/ oaNVNH33 'OTIIXSV3 '901
66/9/03 P ^pBzqBaj B^iAa^ug OOSNId SOTHVO '36 „
oxauy-OAispap Bip bu^ OXSOOnV 'X3H0ONH '901
•ajiq^ ap o^bi^ubs
66/9/13 P
'6CT 'd
qp qo -^opyiodñmsd^6¡ -OCINVNH33 'OqiIXSVD '80T
uo 66/9/03 P ^pBzqBaj B^spa^ug OXOS OIOH3S 06
qp qo ••o]
dp vomgjo -qgygVH 'ONVXO ua j3^ bui^^ p aaqos '^OI
6Z3 d qp qo -o] ap vomojQ qaygyH ONVXO '301
'8Z3 d 966 T 'aiíMO ap o^b^ubs
'VXSNVld IBUoppg 'uo?a7suüjj ü] ap vomgjQ "q3V3
-VH 'ONVXO uopBspojduii b^ b A ouispuB^uodsa
ye BpB^a-qua bdpubuioj Bjn^uaAB Bun ou A fenpBJ^
A ozB[d o^jbi b Bjqo Bun bj^ bubdi^^ bj uod Bipuajd
-uia as anb BajB} b[ anb japua^ua b oip ^BuapjBa
ig ajBDipajd bj ou 'a^qísod sa aui ou oipuBAg pp
a^red Bun opBuiuuapp o^uauíoui un ua is A ajqísod o\
ap a^B p sa Baqqod b^ anbjod 'Biinao sou as ouioa
BjnpB^aip bj JB^uaojua souiapod ou anb ojbp jaua^
souiaqaa :uqpn^qsui b^ ap souBuopunj so^
o^sajiuBui zanbuuan ^Aps iBuapjBa p '
bj ap buboia bi ap uopBaaa b^ ap pBpiun^aodo ug gol
"881 d Í766T aiíMO ap o^b^ubs 'gQS sauoptpg
'^^^ ON S3MOIDISOdOHd visi^n ua 'aauBiBq ouanb
-ad un iBaipiOd A Bisa^i -OQNVN^Sd 'OniXSVD '001
op o^BquBS ua
Z3AVd T3OOIW '68
18 d 0661 aiíMO ap o^b^ubs
(S30) sa¡Bpos soipn^a ap oa^uag 'OZ oN ofoqvuj ap
o^uaumooQ •aiqB^ia}sodun a^Bqap un :uopBzniqtxau
A ofBqBj^ ap oqaaaaa 'T3V3VH 'VHI3H3d '88
•aiiqO ap o^b^ubs ua 66/9
/8I P BpBzqBaj B^spaj^ug 'Z3TVZNOO T3HOIW Z8
'0Z6I "aU^O ap oBpues 'smnBX iBuo^pg 'soa
-Pl\od soprpvd so] ñ ouajnp jvojpuis o^uanumoiu ]g
'NIVTV 'TT3ONV JB^^nsuoa apand as bu} p aaqos
•soiJBsaaduia so^ a^uB sajopBfBqBj^ so^ ap soqaajap
so^ ap Bsuajap ua sajBJoqBi sauopBpj sb^ opuBJ^iq
- jb JopmqLqsipaa A jopBin^aa ouioa onpB opB}sg ig
•ojb [ap sajopBfBqBJ^ so[ A opB^sg [ap sopB3[duia so[
soqaajap so^sa ap sopin[axa uojBpanQ [Baipuis ¡Bjq
-uaa A sauopBjapajuoa 'sauoiaBjapaj ap uopBuuoj B[
'buibj jod BAqaa[oa uoiaBiao^au B[ BqBzuo^nB 'B[anq
b oqaajap p 'sopBajduia A sojaaqo ap so^Baipuxs ap
�111.MOULIAN, TOMAS. Chile actual: Anatomía de un
mito. ob. cit. p. 283.
124.MARTÍNEZ, JAVIER. Miedo al Estado, miedo ala...
ob. cit. p. 35.
112.CAMPERO, GUILLERMO. Las gremiales empresañales... ob. cit. p. 270.
125.MOULIAN, TOMAS. Chile actual: Anatomía de un
mito... ob. cit. p. 302.
113.MOULIAN, TOMAS. Chile actual: Anatomía de un
mito... ob. cit. p. 282.
126.Sobre este tema ver en GÓMEZ, SERGIO y
ECHENIQUE, JORGE - La agricultura chilena. Las
dos caras de la modernización. FLACSO, Santiago
de Chile. 1988.
114.RUIZ-TAGLE., JAIME. Sindicalismo y Estado... ob.
cit. p. 23.
115.CAMPERO, GUILLERMO. Chile: Las tareas del sin
dicalismo, en Revista Nueva SociedadN0 83, mayo/
junio de 1986. Caracas, p. 138.
116.MIGUEL GONZÁLEZ Entrevista realizada el 18/
5/99 en Santiago de Chile.
117.SERGIO SOTO. Entrevista realizada el 20/5/99
en Santiago de Chile.
118.Si el llamado de los trabajadores del cobre tuvo
una acogida distinta fue porque en los más diver
sos sectores sociales existía la percepción -refren
dada por la experiencia histórica- de que la minería
del cobre es la actividad económica clave del país y
un paro en sus actividades crea problemas econó
micos inmanejables que obligan a los gobiernos a
la transacción. MARTÍNEZ, JAVIER. Miedo al Es
tado, miedo a la sociedad, en Revista PROPOSICIO
NES N 12. Santiago de Chile. 1986. p. 35.
119.MOULIAN, TOMAS. Chile actual: Anatomía de un
mito... ob. cit. p. 287.
120.Pobladores es un eufemismo que se emplea en
Chile para designar a los grupos marginales que
habitan en las zonas periféricas de Santiago... as
cienden aproximadamente a 2.4 millones de perso
nas, lo que equivale a la mitad de la población de la
región metropolitana. Entre 1979 y 1983, unos 187
mil pobladores fueron sacados de campamentos
enclavados en áreas de residencia de grupos altos y
medios, y radicados en comunas más pobres.
TIRONI, EUGENIO. La acción colectiva de obreros
y pobladores en Chile en el umbral de los noventa.
Editorial Planeta. Santiago de Chile. 1988. pp. 78-
79
121.ETHIEL MORAGA. Entrevista realizada el 21/5/
99 en Santiago de Chile.
122.CARLOS PINEDO. Entrevista realizada el 20/5/
99 en Santiago de Chile.
123.MARÍA RIVERO RIVERO. Entrevista realizada el
19/5/99 en Santiago de Chile.
156
127.Sobre este tema ver en MURMIS. MIGUEL. Algu
nos temas para la discusión en la sociología rural
latinoamericana: Reestructuración, desestruc
turación y problemas de excluidos e incluidos. Revista ALASRU N 2. Valdivia. 1994.
128.AGACINO, RAFAEL, RIVAS, GONZALO Y ROMÁN,
ENRIQUE. Apertura y eficiencia productiva: La ex
periencia chilena 1975-1989. Documento de traba
jo N 92. Ediciones Programa de Economía del Tra
bajo (PET) 1992. Santiago de Chile, p. 54.
129.DÍAZ, ALVARO. Modernización autoritaria y régi
men de empresa en Chile Revista PROPOSICIONES
Nro. 18. Ediciones SUR. Santiago de Chile. 1990.
p. 56.
130.MANUEL AHUMADA. Entrevista realizada el 19/
5/99 en Santiago de Chile.
131.ROJAS HERNÁNDEZ, JORGE. Desafíos estructu
rales del movimiento sindical chileno en Añoran
zas, sueños y realidades Dirigentes sindicales ha
blan de la Transición. Ediciones SUR Santiago de
Chile. 1992. pp. 232-233.
132.El PEM y el POJH fueron organismo creados por el
gobierno para hacer frente a las altas tasas de des
empleo. Constituyeron una forma de asistencialismo
velado. Carlos Pinedo, dirigente de base de la cons
trucción, quedó cesante y permaneció durante los
primeros años bajo la asistencia del PEM. Sobre esta
experiencia comenta: Existía el PEM donde se ga
naba un salario mínimo que equivalía a 25 kilos de
pan, con eso no se alimenta a una familia de tres
personas. Hacíamos un hoyo y lo volvíamos a ta
par, en eso consistía el trabajo. En la cuadrilla que
yo trabajaba éramos 25 que hacíamos lo mismo.
Información que aporta el trabajador Carlos Pinedo
en la entrevista realizada el 20/5/99 en Santiago
de Chile.
133.RIVAS, EUGENIO Y ALBURQUERQUE, MARIO. El
debate en torno a la concertación social y económi
ca. Revista PROPOSICIONES N 18, Ediciones SUR.
Santiago de Chile. 1990. p. 96.
�¿SI
-ajip ap Bpuappca B[ uoa [Biuiaj3 joaiu b
Bjauíud Bun ua uojaip as [BjauaQ B^pnH bj ajqos
sa}uajajip sauopisod SBq op 'SBpBqojJBsap sap
-r^pOB '(UOI33npUO3 'O}UaiUIB}UBAa[ *BUO^B3OAUO3)
SBpBUIO} SBpipaiU- BUISIUI B[ 3p O[[OJJBSap pp S3JB[
-narpred sopadsB ajqos SBpunjojd SBpua^jaAip ap
BpU3^SDC3 B^ 3nb Z3A B[ B 'BpU3pU33SBJ^ JoAbUI B[
3p O}iq O}UB} U3 O^U3lUipOUO33J FIS U3 pBpTUIlUBUn
Bj :oqaaq apa aasod anb [Bnp BaipuapBJBa bj^o
S3 uopanpuoa ap buijoj bj ajqos A Bpipaui bi jb}
-UBA31 3p BPU3IU3AU03 BJ 3jqOS UBqBIJBA SSUOpiSOd
aUIJOUa}UB SBpBJBUOS S3^U3LUO3 SBJ 3p SB3l3
SBpU3J3Jip SB| UOJ3lAn}UBUI 3S IBJ3U3Q ^^
ap o^u3iuib^uba3i p ajqos uoxsnosip b^ ug 16 d '6861 •O3piA3}uo^ nd3 •biojbj^3icj opreso^
b afepioda^ ooi^jniB^aui un ap BpiA "o^ajaap a^a
ap oipaui jod sopipadsap uoaanj saaopBfBqBX) i^g^
apuop VHJ^WNH Bl U3 opipaans o\ oiduiafa ap Bpv b
jb}P apand as oiuiaj un ua opipaans o^ opuejapisuo^
•ivjonpuoo vjvui
ütjo^ou pjinjijsuoo jmjn6djji ofbqvjj ap üiujo/üj^o
vpo} ñ souvd 'sü^janq sü] vpvaud popinipn vj ug
(•••) jx}]n6ajj} otbqvjj dp vuuofvpoj o 'sonod 'svBjdnq
uaojjDdj anb souvuoiounf so\ ap ugisxuio aod ugiorq
-psap V] 'pvpijiqvsuodsaj ns oíbq ñ a^uawvuo^vBjjqo
'yjpuodsip oaiojafja '^^opa oiusjim6jo opoj ajqos ñ
'sajviuawvjjvdap soxua^qoB 'r>pr>z\\Djpjaosap ñ jru^
-uaj uowvj]S}inuipv V] ug '•¿QYL'^ PP opjaaa
•QI 'd '¿861 'oapiAa;uoiAi 'Oaa/HaVlD
-npip 07 ap vuojsiq anajg p 'VTII^ X o 'ONVX3V0
•.•saiqBqiauoaaj-ii uos sauoian^pui sBquiB
jod sopBziuoaajd souiuibd soi, anb opuBJBpap 'b^sia
-aa^ua Bqaip ajqos opBaiunuioa un Buqiuia sa^uep
-uBuio^ ap B^unp B^ 'sandsap SBia '.uopBzqtAOUi
B^ Á ojBd [ap BuuojB^Bjd B[ X opquas [a jB^pi[dxa,
ap uij [a uoa sbuijb saj^ sb[ ap sa^uBpuBuioa
so[ uoa SBpiua}UBiu sauoiunaj ajqos uojbuijojui sa[
-Baipuis sa^a^uip so[ (•••)[Bjaua ojBd un ap uqiaBz
-i[B3J B[ ap uoisbdo ua opBjqa[ao sbsbui ap opB un
ua 'saui asa ap qz [3 '.sapnpinbm sBsa ua^saijiuBui
as Bjajqo asB[a B[ uos ou anb sajo^aas sojp ua anb
B[ ap uopBJBpap B[ ua BqB^uas as- oqanuí
sou", :¿ Á ^ sop^atunuioa soaiuiapd bá
soj a^uauiBAi^isod opuBJO[BA Á XuaqBpjog ap Biaunu
-aj B[ opuaipid uopBJBpap Bun oqiuia j^mo B[ 'oz
-jbui ua" :soai[qnd sopBaiunuioa ap sosnjuoa
soiquiBDja^ux ojaua^ anb 'a^uapisajd pp Biaunu
-aj B[ ap ourepaj ua Á sisu^ B[ b sauoian[os ^p bui
-Bj^ojd [a jod 'oi[np ap 8T ^od opuB^sajxuBiu *opBzi[
-Baj BiqBq XNO ^l ozjbui ap qz p anb -[B^B^sa jopas
[B opuaXn[aux- ofBqBX[ ap saJBn[ soj ap uopBdnao
uoa BpBUJof ubj^ B[ oXn^qsuoa o[ aauB3[B a^anj ap
is o jad BjnpB^jaAua b^ub^ ou ap a}uapaaa}UB un
'0Z 'd '886T 'oapiAa^uoi^ nd3 'ojnpvxu
ojajqo oyjanmaouj ug BvnBrug -g 'ZSflOI^aOH "191
16 'd '9861 'oapiA3}uoiM
'OO3 'G861-0P6T 'BvnBrug \a ua svnpvjodjoo sau
-oíaopg oopi\od vuia^sis B so^vojpuis p 'OHVZNV1 '091
'06 'd 'g86I 'oapiAa^io^ ^nasID P
-vjaowap B ouisuvjuojnv 'vjauqo asvjg O '3SSOD '
'6861 '3íít[3 ^P o^brubs \L3d sauoiaipg vio
-vjaowap o] jod vqon\ vj ua oua\np \voypu\s o^uaivu
-moui jg 'OIOIHXVd 'SVIH3 ^^ a Biua^ [a ajqos
•uiapi
'NOIOISNVHX VI VHVd XOD V3 3O VXSSHdOHd 'LP\
6861 '^i^O 3P
-ubs 'X3d sauoiaipg -BiaBjaouiaa X ofeqBJX
•ouisipaipuis B ofvqvj^ 'uajjvx ua VI3VHOOW3a VI
V NOIOISNVHX VI VHVd XflO VI 3d VXSSfldOHd 9P\
•aiiqg ap obi}ubs ua 66
/9/03 P BpBzi[B3J B^siAaj^ug 'OO^NId SOTHVD "
9861 '31
-iqg ap o^b^ubs '^bz-iz [Buo^pg osoiaua^is uoia
-n^onau trj 'NIAVl NinQVOP ua J3A Biua^ p ajqos '
'99 d
•uiapi xno VI 3d SOIdlONIHd 3d NOIOVHVlOSa '
99 d
xno vi sa soidiONiHd sa NOiovnviosa 'zv\
99 d
'xno vi sa soidiONiHd sa NOiovnv^osa it^i
gg-t^g dd
xno vi sa soidiONiHd sa Noiovnviosa
'89 d 6861 ailMO 3P
'X3d sauopipg -BiaBJaouiaa X ofeqBJX
#ouisi]üaipuis B ofíoqvj) 'Jdftvx ua 8861 3P opo^B ap
o^ 'xno vi sa soidioNiHd sa Noiovnviosa esi
•3[iqO ap ogBquBS ua 66
/9/I3 P BpBzi[B3J B^siAaj^ug 'VOVHOIAI 13IHX3 '881
•a[iqg ap o^b^ubs ua 66/9
/8I P BpBzi[B3J BpiA3j^u3 Z31VZNOO ISflOIIAI ¿SI
•ajiqg ap o^bhubs ua
66/9/03 P BpBzi[B3J BpiAax[ug OXOS OIOH3S '981
3imO 3P o^BquBs ua 66/9/6 T
p BpBZi[B3J B^siAaj^ug OH3AIH OH3AIH VIHV1M '981
•a[iqg ap o^bi;ubs ua 66/9
/6I P BpBzi^aj B;siAaj^ug 'VOVIAinHV 13Í1NVIAI 'P\
�rentes documentos que evaluaron a la misma. A
nivel de bibliografía la polémica se inició en
LUSTEMBERG, H. Uruguay, imperialismo y estrate
gia de liberación, Buenos Aires, 1974 y RODRÍGUEZ,
E. Uruguay: raíces de la madurez del movimiento
obrero, Montevideo, 1973 y se continúa en
RODRÍGUEZ, E. Uruguay. Un movimiento obrero
maduro, EPU, Montevideo, 1988. BACHETTA, V. Las
historias que cuentan. Testimonios para una rejlexión
inconclusa, Fin de Siglo, Montevideo, 1993 (cabe se
ñalar que Lustemberg y Bachetta son la misma per
sona). Héctor Rodríguez también a dado su visión
de la Huelga General en publicaciones que repro
ducen sus charlas al respecto.
155.DRAKE, P. Los movimientos urbanos de trabaja
dores bajo el capitalismo autoritario en el Cono Sur
y Brasil, 1964-1983, CUADERNOS DEL CLAEH N
40, Montevideo. 1986/4, p. 49.
156.Cabe precisar que en este organismo volvió a inte
grarse el sindicato de FUNSA con los dirigentes León
Duarte y Luis Romero, los cuales se habían alejado
de la conducción de la Central, lo que para algunos
autores significa un cambio en la correlación inter
na.
157.Carlos Bouzas, dirigente bancario e integrante de
la Dirección de la CNT. Entrevista realizada el 12
de noviembre de 1996.
158.PIETRAROIA, R., ob. cit. , p. 135.
159.A fines de 1973 una delegación, compuesta por
Enrique Pastorino del cuero, Francisco Toledo, me
talúrgico, Mario Acosta de la construcción y
Jorgelina Martínez, textil, asiste al Congreso de la
Federación Sindical Mundial (FSM) que se realizó
en Bulgaria y allí denuncian la situación existente
en Uruguay, la falta de libertades y garantías, la
constante represión hacia el movimiento sindical,
los atropellos de las patronales. La solidaridad in
ternacional comenzaba a pesar. CHAGAS, J. y
TONARELLI, M. Eí sindicalismo uruguayo bajo la dic
tadura, 1973-1984. Ed. del Nuevo Mundo. Montevi
deo. 1989, p. 115. Logramos que se abriera una
investigación de la OIT sobre violación de derechos
en Uruguay. Cuando el golpe de Estado, Pastorino
pidió una auditoria a la OIT. La OIT envió a un fran
cés para hacer una auditoría. Hicimos contacto con
él en AEBU y tuvo una visión muy distinta de lo que
sucedía con el movimiento sindical. Hizo un infor
me muy bueno y a partir de ahí se empezó a meter
la OIT. BOUZAS, C. Entrevista.
158
160.Carlos Bouzas. Entrevista realizada el 12 de no
viembre de 1996.
161.Jorge Silvano. Dirigente del transporte (UTC). En
trevista realizada el 23 de diciembre de 1996.
162.Carlos Bouzas. Entrevista.
163.Luis Romero. Dirigente del sindicato de FUNSA y
de la CNT. Entrevista realizada el 2 de diciembre de
1996. Las citas que siguen corresponden al mismo
entrevistado.
164.Carlos Bouzas. Entrevista.
165.Multitudinaria concentración de trabajadores ante
COPRIN en reclamo de aumentos salariales (...) con
memorándums firmados por miles de obreros en
apoyo a planteo efectuado por los delegados a di
cho organismo: A. Tamayo y N. Béquer (28/3/74);
Jornada por el salario en decenas de fábricas, se
realizan actos de distinto tipo ante la negativa de
COPRIN, en algunas los obreros hacen ruidos con
sus herramientas(4/4/74); Nueva concentración
de gremios ante sede de COPRIN por aumento sala
rial y por preparativos para el 1 de Mayo. Entrega
de Petitorio de Aumento Salarial refrendado por
miles de trabajadores afiliados.(25/4/74); Paro y
concentración frente a Ministerio de Economía(15/
8/74); Treinta mil ñrmas son entregadas a COPRIN
por 200 delegados, representantes de 120 fábricas.
Expresan el reclamo de aumento salarial urgente
(28/8/75), RICO, A. (coord.) La resistencia a la dic
tadura, 1973-1975. Tomo I. Cronología documen
tada. Ed. Problemas. Montevideo, pp. 133-135-138.
166.Protestas en ANP por obligación de presentarse
media hora antes del horario EL DÍA, Mont., 15/3/
1974. Vidrio, gestiones por Seguro de Enfermedad,
Bolsa de Trabajo y Seguro de Paro, EL DÍA, Mont.,
25/4/1974, p. 10.
Manuel Pliegues, dirigente del SUNCA. Entrevista
realizada el 6 de diciembre de 1996.
167.Organizan mesa redonda sobre bancos interveni
dos, EL DÍA, Montevideo, 25/4/1974, p. 10. Sobre
la venta del oro, Bouzas, C, Entrevista.
168.Entrevista con dirigentes del COT (Ferreira,
Marius), AHORA, Montevideo, 4/4/1974, p. 5.
169.Carlos Bouzas. Entrevista. A propósito del trans
porte el T de enero de 1975 -Día de los trabajado
res del sector, los trabajadores de AMDET se movi
lizaron lo que redundó en 200 trabajadores sus
pendidos por una quincena; en mayo su sindicato
�691
'9661 3jqui3iAou ap \z p
-t{B3J B}siAaj}ua 'nSV 3P 9}uauia
9}uauia Bjpjjaa i^i^ '88T
'986 T 'ojbjíV ^ÍIÍW ^od BpBztjBaj B^spaj^
-ua (nS3V) OLreauBq a^ua^uia xuojduias JopiA '¿81
'9¿ 'd '¿861/OT loapiAa;uojM
'001 oN SOIOÍ1LS3 msi^U ua -y UBnp 'oaaiOL '981
'8
'd '9861/11/9^ 'TVDIONIS VHOH VI ua VH^XNfl
ap uppeziiiBíüo ap OLrepjaas 'ojajjanQ
¿861 ozjbj^ #ojbjiv B^qtpM jod BpBzqBaj B}siA3J}ua
VSNOd 3P o^BDípuxs pp a^uaguia Bjpjag
"8661 'oapiAa^uojM
"Duouuaui dj ap süjnpnja *opajB^ X
'HVNIA uopBjnp b^jb^ b[ ua saiBjnqna X SB
-isd 'sBapqod SBpuanaasuoa opBqnsaj jod o}sa op
-uaiua} '[Bpos odiana p opo} ajqos uojBaqdB as X
'jb^ijiui opouad ^a opo^ a^uBjnp 3}ub}suod Bun uoj
-anj 'SBjrqjo^ XsauopuBdBsap 'sauopuapp sb^ 'sbu
-osjad sbi ap ^Buosjad pB^aaqq B^ b sanbB}B soq _
*SBznog
'9861 ojbjiv B^ipiM jod BpBzqBaj
(naav) ouBauBq a^ua^uia xuojduias Jo^oia '181
'¿861 'oapiAa^uo^i 'opunj^
'P3 0861- ¿61 vñvn6run Bjnpop^Q vj ap
'S3HHOX X sio5uBJa 'NIH31 081
"9661 ajquiapxp ap n p BpBzqBaj B^s^ax^ua '
^l ^ HIMSVDaV 3P 3}uaLnp 'ojosuauíoo oouapaa '6¿T
'sajiysouang 'MOINIdO
V7 ^ Tl'd '9¿6I/S/I 'oappa;uo^M 'VIO 13 'oaJtu
pp oiucquy UBnp 'sred a^sa ap (VHOOfl) uoparu^
-suoo bj ap Bjajqo uoiug B^ ap a^ua^uip p oqduina
anb sauopBpo^au sb^ ap opB^jnsaj ouioa 'XWO 08 S
sbi b opipuadsns opanb ojBd p anb uojByBuas so^aa
-oa soq ou ouiiuouioq pp SBnB ua 'XBn^njg X bu
-qua^-ry 3p o^unfuoa oaLqaapojpxq BuiBj^ojd a^uB}
-joduii sbui pp sofeqBj^ soj uoxBzuauíoa oub a^sa
ap Bip p B^SBq BiquiBa ou osa ('") -so^soa so^ b oi
-jBpBpBJ^ ap pBpqxqisod b^ auap ouBsajduia p anb
B^B sbui- fexaos a^iodB p ouBsaaduia ^b X lopBfeqBX^
\e B^uanasap sa^ as jpap sa 'SBLqsnpui SBuiap sb^
ap X sajopBfeqBj^ SBuiap so^ ap unuioa jbioos pBpu
-n^as ap Buia^sis p jod ua^u as (•••) utqsa anb soiu
-3AU0Q ••pBptfBiAX Bjnpa^nbjB 'SBJoprLqsuoa sbs
-ajduia a^uauíBAisnpxa uos ou anbiod 'Xa| bi ap ua
-jbui ^B uepanb anb saaopas so^ ap uoisBAa B^ aquí
-jad anb oj .^buijou, -uauii^aj \e BSBd o^saj p saouo^
-ua 'SBJopru^suoa SBsajduia sb^ uopBaijiun B^ ua
sopmpui a^uaureps uoiBpanb -(ii^-^x) Xa^ BAanu
Bun ua- soppnpoj}ui soiqurea so^ ap oipaui jo^ '¿¿\
Z¿1 d 'qpqo -y 'OOIH '9¿I
-jai 'sanoaiHd 'S¿I
'W 'saflOaiHd "sojsod soi ap o^
un Bja uaiqure^ X 'uoisajdxa
buiiuiui b^ b sa[Bpos sa^JodB so^ ap uoisBAa bj jnanp
-aj o JB^qiqxsoduii Bja BpBq anb o^ SBpipaui sbj;o
aj^ua "-(ap 'BDiuiBjaa 'Bjqo ap SBuajjaq) uoporu^
-suoa ^\ ap BLqsnput b^ ap o^uaiuipa^sBqB sa anb o\
opo^- SBxauB sbuibj sb^ uatquiB^ ouis -pBpi^p 'jia
-p Buaiua^uí 'Bjn^aa^mbjB- uopanj^suoa bi ap bu}
-SnpUI BI B OJOS OU BUISIUI BI B BinpUI (SBJOSJ3AUI
a sBsaaduia sbi opas '^jaua^ buijou bi jas uxs
'UBipod uaiquiB^ anbunB) jopBjduioa a^ua^iuiojd p
sa 'jo^aruqsuoa oxjresajduia p iu jopBfeqBj^ p tu sa
ou 'uopB^inuiojd ns ap jqjBd b saiBpos sapodB soi
BBd uamb anb jpap sa 'uopanqsuoa ap opBjpBna
pp o^soa p ua uaXnpui as sa^pos sapodB
^oí ua 68'8I ^3l ^1
smq
'BZins 'BjqauíQ (XBn^njg p
uoa pBpuBpxios X uopBuuojuí ap odruo) HflSIHO
pp sauopBuiJojup sauqaiog '(XBn^njjq pp SBpq
-ou uoa sauopaapa) •SBXBn^nijq sauopBuuojuí ni)
Baoda bi ap Buqsapuep Bsuajd X qp qo "y 'OOIH '3¿I
qp -qo -a 'VHH3IS Z3TVZMOO ua J3A 0¿I
ap Bpipaui bi ap cquaiuiB}UBAai p ajqos ^Bpijo uop
-buuojui Bq ouqua^JB iBiAn^ o^^and a^sa b a^uajj
3p BXBn^run pBpqBoo^ B^ ua SBjqo sbj sop
SBip g 0An;uBui anb 0JBd un 'Xoq 'qiuba
-^\ .apuBjQ o^ibs, ap iBuopBuiq opaXojd pp saaop
-BpBqBj^ ap BaiquiBSB Bun- 08 Í'^-TV) Bipjoauoo -ap
"¿661 3P ojajqaj ap ^?\ p BpBzqBaj B}siAaj}ua
'XNO ^l 3P ^XOO PP ^^aguía UBUipqx 'S3OHO9 'I¿I
apuop 'iB}uauo pBpnp b^ 'o^^bs ap Bpqo^ ap Bjn^Bj
-ap bi ap oqjBd 'SBpBzuo^nB sa^uanj un^as 'Bzaanj
-ubjq o^^es ua fBJoqBi pBppqaB b^ ozqBUiJOU as *8¿T
'SaflOaiad 'opjaap un ouioa uauoduií o\ 'Xoq
'6861 *oappa;uoi^ 'anaaio
't?86l- ^¿8l 'ofmndrun^oipuisojuaiunnoiu\apvoug^
-s?q V}6o]OUOJQ x 'VHH3IS Z3TVZMOO ^ ^P Qo V
'oaig •sauopBDipuppj sbi uojaiAnjqo as a^ue^sqo ou
'OOVIMSa P ouiAja^uj qBiJBiBS o^uauínB ap ourepaj
ua X SBj^xa SBJoq ap a^ioa p jod uojbziipoui as anb
VQNO 3P saja^B^ soi 3P sajopBfeqBxi soi uojanj g¿61
ap sauxj y "BpBzqBAijd Bsajduia bi X o^pnsip Búas
�189.Carlos Pereira Dirigente del Sindicato de FUNSA y
del PIT. Entrevista realizada por Milita Alfaro. Mar
zo 1987.
190.Víctor Semproni. Entrevista.
191.Carlos Pereira Entrevista.
192.Juan Pedro Ciganda Dirigente bancario (AEBU)
Entrevista realizada el 28 de noviembre 1996.
193.Carlos Bouzas. Entrevista.
215.Víctor Semproni. Entrevista.
216.Víctor Semproni. Entrevista.
217.Carlos Pereira Entrevista.
218.DE SIERRA, G. Los sindicatos en la transición de
mocrática uruguaya. CIEDUR, Montevideo, 1989,
pp. 241,267.
219.Federico Gomensoro. Entrevista.
220.Carlos Pereira Entrevista.
194.Manuel Prie:gues. Entrevista.
221.Richard Read. Entrevista.
195.Carlos Pereira. Entrevista.
222.Richard Read. Entrevista.
196.José D1 Elía Presidente PIT-CNT. Entrevista reali
223.Mitil Ferreira. Entrevista.
zada el 25 de julio de 1996.
197.Carlos Bouzas. Entrevista. Juan Pedro Ciganda.
Entrevista.
198.Carlos Pereira. Entrevista.
199.Carlos Pereira. Entrevista.
200.Víctor Semproni. Entrevista.
201.Carlos Pereira. Entrevista.
202.Mitil Ferreira. Entrevista.
203.Manuel Pliegues. Entrevista.
204.Juan Pedro Ciganda. Entrevista.
205.CAETANO, G. y RILLA. J., ob. cit, p. 48.
206.Son significativos los reiterados intentos realiza
dos por la dictadura, en este sentido, que paulati
namente fueron abandonados por no lograr sus pro
pósitos.
207.Víctor Semproni. Entrevista. Carlos Bouzas. En
trevista.
208.Juan Pedro Ciganda. Entrevista.
209.Algunos de los entrevistados señalaron su disgus
to con aquellos militantes que participaron activa
mente de este movimiento y que no fueron capaces
de advertir de lo qué se trataba, y que estaban mar
cando a aquellos militantes o personas que en aquel
momento podían hacer algo para la reconstrucción
del movimiento sindical.
224.Carlos Pereira. Entrevista.
225.Luis Romero. Entrevista.
226.Luis Romero. Entrevista.
227.Richard Read. Entrevista.
228.Jorge Silvano. Entrevista.
229.R. Asiaín, L. Hierro López, M. Flores Silva, V.
Vaillant, J. R. Ferreira.
230.Con ello se producía así una resignificación de una
forma de protesta que había sido utilizada contra
Salvador Allende en Chile.
231.Asociación Social Cultural de Estudiantes de la
Educación Pública.
232.Unión de Trabajadores de CUTCSA, empresa de
transporte urbano.
233.Jorge Silvano. Entrevista.
234.Richard Read. Entrevista.
235.Víctor Semproni. Entrevista.
236.RIAL J., El movimiento sindical uruguayo ante la
redemocratización. PREALC. Santiago de Chile.
1988, p. 514.
237.Mitil Ferreira Entrevista.
238.Jorge Silvano. Entrevista.
239.Richard Read. Entrevista.
240.Concertación Nacional Programática.
210.Carlos Pereira. Entrevista.
241.Jorge Silvano. Entrevista.
211.Carlos Pereira. Entrevista.
242.Richard Read. Entrevista.
212.Juan Pedro Ciganda. Entrevista.
243.RIAL J., ob. cit, 1988, p. 520.
213.Luis Romero. Entrevista.
244.Sobre este tema ver en LESSA, ALFONSO. Estado
de guerra interna. De la gestación del golpe del 73 a
la caída de Bordaberry. Ed. Fin de Siglo, Montevi
214.Richard Read. Dirigente de la bebida (FOEB) y del
PIT. Entrevista realizada por Milita Alfaro. Marzo
1987.
160
deo, 1996.
�191
"1661 •sojjysouong
'^ oN sopred 'svp^pui svwvjoouiap sv] djqos sva
-qojuaj SduoisnpuoQ aimjuojnv oudd\qo6 un ^ps^p
sauopisutu^H3jj,iJAiH0S addHIHd A OWHSTIinO
'TI3NNOCI.O U3 J3A souopisuej} sei 3P ^ojoov IQ3
}p qo -jvojpms o^uamnaoiu ]g
'SVIH3 OSS
"Sej}0 3J}U3 'SOJOfnUI 3p S9U
-opezxue^jo A soppoiedesop A sosoad op
-ej ap s^uopeziue^jo 'rVdH3S ld330SV '
e Aen^nan ^P oseo p uo epuoaojoj souiooeH
•e^uesoo ei op sep
-uonoosuoo sei uoajns A uopezmaopoui ei op uo^
-jeui ^e uoooueuiaod soxio se:t^uoiui 'sojopefeqe^i
op soipoui sojopos sopop e jeoxeqe ej^oi A o^uoui
-lepiui ouoduix os *soiiAOuio^ne A soo^souiopojpop
op 3}uouiiedpiiud 'ouinsuoo 13 •souopezxujopoui
op edep ejouiud ei uo soso^pco jos e uezuoiuioo
sooiuiouooo sope^insoj soj opueno onqo uo o^uoui
-jepiui oonpojd os onb ouisiuinsuoo pp e^ex^ os
lp zoa e^
jqiuio jej^o^ eaed o^ueAopj e^insoj -sepuopputoo
sns oue^d ouisiui un opsop jeuuijeoj ejed is o^uo
sojo^nooiao^ui soi ^ einouiA onb e^- eui^in e^s3 je^
-uozuoq A leoipoA sodoa sei 3P uope^uouioiduioo
ej op ueijnsoj zoa e^so e^dope onb seopsuopej
-eo sei 3n^ sourejopisuoo Aen^run op oseo p U3 "
"Z66I 'sojivsouong 'sopie^
•pg •ugpvzpnjDouidp ñ owsunyuoint) ^uqos sop\6
-ODS9 soñvsu3 :ojundvj}uoo uo 'o^uopo
epuouodxo ei op jpjed e souopcojjoj '
sosnuojduiOQ ñ prqjü^j ñ zoa 'üpips 'ueuiqosaiH
op seaqo sei 3P sepuo^JOAuoo sejojipnjj sei
oaqos O^H331inO *n3NNOa.O OP oinoipe p joa
•e^sondsoa op sodq so^upsip soi uo sepe^uouioiduii
uoaonj ouioo A sojeoipuis sodoa sbsjoaip
sei Aen^rug A o^iio uo sepeziipn uoaonj ouioo jej}
-soui so uopuo^ui ex^son^^ enoipo zoa op o^doo
-uoo p ejodjooui o ejnpe^oip ei ofeq eupuo^jy uo
epuo^sxsoj ei e epuojojoj ooeq opueno ipuuog.o
ouiJonmQ jod epezqpn 'pei^eoi A zoa 'epijes uo
ueuisqojiH op ejojepui e^ e epuojojoj souioaeg
•p uo jeuoisjnoui op pep
-JS333U e^ e so^ofns ojod ^ejoqei opunuí ^e souofe
'pn^uoAnf ns opsop ejnpe^oip ei uojoiaia onb son
-onbe op p ouioo ise qejoqei opeojoui je eApeoyiu
-^is ejoueui op ojodjooui os opeipn^so opouod p uo
onb 'jofnuí ei op pded p ouioo seuio^ uoiquie^ so^
-uoxpuod ueponQ o^jede uotoe^psoAUi eun uooojoui
onb 'sopepneoj se^so o^uouqepjed Anuí jooouoo op
-^niiqísod ueq sou soiuouipso^ soun^iv sied epeo
op jou3}ui pp sopepnp A so}U3uie}jedop 'seunuí
-00 'souoi^oj sei 3P sojopefeqexi soi sopeipnpo opis
ueq ou ofeqe^i opo uo onb jepuos o^ue^oduii sg
��91
6861 -oSb^ubs HflS
'31I9VXSOO ^ opajjiv 'V3NOCINVHH3
'^661 -o^^ptres HflSPa -uopisuBJX Bl ^p
sa^oipuis sa}uagui<q sapBpqBaj X souans
'sbzubjouv 3^iop 'SVPOH - opuBUja^ 'vraH3A3H03
-Bjg
9861 -oapiA^^
oNH3V1D13O SONH30VÍID '8861 -^961 'lis
ouo^ p ua ouB}uo}nB ouisi^icíbo p ofeq
ap sotreqjn so}uaimiAOui soq ¿ '33VHQ
BJ 3p SBPU3IQ X
souB^uauíBoupBq
soipn^s^ ^p oj^u33 #o;xp3 ou
-oa SBanpBpip sb^ ofeq XBn^run X apqo ua S9p2.ioq
-bi SBDnqod -^pui^M 'VJLSanOVl -Biresns 'NIVZNIWOa
'P3 '¿I oN S3NOIDISOdOUd '^U uopisuBj^ b^ ua
fBaipuis c^uaiuiiAOiu p :apq3 •ouuanmo 'OdSdlAIVO
j766rogBi}UBS HjqS -P3 -^^oN S3NOIDISOdOdd
•aa}] ¿uopaB ap oppoui OAanu un bpbh? iBaipuis o^
-uaraiíAoui X ouaapoui opBtrepsv "ouuanino 'OH3dWV3
•sbdbjbo 9861
omnp/oXB^^ *8 oN p^pawos nnanjv v^s)cib^j oui
-stiBaipuis pp SB3JB} sbi ^apqo ouuanmo 'OH3dWV3
•¿86T -oapiAa^uoi^ -O93/H3V1D -vmpviDip
o] ap vpojsíq aaajg psop 'VTIIH - opjBjao 'ONV^3V0
8661 "SBaBJBQ "pBpapos BAan^ pa 'oovcay^ ñ
dlV4D ub sbjbíttw ap sojuaninaoiu ñ sapo^oos sbuoidvz
-xuvBjo 'so^ooypws ua ¿jBpos o^uaxuipoui ui
-ouiaQ? -p 'SVPOH A W 'NNVW113H "I '
sisijbuv -sauíBjuí SBpBaaa SBq uboso 'VH3H0SflH9
'C66I ogBqiiBS "üñS sauopipa ^3 -oKS3MOIDISOd
"0661 -oapiAa^uo^M os
-sih X ipjBUiq/otiO^siH sa ^H '9861 -¿961 'oaqipd
066T oBquBS '
"81 oN S3MOIDISOdOUd '^
ap uatui^aa X BUB^ucqnB uopBziuaapopM 'OJBA^v 'ZVia
Odd ^3 tía 661-8861 3-^ti3 Bua^qo
Bq sa^Bpos so^uaitu^oui X SBjnprLqsa ^
'6861 'oap^a^uo^\[ HjqaaiO -BXBngn.ni BaqBjaotuap
uopistiBj^ b^ ua so^Baipuis soq •ouiiuo^ao 'VH^3IS 3CI
9861 -oappa^uo^v -otuap ñ owspvjuo^nv 'vaduqo dsvjQ *OAB}sno 'aSSOO
6861 opun^j OAanjsi pp pa P86I-¿6I 'runpvjoip v>\ ofoq
oñvnBrun ouisi\vorpws ]a jai 'maHVNOX T 'SVOVHD
0861'og
-bi}ubs ^iíqo ap Baqo^B^ pBpis^aAiun Bpy^uo^
•Bigoppos 3p o^n^psui 'ouapqo oj6v \b ub soiq
-liioo ap svpooBp soa opuBUjaa 'SSHVa - znT Va3H3D
HOSP3 ^Z obi S3NOIDISOdOUd rjjsinsu ua
ouanbad un iBaqipd X Bisai^i -opuBu^aa 'OTILLSVO
'^861 ogBquBS \L3qi svojBgjOBpj sbuoibvjubuo
ñ oopr\odaioos sojUByumpodwoQ 861-¿61 opouad
\b ub SBjvuvsBjduiB soiwbjB scrj ouija^pn) 'OH3dPMVD
^661
ogBquBS NV^daiD-XaiI ^W4D ^b jvo^pms ugioov
ap svjidgq aua^ 'HVZVXHOO - ouu3j|ino 'OH3dIMVD
"6Z6T "oapcaiAi "IXX o^gis "oua\np mouauadxa
ü] 'movjoowBp ñ oxusx\moos 'ugwisuvux "oigias 'HV^I9
8661 -oapiAa}
íS 3P ul3 "P3 "Dsnpuoom ugvcaifaj vim vuvd
'uvjubtid anb svuo^srq strj a 'VvLL3H0V9
^861 ogBquBS -NVld3I0 *P3 '^861-PZ6I ^>MD
ñ SBiDjoos sxjopyiod srrj '¿ asop 'ONVnaHV
0Z6I "ogBquBS sninBX P3 soopx\od sopp
-xod so] ñ ouB\xqo \x>o\pu\s o^ianmnovu ¡3 ¿861 -oSb^ubs
-P3 upm riu uoo ojjuanouBB^ -ojiuiopoio '
^661 "ogBquBS -BaqjB^uv P3 (Btred
-S3) apuanv JopBAiBS uopBpuna pa Vld30
uotuis ouBauauíBouqBq soapiiog soipn}sg ap
-uaQ 161-8061 svpiBoosa svuqo uo
^86I -oap!A3}uoiAi -gnaaiü 'BvnB
-ruf] ub soop)]od sosaoojd ñ sajujoos S3Ívn}]j ua 'bj
-ajqo asBp b^ ap BpipiAip Bpuapuoa Bq -JBsaQ 'HVIflOV
3661 -ogBquBS X3d ^6 oN
-ofoqvj ap opiaumooQ -686I-8Z6I Buapqa Bp
-uauadxa Bq :BAqanpojd Bpuapip X Bin^jady ^nb
'NVWOH -OlBZUOQ 'SVAIH "PBJBH 'ONIOVOV
�to y Sociedad en el Uruguay. F.C.U. Montevideo.
1969.
FALABELLA, Gonzalo. ¿Un 'nuevo sindicalismo'? Ar
gentina. Brasil y Chile bajo regímenes militares,
PROPOSICIONES N17. Ed. SUR. Santiago. 1989.
FILGUEIRA, Carlos (Ed.) Movimientos sociales en el Uru
guay de hoy. CLACSO/CIESU/E.B.O. Montevideo.
1985
FORTUNATO, Rodolfo. Concertación social; una opor
tunidad histórica en Economía y Trabajo en Chile
(Informe anual 1990-1991) Ed. PET. Santiago.1991
FOXLEY, Alejandro. Experiencias neoliberales en Amé
rica Latina. Ed. FCE. México. 1988
FRANK, Volker. Sindicalismo y democracia en Chile:
percepciones, esperanzas, novedades, posibilidades
en Rev. De Economía y trabajo Nro.4.Ed. PET. San
tiago. 1994
HENRIQUEZ, Helia. La reconstrucción del sindicalismo
durante el régimen militar (análisis de algunos secto
res urbanos). Centro de Estudios Sociales, Santia
go. 1984
HURTADO-BECA, Cristina. Chile 1973-1981: Desarti
culación y restructuración autoritaria del movimiento
sindical chileno en Sindicalismo y regímenes milita
res en Argentina y Chile. Eds. Bernardo Gallitelli y
Andrés A.Thompson. Amsterdam. 1982
LANZARO, Jorge. Sindicatos y sistema político. Relacio
nes corporativas en el Uruguay, 1940-1985. F.C.U.
Montevideo. 1986.
LAVIN, Joaquín. La Revolución Silenciosa. Ed. Zig-Zag,
Santiago. 1985.
LESSA, Alfonso. Estado de guerra interna De la gesta
ción del golpe del 73a.la caída de Bordaberry. Ed.
Fin de Siglo. Montevideo. 1996.
FRÍAS, Patricio. El movimiento sindical chileno en la lu
cha por la democracia. Ed.PET. Santiago. 1989.
LUSTEMBERG, H. Uruguay, imperialismo y estrategia
FRÍAS. Patricio. Movimiento sindical y transición a la
democracia en Economía y Trabajo en Chile (Infor
MACHADO FERRER, M Y FAGUNDEZ RAMOS, C. Los
años oscuros Cronología documentada (1973-1979).
Monte Sexto. Montevideo. 1991.
me anual 1990-1991). Ed. PET. Santiago.1991
FRÍAS. Patricio - RUIZ-TAGLE, Jaime. Situación y di
námica del sindicalismo chileno en el contexto eco
nómico y sociopolítico. Doc de trabajo N. 91. Ed.
PET. Santiago. 1992
GALLISTELLI, B. Y THOMPSON. A. Sindicalismo y regí
menes militares en Argentina y Chile, CEDLA,
Amsterdam, 1982.
GARRETON, Manuel- MOULLAN. Tomás. La Unidad
Popular y el conflicto político. Ed. CESOC-LOM. San
tiago. 1993
GÓMEZ, Sergio - ECHENIQUE, Jorge. La agricultura
chilena Las dos caras de la modernización. FLACSO.
Santiago. 1988
GONZÁLEZ SIERRA, Yamandú. Cronología histórica del
movimiento sindical uruguayo, 1874 -1984. CIEDUR,
Montevideo, 1989.
GONZÁLEZ SIERRA, Yamandú. Continuidad y cambio
en la historia sindical del Uruguay. Un enfoque des
de la problemática actual. CIEDUR. Montevideo.
1992.
HENRIQUEZ, Hilia, en VARIOS AUTORES, El sindica
lismo latinoamericano en los ochenta, ILET/CLACSO.
Santiago. 1986
de liberación, Buenos Aires. 1974
MARTÍNEZ, Javier. Miedo al Estado, miedo a la socie
dad Rev. PROPOSICIONES N 12. Santiago. 1986.
MOULLAN, Tomás. Chile actual: Anatomía de un Mito.
Ed. LOM - ARCIS UNIVERSIDAD. Santiago. 1997
MUÑOZ, Heraldo -PORTALES, Carlos. Una amistad es
quiva Las relaciones de EE.UU. y Chile. Ed. PEHUEN.
Santiago. 1987
MURMIS, Miguel. Algunos temas para la discusión en
la sociología rural latinoamericana: reestructuración,
desestructuración y problemas de excluidos e inclui
dos. Rev. ALASRU Nro.2. Valdivia. 1994
O'DONNELL, Guillermo. Sobre las fructíferas conver
gencias de las obras de Hirschman, Salida, Voz y
Lealtad y Compromisos cambiantes; reflexiones a
partir de la experiencia argentina reciente en Con
trapunto. Ensayos escogidos sobre autoritarismo y
democratización. Ed. Paidós. Buenos Aires. 1997
O'DONNELL, Guillermo - SCHMITTER, Phillipe. Tran
siciones desde un gobierno autoritario. Conclusio
nes tentativas sobre las democracias inciertas. Nro.
4. PAIDOS. ler.edición.. Buenos Aires. 1991
OTANO, Rafael. Crónica de la transición. Ed. Planeta.
Santiago 1995.
PEREIRA, Rafael. Derecho de trabajo y flexibilización:
164
�991
'S66T
•BUBdsg SSXPM 'sauopBaijqnd ap o-quag ua sapuoqBq sauopBpg SBq HHSVISH - XIO
(0861) aiTO ap BoiiqndaH b^ ap Bapipd uopn^suog
•9861
•oapiAa^uo^ -XNO/XId-a^dlO '(886T - ^961) Xld
Ia ^XNO ^1 aP uopBn^s ap sisijbub X 'SBaqBuiBjgojd
'sboiub^jo sauopnpsa^ so}uatunaoQ ap uopaaps
jvojpujs ojuajunaoui ojos uf¡ XND-XId uo asBq ap sa^
-juiog ap ibuopbn cquanaug z¿6l 'XN3/XId-33dI3
T86T •o^BpuBS ^WHD ^p Baipunp ¡Buo^pg (8Í08I
oN ^1 'BApaapg uopBpo^a^j 'so^BDipuis 'ofBqBJ^
ap o}B-I}uoq) sajvjoqxrj svuuofau UBnp 'ZVIG SVTVS
"^861 'o^p^aw 'IXX'S '^ \o/^"ouprr¡vouauiYuao^ajqo
ojuajunao^^^ jap zruojsj^ ua oXBnrun ojajqo o^uaiui
-poui pp soub 08 "a^Jop '^^3NIa^A^ - Bpnq 'VTVS
T66I o^BpuBS
X3d 'P3 '1661-9861 ^jxqo 'Viavjoouiap vj v oujojau
ja ua ímuouoag ñ ofbqvjx ua ouapqa jb^íiiui uaui
-?^aj p ua opB^a X ouisiiBaipuis -auitBp '310VX-ZI0H
066T "o^b^ubs "X3d 'P3 SZ oN ofoqvj) ap ooq <^\
-iqg ap osbd p 'sa^aipuis sBi^a^BJ^sa sbi ua oiquiBO
X uopBzqBjaouiap ap osaaojd "auirep 'gqovx-ZIflH
8661 "
'P3 Vld3D '^a\\oq uouijs ouBauaureourjBq
soipn^g ap cquag (opBuopjB^i ^nBH -duiog) Z661
-^961 '^W^D ajqos svpi6oos9 svjqo "ojpad 'DIAOMSHA
8661 -oapiAa^uo^ -goqiH^
•pg Buouiaui b^ ap SBjnpBjg -opaaBj^ X uajBj/\i 'HVNIA
'8861 *ogBnuBS -BpuBid
pg unuizBO auiiBp jo^ipg -vjuanou soj ap jvjqum
ja ua djrqo ua BpBjaouiap X Bisa^i 'OTIVO VH3IA
1661 "ogBpuBS 'X3d P3
'1661-Q861 9imD U9 "ojovjoouiap vj v ouuojau ja ua
vjwouoag ñ o/bqruj, ua 8861-1861: i^aiputs B^and
-saj X saiBaoqBi sauop^pj sbi ua soiquiBg anqo ua
IBjaqqoau Bpuauadxa b^ ap sisu^ auiiBp '
^661 "
'HílS 'P3 "uoxjisudjj vj ap uvjqvq sajpojpuis sajuaduiQ
'sapvpjjvau ñ souans 'svzuvjouyua ouapqa {BDipuis
o^uaiuipoui pp saiBjnpru}sa soyBsaa a^jop 'SVPOH
'8861 •oapiA3}uoi^í -fidS 'ompvui
osaiqo ojuaiunnoui uq -ñunGrurj -anbuug 'Z3OOIHGOH
'6861 'oappa^uo^\[ *sbui
-aiqojd *P3 "vpvjuaumaop vj6ojouojq q ouioj, q¿q\
-¿61 'vunpvjojp vj v vjauajsisau vq (pjooa) ojbaiv 'OOIH
6861 "sajiy souang -Bpz pg -so^uauinooQ apqo
uopBjado ^o^Baiqg ap Bpnasa Bq q UBnp 'S3QTVA
a}Bqap ig -oijbw '3n6H3n6HnHTV - oiua^ng 'SVAIH
-JBd -pnuiBST 'VianZNSTVA 'o^n^jv 'V13nZN3TVA
•066T 'o^BpiresHnS P3 '8l'o^S3NOIOISOJOUd
•aa^¡ -Baiuiouoaa X ¡Bpos uopB^aouoo B[ b oujoí ua
g/S •o^BquBg -oauítuí ou
-apqa oirepope uauíi^aj p ofeq uopisodo ap sopq
8Z6I "oap!Aa}uo]^[ nd3 P3 'ouauqo ojuajunaom jap
Zdjnpvw vj ap saomu :ñvnBruf¡ •anbuug 'Z3flOIHGO3
'8661
•sajiy souang *6ON "S^IPA 'ooruiouoog ojjoxmsaQ ua
'oaiítoiodi} X ^Brqdaauoa sisijbub un ^soanqod sbui
-a^sis X sojajqo so^uaiuiiAOiM 'pnuiBs 'V13nZN3TVA
"8Z6I 'oapiAa}uoi/\i *a/s *oX
-Bn^run oaajqo o^uaiuiiAOiu ig utuixpBiAv 'A^SNVIHflX
886 T "Oí^^nuBS -B^auB|d
pg vjuaaou soj ap jvjqum ja ua ajjyj ua sajopBiq
-od X sojajqo ap BAipapa uqpaB Bq oiua^ng 'INOHIX
886 T 'o^b^ubs 'OTV^Hd iiowvzpvjaowapaj
vj ajuv oñvn6run jvojpujs ojuaiunnout ]g -UBnp 'qviH
6861 -oappa^uopM -pidS odj6
-jnjvjaw un ap vpij\ -BiojBjqaid oubsoh b gpvXHOdSH
(puBdsg ua uopipa Bjauíud) "6861
•3661 -oapiAa}uoiAl T1S3ID '(6861-9861)
vnpoajoo ugjovioo6au ñ sojvojpuis oospuBag 'iDOíld
'6661 •oappa;uo^v "003 "^igiooy ñ vjniarujsg
ofívndrun oiusjjooipuis jg *o 'P^O - JAI '3TI3IAH3dnS
•oapcajM -g-gg '86l-P¿6l 'nv.pvq vouauiy ap jng
ouo^ J9 ua vjopvcuasuoooau vjwouoog qdasop 'SOWVH
OSeí'03^?!^ p^papos BAanM ua^BUii
BAan^^ipg ^ng ouoq ja ua jvuojdv¡sj pnpun6as ^p üuuí
-ooq rrj .opojsa ap ouisuoxiaj ^g a^jop 'SSOIVA VIdVX
•^66l/8 -o^bpubs -(HOVSn) -o^bi}ubs
ap pBpisjaAiug '9 auas '¿I 'OJN. sapvjpnmumH ap
soujaponQ '(Xmo) sajopBfBqBax 3P ^3íufl JBJ^uao
b^ ap SBi^a^Bjpa X SBJn^anqsg -o^sn^nv 'OO3INVIAIVS
986T -o^boubs -HílS P3 0¿6l
-0681 '^MD uavuajqo vBjanq vq ouio^sosug 'OHMVZId
066 ro^Bp
OZ oN otvqvuj ap ooq a^qB^ja^soduii a}Bqap un
�Ministerio Secretaría General del Gobierno-Oficina de
Planificación Nacional. Sabemos hacia donde va
mos (Algunos logros del gobierno del Presidente
Augusto Pinochet Ugarte). Santiago. 1986.
Pinochet, Augusto. Un día decisivo. Ed. Andrés Bello
Santiago. 1980.
Pinochet Ugarte, Augusto. Las Fuerzas Armadas en el
acontecer político. Entrevista realizada por el perió
dico El Mercurio, el día 22 de setiembre de 1985.
es Presidente del Sindicato de Alimentación, hoteleria
y gastronomía. Entrevista realizada en Santiago el
19/5/99.
GONZÁLEZ, MIGUEL. Al momento del golpe era diri
gente estudiantil, en los primeros años de la dicta
dura se incorpora al mercado laboral. Es dirigente
del sindicato de Montaje Industrial. Actualmente es
Presidente del Sindicato. Entrevista realizada en
Santiago el 18/5/99.
Declaración de Principios de la CUT en Taller trabajo y
sindicalismo: Dirigentes sindicales y documentos: Pro
posiciones del Movimiento Sindical. Serie Trabajo y
Democracia. Nro.2. PET. Santiago. 1989
MORAGA, ETHIEL. Al momento del golpe trabajaba en
El Teniente e integraba el sindicato del cobre. Luego
se exilia y retorna en 1983. Actualmente es dirigen
te de la Confederación del Cobre y Presidente de la
CUT. Entrevista realizada en Santiago el 21/5/99.
Propuesta de la CUT para la transición democrática, en
Taller trabajo y sindicalismo: Dirigentes sindicales y
documentos: Proposiciones del Movimiento Sindical.
Serie Trabajo y Democracia. Nro.2. PET. Santiago.
PAVEZ, MIGUEL Al momento del golpe era dirigente del
Sindicato de Trabajadores de la Enseñanza (SUTE).
Actual es Presidente del Colegio Nacional de Profe
sores de Chile Entrevista realizada en Santiago el
Santiago.
21/5/99.
1989
Prensa
AHORA (Montevideo)
EL DÍA (Montevideo)
EL MERCURIO (Santiago)
LA HORA SINDICAL (Montevideo)
LA IDEA (Montevideo)
LA OPINIÓN (Buenos Aires)
LA RAZÓN (Buenos Aires)
PRENSA CLANDESTINA (uruguaya) IU. Informaciones
Uruguayas, (colecciones con noticias del Uruguay),
Boletines Informaciones del GRISUR (Grupo de In
formación y Solidaridad con el Uruguay) Ginebra,
Suiza, entre otros.
Revistas
Cuadernos de Marcha (Montevideo)
Documentos de trabajo, PET (Santiago)
Revistas Estudios (Montevideo)
Revistas Proposiciones (Santiago)
Entrevistas
chile
AHUMADA, MANUEL. Al momento del golpe era diri
gente del sindicato de gastronómicos. Actualmente
166
PINEDA, CARLOS. Al momento del golpe era dirigente
estudiantil, luego se vincula a la construcción como
dirigente de base. Entrevista realizada en Santiago
el 20/5/99
RIVERO RTVERO, MARÍA. Al momento del golpe era di
rigente del sindicato de funcionarios de la salud,
cargo en el cual permanece.. Entrevista realizada en
Santiago el 19/5/99
SOTO, SERGIO. Al momento del golpe era dirigente es
tudiantil y dirigente en el sindicato de bancarios.
Actualmente es Tesorero de la Central Autónoma de
Trabajadores (CAT) que a partir de 1995 se separa
de la CUT. Entrevista realizada en Santiago el 20/
5/99
URUGUAY
BORGES, THELMAN, Dirigente del,Congreso Obrero
Textil (COT) y de la CNT. Entrevista realizada en Mon
tevideo el 14 de febrero de 1997.
BOUZAS, CARLOS Dirigente bancario e integrante de
la Dirección de la CNT. Entrevista realizada en Mon
tevideo el 12 de noviembre de 1996.
CIGANDA, JUAN PEDRO Dirigente bancario (AEBU)
Entrevista realizada en Montevideo el 28 de noviem
bre 1996.
D'ELLA, JOSÉ. Presidente PIT-CNT. Entrevista realiza
da en Montevideo el 25 de julio de 1996.
�4, .^ .:' T.^^,
L .' ^•. !'n-.'%!p*,
: Í-!.-.
�691
f^9ubziub^jo as sasBq sBq„
9*IBDípuíS an^aqdaj xam
29'"'*****sojJBsaiduia sox B^aBq sBia}B.i}sa sBAan^j„•
ig*auoduioaaj as BjnpBpip Bq
19BjDBJOomap bi BpBq oujuiBa o^jbi xa :i86I-^86I
ggBisaioij ap sBpBUJop-XNO ^P o^uaiuiifjns ia :C86I
ggBafuipuoaaopos sjspa B^ :286T086T
so^ B o^unf bubota ^q *
zoa uis so^ ap zoa Bq 'Bisa^i bj ap pdBd ^g m
so^ uri^as so^aja sn
ggjBaípuis uopB|norpBaj tb\ btdbh *
ggaABp Bzaid Bun :opBUBsajduia ig m
92•sajopBfBqBj^ so| ap uopaBaj Bq
g2B-mpBpxp b^ ap BAisuajo Á uopb¡b^su¡
g2**** u^poB bx B sisipxed b^ aa
wvzinwoQ rnmsng
12*:ONairao osvo ^^
61uopboijtu^is ap sBaquapBJBa
¿I•••••ppos uopisoduioa Á uopBzipaipuis ap bsbx*
¿\•••*oaqnod opca^uoa ^a ua paipuis o^uaiuiiAom pp uopjasui „,
gXuopBzqiiod Á paipu|s uopB^UB|duij ap
}6joiq
gX •••"•'^Bn5njfi A axmD ^a op^pa ^P sadxo^ so| b opaid
sapaipup so^uafuipoui so| ap
XX'AvnonHfi a anHQ Na owsnvoiaNis qaa
L
g
�*Iniciativas y desafíos para el CNT65
*Primeros intentos de diálogo con los empresarios66
*Se conquista la Unidad Sindical67
*Principios de la CUT68
Los trabajadores en democracia75
Sindicalismo en cifras83
*Evolución de la tasa de sindicalización en Chile (1970-1990)
83
El caso uruguayo87
Alvaro De Giorgi
Primera gran respuesta del movimiento obrero: la Huega General89
1973-1975: Mantenimiento de acciones significativas92
*La continuidad de la dirigencia sindical en la clandestinidad92
*Acciones más significativas94
*Respuestas claras en medio de la confusión95
*La actuación de los sindicatos98
1976-1980: Apuestas a nivel microsocial y simbólico como
defensa a la identidad atacada
*La agudización de la represión
103
103
*Polémicas al respecto de la resistencia
*Las múltiples formas de resistencia
104
108
*Solidaridad y actividad de la CNT en el exterior
109
*La tradición sindical en la memoria de los trabajadores
110
*Apoyo de diversos sectores sociales hacia el sindicalismo
112
Ensayos de reordenamiento de las relaciones laborales. Las respuestas
*El primero de mayo de 1980
*Las mensajes de la carta de AEBU
113
115
116
1980-1983: Reorganización sindical en el
marco de la recuperación democrática118
*La ley de Asociaciones Profesionales119
*La unidad en el contexto autoritario
*La importancia de AEBU
*La formación de las Asociaciones Laborales
*Los estatutos; ilegalidad y lucha
*Asociación de asociaciones
*Primero de mayo de 1983 y el nacimiento del PIT
170
120
120
121
121
122
123
�sopBd Á sopjanaB a.qiia :SBiaBjaoinap sBAanu SBq ^
sauoiaisuB-q sbx ap soaipb sopfns sajopBfeqBj^ soq
osinduii a sisa^uis
¡a ^
8glsapaj sBAanu 'so^ipoa soAanu 'saaoA SBAanj\¡ ^
OUJOpj UTS OUIUIBD U[\ ^
uwzuiuiOQ üiiüsns1
ZCI
S86I u3 l^^ípuis o^uaiuipoui jap uopBr^is Bq
ap Bzjanj B| BiaBq Baqijod BAanu Bun a^uy *
0Tofap o\ Á oAanu ox ap uopBxnai^JB ipyíp Bq ^
^Baipuis ouisiuoB}Ojd ^ap ouajj xa ^
9^ X
92X
92X
X^3^11^8 ^q^^] Bq „
SBXsa^ojd SBjauíud sbx á soaixixod sopi^oBd sox uoa sauoiDB]nauiA ^
Xld PP uoiaBziuB^^O Bq -os^nduii xa *
IBOipu|s c^uajuiiAOui |ap BJoq Bq :S86I-€86I
�Este libro se terminó de imprimir
en el mes de noviembre de 2000
en los talleres de Artes Gráficas S.A.
Rivadavia 2045, Telefax 208 48 88
Montevideo - Uruguay
Depósito Legal 320.487/2000
Edición amparada por el Decreto 218/96
Comisión del Papel
�v Por qué -^legir- c un pos coino C"<h\\e para compar ¡r\a can Uruguay?
Porque aún c M peu*: ' arldcáet v diferencias, ambas realidades presentan simi
litudes a la larca de su historia:, e1 c^rá^ter demolida "al de su refarmisma, ¡o
influencia de la h, qulerda en el movimiento sir dical, ¡as mar afora: ucbnes en.relao-on
a lo Fuerza de macqjo que rio fueron simu'tánearnente iguales pero sí pueden
ubicarse en sirr m perspecmu Una ayuoa par^ canecer el popel de actees
soódes con cc< aurrerístiecs especiales Un onál¡S:S delprataganismo de sectore^
populares que coo^to elementos r ara una inverpretacíón más rica. La \mp\ar^oz\on
de \a dictadura no i ;- '^ salo OC' 'a Je los dos ds^-onio^, ni la recuperador cemo-
cráiica só\o resulte ; es pactos político-militares copulares. Una aproximación
nocla una visión nos comprenzw/a oe un dignifica"1"vo taer
do de nuestra historia;. -
�
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay
Subject
The topic of the resource
Repositorio de ensayos en las Humanidades publicados originalmente en el Uruguay
Description
An account of the resource
<p><span>La Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación se ha propuesto contribuir a rescatar y poner a disposición de los lectores la escritura ensayística del Uruguay a lo largo de su historia. Esta Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay pretende reunir en un solo lugar más de dos siglos de textos de reflexión y pensamiento, dentro del amplio campo de las humanidades, producidos en conexión con la universidad. La mayor parte de esos textos han sido originalmente publicados en revistas universitarias o periódicos hoy difícilmente accesibles. A menudo nunca recogidos luego en libro—o recogidos con sustanciales modificaciones—, son textos que pueden contribuir a recuperar y mostrar las dinámicas de pensamiento y representación en el país, tal como se realizaron en tiempos de centralidad de la escritura.<br /><br /></span>La a veces fina y sinuosa línea entre Humanidades y Ciencias Sociales hace que textos de historia económica, de estudios sociales, de ciencia aplicada a la antropología, puedan tener cabida en esta colección, aunque el foco está en el núcleo tradicional de las humanidades. El Derecho (con la excepción de Filosofía del Derecho) queda, por su especificidad técnica y profesional, por el momento fuera de este grupo. </p>
<p>La colección será un trabajo acumulativo, con entregas bimensuales. En el tiempo, los textos se irán organizando de acuerdo a posibles lecturas de la historia de las ideas en la región y el continente. <br /><br />Aldo Mazzucchelli</p>
<p><span>15 de octubre de 2017</span></p>
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Pablo Darriulat
Gonzalo Marín
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Respuestas sindicales : en Chile y Uruguay bajo las dictaduras y en los inicios de la democratización
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
Alvaro De Giorgi, Alvaro ; Dominzaín, Susana
Source
A related resource from which the described resource is derived
Giorgi, Alvaro de 1967-:
Respuestas sindicales :en Chile y Uruguay bajo las dictaduras y en los inicios de la democratización /Alvaro De Giorgi, Susana Dominzaín ; directora del proyecto Lucía Sala de Toruón..
Montevideo : UR. FHCE. Centro de Estudios Interdisciplinarios Latinoamericanos, 2000..
171 p. : fot., graf..
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educacion. Centro de Estudios Interdisciplinarios Latinoamericanos,
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
2000
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educacion. Centro de Estudios Interdisciplinarios Latinoamericanos,
Format
The file format, physical medium, or dimensions of the resource
Libro
Language
A language of the resource
Español
ANALISIS COMPARATIVO
CHILE
DEMOCRACIA
DICTADURA
Historia
MOVIMIENTOS OBREROS
SINDICALISMO
SINDICATOS
URUGUAY