-
http://humanidades-digitales.fhuce.edu.uy/files/original/bac467d66120992c04af3668f01e2c0d.PDF
685927aaa826313d344de6f0c4d11afe
PDF Text
Text
6^61'
svoNJo i siavamvvinH w avnnon
vonan<J3* vi jo avaísa3AiNn
UD
^z
Z06
OAvnonan
ooiooioiaoisiH
01N3!lAIVSN3d
13Q VÍOO1O1NV
�J
I
lj
ll
lili., II lili •1
f\
^itu Bsuad |a P Bl 6o|O}UV
1^anzz7.06
j
zadgi
ap zeu^iuir 6opeAeDV
opaAaov ooueie 'l?9
OiN3ÍWVSN3d 33Q VI9010ÍNV
v^vnianz
^H 3Q
SVI0N3ID A S3QVQIN\/WnH 3Q
p_
�"i"
ep ^t^aed b BiJoqsjH ^I ^P eiBojopoqa'^ ^ pjjoai ap
esJBuimouep b gsed osuno ja ^piupy ^w sojueo uoqoop
¡a uod 1561 ap aíqaed b A" jaqipui Pjuei^^j gsop jos
-^8^.oj.ci ib jod 096i- ue ^ouaiuo^ sinq gsop uoqoop ja
jod 61761 ue openuiquo^ <?> <t> •pujidiosip pj^sanu
ap sooi69iopoq.aiu a sooijga^ SBuJajqojd sajpdiouijd
so] BtJBq.isjeA.iun Bjpaq^o ej b jBDjaoe jod oz^anj.
9 un ua osad jewijd ja 9Anq.1q.suoo (joiuequ^ oub ja
oppejo spoqjgqsiH sauotOBDiqsaAUi ap oqnqiqsuj jap
iuBu6iAB>f o 1 ¡ t^ü3 joqoop ja spioueio A sap
ep pgqjnoBj pt ua pjgqojp 9^51, ua anb soo
-ijQqsiq sojpnqsa soj e UQioonpojquj ap osuno J3
^*0[pnqsa ap Biaaq
büí oiüoo uqiobzt jeiüjoq ns ap ospjqe ajqsjapisuoo un
ua PJ60T01joqsjh ^í ^p oubid ja ua opnpBjq as '(op
-u n6a s ja a q u a 1n 51s b p 8 o 9 p bj a p sa j bi o iu i s o u p soj
ua A 'oaaiüiJO ja Bquajsno soub soj ap peqiiü epuno
-es ej ua sauoqpj sns uBzuaiujoo A soau^jodiuaquoo ts
eo uos s (lse6iq.jt\/^ sejoseqojd ^p oqnqiqsui ja A seio
uajo A sepBpiuBiiinH 9p peqjnoej bj 'eaapq psa uauinsp
__ anb joijedns pzupuasua ap souqueo sop soj anb as
^iApp) praoqsjH ^a ¡puoisa^ojd upiOBiujo^ pj sjed
ja ue OAnq anb uqtopztjpuoionqiqsut pjpjpq eq
�la elaboración en 1955 de un nuevo Plan de Estudios
de la Licenciatura, que recién entró en vigencia en
1950. Ai mismo tiempo, se deslindó el campo de las
restantes materias historiológicas .(Ciencias Auxi
liares y Técnicas de la Historia, Historia de la His^
toriografía, Filosofía de la historia) que lograron
entonces su perfil específico en el curriculum uni
versitario. En el Instituto de Profesores "Artigas"
el Plan de Estudios incluyó en la Sección Historia
tres cursos historiológicos: Teoría y Metodología
de la Historia en el Primer Ano; Historia de ía Hi_s
toriografía en el Segundo Año; y Filosofía de la hil
toria en el Tercer Año (cada uno de ellos con una
duración de dos semestres y una carga horaria sema
nal de dos horas). Las Instrucciones adjuntas al
Plan previeron que en estos cursos se estudiaran te
mas que interesaran "no solamente a la Historia ünj_
versal, sino también a los cursos de Historia Amerj_
cana y Nacional". < 3>
Esta tardía incorporación de la problemática hi^
toriológica a los planes curriculares de la enseñaji
za superior pudo hacer creer*que los temas en ella
implicados carecieron con anterioridad de consider^
ción significativa en nuestro medio. <4> Sin emba
go, el caudal de reflexiones sobre aspectos teori^
eos, metodológicos, técnicos e historiográficos ve-
rificable en la producción bibliográfica, hemerogr^
fica y periodística del país a lo largo de casi un
siglo y medio, configura el más rotundo mentís a
una conclusión de aquella naturaleza. En el curso
del año 1987 elaboramos una primera Antología del
ejT_s_amjento Historiológico Uruguayo, que se editó
mimeogrlTicamente para uso de los estudiantes de la
�sasBp ue 'zadgq uauíapo ¡ap ejae^ a^1LlIi2M_JLL
jod sopBtuoq sop^^jDinbgq. se q. u n d y " s o 51 a 9 q s 1 h
soipnqs3 soí e ugponpoaquí *lN^N9IAV>j 0I1IW3
_:*aj3) 001 qpa.601 rq ¡ q A ooiqsjanaq odiq ap vsoa
jpq d g a d s o f p q e a q a p u 91.3 e 21 j e a a b t b q b o i i d oí i * b j
?aaaq ^un (ni) *,,XX ^ XIX soj5ts so¡ ap bjíb^S
oíao^siH ^[ ap Biao^siH, ^ I *? BpBDipap ^Bpunbes
^^n (ti) ^(pqsiuoiseadxe 'BDíag^siq nsu^ijea
eui 'BqsiAi^ísod ^e^siienpiAipui 'eqsiíPniíaids^
BanaBu b^ ap saaoqDPi sot urjSes (?di^?..;d
:piaoqsu{ e{ ap sauoi3Bq.5adaaq.ui) ^iauasiu
_ 6] ap e^^oso¡x^ b] ap A (ODiagqsiq oquai^ijou
ooiap SBiuBd sp{ <saapinxng seuiidiasip sb) uoo
b 1 a o q s 1 h ^\ ^ P s a u o i o b i a a s e \ *BDij.jq.ueio u 91 o
Bziaaq.DBJBO ns 'BiaoqsiH eI ^p oqdaauoo) sod
-i^gicpoqaui-ooTagaq so^oadsB ejnpai '.^seDiaoaq
iooN,, oaqna ia op^q '^aaunad pun (1) :sai
seaq Bjpuaadiuoo osano aqsa ap
1 u 1^
paaip Piouani^ui ^tianb9
enb p sauoioeetuaad saienquaAa sp¡ uoapaqsi^aa anb
o_sioaad oi^qia ¡a A oipaui oaqsanu ^b uoapzupD]P ¡es
_aaAiun jeAiu p seoiagq-Siq spiDuaio sq\ ua saqupuiiu
c¿paad saquaiaaoo sb^ anb Biauan^ui ap oppaS ¡a aiu
a^asíp p oiuoo oqupq '^euoiopu BjiPaSoiaoqsiH p 1 • i-pq
pd suj piuao^ ap apuoisuauiíp b painqiaquoo ug'íaeziq.
-piuaqsis A u^TDPiunqxa pAno oaibgioiaoqsiq íeíaaqpiu
un p soq.ua ítupoaaap uaAnq.iq.suoo ugiooaias aquesaad
p| A pjienbv 9 •spoiapqsiH seioueio ua panqpiouaDiq
�dictadas en la Facultad de Hü¡t;anidades y Cíen-cias. Montevideo, R.E.I. Ltda., 1949, pjp. 7/9)
CCüfC OlaZ 010 d pUOil1 i jq] Lila v -^ f t ^11
_- ~
gráfica corregida de las clases impartidas a los
estudiantes de los cursos de Pr^p^ratori^s de
Abogacía y Notariado, en la parte refería^ aleo
ría y Metodología Ge i a Historia y cr if e>' i c^ a i s
toncos (Introducc ion a^I^ e s t u cri o^ ci e^ 1_?. J-i i s t^r i ¿~
Montevideo, (Tr g a n i z a cl"5?n?é*3Tn a\ "T9TiTrr""L ai n-~
tencional idad ele este esfuerzo estaba dirigida
a superar i! 1 a concepción frecuentemente pu : n 1 "
que los estudiantes portaban de la disci^li^a
histórica. Por lo mismo ei autor señaláis •:,'-. el
Próiogo de la obra: "Ciencia oe f o r ír¡ ¿i c i -^ n rec¡^
te, cuyo objeto, principios y métodos f i a ;:> • r e c i ~~
mente se ignoran, no es extraño que se re ^; oe
la Historia p re conceptos rancios e i na c:c^ -ados.
1 ^o^bre común, porque la considera invencio
nes arbitrarias ("esas son historias'1) :. formu
la c i o n e s interesadas ("así se escribe i '-: b i s t o -
ria"). La medianía culta, porque sólo
-sotic;a
como producto literario que resulta at^-vcri^
por su ligero barniz de autenticidad hu^ana. El
error se mantiene también en el campo de la en
señanza y se manifiesta en la mala distribución
del conocimiento histórico dentro de los planes
de estudio, en la redacción concreta de progrji
mas disparatados y en la utilización de texto"s
(o, lo que es peor, de "apuntes") que constitu
yen una larga y desarticulada retahila de he—
chos sin plan ni jerarquía, y cuya significa —
c i 6n y trascendencia jamás se desentraña. El mal
se extiende fuera del ámbito universitario y se
�-g-
•(oauiíui) /86t 'EjSojoiuoqsiH ap
iouaio k sapppxu^iunH ap p^q.{noe^ ep pepisuBAiufi 'oaplAaquoi^ "P6einqnz
aod soqxaq. ap ugioaaias /C ugt^anpoa^ui * (i). o^
-enfinan gdiSqjoiaoqsiH cnuaituesuad iep bí6oio^.u\/ <g>
•nXX o¡5is
sann^¥ P ^^qo ^i ^' sbi^b^ísaeAiun sisa^, o
ínDssiuí^ sb^siabj sb^ UB sornDn^ie sounOi^
J s iuB^j.B^sea *a sinq ap sofeaBu^ soy^nbed pjbia
n% as o^qs 's^a^e soub oduio soun e^seti anb aoe^
^a *bj^ea^oi xqiq ap piaa^eiu ua sjpd iap |eaaua6
_osea'4B ¡a Á * soia^'^isjaAiun soipn^sa soj
sjh B] p opBDTpap ueq as anb ub BjpjBq. pujjoj.
_*soaq.osou au^ua saao^ina opiua^ eq s^uadp
iH6j ap ejjoai ua soppdnu6e. s^iuaiqoad ap oqunC
uod ¡a oaa^ "a^opuj esaaAip ap soq.xaq ap saaoqne
saaosa^oad ap ugiae^saiiuetu aquepunqe oaad *a^q
pi p oqunf 'ipuotdpu eiaoqsiij ua aquauj
ssoun6TP e^ opionpoad pq sjed ¡a saaop
eiaoisiu ap eiaaiPuj u^,, :aipap je ( tS6l 'puipa^
pg 'oapiAaquc^) piaoqsiH ^1 ap P¡5oiop
-oqa^t ^ B¡aoaj •sooiagqsin soipnqs^ soi e ugiao
-npoaqui oaqn ns ua euie^ oíaiaaóns pjaaapd jsy
^66 'd 'cSGi 'oapTAaquow 'eiaepunoas
ezupyasu^ ap saaose^oa^ ap ugiDBuiaoj *,,SV9I1^Vm
30 OiniUSNI 'VI^VONnO3S VZN^N3SN3 <>
(9/S #cící) "..saíPnpiAipui ouispis
-nqua ia /C PAiq.pTDtuT ei p pppaqn a^uauiieuaua6
pfap anb 'PDiag^siq ugiDP6iq.S9AUi P| p a^uaa^
saaapod soi ap pnq.íqDP e¡ ub ^ *spia
oi^P saiqeuaa^aaai ap osinduii 0{gs
oaaugñ ^ap OAi^i[nD aq.uanoaa^ fa ua p
�Esa Antología contiene textos de Dámaso Antonio
Larranaga, Juan Manuel de la Sota Juan Carlos
Gómez Alejandro Magariños Cervantes Elíseo F
Outes, Luis Desteffanis, José Pedro Várela, Al
berto Palomeque Carlos María de Pena Juan Z
milla de San Martín y José Enrique-Rodó. .
�k
epequaqsns ugiodaDuoo ej ue *aas e auaiA (e
ei ap *S8na aaqua X) soletóos seiouaio sei ep uquj
^oo ui^ n ^l^ioos o^diíí^o3 I9P ugiD^^edns ^\ e ap
rué X *(*D.^.e * eoi^.j jo^ 'oipajog 'eiao^-SiH) uaonpej^.
oí enb seui id i os tp se] sepo^. ap uniuoo uo^.oe^ |a oujoo
soio^ie^ zaiugg jod epeoe^sap sa leioos 0Dij.jq.uaiD 0%
-uaiuitDouoD ]ep eDiq^iu^ejd eza]eun^eu eq -a^ueqin111
^uiaoj ap epeieuas ^o^diaosueaq. o^uauiSe^^ ^a ua aoaa
de ^pepiuetuni^ e^ ap oipnq.sa ia -eoiugjioeip ugisuaiu
tp ua-aepjioqe eaed oaugpi oquauiruqsui ^a oujod sepiq
-aouoo *saieíoos seiDuaio sé 1 ap eiDuauíuiaajd eq
•soid
-eied zauj99 soiae^ aod oqxuDsns *opeuoiDDeias oqxaq.
la gnoape as anb ^e 'oAiqeinaadsa aquauiepeoaeui aaq
un uojaiui^uoD b\ oiueqeuiqsap od11QQd ^a X
ei ap ajopuj eq 'saieaaqi i-oDugsoi i j seapi
sns aod ope6aa6uoa <t> sojaeqisaaAiun saqueipnqsa ap
oqunCuoD un eqeqipa anb ^..OAan^ nqiajd$3 13,.
^P sauíj. pi
•. T _
S01X31 SOI A S3H01ÍW SOI
�por este autor, la armonización "de todos los anta
gonismos en una síntesis más vasta y comprensiva".
No parece ajena a esta visión la influencia de las
concepciones de Henry Carey (por entonces con gran
audiencia en los medios universitarios uruguayos),
difusor en los Estados Unidos de los principios de"
Adam Smith, y tenaz predicador de la idea de la "ar_
moni a de los intereses económicos".
-11 -•
"Ferviente cultor de las glorias nacionales", c_o
mo lo calificara Fernández Saldada, Domingo Ordoñana <2> realizó frecuentes identificaciones "in situ"
de lugares históricos relacionados tanto con episo
dios del descubrimiento y la conquista, como con
acontecimientos del proceso independentista. En oc_a
sión de un^ de aquéllas escribió el artículo que se
glosa, vertiendo interesantes reflexiones sobre crj_
terios históricos.
Advierte Ordoñana la distinción entre historian^
cional e historia regional (rioplatense), señalando
la necesidad de contextualizar aquélla en el marco
comprensivo de un espacio geográfico de perfil defj^
nido, y en consecuencia promueve la elaboración de
un conocimiento que conjugue los beneficios del lo
calismo con los del universalismo.
La Historia que Ordoñana considera necesario cuj_
tivar ("civil, política y económica") presenta los
rasgos de totalidad que la teoría actual demanda a
este tipo de conocimiento. En el mismo sentido, cuarji
-8-
�-6-
jó oqueTtueq.e^q' un epeij ^q.uaiueqeTpeii!Ui ^eAi^ap eued
*({eiDos of ep) oupi^np o¡ ep eiqesnaxaui pepiai^oq.siq
ei jeaeqsap- ^od ezuejujoo #(oqxaq. ^a ua e^odvtoauj as
etuoqsiH e] 9p eiJoai ap osuna un ap etuejñoad ]ap
eaeuem
*^n^an^^sa e/ína) osoiDtquie s^iu oipnq.se un
ep 9q.aGd ^euijoj. 9?qap gso^S as anb oinDjqjp ^3
_^
stq' eu'n^T^sip gi ap sai^ían^a soqaadsG soun6ie epeu
GuiS^d ^\ ue gp^oqe' <> eqoíoq zad^q u9mp^
n + ijjds^ ¡3,, ap spuiunjoa sanuaAnC se] ua
ns u^iquieq *ozt so] ap epea^p e] ua zay^p
sop ap edo^n^ e efeiA ap o^auediuoo
-III- •
*sa]ei3os-o3Tqj |od seDiqa^ad se] ue ojaeA ]a tía
• soqjes ueqtAa e^ed osioa^d opoui [a oiuoa otusiui ]ap
pepisaDau- e] jeiue]DOJd e eAan ^T ^n^ ^ 'oaiugisiu
oquatiuiDouoa ]e a^nqiaqe a] anb M^oppjapoiu(1 aaqogu
--eo ]a ua ope]nuiisipui aDauede (o/Cen6nun oiusijoppa
-jasuoD ]ep safeuos^ad sapuej6 soi ap oun) eueuopuo
ap sauoixa]^aj se] ap ¡eiaos oquaíuieuoiaipuoD 13
•]euoioeu ODi^gqsiq afep^oqe ¡ap ea
ugisuaiuip e¡ aod s^uequi ns aquapaDoaduii eqinsaj ou
uisiui o] jo^ • (ooi69iotDOS uaqes |a Á oai^gqstq aeq
es ]a e^qua ouiiüpd ap peqiui e ]enqDa]aqui eaueq eun
ckííqd opeiDaude eua eaod^ ns ud anb o]) OAiqeqaudviaq
ui oue]d |a ua ^eaanq e Á oai69]ououa osunasip ouaiu
|e uapuaaseuq e opuequnde gqsa •llo^i^9son^ oiuaq
-ijd uoa,, eiJioqsTH ^un ap pepi]iqisod e] aaai6ns op
�ganicista de la disciplina histórica, con adopción
(por momentos forzada) del lenguaje propio de las
ciencias naturales.
La influencia positivista es inocultable, sobre
todo en cuanto a concebir a la Sociología como la
ciencia con potencialidad omnicomprensiva.
Resulta reveladora de un planteo global izador de
los supuestos epistemológicos de las ciencias socia_
les, la distinción que López Lomba propone entre
Historia (= ciencia de todo el suceder social en dj^
mensión temporal) y otras disciplinas científ ico-sc)
cíales, como la Política, la Economía, o la Lingüís
fíca (= ciencias de objetos más específicos, o para
decirlo con sus propios términos: de un "orden par
ticularísimo de hechos de la vida colectiva").
-IV- -V- -Vi-
Entusiasta partícipe de la legión universitaria
que se expresara en "El Espíritu Nuevo", Isidro Revert <4> abordó en varios
artículos publicados
en los "Anales del Ateneo del Uruguay" <5> proble
mas teórico-metodológicos de la Historia, en clave
positivista.
Las ideas centrales del pensamiento de Comte re
gulan las expresiones de Revertí luego de haber pa
sado por el estado teológico (en el que las explica
ciones se buscaban en "la acción directa y .continua
de agentes sobrenaturales") y el estado metafísico
(en el que los agentes sobrenaturales eran sustituj_
-10-
�-u-
?j.aqiaj ey e oíoidoad oipaui un ua- apjiqiubis ejpod
enb o[ ap paqsaniü oiuoo 'obueqwa uis 'gpenb eoipgad
n 5 • q. a a a a y a p spot a. g a q. seuoioeyrioedsa s e y u o a a X a s o d
enb pppoiyde Piaoisiq ua eanqpXode yiqgp ey oq.saij.iu
püj ap auod sopionpe soydtuafa-soy ap oius t y duii s y 3
'ppunbas pt „ o t ouaqs ixaoo ep saXay,, e X 'paaiuiad ey
„ u g i s a o n s a p s a Xa y „ e e q. a f n s ' s e a 1 a 9 q s 1 q e o 1 s j 3 e y
X poiwjno p] ap pzaypanqpu ey apuiiuaaqap ap eaupq
e y p pp es q. a a a a y '(saipanipu s e 1 o u a 1 o s e y ap so id
-_^OJd soy
*sayeq. aod opuaipuaq.ua) sooij.jq.uaio sopea
3o p osun3ea
ya aq.ueipaui * e q. a a o u o o u g 1 o e 6 y 1 s a a u i
sy
e seyapoiydp ap sauoioipuoo ua ^q.sa aopPiaoqsiq ya
'y e i o o s u 91 o n y o a a e y a p s a X a y s ey seqaaiqnosap y en o
ey urjoas ' eq.siAiq.isod ugiadaouoo ey ap opjnqyjy
sesa ap poipjqaSjp ugisaudxa p¡
ap piouauiq.jad e^ auaiSns as osn¡oui "pepiiea^ pi
ua •souBUipuaj. soq.uaio uaoaupdp saipno spt unSas sajq
pijpAui spjSau ouíoo seppiniüaoi uos ,,sa/Ca 1,, sepipuaq.
_^aj.d se 1 'iP.no oj a^upqsqo on *ooia9rxsiq oquaioiioou
03 jap pppneo P{ uejofauj p jxnqiaq.uoo ap pepijiqis
-od pspopsa uoo ' saquaqsisuooui sauoiopii \ pj.auao ua
apo sa^a¡ spsa jpiounua auodojd as opupnp ^poiupoaiu
aquaiüPpiSju pppn^sn^:) ^^n ap uiqapd e uionpap ajq
1 s o d 93jd enb ' o o 1 a 9 q. s 1 q u a p j o \ a p s a K a \ s e \ u e u 1 ui
"uaqap ap pppisaoau e¡ e ouuoq ua eziqe^ua
<9> • „ spa 1 qoa^a saXax sns 'ugioPAaasqo pj X oq.
uaiiiipuozpu. jap oppuiqiiioo uaiq osn ia uod 'uiuqnosap
ua,, asjpdnooaud pjpd '^.osuaAiun jap ouiqsap X uabiuo
ja,, o ..souaiügua^. soi ep seuiíquj sesneo se] ueoouoo,,
ua uiqsisuoo ap saouoqua eqeCap uoppiuoq.s iq |ap uoq
-e| pq *OAiqisod o ooij.jquaio opeqsa ya ue uiq uod
pqp]poau PiuoqsiH ^l '(seqopuqsqp sezuan^ uod sop
�ción acrítica del pensamiento europeo^ el impacto
de ideas que cuestionaban los fundamentos del saber
histórico tradicional (básicamente iluminista)."
-VII- •
El texto seleccionado de Ruperto Pérez Martínez
<7> traduce un conjunto de reflexiones sobre los aj_
canees posibles, las dificultades reales y los lo
gros efectivos de la historiografía nacional, que
fueron vertidas en ocasión de dar inicio al curso
de Historia del Uruguay que aquel dictó en el Ate
neo, en el marco de las actividades pedagógicas con
que la institución intentó paliar los efectos del
decreto de libertad de estudios de .1877.
Las principales .dificultades anotadas refieren a
la carencia local de investigación, de docencia es
pecífica y de política archivística, cuya confluen
cia redujo por mucho tiempo la historiografía urugua_
ya al nivel de la mera crónica.
Afiliado a la idea de la Historia como factor mo
ralizante de la sociedad, Pérez Martínez advierte
el grado de desdén con que se ha considerado la di
mensión emuladora de su enseñanza (l!la más proficua
de las lecciones que debiera asimilar la conciencia
del pueblo").
Un rasgo destacabie de la reflexión de este autor
radica en el verdadero enjuiciamiento que formula a
una enseñanza de la Historia obsedida por el monoceni
trismo cultural y, en consecuencia, ignorante del eji
-12-
�jfiupeui caueiuiPU^DvieD un 'spotj-Paboijtoasiq sapppi^Pp
oujspfaiA pjquoo ugioopau eun ap ^tqupd e opupsaooud
<scDi^.nQ^ sotpaij soi ap ouejd ja ugiopziíJM^ ap
oqdaouoo iap ua/Cn^xa anb ^uaoouoD ap pppt jiqísod. ei
_ap saq.ueuois^o^s ip sapn + n^^ se^^eía Bu^.uoD a^aaiA
_pp opi'4.uas \^% U3 '(soonjiod *saíe|DOS 'sodt^jSolu
ap * sosoiSi |aj^saiean^.[na 'so^Tu^^ ' soDiiiiguoaa j sou
^a-giQuai ap euj^^^ efaídi^oD á" e i d i a i n íü . ns ua 'pepaio
os e¡ spo^ ap stsiíeue sa pepaioos ^\ ap ootugjoeip
oipnq.sa o^'ueq. ua pi^o^sih ^I opaAao^ p
pu oujod
¡es^aAiun ugisuaniip ns ua oiu^% p^se op
.^-sa opnuas U^ ODt^jiod oí R oons^urp oí 'jp^iíIiu
oí ap oduiGD ia ua opeAaiaa ooi^p^ o^.De^^sqns un ^od
pppiuuo^uoo) leuoiDipp^^. poiano(^ p?^^-sih pí au^ua
_ugioui^sip Piupsaoau pi pp^oqp aPinoiqu.Pd .ua 'Piuo^
sihpi ^P pzueyasua pi ua aquatupiuoqou ua/Cni^ui anb
sooijgaq spuiaiqoad sounbiP oppuoiooaias oqxa^ ia ua
^_ aqaiuüDP <e> opaAaoy piDUPg laiuPQ 'ipuoidp^ á pij
PivioqsiH ap ODiqpjpeqpo ap pppupo ns ua
-IIIÁ-
•aiqpsnoxeui ooiSgfouiaqsida oj^csap'un pj
oquaiujpuoiDPiajjaqui ns anb auodns (ip^uau
) iPUQi6eu piuoqsin p ipuoidpu PtuoqsiH uauodo
apsoTaq 'ipiuoiod punqopu^ pi ep sppx6ans sauojopu
s_pi e pisip anb ,,pioupuou6i uqujoo,, pi jpaadns uod oz
^an^sa onpup un auodns anb oí 'a^uauíquoo iap.Pi uao
-ouoo uis sjpd iap ptuoqsiij ei aaoouoo aiqísoduii p^.
anb aqueiApp opiques i^q U3 "oupoi^aiue ouuoq
�si ble del todo social.
AI abordar la significación del materialismo hi_s
tóríco (al que califica como "movimiento de ideas
valiente y reformador") en su aplicación al campo
histcriográfico, rescata el carácter removedor -tan
to en el plano teórico como metodológico- de los
planteos de Marx y Engels. Pero previene "contra los
discípulos" que en una "exageración perniciosa" re
ducen las posibilidades de interpretación al terre
no económico. Advierte entonces sobre la necesidad
de estudiar los hechos económicos sin considerarlos
necesariamente hegemónicos en el contexto social y
sin articular sobre ellos las posibilidades hermenéjj
ticas.
Debido a las carencias de conocimientos básicos
de economía^ que constata en los estudiantes de la
enseñanza media, estima que el abordaje de los pro
cesos económicos en clave materialista histórica d
bería derivarse hacia la enseñanza superior.
-IX-
Coeténeo de las reflexiones de García Acevedo, el
memorándum -1 ^^r i*:.ifiTjlHHÉP 'n* sobre la enseñanza
de la Historia también encara la distinción entre
Historia política e Historia de la civi 1 ización ;se_
halando las limitaciones que en el campo de la se
gunda estrechan el horizonte de conocimiento en el
cauce del eurocentrismo.
-14-
�h ir
ppTI
eaa ^{ 3p agí sueqeade e¡ ue (equepíoui) oAfqae jad
ú un.opesed
\ a p o o i q j q. u a i e oqueuyioouoe ¡ p e i a i a e q
p
üod B.nb ^bó y 9 'aquasaad Á pppspd ddiud ugis^yaa 9 y
peno9pe aerneAe apand ^puj ey ap aiia^d p cop
90 uoix9|4ea 'e\ ep 3A9p eaao e¡ pa^^í^uoo 00
d
1 a p pppioiun p t 3p UQíSueaGiUOD p 1
^9a ooiayq.siLj siubdp o^ueno ua es?ui pí ep ugiasDij.
^ubis e{ opuea^asep 's^j^eaDOiq ap etuns giügj pijoi
_sih ^ I 9p S9TPU01 di pea a seuoiodeDuoj sei; uoo pepia
^pijos ep euuoj. aeinbTenD g^.uaa9 'oqeedsea \\j *oeia
qisil) oujs iuo^e^oad fe ue pepeieos Á onpiAipui aaq.ua
u^isuea 9i ep 1 a se ^aopeineiqae peprque eaepepaeA
ns eyopu^xa 1 quoe 'eaepisuoe ope^fes ^r¡b e^eq- un
ug
í^ ^. p 9 u o 1 e 1 p u o e
gpüam^ifa-m. p¡
ep
sauoij^gu sej ep
¡
9P ^^^^iiocluií ^ieao
u 9 s e t e q e p • •( u^ t qlue q
o p 9 o e n b e p e D1 q 5 a 6 o ^
ao pepaiaas P{ enb ^
1 m imi
1 1
j
'eioiqsnf gaaqua uo
- óqeeq " ei^HME^^^i;a
i,q..." e; {.. ep eqs y e
ba^ea^^ ¡ se 1 eep i osniDuí)
_ seaoqeej. soaqo ep Á soDiiiíguoaa seaoqeeq ep opeaqi
i_nba efepaoqe un e eqsende opiques ese ue Á 'sodí'oiq
oee soqeeq so¡ ep ugiDeaeptsuo:) e¡os ef 9 oeiagqsi
oque iuii eouoe fe aienpea ^eiqrubis enb ^iDPee
e oqeedsea eqaeiApe ueiq 15 •*^^}'^Jóduiequ
^*mJ.01 s xq 9] ep s 1 s n ? u 9 ya ua' ^p'
Jo p 9^P^y v- a o d ^ppaodaoDui se piaoq
f%f-í*aqe^i ^ff^fi^Du00 ey ap u91 d9o 141 u
�-X-
Planteada como un problema de metodología de^las
ciencias sociales la aspiración de Juan Andrés Rarní
rez <10> radicaba en hacer del estudio del Derecho"^
Constitucional un análisis de la realidad., más que
la defensa de tesis abstractas (o, peor aún, de do
mas irreductibles)^
Esta propuesta, formulada en ocasión de aspirar
a la Cátedra universitaria vacante por la muerte de
Justino Jiménez dx Aréchaga,."impl icaba un desafío á\
la tradición.^que éste había consagrado, fuertemente
apegada a la metodología jur^ico-dogmática.
Más que de un funcionamiento de la Historia como
ciencia auxiliar del Derecho, se trata en el textoglosado, de una propuesta de integración de ambas
disciplinas, que convierte todo abordaje de la rea
lidad, sea cual sea el ámbito de su desagregación
{en el caso: el de las normas de organización y
cionamiento político de la sociedad) en abordaje
histórico, es decir, dinámico.
. -XI-
Aunque producido un lustro más tarde, el texto
seleccionado de Justino E. Jiménez de Aréchaga <11>
resulta casi una réplica a la tesis de Ramírez. En
continuidad de pensamiento con su progenitor, Jimé
nez de Aréchaga repudia el "historicísmo" en la en
señanza del Derecho Constitucional, concibiéndolo
-16-
�-L\"
-soij soi opuoipn^o * jpjodíuoq. oqxoquoo ns uo pepoio
-os e] op.^ ojquuoq jop soq.uoiiuiq.uos R sopnqiqoe jop
^uojduioo op pepioedeo ej rjeioos oq.uoiuiejo.roui ie o^
nqjjq.uoo onb pepiouopí eun op oseq ei ouioo aoqne je
jod epeiooude so pepijen^ eqs^ *,,ooiJ9qsiq opiquos,,
op eATqino ei uotnb e opueqop *ienpiAipui etouoiuod
2<o ei jeii^uie op peqsoqod ei oosod onbuod ouis *oq
oTqo ns uos onb souoluquo^ so^ so^oj e jionpoj epond
_ onbuod ou o^od *,,oqueuosuo oqooqo uej65, ns jod ep
o eiouoto euri ouioo eijoqsiH ^\ e eoiqn
*ezueu
j-osuo ns op opoui ¡o R u^ioeoi-^iubTs ei e oluod eiuoq
siHSI ^p Pjjooq ei e oqueq soAi^eíoj seuioq opeuoioo
--o^os oqxoq osueqxo ^o uo eueouo <zi> ^u
o^ueo*seoi696Bpad souoxxoi^oj sns op ooaeui 10
-I IX-
^i 9P oiqeuodso ezue^osuo eoiur^ ei so onb
,,souoiDnq^iqsui sej op oq.ua"iei u^ioeAPudep e^ op
es,, pepoioos ei e jxonpuoo uopond onb sop
sojo + dos soi ^P seuibipeaed soi uoo sojeuoio
ñq.iqsuoo seuiaou sei op ugioeoiqíquopí v\ *eioueq.sui
eiuiqi^ uo 'eoi^TuBis "PlDU^ueiujod ouioo oq.oij.quo;>
_ jo eiouopiAo eq.s^ oqueq. uo 'pepii^^^ ^l ^P epjejq
sns e^bojoixe eun op exouobiA e^ e eqsende ísoaopeA
-josuoo oquouieoi69joopi soquouodiuoo op ouqnu os e6
p zou^uiíp op eoi69iopoqoui eqsondoud eq
v'..nqiajdso
^p sojoijedns,, sojojpa soj ji6oj uejoiqop opuop ez
ej op oijoduii jo Jionpoaqui op euijo^ eun ouioo
�f^err^ ira aprecia con sagacidad el ras
p\ rftivo (la especificidad) del conocimiento
g^co, en cuanto saber de lo mu 1 ti.pl ^^^^de lo
j^^rTiiff "11 totalidad en su dimensión diacrónicsr? y
pro consiguiente destaca el alto grado esquematiza
dor (reductor) que posee, y que le permite aprehen_
der la proteica realidad social sobre la que opera.
A partir de estos supuestos, fija claramente los lj_
mites del conocimiento histórico: la ignorancia, la"
falsedad, la naturaleza conjetural,
Una definición precisa de Vaz Ferreira estriba
en su rechazo a la monocausalidad histórica; esta
es considerada como una adulteración de la comple
jidad y del fuerte interrelacionamiento de los fac
tores componentes del tramado social, que configura
el acontecer.
Al abordar los problemas de la pedagogía de la
Historia el texto vazferreiriano identifica las pa_
tologías (o degeneraciones) más incidentes en el mo_
délo educativo del que resulta tributario el siste
ma nacional: la militar y la dinástica, ambas con
vergentes en una negativa reducción del campo de ob
servación de la disciplina.
Preocupación especial merece en la reflexión de
Vaz Ferreira la influencia europea (en particular,
francesa) que soportaba la enseñanza de la Historia,
y su correlato pernicioso: la visión eurocentrista
del acontecer universal, emergente de ella.
Un último tema relevante abordado por el autor
-18-
�-61-
_uod gtpnja [19 pioapzy ep piaoq.isinbaa panp pt *po
odg pi ep ipugiopu ooiujgppop oipaui ja ua jpnsnuí
pioueía,, oqupq ua
o^uatuii oouoo iap ^a K -ppunj.oad pppi^paj
p{ ap aoppa^oujpDsa ap ' j^iDi^aadns ap *ze6nj. ap au
i% p^sa anb oí ua *poi^sjpoiaad poi^o^ad pj uoo ap
un^uoo as ospd ja ua anb- poiq.^5i poiuq^o e¡ ep ia
sop pppiapio uoo appuiJS9P p p^und? *op
50i,4u6oijo^sti| ugtoonpoad pi p oiaCqo ao
pl| H9 pio^pz^ ^nb ap Me j f aja^,, ep ugiopsnop p~]
• sapppijo%np ap
ao jep pppaiapaaad pi ajqos omoo jsp 'paiag^
-su| pojq.^jo ap so^oedsp soi euqos pzíqp^ua as anb
_ ia ua eipqoi6 ooibgiopoqeiu oequpid un oppsoiS o%
x;a^ ^ i© a^aiuoop <9i> 119 Pioapzy anbiau3 sinq 'opaA
aa\/ opapnp3 ep sooiug^sjH saipuv soi ap PDi^
zapn^A ^I e poiqj^^ pqaaap pun ap o^xa^aad
-IIIX-
•opuponpa {ap ipnqoaiaqui zeunppai
p¡ uod (oppspd iap sepppif^^ sex p ..soai^g
scsiiuoadüjoo uis ^ spaafoequp uis o^uaiiiiPDaaop ia)
PDiqjaD pppiopdpo aofaiu pi opupuoiapiaa '(pzupyasua
apsaiaAiu) soppab aod esjeAjosau aqap ugisuaq ppia
a^aa pi anb punqse *pppaaA pi ap opanq o^ua
ap laAiu ia opupqaposac^^^lqgTaqpd ugiopqipxa
pi 9p^to$BE3t^inuuaq.ap pi :oAi^ino ns ap
-sapppMgu^ g#^^K^%ua POOAoad ipuoiopü. pía
P|^,ap pzupyasua P[. anb ugisuaq e¡ p aaai-iaa
�solvencia los eventuales flancos de una crítica im
presionista, y sustentó las observaciones teóríco-
metodológicas a los Anales en una ejemplificación
severamente servida por su erudición en temas de
Historia colonial rioplatense.
-XIV-
Elaborado dos años antes de que el gobierno emer
gente del golpe de Estado de 1933 dispusiera la se
paración de ios estudios secundarios de la Univers^
dad de la República, el informe que a nombre del
Instituto Histórico y Geográfico del Uruguay reda
tó Pablo Blanco Acevedo <14> sobre los contenidos
atribuidos a los Programas de Historia por la refojr
ma del pian de estudios adoptada recientemente, ce
tra el análisis en las relaciones posibles entre
Historia universal e Historia nacional.
Se contraponen en el texto seleccionado, a los
"perjuicios" del esfuerzo de contextualización (co
tinental y universal) de la Historia nacional, que
es el supuesto más importante del cambio de orien
tación dispuesto por la Universidad para la enseñan:
za de la disciplina, los "beneficios" de una Hist
ría nacional en buena medida "autosatisfecha". Por
momentos el informe de Blanco Acevedo adquiere el
tono de un alegato a favor de lo que podría denomj[
narse, sin exageración, una endo-Historia.
El texto glosado pone de manifiesto la resiste^
cia a todo esfuerzo por dimensionar adecuadamente
la significación histórica de "lo nacional"; tal a
-20-
�•},íptdgs osauboud ^a up¡6au R
-ep anb sauo^PA so^je so| e 'soídtuafa sapupu6 so| p
dq-ina ¡a ucd oppquasaudau jpuouj oquauiaia ia pzupyas
_^-ua ^í ue ^^'-i-Híd^P o uiunudns sa '<"*•> sauoio^od
ojd sns ua P(j.TDnpaa '¡euop^u pijo4Síh pt 3p pzupu
-asua pí Jimiucínsi, ip^uaiApp as oijoiiuoiupe 01104 ua
anbjne ^Q #pApn6nin pj oujod ipuotaríp pppeioos ^un
Lia aiqjn^i^snsuT •*a4up6naji óai^gioapi jo^dp^ un otu
00. aqpuoo pj as r^uoi^pu piaoqsiH si ^P ^zueuasua
p¡ p a^nqiaa^ ai as anb íeded |e apn^ opaAaa\/ od
epepuapiAa iPiaüe^sns ugiDPdnooaad pq
a R soAisaab
•-aa soai69ioapi so^aa/^oad uod epeogp esa ua sopp^na
a^aed ^a^o uod ^ (u<piDBZTeua6oujoij pj p saquan^
Píouaqsisau ap sauoqopj. oqueq ua) soadouna souj
sj_íPuoxopu soí ap osad \d oqxaq ja ua aquatuaquaioi^
n"s aquaiApe es ou 'urjiuoo uguqpd un p saiqiqonpauui
soAiqoii1 saidiqíniu uod soAiqponpa seiüaqsis auqua
aquefaiuas ugbueued un ap ajqiqnasip o¡ ap sne S?^
•pqsi^ioed oubis ap oms luamnoa o ppptuua^puj. pun ap
seue ua ,,ipuoidpu oí,, ap -eoiugqsiq ugioeqiAeub e^
ap oquaiaíioaaosap ia uíqiujpe p saouoqua uod saquanu
-au *soadouna sooiBgéepad soipauj so| ua aqupuadiui
ugioenqis P] uod ugiopu^diuoD p¡ p auunoau opaAaoy
*spoi4JviD sns p osad uo^plu uinqtuqp pup^
_q oquaiuiíD
üod ip optua^uoD {oduiaiq un p *uoppzt ípuoiu R uoppi
iua} aqupztuPíduiata uo^pa iap (ppipugd P| o) ugionu
lujsip p] e uoiüaq. {a :uotuaq un uxonppuq aoaupd pnqiq
�-XV-
La circular que en su calidad de Director Gene
ral de Enseñanza Secundaria librara en agosto de
¿B^^' -E du a ro-o--d-e^-5-a1-t-er a i n He^e*^^ <15>, configura
uno de los primeros intentos nacionales por siste
matizar ^1 a recolección de testimonios orales
d^^ r c orno fuente spa-ra—H—e-e-n o c i m i e n i o n i s
anfropo-\-6yiüsm^ poniendo al servicio de ese fin al
cuerpo docente de la enseñanza media en todo el país
La preocupación del jerarca aparece por lo demés
vinculada a la promoción de una especializacion his
tórica de escaso cultivo en Uruguay al promediar la"
década da.,1 os^3 0 t..J a.^Hi stor i a
El carácter novedoso de la propuesta de Salterain
en el medio nacional estuvo referido básicamente al
cambio que la misma suponía en la identificación del
"hecho histórico"; este dejaba de estar calificado
por su relación con el poder y pasaba a radicar en
la cotidianeidad. Tal opción teórica, implícita en
el planteo de Salterain, comportaba una profunda
sobre los que has
ta entonces había operado abrumadoramente la Histc
ria tradicional-~~
-22-
�-zz-
X saquetpnqsa aod sepetuaoq setapjaqt¡ sauoiaed
-nabe sp[ 'safeíaíqo sotaoqpjedaad so¡ asaiuiíad
~n$ A '(¿¿81) aaaoq.e"] ap ouaaiqob ¡a a.od soip.nq
-sa ap peqaaqn ef asaeqaaDap iy *^aaAay oaprs;i
• 17981 X ZZ81 auq.ua X^nprun ¡ap oaueq\/ iap ou
-as \d ua sepeílojjpsap saquaaop sauoqei spi ap
_gdiDiqjed 'une aq.ue1pnq.s3 *ei3Tisnr ap ugioe^q.
siuiiupp pi auqos soaiuo^q sofeqejq sosojaionu ap
an^ 'jeinsuoa oíaiAjas iap A ¡ejquaa uqid
iuiuipv e] ap seainbj^jap sauoiounj. ses^aA
-ip ua Quadtuasap as "Ope6oqv *equjoq zad9i iguie^ <>
_^sopiup sopeq.
53 so| X edojn3 p sateíA saquanoajq sns ap pep
-tunqjodo ua *eXen6nan esuaad e^ e ejqtuiaj anb
sei3uapuodsajj03 sesoaqes ua sopijba sm seiuaq
^sot auqos sauoiuido sns gfaiqau 'onaiqojd joq
ij3$3 *saueqe sns ap jequauiepunq 01 gaipap anb
\ e 'Xenbnjp iap lejny ugiaeioosv e¡ tZ8i ua
gpunj 'oupijos ap oquauieqjedaa ^a ua opequase
O3SPA opepueaeH "(¿681-6^8^) eupyopuo oDuíujoq <z>
¡19 laiueQ on^9^l ^ zaujqaew
soiaeied zaujg^ soiaeo *suipiiTTM oituipo caq3
ojpad *zay9pjo X anqea sop 'qjaAa^ ojp
^^is 1 'sejjy abjop 'upaouoq lanuues *^6aA X zanb
z^a oiauapnjd *pdos oasiaueaj 'opaAaay opjenp3
_'oqaiM zaagd oeisiueqs^ 'paaen^ eiaiAsns 031a
s^j 'ii|33aa ouiqueqsuoQ 'zaaeAiy X qaoqna oqap
__euy 'efoaezy aribiau^ 'sipueag odsia^ *yp *oaq
seo oapa^ saaopeaoqeíoD ap odaana ^a uoaeabaqui <i>
SMiOH
�graduados universitarios se abocaron a orgarn_
zar cursos gratuitos para quienes no podían eos
tear sus estudios en ios colegios particulares.
Hasta 1884 se aseguraron de ese modo en el Club
Universitario, en el Ateneo del Uruguay y en la
Sociedad Universitaria, los cursos secundarios
gratuitos. Revert integró ese núcleo con Marce
lino Izcua Barbat, Ruperto Pérez Martínez y
otros.
<5> Aparte de los tres glosados en la presente Anto
logía escribió otro titulado La mecánica de la
historia (Año I. Tomo I. Ng 6". Montevid^o, 5 de
febrero de 1882, pp. 461/8)
<6> AüGüSTE COMTE, feuvres. París, Anthropos, 1968.
Tome I (Cours de phiposophie positive).
<7> Ruperto Pérez Martínez ( ¿
-1910). Abogado, p
lítico y docente universitario. Desarrolló una
prolongada labor periodística; ejerció la doceni
cía en Filosofía, y fundó la "Revista de Dere
cho, Jurisprudencia y Administración".
<8> Daniel García Acevedo (1868-1946). Jurisconsul
to e historiador. Desempeñó la cátedra de Hist
ria Americana y Nacional en la Universidad de
la República. Fue autor del Código Rural y de
numerosos trabajos técnicos en diversos campos
del Derecho Privado. Su producción historiográ
fica estuvo fundamentalmente orientada al perTo
do colonial. Integró el Instituto Histórico y
Geográfico del Uruguay, en el que desempeñó fun_
ciones directivas.
-24-
�-S2-
pt ap jo^oa^ o^aaja anj #i6l apsap pppisaaAiun
^ ap spiauaua^uoo ap papa^o pj 9uaduiasao *soia
^-e^ísaaAiun .so^.iqui^ so{ ua PiaoqDa^paq. psua^
xa ap aquaaoa *(896^-Z8l) eaiaaaaj zeA so
_
sa
psa uod soppuoppiau sofpqpj^ sotjpa 9ai
R IPuoiarunsuoo o^Deaea ap papaa^o v\ 9uadtuas
-a^ 'oiup^iSvOAiun a^ueaop R ODTq.j|od $opp5oqv
p -3 oui^snp
ap seiua^ so¡ aod oiusiuiíse 9sajaq.ui as oaipj^nf
_odiupo ja U3 #u9iuTdo ap oiusipoijad ^a -e^uaiups
ua^ui a ppp6uojoad- 9TD^afa R so3i^noí^ so^.sand
sa^.uPA3íaj[ 9dnao *p6p^djiv ap zauunp ouiq.snp
ep a^januj pi p a^upoPA p^ppanb anb ^
jod OAn^.qo
-SU03 oijoa^aQ ap
R soipn^.sa ap psp^
_9uadoiasap as oí
obR^j^ psua^xa ap oDnií0^
-ad 'oppboqy *(^SZ81)
-ui uoqp^
*1Puoidgu
-od soÓapD
oduiPD |a
_-opu^Oipap
ap oiapqa^aes ouiod
^iquj^ \b ü3 *pijoq
aquaaop 'P^sipoia
upnp <oi>
ap pq.unp pi R ^pnbrun iap
H oq.nqiqsui ie 9a6aqui * sp^s t a iqísod
aod eppq.npd *PAiqe6nsaA
psua^.ui pun 9¡¡dujnD aoppiaoq.siq otuo^
R ^P^uatupqaPdap oqiquj^ ^a ua soonn
saqupqaodiui 9dnao *nA13 oqaaaaa jap
ua aoiaadns PTDuaaop p^ p U9iqujpq as
*pppxsaaAiun ^1 ua jpuoidpm R pupdiu
ap pupaq.93 P| 9yaduiasaQl ^
q 'oppboqv •
�alta casa de estudios en tres oportunidades,
pando asimismo el Decanato de la Facultad de H]
manidades y Ciencias, creada a su iniciativa.
Su producción filosófica, pedagógica y socioló
gica conformó una vasta bibliografía, preocupcín
dolé en referencia a la Historia tanto los te
mas relacionados con su enseñanza como los vin
culados con la problemática del determinismo.
<13> Luis Enrique Azaróla Gil (1882-19 ). Diplomá
tico y publicista, desarrolló una extensa la
bor en el servicio exterior, abocándose asimis
mo al análisis de los problemas sociales y pol^
ticos del país, en algunos textos en los que óe_
mostró sagacidad y espíritu independiente. En
el campo historiográfico realizó investigacio
nes relacionadas con el proceso fundacional de
Montevideo y Colonia, rebatiendo informaciones
e interpretaciones precedentes. Impulsó los es^
tudios genealógicos, especulando extensamente
sobre el significado propedéutico de los mismos
para encarar análisis históricos de calado in
terpretativo más hondo.
<14> Pablo Blanco Acevedo (1880-1935). Político e
historiador. Ocupó la cátedra de Historia Ame
ricana y Nacional en la Universidad. Desarrolló
asimismo labor docente en el campo del Derecho
Constitucional. A su iniciativa como legislador
se debió la creación del Instituto Histórico y
Geográfico del Uruguay, que tuvo lugar en 1915.
Autor de una copiosa producción historiográfica,
conformó una biblioteca y un archivo valiosísi
mos, que donados al Estado fueron la base del cau
-25-
�_
•* p e p i s
aeAiun ^\ ap eiuea eq.se ep ugiseoes ej epionpoad
zeA eun 'eiaepunees ezueuesu3 ep ^eaeue^ uqiod
-~eaia ^í ^eyadiuesep e gsed ge61 ^i "eq.sii^nP?A
^-ipui aAg|D ue eiJO^siH ^1 ap soiuoq.ou sui so6
--seiu so¡ ep sounS^e ^ipnje 9t^.tuijt^d e[ enb o\
^jeieos oipeiu {e ue ugiouesui pdi^ eun Hseq.siu
o6eq.o^dlt sns e eiopu^p <ooij5^6oiq eCepjoqe je
(^t^eiiAiad ej^ea6oiaoq.si^ e^ ep odtueD ie U3 ^eo
t^^jd A eiaeaeq.11 ugiDDnpoad eeieq.oad eun pepie
iiqnd e ojp 'soaq.see^ eaed íeiuaoM oan^nsui \d
_ue A peptsaeAiun e^ ep exao+eaedea^ A eiaepune
es ezueuesu3 ugioees e] ue eanq.eaeq.i^ ap e^uee
--OQ ^(9961-^68^) ^^eaaeH uieaeq.ies ep opaenp^ <gt>
_ODia
9q.siH oesnw jep le^ueiunoop A ooiia6oi |q 1 q ]ep
�- I-
<Alegato formulado en 1878 por Carlos
Gómez Palacios, colaborador permanen
te de la revista "El Espíritu Nuevo11",
sobre la importancia del estudio de
las ciencias sociales en vistas del mo^
joramiento de "la condición del hombre
en la tierra">
<...> Dígase lo que se quiera, sin rebajar en lo
más mínimo el mérito y la importancia de las cie
cias naturales; confesando, por el contrario, ser
su estudio y cultivo, indicio de una civilización muy adelantada, preciso es reconocer que las cie
cias sociales ocupan siempre el puesto más prominejí
te en el árbol de la ciencia universal, porque de
su cultivo y desarrollo dependen el progreso y peje
fección del individuo y de la sociedad. Ellas con_s
tituyen la gloria de la humanidad, de ese ser que,
según la feliz expresión de Pascal, camina con un
pie en el pasado y otro en el porvenir.
Estudiemos en buena hora las ciencias naturales;
pero estudiemos con preferencia ai hombre en la hj¿
manidad, que es el centro adonde convergen y de
donde irradian en corrientes contrapuestas y mist
riosas, todas las civilizaciones y todos los pro
gresos de los pueblos modernos.
Por consiguiente, las ciencias que tienen por o_b
jeto el estudio de las relaciones del hombre con la
sociedad, consigo mismo y con Dios, son sin duda
-28-
�^6Z-
#dd s8Z8i ^p 6Z
ig 'oepiAequow m¿ 5N 'I ouioi '..OAenN nqi^jdSB I3,,>
<* • *>
epiA e| ep ugiDDa^jad pi ^ Bjuoui^B bi ap
-uadap anb ep aoi^edns oiusiueSao ib sejoijeiux soiy
-stubSjo soi aBuipuoqns e * BAisuejdujoo ^ eqseA s^m
sxse^.ujs sun ue soujsiuo6Bq.uB so¡ sopo^ aeziuouiae p
*e^.ue^batnbe se enb oí 'o *p^uen p¡ ue e^quioq ]ep
ugiDípuoo bi jipaofeiu b ;oujsiuj uií un b ue^jnouoo
B¡ e B^-IBS R opxqps se ouioo 4enb spxoueio uos
*siuep sb¡ SBpo^ ep oh
--psep R pjnqino bi *Bioueq.sxxe bi ue^ueae^ enb spi
diueiq. otusTUJ jp opuets ^oupujnq oui^sep ie ue ¡p^uep
R p^Bipeuiui s^ui Bioup^aodují ep sBiouexo sbi
�-II-
<Artículo que bajo el título de "En el
aniversario de la muerte de Solís oc^u
rriúa en el mes de febrero de 1516",
dedicara Domingo Ordoñana a sus ami
gos Juan Manuel Blanes y Lucio Rodrí
guez, en enero de 1879, y en el que
se alude al servicio que la Historia
debe brindar al país en la etapa de n\o
dernización a que se halla abocado>
<...> En mi concepto falta para estudio, la his
toria civil, política y económica de la República',
pero desvestida de extraños ropajes, reservando pa_
ra la historia general del Río de la Plata, el ín
timo enlace que tuvieron los sucesos que se fueron
desarrollando, desde el descubrimiento hasta la i
dependencia de los colonos.
Fue este país el último que los españoles colo
nizaron en sus dominios americanos, y para esta c
Ionización entraron elementos y se allegaron mate
riales que no fueron necesarios en las otras divi
siones, en que se hallaron poblaciones estables,
con familias constituidas, con conocimiento perfe
to de una agricultura, con abonos e irrigaciones
En la ingénita historia de la República, hay^ nta
terial suficiente para escribir con criterio fil
sófico, y en el orden de la colonización y en el
-30-
��-III-
<Artículo publicado en los "Anales del
Ateneo" por Ramón López Lomba, sobre
concepto de la Historia y principales
tendencias de la historiografía, en
respuesta a una invitación en tal sen
tido formulada por Isidro Revert. 18üí2>
<*.,> Por nadie puede ser desconocida la prepon
derancia y la creciente extensión que el sentido
histórico adquiere cada día en la dilatada esfera
de los estudios que tienen al hombre, ora indivi
dual, ora colectivo, por objeto de investigaciones
incesantes.
El. punto de vista relativo de las ideas es el si
no característico del pensamiento moderno en sus
múltiples y más variadas direcciones, y tengo por
averiguado que un estrechísimo parentesco existe en
tre el espíritu relativo de la filosofía contempor^
nea y el sentido histórico que invade todas las
ciencias, proyectando vivos resplandores sobre la
marcha particular de cada una de ellas, y las suce
sivas etapas por ellas recorridas en el transcurso
del tiempo desde los humildísimos orígenes de su n_a
cimiento hasta las empinadas cimas hoy alcanzadas
en su ascensión hacia la luz.
Y la razón de ese parentesco entre el sentido re
lativo y el sentido histórico, no es otra sino que
-32-
�-ee-
aseaj. ey ap aiuaiAues e^ed 'epoqsiq ey ap epoqsiH
•soueiunq soquaiujpouoa soi ep oiue^ oiuis jquequoduii
aqsa Uo opipeans ueq as anb seuieqsis A saseq sayed
-puyad sey ap ugyaysodx^ "soaiugqsiq soypnqse soy
ap ugpnyoAa o oAisaa6oad oquaiunAyoAuasaa '^
•sayeumeu seiouaia s^iuap se{
_ap aseq e^oue ef aaqos ^pjnqxqsuoD A epppun^ eoi^jq.
uaio ^ijioqsTq eun ap pppiunq.uodo A pepinqjsod "
_* ( spiaoqisueaq ep
uauaqoDut a ugistAiq 'ODiqgeD *oiaeuoiuquia oqoadse)
soDpgq.siq soipnqsa soi ap aquasead opeqs3 'z
•apua^d
üíoa anb sauope^psaAui ap odiuea pp ugpeuiuiaaqap
A oqaCqo ns ep eapi 'epoqsiq e^ ap oqdaauoo -i
•ueaatunua e osed anb soaidgq soj
e aquaae^aad ugpuaqe xui ueabesuoa osuaid < — >
•epeutuwaqap
_ pepiieuopeu epea ap o eaodg epea ap ugpezn?A
lo ap ^epap^ed opeqsa p A ugianqpsui epea a^q
tía uojaiqsixa anb sauopepu sei A sosaans so^ ap
i^dj ugpenp ej 'soaibgppos souauiguaj. so{ ap
_ ugpnpAa ¿{ A sisaugñ p uenbpaAe ua^anb ua op
ep ueq sajopepoqsiLj so¡ *osa ap
soTaf An\u 'soCay
pepos uauji6gu o ugpeysi6ai pna o pq ep eqnps
-qe epiqsnC ey o pepuoq ey Piaap ayeA ^aas aqap
anb oy,, euiuiouap as equaiiieaiq^que anb osa ^ebiqsaA
-ui ap zaA ua A 'odiuaiq A ae6ny ap sepueqsuna^ p
_ sey ap eyauapuiasa^d uoa ^eiauaaua sey A sauota
nqiqsui sey *seapy sey js ua ueipnqsa ap soCay *oa
-pgqsiii eqsiA ap oqund ye ugiaeyaa uoa 'eaaueui ea
-iqugpi ap *oqnyosqe oy ap ugiaebiqsaAui epoq ueqa
-asap ua oybis o^qsanu ap sauopesuad saquauíiua sgui
soy op^anae áp u^qsa yanbe e oqaadsaj uoa oiüoa jse
�de un publicista italiano.
5.¿La historia es una ciencia abstracta o concre_
ta? Discusión importante sostenida sobre este punto
entre Herbert Spencer y Littré.
6.Posición de la historia en la clasificación
o jerarquía de las ciencias. La historia ¿es post
rior a la psicología, como afirman los unos, o es
anterior como declaran los otros? ¿Es cierto que la
historia ocupe un lugar intermedio entre la biolo
gía y la psicología, y que no pueda conocerse al
hombre intelectual y moral tal como la sociedad nos
lo presenta sin el conocimiento previo de la estru
tura y vida de esta ultima? Examen y discusión de
las doctrinas de Roberty, etc.
7.Relación de la historia con la sociología de
que forma parte como una de sus divisiones más im
portantes y con las demás ciencias positivas.
8.Unidad del método de investigación y de pru
ba en todo el vasto sistema de los conocimientos
científicos. Falsedad del pretendido necesario du
lismo del método en los estudios cosmológicos y sjo
cíales.
9.Importancia práctica de la creación de una hi
toria verdaderamente positiva en el perfeccionamien^
to de la Humanidad.
<> Indudable parece que la historia no es s^
no una rama importantísima de la vasta ciencia so
ciológica, y que no ha de estudiarse como hasta
aquí, aislada e independiente de las demás partes
de el la.
La honda y radicalísima revolución que en la S
ciología se opera, por fuerza ha de repercutir en
la historia.
-34-
�-se-
_enb oq.ueq ue js^ *oq.efqo opoq ap spuepunoas sauois
iAipqns sp{ A \ pquaiuepunj. ugisiAip eun ajq.ua eqsixa
anb e{ anb pjq.o sa ou eiouaja.j.ip esq * eoi q.s jnbui i
e{ 'e^iuouooe e¡ 'eoiqjiod eí ouuoo '{pidos eiouaio
__ P{ ap pjainb{pnD piupj pjq.o A puoq.sip P{ ajq.ua aq.
si xa anb Piauajaj-ip P{ \n'D^ jpuSisuod sa o s i o a j <j
"uoisiaid p{{anbp ap
ouiujeq. opunbas {P ppuodsajjoo ou pijoq.silj p{ anb
ppnp ua esjauod apand ou 'oatüeiq. {a ua osajbojd o
ugionjOAa ns ap sa|PSjeAiun saA"a] sp{ o 'S3{pidos
soppbajfip so{ ap pioueq.sixa ap sauoiaipuoD sp{ eip
-nq.sa un6as PDitü^uip A PDi^^^sa ua -pj6o{oidos p¡spiouaiD sp{ ap pfa{dujoD A eq.sea suj pj ap ugisiAip
üpj6 p{ 'sa O{ {pjauab P{6aj jod ouioo 'epiq
• sapppaidos sp{ ap
Pijoq.sii¡ P{ ap ppipeoajd jes ep eq soDiq.¡j
^d soüjsiupSjo so{ ap P]DC|oiq p¡ ^emns uq ^sopioou
oo ugiDPioosp ap spiujoq o sodii soijpa so{ ap uqid
-PDi-).ise{D {puoidpj p¡ pqspq A 'oppjpdiuoD sisij^ue
_{e A ugiDPAjesqo p{ jeuiiui^ajd Á aq.uapeoaq.ue ope6
j^iqo oluod uPDi{duji o uauodns ' spdi69{ois ij. A seoib
o{oqjoiu seuoiDP6iq.saAUi sejapppjaA se{ :une s^^
•seui
-silu se{ ap oquaiuipuoiounq A pdia e [ ap oipnq.se {p
japaoajd opiqap eq sapepaioos sp{ ap ejuioq.eue eq
*soup6j9 sosjeAip sns A ejnq.onjq.se ns
'eza{pjnqeu ns sa j^no 'seiuiqin seqse uaqsisuoo gnb
ua seque jaqes uis ^s^p^p^iaos se{ ap ugiDn{OAa
e¡ o eqojeuj P{ asjpipnqsa epend ou enb /Coq eqseq
ap pjeqoe as ou oiugo japuajduioo e oqjaioe qm
�la historia estudia todos los fenómenos sociales ba.
jo el determinado aspecto de su evolución, las otras
ramas a que me he referido se ocupan exclusivamente
de un orden particularísimo de hechos de la vida c
lectiva.
<> nótase el antagonismo fundamental de dos
escuelas h istóricas .
La antigua, caracterizada por el espíritu teoló
gico o metafísico, que bajo cualquiera de sus mani
festaciones variadas, fúndase ya sobre la misterio^
sa acción de la Providencia, ya sobre la quimérica
concepción de la libertad absoluta de los psicólo
gos, ya, por último, sobre entidades más o menos in_
inteligibles y caprichosas.
La moderna escuela entiende que el estudio del
hombre colectivo debe tener por base inevitable el
conjunto de las ciencias naturales, y no un cierto
número de principios a priori; que debe fundarse e_s_
pecialmente en las teorías biológicas, sirviéndose
de las luces de la antropología, de la etnología,
etc., etc.
Cada una de
en dos grupos:
ocupan sólo de
vas a un orden
estas escuelas se subdivide a su vez
el de los sabios especiales, que se
investigaciones particulares relati
determinado de acontecimientos suce
didos en tal país o en tal época, y el grupo de los
sabios generales o filósofos, que se consagran a me
ditar sobre la universalidad de los sucesos desde
un punto de vista sintético, o de conjunto, a fin
-36-
�oluoo s^uj opu&no ouis *sonpiAipui so¡
epatóos sei ep eqoueuj ei A Bjuiouost^ b\ ^ueutuueqap
enb seiqetJGAUt seAej oiuoo sepeuapisuoo ^os uapend
. ou *^o^o ugioeonpe ei 'equaiueaadujaq ja *soqiqq
oj *ezea ei '9tui xo je 'sgoi j.gj6oa6 sauotoipuoo sei
anb- iKpioeqdepe e{ R epuaqsixa gi uod Gqoni G{ ap
^u^iDoaias gj ap 'Gíouauaq gi ap saAai sgi g *sgiji
Gsaoau saAai g aquamiGaj sGp'Guoioipuoo R SGpi^aoios
uis opiquas aeinbiGno ua UGaqo ap urg R as
ap uapod pp *sa oqsa *Giouapuadapui ap
_ R pGquaqn ap SGpGqop u^sa *SGOiqjiod sapGpiAiq
Dapo sgi ouíod ajqiiioq p ^sg anb *aoip as <*"*>
•GUGiunq GzaiGjn^Gu gi ap oiusn
-Gnp ouaaqa ig *aoip as 'apuodsauaoo ooioo Gujaqa R
GiaGsaoau ouis ^GquapiDDG R GiJoqisuGjq aquauiGJind
_ sa ou opoq^iu jap R Giouaxo gi ap ouisii^nP
^9is
losa GsoCoua Gsa anb *oiuiaig uod R ísoigidos soi R
_soDi6gioiusoo soipnqsa soi auqua Giouaaaj.ip gi 'gz
ap ouis *opgj6 ap ugiqsano oigs sa ou anb
opuniu iap soiutuiop sa^oi^adns soi ^ SGtunig
_SG^sa ap OAiqísod opoqgm p uGDjidG R japuaqxa
_anb- SBDisjj. SGiouaio sg¡ ap gi g g^o^ug
suoo Gun Giuoqsiq gi g JGp aapuaqaud Gjauuinb Gun sa
anb Gianosa Gn6iquG gi ap saqueuaqpG soi
_i
giu aqueuiGuapGpaaA uos anb S6un6iG soiuaasod anb sgi
aaqua 'ugiodiuosap ap sGiJGjaqii aquatuGand SGjqo
ep p opis Gq *jnbG GqsGq 'sootjgqsiq soCGqGjq soi
ap aqjGd joAguí gi ua aquGuiiuop uaqo^aGO ia
•oiDGdsa
_ia ua A odujaiq ia ua gzgj Gjqsanu ap oquaituiAOtu of
aiduioo ja jiGon^xa ap zGdGo Gjaoaq Gun uinjqsuoo ap
�e influencias que el hombre por su libertad puede
escoger, aceptar o rechazar en cada caso.
Por esta razón se niega que los acontecimientos
y el movimiento de la sociedad puedan ser objeto
de previsión por parte de la ciencia, aún cuando
esa previsión fuera siempre más imperfecta que en
las ciencias más simples.
Tengo para mí que una de las causas de este
error, consiste en confundir la independencia o ar
bitrariedad de un fenómeno con la dificultad de pr<^
ver o determinar de antemano la conducta o marcha
del mismo en razón de la complejidad de factores y
elementos, que es necesario conocer para ello.
<RAM0N LÓPEZ LOMBA, Ensayos históricos, en "Anales
del Ateneo del Uruguay". Año I. Tomo II. Número
10. Montevideo, Junio 5 de 1882, pp. 252/3, 254/5,
256, 258/9, 260/1.>
-38-
�-6e-
soppujiuop o spjaoaq spfaiA spy ua sop^nquit
-ja anb seuoppiuoqsyq soy ísouatugueq sot ua pppi^
-pynba^ pun ap eapi pi ajqaauoo uoaaioiq 'sopPA^as
-qo soyya uod 'soqaaq sosa sopoq opueno 'oqid^aqsa
uoo upjpo sauoiDednooa^d sns anb Á pqpuiiüjaqoí^ad
uJi ns anb uojaiquts seqsiuiínbiP soq •eueiunq ppiA e¡
• ppoq. ap A ^enpiAiput PpiA ei ap oidiouiud ia soip
-nqsa sns ap ^apuqxa upuiÓpuii as 'oppiqeq aq anb ap
oquaiuiíDouoosap ]e uoo *soqs^ í{p^oson^ e^payd py
soynuaoq sns ap ^aeuqxa upqp^noo^d son^nb^ *sop
^-iqaiuos Uqse saypna spy e saAey uaqsixa anb ap pq
uano asapp uts soupuinq soquaiuiíoaquoop soy upipnqsa
*sauoppi^oqsiq soy *so^qo soy ísod^ano soy ap ugio
-puiqiüOD py upj6au anb saypuaua6 saAay upjqsixa anb
_ ap pquano as^pp uis *spujaAPD ap pueupui p 'soi^oq
puoqey sns ua upqpfpqpaq * spqsiatinby p soy *soun soq
•poi^gqsiq PiouaiD py aqsixa anb apsap asopu^yanp
j^ojtd auaiA anb oqoaq un ap ugiDPAjasqo py sa :Pi^nf
ui pun sa ou oqsq 'spqsiiuinbyp sofaiA soy p uaoa^pd
as ^sauoiodaoxa spso^uoq OAyps 'souuapouj sa^oppiaoq
-siq soq "PDibgbpiuap pjnbapup pun sa pyjoqsiq pq
<saypuoiDippaq sPD
-oqsiq spoiqo^^d spy ap odupiü ya ua
oduupo yp ODTjgqstq oquaiiu
ya jpqaa^ojid ap ppqynai^ip
py A saAay p Piuoqsiq py ^aqatuos ap
j^apppi y iqísod spy auqos quaAay oup
i s i uod 288t ua oppoiyqnd oynDjqa\/>
-AI-
�por sistemas preconcebidos, sienten también que un
imperio se les escapa de las manos y procuran viva
menee conservarle a toda costa. Al hacinamiento de
hechos químicos sucedió la sistematización órele na
cí a^ y al hacinamiento de hechos históricos se sien
te hoy 1 a necesidad insaciable de que suceda un or
den mes regular. Entonces parecía como un s a c r i 1 e - ~
u 10 la idea nueva que trastornaba toda la cíe nc i a
antigua, y hoy se presenta como una herejía a los
ojos de los alquimistas históricos, esa aspiración
que se siente bullir y palpitar en el seno de la
ciencia histórica.
A pesar tíe todo, se siente necesidad de estable
cer para el estudio de la ciencia histórica princ_i_
píos más científicos que ios existentes. Esa anar
quía que reina en la apreciación de los fenómenos,
debe desaparecer. Cada escritor es una opinión y ca
da opinión un rayo divergente. Esto no puede ser de"
ningún modo un estudio que merezca el título de cien
tífico. Los hombres han sentido siempre la necesicfecT
de establecer una regla fija en sus conocimientos, y
si hubiera necesidad de presentar un hecho, recurrí
ría a uno de los tiempos clásicos. Polibio, cuando^
escribió su historia de un modo más general de lo
que hasta entonces se había comprendido, mereció por
ese simple hecho las simpatías de todos los hombres
de saber; hoy mismo esté colocado en el número de
los grandes historiadores. Pero la idea de fenómeno
es correlativa de la idea de ley. Eso que se verifi
ca en el orden físico, se verifica igualmente en eT
orden histórico. La historia es un amontonamiento
de hechos; pero es también una sucesión de causas.
Tomadas las sociedades en sus orígenes primitivos y
-40-
�^3 ^soqoadse sns sopoq ofeq so]oe|pnqsa eued sooiu.
__^qsiq sosaons so] as^euióeuii ep 'souaaiguaq sns ^eA
^esqo ep peqjnoiqip e] 'aAeaÓ sw oj sa osa ^ ^u^iq
-uieq aqsixa :seuia]qoud sns ua ueuqua anb soquauíaja
saquauaqip soj uaqsixa 019S ou epiu9qsiq eiouap
' b\ U3 'ugiD^A^asqo ^{ ap sapeqinoi^íp s^] as^ipeue
uaqap pepi faidtuoo esa v *eII^ ^ o^^eqiua uis *eoaaoe
as *pepj3A sa eudiuais ou anbune *oqs3 *sopeot ¡duioo
s^ui uos oqueno sa]ioj^ip s^ui oqueq uos seuia]qoud so^
•sauorqsano ap ase]o eqsa ap oipnqsa ^e aqaoios e]
as opueno as^efaqa^ ouioo aoaued eue^nq eioua6i]aqui
e] anb *saquapaoeque soqueq equano ua asuauaq uaq
-ap ísaAej6 sauouje ua uaeo ou eued ostab aaqos ^nm
^sueqsa aqap enb 'euiajqojtd- ]a ua sexoueqsunouio seq
ueq ueaqu3 "9]p^u v ¿sa/Ca] sesa uaoaiqeqsa eued saq
-uaqsixa sapeqjnoiqíp se] ueqjnoo a] as u^tnb \/?
•seqs iuiinb]e son6ique
90] e souueCauiase souiaqap ou *o]6ts o^qsanu ap seunq
-]e se] e ueqsa sooiajianb is íon *sa]eanqeuaaqos-ses
-neo e uipnoe anb uejuaq 'saue]n5au soquaituíaouj soq
--U3TD e U9joeoi]dxa eun uep uejaanb opueno /C 'soeo
asa ejqsixa anb ejauo as ooisjq uapao ]a ua anb
_ odtuaiq un oqnn 'jopejijaqe soeo un *aauo as sounñ
]e uod ouuoo *eutau ou eiuoqsiq e] ue anb aaauo souj
-aqap Á *epiA BAanu e] ub opeioiui ueq sou 'ouitueo
_]a oquaiqe ueH "soujaioajidsap so] ou *oqarqo ns op
in6asuoo ueq ou is íesoanbia U9ioeziqeujaqsis eun e
Suaiu9ueq sosa uaqauuos opequaqui ueq anb soun6]e op
^qeq en *se6o]9ue sexoueqsunoaio ua asuionpoad uaq
^p anb *utoap sa *. saquefaiuas soqoniu Aeq anb oqsand
*seCiq saÁa] e sopiqauíos ueqsa uaqap aquaiueiaesaoau
anb souaui9uaq ap pnqxqinui soiueuquooua *xTX o]6is
]ap seunqie se] eqseq sauoioepej6 sns opueijuooau
�que no sepa o no pueda abstraerse, no podrá tampo
co estudiar ia historia. Diferentes causas existen
aquí que impiden la formulación de sus leyes: la
raza, la herencia, el medio ambiente, la actividad
individual, y sobre todo la intervención gubernat^
va que puede hacer que se produzcan fenómenos en
oposición directa con la naturaleza de los otros
elementos sociales. Un solo ejemplo, tomado de la
historia contemporánea, me bastará para demostrar
lo. La Alemania es la cuna del individualismo y
de la libertad social; hoy, bajo la acción de la
monarquía prusiana, se introduce en el Gobierno el
socialismo del Estado, acción completamente opues
ta a la naturaleza íntima de la raza germánica.
<...> Para determinar convenientemente las reía:
ciones que existen entre la física y la química n-a
turales con las mismas ciencias aplicadas a la hi_s
toria, será conveniente, aunque a alguien le pare_z
ca baladí, determinar el objeto que se proponen
aquéllas. La química estudia la combinación de los
diversos elementos. Analiza las partes de que se
compone un todo, y, por medio de la síntesis, ^re
compone en su laboratorio esos elementos, separa
dos por el análisis. De modo que, en último resul
tado, la química estudia lo que es, la naturaleza
íntima de los cuerpos. Allí donde haya que investj_
gar la composición de éstos, allí está el campo de
la química. La física estudia fenómenos, si puede
decirse así, más palpables, más hirientes, que los
fenómenos químicos. Todo lo que sea un cambio de p
sición, o un movimiento en el cual permanece el
cuerpo siempre el mismo, eso es del resorte de la
física. <...>
-42-
�oppq.se je ue u^pqse o\gs 'oqontu opupno *anb jpqo^d
Bapd ^ pi3ue6jaAip pq.se apq.pq.su03 pjpd so3iuoq.siq
soqoaq ueuodxa ep pepisaoau ^ph? ^e^t i9^.^d uoiSn^^
pj ^'Bjj.osoni eI : ugiDPutquiOD ep sepppiutqp ooodiupq
uaueiq ou spiouepueq. spuisiui spi aeueq. ou uod anb
sí?api sop ^nbe aH 'opunui ib uB¡6iaip soiao6au9 soj
_anb ua sodiuaiq soi b pBpaiDOS pi aBAan apuaqaud bd
ligi^o BíDuapuaq B] ouíqd oujsiuj ^oq jBAuasqo soiüapod
•ouTAip oqoaaap ep /Ca^ un o *Aaa-pdBd un o^.siA pq
as *osoi6ii^^ oq.Dadsp ns ofpq ouíoo oonjjod oqaadsp
ns ofpq oqup^. 'sa^qiuoq soi p opuai6i^ip Á opupu^aq
-06 *pppaioos pi ap apidsrp pi ua 'opi^iuuiad upq 01
spoi^g^siq sauoioipuoD spi opupno K *oÁodp oooudp
-au ns spioupqsunouid sppo^. ua opupasnq esuipun^uoo
p opiuaA upq *uaiq sui o *sPiaiPUPd a^diuais opin6as
upq sauoi3nq.iq.sui sop spqsa osa uod #pq.niosqp uqiopu
^iiuop pun u^iquipq sa *P3ii9q.P3 U9i3nq.iqsui pi o pepi
_ bi í Biopuoomap bi aod Bppq.iuin soiqand soi ap aq
^pd joXplu pi ua ejquanoua as ugiopuiaiop psa Ro\\ anb
-unp *pqniosqp ugiopuiiuop pq ¿pjnbupuouu pi sa ^n^)?
•as^puxqujoo pjpd spqdp sapppiuiqp uoo spapi sop
o seu013nq.1q.sui sop uos ouis 131 pqpo ia Á pinb^puow
BI roquaitupsued aqsa BiouapiAe ua u^puod soiduiefa
soq •opBSBd ia Piopq oqueituiAOiu un o juuaA^od ia
pi3pq oquaiuiíAoui un o *aas ap pq ugiopuídsp psa anb
^pquano ua opuaiuaq *pppai3os pi ap o aaquioq iep sau
oíop^ídsp spi upozauoAp^ opupno u^puiqiuoo as spapi
soq "pppxuiqp ns asapuupii pjapod oqsa y *sp6otUP
_spi3uapuaq ap o aqupfauias pzaipjnqpu ep ^as '^^
U9131PU03 01U03 *uaqap 'soiqand soi oquauiaquano
uaAaniuuoo enb soquaituioaquoop sosa ap sauaSpo
'spapi spi ¡Pijoqstq pi ua apaons psoo P3iqu^PT sand
•oqopquoo ua upfiuod as soquaiueía soi 9nt> pzeipjnq.
-pu pi ua pqspq on ¿ugiopziipej ns pjpd spopgqsiq
sauoi3puiqiuo3 spi jpuan ueqap sauoioipuoo gn^?
�de simple mezcla?Pues todos los siglos medios son
pruebas acabadas. Cuando la filosofía penetró en
las escuelas, la religión católica declinó; cuando
la filosofía penetró en las iglesias, los dogmas- y
los misterios católicos bambolearon; precisamente
porque la una representa la estabilidad y el abso 1 u_
tí sino, mientras que la otra representa el movimiento
y la democracia.
Que es difícil fijar las leyes de la química his_
tórica, podrá comprenderlo todo aquél que no haya h_e
cho más que saludar la historia; y más aún aquél qie
haya hecho estudios un poco profundos en esta mate
ria. De todos modos, en medio de todo ese maremagnum
de acontecimientos, se pueden distinguir claramente
estas dos leyes. La primera podría formularse así:
Cuando los elementos son semejantes, el fenómeno his
túrico de combinación se produce. <...> La segunda""
ley se formularía de este modo: Los elementos que
han de producir el fenómeno histórico de combinación
esián siempre en la misma proporcionalidad. <...>
<...> La oscuridad del problema, la imposibilidad
de encerrar en un laboratorio el objeto que se est_u
oía para observar su marcha, las diversas transfor^
maciones que sufre, y sobre todo, la imposibilidad
de producir a nuestro antojo esos fenómenos, hacen
que hasta hoy permanezca todavía embrionaria la cien^
c i a h i stóri ca .
Si'Ta química histórica permanece tan oscura y
es por" naturaleza tan difícil para el estudio, no
sucede Ib mismo con la física histórica. Aquí los
-44-
�"OOiqjq
uaio Xó]eA ns ueuqsaniuap sou 'saseuq seqsa uauafqau
as anb e souapepuaA souatuguaq soq 'ooiugqsiq uapuo
|a ua eoisjq e] ap eiouaqsixa e] ap eiuiquj eiouaauo
eun Aeq anb oqsaiqiueui ap auod sou 'urjtuoo uiquas
aqsa 'saa^bjnA saseui se^.S3 *so^.sando sopiauas ua /C
S3^.oadse sa^uaua^ip ofeq up^uasaud sou as seiustiu s^q.
-sa í pepi 19uoioeu eun ap seuuaq.ui sauoionq.iq.sux se]
ap uapod ]a auq.ua Á sauoioeu se] ap sauapod so] auq.
-ua oxaqi]inba un 'ae6]nA utq.uas ]a ua *^eH 'uoiuaq
-ui uapuo un ap sopeq.s3 so] ueui6 ]eno e¡ ua eq.iqug
e] uezeuq. sopeq.S3 sapueu6 soq "sonpiAipui so] sopoq.
auqos ugiooeuq.e ap uapod ueub un uaouafa sauoioe]qod
_sapueu6 seq *ouefa] souaui o sgtu opeqs^ un ua sauaq
oeueo soiusiui so] uoo ouqo aonpoud as odmaiq oood ]e
Á 'opeqsq un ua aonpoud as ouauiguaj. un "soquaxuiío
-ouoo ap opeuiiiiuaqap uapuo un ua eiouaio ap sauqiuoq
so] ap setouapuaq. se] e ugiooauip eAanu eun opeoiu
-niiioo eq onpiATpui ]ei "ooi^jquaio uapuo ]a ua euq.o
_
]eq auqos eiauani^ui aouafa 'aquauiaquanoauq soiu
j^o ^ugioeu ]ei #eoiagqsTq eoisj^ eq.sa aqsixa anb aq.
uaujeqeipaiuui apuaudiuoo as *seapi sequaio ap ugioeio
_--unua a]duuis e] v 'soiuiuiop sns ua euiau anb ooinb
u^-ue oqueq. un uapuosap ]e eÁnqiqsns anb ugioeziueéuo
eun ouis euadsa ou anb asuioap apand ^giauaio e] ap
aqued eqs3 *oqoadsau aqsa e sepeuwoq sauoiooiAuoo
seun6]e Á *sa]eioos seuaqsa se] sepoq ua sopipunqip
soquaiuíioouoo ap esouauinu s^uj pepiqueo eun *sgujape
souiauai *seqaCns u^qsa anb e saAa] se] opuaioajqeqsa
ssenqnm sauoioe]au se] pepaidoad s^iu uoo aeipnqsa
*sauoioeoiqipO!i] sesaaAip sns uopaui asuin6as uapand
�La conocida ley del progreso no es sino una rel
clon física entre los cuerpos sociales, o una m o d i ficacion de los mi smos cuerpos. Hay ta^blen otra
ley que podría expresarse por la siguiente fórmula:
El despotismo está en razón directa con ia masa de
la población (1). Es claro que en este caso no debe
entenderse por despotismo la persona del que ejerce
la fuerza social: debe comprenderse la institución,
i a fuerza despótica de la misma, y de este modo nos
formaremos una idea clara de la verdad de esta ley.
Ya sean los imperios como el imperio ruso, ya sean
las repúblicas como la república paraguaya en los
tiempos del Dr. Francia, la universalidad de esta
ley corrí prende estos dos extremos. Otra ley podría
formularse así: Los cuerpos sociales se atraen en
razón directa de su importancia. El desarrollo y la
verificación de esta ley puede hacerse en todas las
épocas de la historia; la Edad Media, sobre todo, .
presenta ejemplos numerosos y de fácil comprensión.
¿Por qué el imperio chino con sus cuatrocientos mi
llones de habitantes está relativamente tan separa
do del movimiento humano? ¿Por qué todas las mira
das se fijan hoy en cinco o seis naciones de primer
orden? Lo repito: es necesario que los historiado
res entren por los nuevos rumbos que la ciencia mo
derna les abre, si no quieren quedar estacionados
en medio del progreso universal.
Que no se diga que, mientras en las demás cien
cias, los hombres se acercan a la verdad, en lacier¿
(1) Esta ley pertenece al Sr. Arechavaleta. El 24
de Agosto <de 1881> departíamos sobre asuntos
sociales y tuve la íntima satisfacción de co
nocerla.
-46-
�//*6/8Z '9Z8
'S/Z *dd *^88i ^P S 0J9U3 'oapiAa^uow -g ojbujqm
I omoj 'i ouy *,,Áen6njn i^p O^ue^y jap saieu\/1( ua
a ei ap a^^ied pun oiuod a^uamafduiis pjop
'sauoiDPLUPiaap uod ueq.uaq.uoa as eai^^^siii eia
�-V-
<Discurso inaugural pronunciado por IsJ^
dro Revert el 8 de marzo de 1882, sen-
tanto los criterios historiológicos a
los que ajustará su labor en el aula
de Historia Antigua del Ateneo del Unj
guay.>
<...> la historia de la historia sorprende cuan
do se estudian en ellas las alternativas que ha su
frido, los grandes trabajos requeridos para producir
esos cambios y las grandes denostaciones que sobre
sí atrajeron los que dieron al estudio las nuevas
bases. Tres grandes épocas deben distinguirse enes
ta ciencia, sin que eso quiera decir que la divisi^n
pueda hacerse con rigurosidad matemática. En la antj^
güedad clásica,el historiador llega a ser máquina fo
tográfica que imprime y dibuja los acontecimientos
que caen bajo su mirada. Dos tendencias predominan
en ella, y la tendencia humana, triunfando sobre la
egoísta, contribuyó al advenimiento del historiador
filósofo. En la Edad Media, habiendo desaparecido
la unidad romana, se redujo la historia a la simple
crónica. La locaíización del poder político trajo
la locaíización de todas las manifestaciones de la
vida; y sólo con la resurrección de la filosofía,
con el nacimiento de la Reforma, con la formación
de las nacionalidades, con la aparición del espírj^
tu crítico, los estudios históricos tuvieron un fon
do filosófico desconocido hasta entonces. El siglo"
décimo-octavo, investigando más cuidadosamente los
-48-
�-617-
_oipn^.S3 19 anb ua pood py ap spqaand spj e oppooy
oo souaaqpq sa oíoiAaas otuiqyo ns 'saypioos soquaiiu
--yoaquoop soi 9P pppiappyyos py A pupiunq ppprün py
9iqiouoo as 'ypaauab oy p apynoiqapd oí ap asopu^A
-aya A 'ofnpoad soy anb ypioos oipauj ya ppioouobsap
saouoqua pqspq pj^osoyij. ^od ^iqiJDsap as ísoqoaq
sol 9P ^uiiq.u¡ pzaypunqpu pi ua paqauad as "aquapao
ajd pppa p¡ ua soppqoup souatupuaq sosa oppqinsa^ ^od
uo^aip anb saqua6p soy ap ^oqoa^^ad souaiu o s^uj *oip
-nqsa ya sauoi^aqsod sauqiuoq soy p pioua^aq ua pfap
_ 'OAiqpoTydxa ya 9ipaons OAiqísodxa jaqo^jeo yp op
upno *apupq s^w 'Piuoqsiq py ap oduano ya asupiuuoq p
pa saypno soy uoo soup6j9 soy ^sa^aqopupo soy jposnq
p solupa oasnui asa p A *ypioos oipnqsa yap oasnuj ya
s^ *oqyp s^ui opp^b ns ua piouaio py uppunq pupd soij
__^-psaoau soquaiuaya soy pjéooau anb puainbis pqpqoad
sos ou 'OAtqísodxa opoq9iu yp aquaiuayduiis pqpqiiuiy as
piaoqsiq py opupno "opiAyo ua as^pqoa uaqap ou anb
soppqynsau sapupa6 pppiupainq py p oppp upq^iuoqsiq
py ap ppiA py oqyanAuasap pq as anb ua sapppa sps
JaAip spy ap pun pppo A 'upisiui ns opiyduino uplj sop
__oq 'obupquua uys 'oioaadsep o sptuaqpup ouisoyya pa
pd souiauaq ou Á u^iopaapisuoo paqsanu ap ou6ipui sa
aquapaoaad oy opoq anb souipSznp ^PiDuaxo py ap sau
^oi6aa spy ua POiqiaaA as u^yonyoAaa py opupno aoaq
^uoop ospd ooiqu^pi 'saaoíaaqup sauoiopaaua6 spi uoa
aipuia anb soioiqauaq soy appiAyo aquaiuaquanoaaq bjj
-noo 'piapuotonyoAaa pood^ pun ua 9aia as opupno
_'saaoiaaqup sodujayq soy ua oppipnq
sa pjqpq py as anb uoo soqdaouoo soy sopayap aquaujypo
j^Tppa piouaaa^ip py anb *ypq U9iopiuao^supuq pun pío
uaio pqsa opiu^ns pq XIX oyóis ya ua oyps oaad ípij
-oqsiq py ap pj^osoyi^ paapppaaA py u^iquipq ofnpoad
saypioos sauoionyoAaa spy ap spsnpo spy A sauabjao
�de Id historia se va a someter a un régimen análogo
al de las ciencias físico-químicas; época que se po
dría designar con el nombre de legislativa.
Esta ultima tendenc i a se diferencia claramente
de las precedentes por un espíritu más práctico y
mas científico. Todo bien entendido en que para su
buen éxito no deben desaparecer las condiciones que
constituyen las anteriores. Pues bien: en lugar de
fotografiar o de buscar 1 as causas que produjeron los
fenómenos humanos, en la forma en que entonces se ha
cía, trata de clasificar estos, estudiar sus seme--"
janzas y sus diferencias, y entonces, observando los
modos de manifestarse, procura establecer la regla
invariable según la cual esos fenómenos aparecen. El
estudio de las fuerzas sociales es, por decirlo así,
el coronamiento de esta nueva faz. ¿Hay fuerzas so
ciales? ¿Hay agentes en la historia como los hay en
la naturaleza? Ciertamente que sí, lo cual ha sido
reconocido por todas las teorías que han surgido en
la segunda edad. Dicho queda que este estudio no pu
de ser sino un tanto imperfecto como lo es en la f_í~
sica determinar la naturaleza de sus agentes. Pero
esto que es verdaderamente fundamental, no debe ser
abordado sino cuando los fenómenos hayan sido desp
jados de ese tinte metafísico para hacerlos entrar
en la categoría y en las condiciones generales de
todo fenómeno natural.
La pregunta parecerá nimia; pero es necesario ha
cerla. ¿qué es un fenómeno histórico? Ya me parece"
que veo acudir a vuestra mente así, en tropel y em
pujándose mutuamente, esa serie de batallas, cuyos
gritos parecen oírse en las páginas de la historia,
o esa serie de revoluciones sociales que han conm
-50-
�-15-
-uepoiu X soipaui 'sonbiqup ue sojaipiAin •ooij.j^.ueio
oiaeqtao ap pqipq uoXpuí pi uoo sooia^qsiq sóipeij soi
upipnqso a$ '^en^De oqopqo oaqsonu ap ouquap puqua
ouptuoa oiuaduui jap 'oidtuapa uod 'ppjpo pi anb uioap
^_^dj^.ip aquatupuapppuaA sa on •eioui?^iujoDUOD ei e pea
^^ui aq-ueaieau^q-iniüís soi^eA asaianpo^d ap ^iDu^^suna
jtd ^i uoa *o^qo ua upa^ua e^ed ouis oun ap e^es ou
pppiupujnij p] anb A 'son9 9P euen ^sa P]^oq.STq P^
anb e^siA p^aiujad e apuajdiuoo as 'u^ioiui^ap ns pppa
•vi^^ínA opeiseuiap 'pppaaA ^ioap p 'esoo sa sois^
•sona ap soun6ie ^p^aoinua nojj-ip ^^as aiu ou 'sooiu
ij souaiu9uai so^ jpo^is^T9 opua^aud ou oujoq
anb sezuppaiuas sei A ueuibiuo sot anb sezuan^ ses
unbas U^upoms^l9 S9Í 9S eiuo^siq pi ua
__
¡sp *saqua6p sns ur)6as saoaA p A spzuppaiu
as sns UQbas uapiAíP 9s so^.sa pza^punqpu pi ua otuoo
jsp A ífe^9U9^ s^iu opiquas ns ua souauiguaj. soi ap
ugioipuoo pi p oqafns ^upqsa 'solusoo iap aqupd pun
_ anbij.iuaA anb oiquipo uainbipno anb olusiui oí 'ppp
psa ap aqupd pun anbmuaA anb 'sand 'oiqujpo
pno 'ooisj^ uapuo ap soi sopoq ap oquaisp ia
sa anb souusoo ip 'soqoadsp soquaio ofpq 'aquppamas
* souaujQua-j. sosa ap piaaqpiu pi sa pppiupuinq pi anb
p'linsau 'piuaqpuj ap oauis ai anb onanbp ua ouis
_ aonpoud as ou ouau^ua^ opoq oujod a •ODragq.siq ou
aui9uai un jas 'pqsa a^uasaud sou as ipno ¡a uQ6as
uas ap opoiu opoq o 'pppaioos pi ua ppionpoud U910
ppoq anb uioap souipjupod anb opotu aa 'sou
j
uos sosa :pppaaA S3 -souqosou souiapODaa soq
nu^ so^no A opPDiiiuaA upq as anb sosau6oud saquau
aqip soi U9ioput6puíi pi uod uaaaooaa souoa aoaupd
aiu *o6pa suí X ipuauaé suj oprquas U3 "aquaqsxxa
01 opoq ouisiuj Xou uaAanuiuoo X aquauiaquanoaaq op]A
�nos, es hacer la biografía de la humanidad; pero e
to no conviene, ni a las necesidades, ni a las exi
gencias de los tiempos presentes. A lo sumo nos limi
tamos a decir que la persistencia, verbi-gracia, deT
pueblo judío luchando contra todas las iras que so
bre él se han desencadenado, se deben a ciertas ca
sas especiales que se enumeran. Este trabajo es im
portante; pero no basta. Preguntad a cualquier his
toriador a qué grupo de fenómenos pertenece ese que
acaba de estudiar y no os responderá. Así, son fe
nómenos las caídas de los imperios, la esclavitud
de los pueblos, la fortuna de las repúblicas, la c
municación de las sociedades, la vulgarización de
las ideas, los triunfos de una fe sobre otras, la
comunión de diversas razas en ciudades memorables,
la aparición de los sistemas, el desquiciamiento s
cial, los triunfos del poder central sobre los pod
res locales, la centralización despótica sucediendo
a la anarquía demagógica, las revoluciones violentas
protestando y destruyendo poderes seculares, la te
dencia de los poderes constituidos a inmovilizarse,
y la tendencia de los poderes vigorosos e ilustrados
al predominio y a la dominación. Todo esto, que no
es otra cosa que las manifestaciones de la vida hu
mana, no tiene aún bajo el punto de vista científico
la correspondiente clasificación que nos demuestre
cuál es la ley a que obedecen y cuáles son sus rel
ciones recíprocas.
Estamos en los prolegómenos de la historia y por
lo mismo procuramos establecer sus principios fund
mentales, aclarando la materia de que se compone.
Bien se ve que estos prolegómenos difieren radica^
mente de los hasta aquí estudiados. De lo <iicho más
arriba se deduce que, al propio tiempo, debe exis--52-
�-C9-
^b opupna 'aquauwoi^aqup anb oqs3 ¿upqsixa. anb ajqis
ojd S3? ¿sauoiapja^ spqsa pt^oqsiq pj ua upasnq ajqis
od 53? •oai^gqsiq ja ua u^iquipq paiqijaA as 'oaisjq
__ uép^o ja ua paiqi^aA as enb 03 'seuotapjaj ap U9TD
eqsaqtueui pj 'opuoj. ja ua *uos 'ouaiuguaq ja asjpqsaq
-tuptu ap opoiu jap ugjsa^dxa ej opuais 'sa^aj seq
ejaas
pj opouj o^^o bq *uapaDo^d apuop ap uabi^o ja
•oquoud oj uod <^euTuuaqap iu 'euiíquj ezaje^n^eu ns
__*4PZTpun.jcud ep pepisaaau soujaua*j ou sauoiqsana seq
sa jpjpnqsa j\/ #saquoziJOL} soAanu seioua6i jaqui spj
e. aequasa^d aquauiaquaiai^ns opeuqsnjx a 'jpquatuep
-unj. sa oqsa opo^ 'sesuaAip sauoiaa^ seqsa ^iuiiadují
ap saaedpa spi^uaqod jaqeq aqap aquawje^nqpu Á sspjp
soj sopoq opuaiA soiupqsa oj oiuoa • saqupqiiuoDuoa
soqaaq ^pq ^pzajpjinqpu uainbjpna eaqo ap o sosoibij
-au 'sooiqjtd soqaaq p asuiaa^a^ uapand sajpna soj
'piDuappaap ap pX * soAisa^boad pX'soquaiuiíAoui Xpq
:papi pqsa ^pzupap souiapod 'objpquia ujs ^spjupuiiuaaq
-ap ajqísodaii sa opom ojqo ap ísoqoaq soj ap uc^iaeD
^1-j.ispjd pj :oiAajid oCpqp^q un a6xxa oqs3 ¿^nbp uaq
sixa spz^anj. ap saspja spqu^n^? 'Pjja ua aquaiujpn6i
paquanaua as pujstuj pz^anq pj anb oppuqsomap ppanb
oujsiiu oj uod X pi^oqsiq pj ua aqsixa oqsa opoq anb
^upuqsoujap opp^naoud soiuaH 'sosuaqui a sajqjsiA sou
auj o suj soquaiuuiAOiu auibiao soaxagqsiq sod^ana soj
a^qos opupnqap anb psnpa pujsiiij pj e^qujou aqse uiq
^jaau pi^oqsiq pj ua 'oquaiuiiaoui un uianpoud ap ajq
iqdaasns sa anb oj opoq p a^quiou aqsa pp as jnbp js
•spaisjq spxauaia spj ua apuarqua as anb oj anb psoa
p^qo asuapuaqua aqap ou pzuanq jo¿ *otpnqsa ns p oq
-upna ua oi^puoiuqtua oppqsa oiustiu ja ue u^qsa anb X
*soqaaq ap ^sai^as spj ap pun pppa p saquaipuodsauu
--oa spsuaAip souaiu o s^ui spzuanq ap ai^as pun uiq
�espíritu de las ciencias naturales no había penetra^
do aún en las morales, podía pasar por una herejía,
está siendo el objeto de serios estudios y elevánd
se a la categoría de un sentimiento común. Yo creo,
dada la tendencia que han tomado las investigacio
nes en los tiempos actuales, que esto pasará pronto
al orden de una verdad general. Dada una serie de f_e
nómenos y conocido también su agente productor, la
determinación de la relación natural que entre sí
existe vendrá espontáneamente. De aquí se deduce tam
bien una consecuencia importantísima. Toda relación
física puede expresarse algebraicamente, como en rea_
lidad se expresan. Si las relaciones históricas son
análogas a estas últimas, es claro que aquéllas pu
den expresarse del mismo modo. tEl estudio que esta
faz de la cuestión requiere, es grande. Es preciso
estar dotado en sumo grado del espíritu de observa
ción y de un gran poder analítico; pero al que sien
ta verdadera pasión por la verdad, estos obstáculos
no pueden de ningún modo detenerle. La situación a
tual de la ciencia no ha sido traída sino a costa
de grandes trabajos por parte de sus adeptos.
El procedimiento para encontrar estas relaciones,
entraña el dónde deben encontrarse. Sise tiene en
cuenta todo lo dicho, la cuestión no ofrece dificuj_
tad. En la historia misma, con exclusión completa
de cualquier otro campo, es el sitio a donde debe
irse a buscarlas. Esa es la naturaleza; ésta es la
realidad en la cual existen todas las causas y sus
efectos. La inteligencia más luminosa, como la más
activa voluntad, encontrarán combustible que las al
mente y un campo de acción suficientemente vasto en
el que puedan desenvolverse. Para estudiar las reU
ciones físicas ¿hay necesidad de salir fuera de la
-54-
�-ss-
epsep eq.se U9 enb seuq.ueiui í ¡equeiiiepunj. esneo ej se
^juiouoDe e^ ue enb epueu6 s^iu 'eq.sneepi eiouep
^ eun eudiueis opeuituope^d eq ei^oqsiq e^ u^ 'p^e^
ue pepjeA e[ se ou oued ic^^i^ ^e oqs^ 'opiAgud A
opid^a s^ui oqueiunA jOAuesep un uin6es ejqep oipn^.
-se ns e^.ueiueijeseeeu 'soDi^g^siq so^ enb soCeidiuoD
soubuj SO0TUJ9UO39 soueiü9ue_4 so^ opuejs enb sounéjp e
^_ioep 0610 enb eeea^d eiu e^ *IBn:l-^G opeq.se ns ep es
^ei^oíbeuPA epend ou 'so^uejeq souepepueA uoo soi^
ep sounbje *seaquuoq so^no A * jei^ouieuiui se OAiq.^no
oAnD*eiJo^sii| e¡ enb oq.ueq. ue íugioeAeie ep soq.und
soqoniu uezjeo *sepiainbpe sepepueA e oq.ueno ue *Aoq
enb A *eq.ep euaepoui ep e^ueb *seq.siiuouoDe sol ep
_ 041x9 {e uod sopezuo6jieAe souaiq.ues soaieqep ceiuoq.
siq e¡ e U9IDT49 eun6{e sotueueq. enb so{ *eq.ueiupoueuj
•eaeesep e#s ouuoo ono^^^sep un seioueio seuq.o set
ue uepiduji enb seiDuenij.ui sei ep Á seuoioednooejid
se¡ ep * pepi ieq.04 ns ue soueiu 01 ? o *e4ueuje4eidujoD
opipueadsep eq es jqe ugioeA^esqo eq *seAei e sop
-149LUOS opis ueq S0U9UJ9U94 sns ep soun6¡e enb *en9
ue opefeqe^^ eq es oqoeAOud oq.ue4 uo^ •j^zi\^^Ji op
-jpod ueq ou seuq.o se^ enb 01 ep o6{e opin6esuoo eq
e^iuouooe e¡ 'seie^oiu seioueio sei eaq.U3
•pepneea ej uod ejuoiuue ue oood Anuí e^ueiuep
-eioeuDsep oued 'seotq.^0^ o^ueq. un seuoioeuT6eiui ep
setuse^ue^. * sei^ejq.ique seuoioeieu sese opoui oiusitu
iep opioeiqeq.se ueq *^eea ^e uoo ejbojeue uis *eq.ueui
_ e^ ue opuniu un opueC^o^ íeui^^s ei A e^eq e^ obis
uoo uPAen ^n^ o^ip^uosep ese ue sooi^g^siq seiueq.sis
soj opjeo ueq *oq.sendo eq.ueiu^euq.etueip opoq-^iu un op
-inbes esueqeq ^od 'eiuoq.siq ei ue eoij.iueA es eoiq.
^u^px esoo send -seuoioeíea sns A soueuugue^ soi sou
e¡o ueoeq eued se^uejoij-ns soq.ep so^ ep eq.se enb ue
epun^ es ugio^^n^xe eq ^opouj uqBuiu ea ¿ezeiejinqeu
�sus^albores ha privado un espíritu práctico buscan
do en los mismos fenómenos sus relaciones, haciendo
abstracción de toda potencia sobrenatural, en aque
lla ha sucedido todo lo contrario.
¿Por qué en el orden histórico no ha de suceder
lo mismo que en el económico? Existen algunos rayos
de luz que empiezan a iluminar el paisaje. Se leva^
tan de su seno voces que auguran un porvenir más rj_
sueño, trabajemos! Es cosa vulgar que sólo así el
hombre triunfa de las resistencias que debe vencer.
Por el trabajo gozamos de la civilización presente,
y la historia está llena de esas personalidades cuj^
minantes que han dejado en el camino el corazón he
cho pedazos, pero que también legaron a las genera
ciones posteriores el fruto de su genio. Concibo
que la voluntad desfallezca cuando se tienen ios pre
sentimientos de la inutilidad del trabajo; pero cua
do se tiene delante un problema de resolución evi
dente, aunque lejana, las fuerzas de la voluntad de
ben multiplicarse y las energías individuales adquT
rir más vigor. El hombre lucha con el hombre y con
la naturaleza. Sus triunfos sobre ésta se han multj^
plicado extraordinariamente desde el oía en que e_s
tuvo en posesión de los principios que la rigen.
No debemos parecemos a aquellos profetas que se cojí
tentaban con lamentar la suerte de su patria sobre
las ruinas de la ciudad abrasada.
<ISIDR0 REVERT, Discurso inaugural del Aula de His
toria Antigua, en "Anales del Ateneo del Uruguay".
Año I. Tomo II. N^ 8. Montevideo, Abril 5 de 1882,
pp. 114/120.>
�-zs-
anb Siu se ou oqoedsp aqse 'pppijpaa U3 "sooiqji
-od soqunsp soj ipqidpo oqefqo ouíoo uptuoq seuoiopaa
-pu spqoíp aquauiipaaua6 : s^111 ^ph 'oaefeAPdoa ap u^o
--ptuip un o 'oqaeiouoo iu uepao uis sepepan6i^.ue ep
_oasnuj un ueaaapd anb ugisn^uoa p^.^anAaj ue^. ua so^
uaiunoe^.uooi? sot sopipun^uoo seDTjg^siq sauotDeaueu
sy\ ua opnuaiu e aA as j^na p| aod uqzp^ *sa^opei^oq.
siq soi ^od pppiaeio ppxqap ei uoo opipuaadiuoo opis
eq ou oaad 'aq-uapiAa sa oq.s3 'soqoaq ap opeuiuiaaq
-ap odna6 un e uabiao ep ezaanj. ppoq. pepneaa U3
^P oipaui
ouioo ugioPAaasqo ep ledtouiad odiueo ns aes ep eq ou
souaujgua^ soi ep oipnq.se ^a ^nb aod? ¿ouistuj o\ aap
-aooad ap ueq ou saaoppiaoqsiq soi ^n^ ^od? #eq.ua6p
iap eoesujaqui ezai^an^pu P] ap ednooaad as ou *os
j^uaosap ns ap pepiooieA ipnbi P] aaoaiqpqsa p opup6
11 *ojdpa ^a ua sodaano soi ^P ^pj^o pi Pipnqsa 00
isj^ ia opupno •pujsiuj ^s ap ppuaadsap pq.sa anb 01 p
s^ouaauaqp 'pppjn?^ pi uoo opupq.uauin6ap K oois¡^ op
unuj iap seaopPAaasqo soi
apqiuii anb Xph <•••>
•>^pn6nan iop oauaqv iap sosano soi ua
eq.upaediui pq.sioi^iqueio oaq.upid ip oq
^diaospp 'piaoqsiH pi 9p sooxagaq soq
oadsp aaqos qaaAay oapisi ep oino¡qa\/>
-IA-
�forma social y acaso la más insignificante. He aquí
otra demostración de la gran conveniencia de dividir
esta ciencia en formas, cada una de ellas aparecien
do como el producto de un agente, o por la coinci —
dencia de varios. No admite duda que, si en los
otros estudios, este procedimiento ha sido uno de
los más eficaces para llevarlos a un alto grado de
progreso, debe esperarse aquí el mismo resultado.
Hay evidentemente diversidad de fuerzas históricas,
como hay diversidad de fenómenos. Nadie confundirá
uno político con otro religioso o artístico; y cuan^
do se estudian en las civilizaciones primitivas los
dibujos hallados en las maderas o en las piedras,
no se ocurre confundir la causa generatriz con la
otra que da nacimiento ai desarrollo político.
<...> La noción de f_u_er_z_o_ debe penetrar en toda
la historia; debe dominarla en iodos sus aspectos
si se desea colocarla en la categoría de las cien
cias. Verificándose esto, los es^udios tornarán una
dirección más precisa, abriondolos nuevos horizon
tes y trayendo resultados mas p^olíticos y m^s ver
daderos. Se dice que^ diferenciándose los sucesos
del orden físico de los del orcen social, las fórmu_
las algebraicas son imposibles y su asimilación in~
completa. Yo creo otra cosa: creo que la dificultad
existe en poder aislar los fenómenos históricos con
la misma facilidad que se aislan los físicos, fa 1 —
tando además en aquellos las manipulaciones del la
boratorio; pero esto no es de ningún modo fundamen
tal, aunque el estudio sea más dificultoso, el pro
greso más lento y los resultados más controverti
bles. Se arguye con la complejidad; pues en ese ca
so debe admitirse la concurrencia de diversas fuer
zas, cuyo estudio separado dará el conocimiento de
-58-
�'6/89^
II
9iaoqsiq
^6S-
•<'Z/UZ
cid '^881 9P 8 oiunp 'oapiAaquow -ot o^aturjM
'I oyy '..X^nSnan I^P o^uaq.y jap seieuv,, ue
ap S9zaanj. X
*saaop9suad soi ap sof9q9uq. soi so^e]dtuoDUi 9ja9f
-ap *oiJi9^^uoD opo^^iu un anb a^uauiejin6as *ueneq as
anb ua sauoiaeiau s^^ ^ ueuiSiuo so^ anb sez^anj. sei
's^ouaüjgua^ so^aip ap pepi^einéaj 9¡ ^apua^duioa 9 souj
_9Daao9 sou * saq.iiu j 1 so^.sa 9 oipn^.sa jap odiü93 \d o^
d
S9zu9faujas sns ^od uaun as X u9u^uaDuoD
jso^ |9iaos 9piA ^\ ap u9iD9q.sa^iu9iu 9p
9D U3 •sauoiua^sod X sa^oi^a^u9 sap9pa 9 uapuodsaaa
--oo anb S9j ap U9iouaae^ip as saj9no S9j '9u^o \^i
9 aq.uauiaiqipuiosauduji 9piun 9A 90ia9qsiq 9Luaoj. {9i
•s^uuap S9j ap onoji^psep 19 aquaipuodsauaoo 9j X p9p
q 9^ ap 9ood9 9un ap aquaiu9p9Luixoad9 u9I09uiuj
aaqap s\ 'S9ne ap 9un ap oipnqse ]a aod X 'sapepis
-aoau S9au^qaoo sns 'uauaiAoad apuop ap sai9aqsaou9
U9uqsoiu som "aquioo oq.sn6nv ^p ^api 9un
oqtuia jnb9 a *js aaq.ua soiatn6uxqs!P ^ souopu^uasua
'9U9uinq 9piA 9^ ua opioaa9d9 U9q anb sodaano soi ap
sauaq.D9U90 so^ 9a9p sou 90ia9q.siq 9j6ojo^uolu ^1
_
-
#soq.aianbse ap sauoq.uotu ouj
oo *S9p9UiO9i} 9quasaad sou p9piu9uinq 9{ ap 9iaoqsiq
9] anb sauoi09iuao^su9aq S9sa S9poq oíaaqsiiu ^ap
U9ap{9s ¡9no ¡a uoo 'opoq.9¡n aq.sa ap zija^ oq.ix9 ¡a
ua aquaiuauiai^ oaao oa 'aoaua^aad oun 9p90 9 anb 01
�-VII-
<Consideraciones sobre la necesidad de
abordar el estudio riguroso de la Hi
toria Nacional y de contextualizarlo
en el marco de la Historia Americana,
formuladas por Ruperto Pérez Martínez-
al dar inicio a las clases de aquella
materia en el Ateneo del Uruguay en el
año 1884.>
<> los estudios de nuestra historia se hallan
poco generalizados, y esta afirmación <...> por muy
triste que sea <...> es perfectamente cierta.
Ahí están para constatarla, junto con la escasez
de los textos que al respecto circulan, y como sen
sible deficiencia de la enseñanza superior que nos
brinda el Estado, la falta de una clase de Historia
patria que complete debidamente la instrucción lite
raria de la juventud. Están ahí, cubiertos por el
polvo de los archivos oficiales, pero no públicos,
innumerables datos que los investigadores del pasa
do, a imitación de Cuvier, podrían aprovechar para
rehacer la forma de la existencia que nos ha prece
dido.
De aquí que el conocimiento de nuestro pasado, la
más proficua de todas las lecciones que debiera asji.
milar la conciencia del pueblo, lejos de aclararse
y extenderse cada día, tiene, bajo muchos aspectos,
analogías remarcables con aquellas ciencias que en
-60-
�-19-
pjpd pj.9 .'.sn^ijjdsa soi ep ipuou^S ugiopquoioo
__ 91 9p UPqPdT0UPUJ9 9S 1S 9Hb 4S9U0I0d90X9
i\ uoo 'ugiopu pi 9p tpjoiu A ipnqo^foqui cf
^9 9n6u9UJP 'PAiqiuiiJd pppiAiqop puqs^nu eoqos
UI JP 'S9U0IDn|0A9J SP{ 9P 9Ul6J0A P^
*9nbuod pqs9ndS9a PS9 iiDjj.ip opis pa9iqnq sou a
¿991 ^S ou ^nbaod Pipnqs9 Ñ 9qiJ3S9 9S ou o '^qiaoj^-s9 9S ou 9nb^od 'ipuoidpu pi^oqsiq 99^ 9s ou? :oo
i^^uo ^9p P]uoui pi uoo uosp^unD^^d 'sooi^Qq-Siq seu
-96juo so^qsonu op OAi^íno {p osopu^iJi^^^ *^nb so¡
p jgpuodseu j i d j j.tp opis pj^iqnq puoqp 9p soquy
¿PO
IU^[9L( PZPJ P[ 9p PIJOI6 PI A OLUSIOJOq 19 JPZTUIAip
^_poiq\/ Í9P soiipa soi pjp un uojoia 9nb senanbe oui
oo *sP9iqujpsp Á S9joppiuo^s iq UP9OO 9p zpdpo pzuen-i
uoo s^uoioippjq op PI0U90P0 pi? ipuqpjpd pun uh
_¿n^iojdso I9p spppoiiu sp^sPA spi uonb
jpqp onb so^uozíooq iu ^qzpooo ip uos^ooqui onb spuj
-pop uis 'poiqo pioq.Pd pi 9p pu^oso pppqiiun pq?
{9 o
^siq I9p Piunid pi 9sap^i6p oqop 9nb uo aq.ueiquip.oip
aui 19 uoo 9iqpii^üo^ui 'ugiopdioupuí9 pi 9ps9p pjoa
-op sou onb pquenoo pqoni pi 9p sauoiooiuuoo spq?
¿osoiqiooso ppond A oqiaoso pq os 9nb oí upoi
9nb (S9aoqo9i op o ísoaoqnp 9p pqiP^ pi ospov?
upq apoii^xe 9p9nd
_'sopPiOTuí soq.
uo^o soun op oiuouiíoqpd io uooon^ 019S ppp9n6iqup pi
�dir tributo a esa cultura de invernáculo, sin méri
to ni provecho, que malogra y pervierte toda origi
nalidad y nos reduce a imitar, como el antropoide
que Darwin nos dio por congénere, lo que otros más
previsores han creado.
Pero en los días que corren, y aun en los de la
pasada década, se han asentado tanto los progresos
de las investigaciones históricas en ambas orillas
del Plata, tanto ha sido el trabajo de observación
y de crítica que nuestros más preparados espíritus
dedicaron a la organización de las tradiciones pa
trias, que, en veróaó <...> cometeríamos grande i
justicia si no le tributásemos el aplauso que debe
merecer de todo ciudadano amante de su nación, la
conducta generosa de los que a tan ímproba labor se
consagraron.
Merced a esos esfuerzos, no estaremos por más
tiempo condenados a conocer el gran drama de nues
tra emancipación y las luchas legendarias que para
alcanzarlo se libraron, por relaciones incompletas
o falsas, especies de romances, con que a la lumbre
del,hogar acortaban nuestros padres las pesarosas
veladas del invierno.
Desde hoy, el libro será el mensajero que, en
sus páginas imborrables difundirá, como el trovador
de la edad media, las solemnes enseñanzas del pasa_
do; la noble abnegación y el heroismo de los próc
res, que lo llenan con su grandeza y con su gloria.
Sí, ya no puede decirse que no conocemos el pas_a
do de la patria, porque nadie ha querido escribirlo.
-62-
�-€9-
e^atqsnC ej ap soaaAas sojjeq 'soquaia souieqsa 'uga
aaauaui enb 'sapepiJeus^e^ aesoipua Á sosaans aaaau
-naso ap oesap ia uoa ^ao 'seuiuqaop seai^.giua^.sis A
seueaqxa ap ofnjqui ¡a oCeq eao soqiaasa 'sofeqeaq
sosa uoaaiaaaaiu odtuaiq ns e anb sauoiaeu6ndun se¡
ap eanqaaj ej uoa eq.eq.suoa as 'opun6as oj e oquena
ua /C íepesed pepn^e^ eT aP oCa^u ^atq ^a :oaxu
-gqsiq oCeqeaq opoq aas ap aqap ugaaaio ap uiaap je
anb oj *soue soqaniu jod *oCjí ap 'ugaeuiaoj. ou sos
-^-nquoa /^ sosuadsip sajexaaqeuj so^na eaqo eun ap as
opugqeaq. *eaaipaans ¡se anb jeuoiaea sa o j j e ^ 'sau
c^iaeqaasip sns ap osunasueaq. ja ua o oiaeiaad ja ua
saaoqne soujsiuj sns opiaouoaaa ueq oj o^atuiud oq
•soqaaq sosa uei^
-•-ajdp as anb uoa ejqosojiq ej ap ^ ueuueu anb soip
--aq soj ap eqsiA ap oqund ja oCeq *ezueuasua ns ua
saquaxai^ap e¡Aepoq uaaauede *seq.ajdujoa sguu sej uos
anb *sauoiaanpoad seiuiqjg seqsa 'eunbje epnp ujs
•aquasaud epiA ej
ap ugiaeijiq ej ^eueinbis ofanbsoq ua *uaaouoa eaed
souaesaaaqui apand anb oj eanqje A opoq^iu uoa uauod
-xa ap oqiu^íu ja 'aq.ueq.sqo ou 'uauaiq 'soqaadse saj
-eiauasa oCeq seaxq^qxque anbune anb 'eauag A gznea
s-euoqaop soj ap seuqo sej A 'zerq A ejue^-aq ap sof
eqeuq souiisjjjqn soj ísoaqosou aaqua znj ej uouaiA
__ anb eaiiü^jod ap sauotaeai jqr.d A se¡qeu6ouoiu seqa
mu sej ap aquede 'oxjeuaqij jepnea oiuoa aeuasua ap
_and eAenbnjn e¡^.eu5oijqiq ej 'oaaCueuqxa ja ua ue6
ziC A ueipnqsa sou jeaauab opoui un ap enb soj uod eA
*souiqua6ae A soaajiseuq soqeubgiuoqsrq jod eA 'sop
--ipuauduia sajeiaiui sofeqeaq soj tu *sas¡ed soqsa
a ugiaeziuojoa ej A oquaituyaqnasap ja uoa ueuoiaej
au as anb 'sejouedsa seaiugua sej ueuoxauaiu ujs
�postuma.
<„..> ha sido de todo punto de vista anómalo y
en consecuencia pernicioso, lo que vino pasando eja
tre nosotros respecto al conocimiento de los sucersos pasados.
La propia historia, que en todas partes es la car_
tilla de la infancia, entre nosotros recibe, a mu
cho andar, la consagración de la curiosidad estudie^
sa, o la mirada de los que la consultan apremiados
por exigencias pasajeras y superficiales.
• Pero, ¿qué vale ese despego por lo que nos afecta
tan de cerca, comparado con la común ignorancia que
nos aqueja, cuando se trata de conocimientos, gene
rales siquiera, de lo que fue la América antes de
la emancipación, o en ese gran instante de la Demo
cracia?
¿Sabemos algo más que relaciones sueltas, sobre
los hombres y los hechos de esas dos grandes épocas
de la vida occidental del globo?
¿Algo de las civilizaciones-, todavía indescifra
bles de Méjico y Yucatán, de Bogotá y Cuzco? ¿Cono
cemos la filiación de esos progresos remotos del es
píritu americano, constatados por el monolito de Té
huanaco, las ruinas de Uxmal, las de Palenque, y de
Copan, descubiertas a la ciencia en los últimos si
glos?
¿Conocemos los trabajos de Darwin y Humboldt, les
-64-
�-99<
* 1788^ 9P S oiunp coepiAe^.uow *V. oaaujgN *IA q
III oyv *,,Xen6Pjfl jap oauaq.y iap sajBuy,, ua cXBn6
--nap iap oaua^y ¡e ua asep e¡ 8p Bjnj-jadB 8p os
H €Z3NI1VW
•SOLU
^X S0U18^8S anb o\ aiujnsajd e ue68[| ^aed 'souj
os anb o\ K scuiín^ anb oj souiedas snb osioead S3
S89u^q.uodS8 X S8q.u9uiui¡no sns u^ ípuoiopu
jsp ugion^oAa e{ souieozouoD 'opepino jeioadsa-uoo
X ^BUBOTUaUiB UQÍOBZIIIATD B^ Bjp ^8 Ud S8 X OpTS B^
_anb oí jiaxnbui ap sotuadnoo sou *sonoij.oad soinuij^.
sa n^iajdsa oaisanu b B^.u8S8ad ou anb Ban^no Bun ap
oni^q l^ opB^ ep opuBCap anb ap odujaiq. *sand *S3
¿SBpBJBduioD BjjBaboaiBd B{ X BjbotoanbaB B^ aqap sai
saa^.snn ub^. b anb oí aq^s ou uinb?
¿Btpui B[ ua uassBi X bu
~iijO bj ua poiujv "d 19 'Biaisy BI ua pjbXbi coq.di63
ja ua snisda^ X suaq3 ^uoijIodujBqo uoaaioiq anb
of aoouoo ou soaqosou ap uxnb? *o6aBquja uis a
•U9IOBut6bujt Buq.sanu o%
-uamoai un opBdnoo blj ^ouBOijauiv un BJBd s^uaj-ui ns
aaduiais auaij. anb *oj.sa ap BpBU anb aj.uaujBan6a$
^
bi ap soAi^iuuxad sodi^aiq. soi opBJ^snn M
anb saquauíuia soiq^s sosa sopo^. ap soTpn^.sa soi X
SBoaq.zB soi X sBDza^BonX soi ap Bj6oioanbuB bj auq
-os masnBjg X uiMpiBg ap soi 'uooq-io^ X *ztzb6^ ap
�-VIII^
<Informe del catedrático de Historia
Americana y Nacional de la Universj_
dad, Dr. Daniel García Acevedo, pr<5
sencado en 1903, sobre el concepto
de la Historia, su evolución y meto
dos, y los criterios sustantivos de
su pedagogía>
I. El concepto de la Historia; su evolución.
La razón humana, en su incesante marcha siempre hai
cia adelante, ya ligera, ya lenta, todo lo mejora,
todo lo perfecciona. La historia no se ha substraí
do a este movimiento de progreso.
Estamos ya muy lejos de aquel tiempo en que la
historia era la relación seca, descarnada, árida,
de un cierto orden de hechos pasados elegidos entre
aquellos que más vivamente impresionaban la imagina
ción y el sentimiento de ios pueblos, los que tenían
gu8 ser, ya los sucesos militares en que se desarro
liaban los actos de valor, de constante prestigio,
en que caían sin vida los miembros de una sociedad;
y^ la vida deslumbrante de los monarcas, sus muer
tes, sus coronaciones con sus fiestas, la vida de
estos privilegiados y la de sus preferidos genera
les que los acompañaban a la guerra y les ofrecían
su presente de gloria. Esta era la materia de la his^
toria, esta era la historia condenada por Voltaire
-66-
�-Z9-
pq as anb eiaueio py ap oujapoiu oqdaDuoo aqs3
•ypioos oujsiupDjo yep pqo
-j.püj ^sa ue opjnyqui pq saq.jpd set ap eun ppeo oiuga
pjeupuj ey A up;. apu pj ap eas o oqunfuoo iap eipuBtu
p y jeoiydxa A japuaaduioo japod pjpd sauoiounj. sns ^
s e 3r s a a p p u n p p e a a p p i a u p a a o d iu i p \ ^ a a o u o a o r ^ a s a a
~^u 53 ^seqjpd s^s spponr ap oipnq.sa ^a uis oq.unfuoa
{ap eapi esapp aiqísod sa ou :so[qend so¡ uos guío a
somsiuüDio 'annjoo *ei..io^.sip p{ ap oipnisa ia ^as
oisandxa ofep cjioj o^aidiuoa ue+ anb {Pjn^pu sa a
•aio ' sa ;•^<••'•-;j -spsoi61 Tea spapi sns 'opiq.saA ns
ssajqiünq.soo sns 'jaijpjpa ns * sppppaa.ausep sp{ ap P{
_ anb snaii sa--p;a sp{ ep ppiA e{ ap omsiiu o¡ ^{Pía
^aujoa * len^aa ia:.u t '^pqiiiiij '{Piaipnf 4paiqnod 'pa
-i.qjq.uaia ^Pi.iPuaqii '{Piajauioa '{Piaqsnpui epiA P{
_<oipauj' ^a ejqes ^seueiunij sapBpiAiq.De sp{ sppoi eaq
os oipnq.sa uis *ani anb o y aq.uasaj.daa anb pjaupiu ap
_e|Jiq.saA eqseq paugqstq paod^ pun jpjnpq.saa a [ q ¡ s
od sa ou í soq.uatujtaouoa ap apupjb ^niu odujpa un sand
pajpqp erjoq.suj pí ap ouaapo^ju oqdaauoa {3 <•••>
II
--oqijjaq puoz o aq.uauiq.uoD jaxnbypna ap jpynaiqjpd
^p{ p oaioa {PSjeAiun pijoqsiq e^ p a{qeaT{de c „ u^i d
pziyiAio pí ar> piJoqsiH„ sejqeypd sp{ uoa oppsaadxa
opis ¿g pij.oqsiq p{ ap oujapouj oqdaauoa {3 <••••>
• b 1 j o t s t q P{ ua jouoq ap o t q. 1 s ns u^iqiueq. ^%
-sa asaiDaaaüj ou A s^oupjq oyqend ya opiqsixa asayq
-nq ou is oüjod A * sajqiunq.soo se y * sauoi onq.iqsui spy
_ 'saAey spy ep oyjaoeq opuppiAyo 'pioupjj ap sayea
aua6 A seAaj soy ap py ouis oqiaosa ejqpq es ou sao
uoq.ua pq.spq anb opuaioip * 111A X oybis yap sopeipauj e
�llamado la "maestra de la vida" ha sido seguido por
buen número de historiadores, pero algunos de ellos
no están libres de censuras, pues que no han podido
sustraerse a las exageraciones, verdaderamente huma^
ñas, es cierto, a que se llega en los primeros tiem
pos del predominio de una idea o teoría nueva, fen^^
meno que se reproduce continuamente y sin el cual
no se llegaría al justo medio. Me refiero a que en
las historias de la civilización, como reacción con
tra el antiguo concepto, se ha llegado casi s suprT
mir el cierto andamiaje indispensable de hechos im
portantes de la vida política, como si ellos no tu
vieran también influencia en los sucesos históricos.
Las guerras influyen vivamente en la marcha de una
nación determinando su felicidad o su ruina; la po
lítica externa es un factor no despreciable que d^
be concurrir como un material de interés a comple
tar el cuadro de una civilización; esto, a pesar de
los que sostienen aún en estos últimos años, que no
debe mencionar la historia sino aquello que ha sido
eficaz para el adelanto de la civilización, como si
no fuera también digna de estudio la fuerza que ha
ya retardado esa civilización o como si la historia
no debiera pintar sino los triunfos dejando de lado
los fracasos.
Si la historia persigue, como uno de sus princi
pales objetos, el conocimiento de las consecuencias
producidas por hechos determinados en circunstan
cias dadas para prever los fenómenos futuros y for
mar reglas de conducta, es fuera de duda que debe
ser materia de ese estudio, tanto lo que ha hecho
ganar a un pueblo un paso en la vía de la civiliza
ción, como la causa que le ha dejado por un tiempo
-68-
�^es *soq.3npoud soi uBiqujBO as 011193 X uaonpoud as oui
93 X nb ap uapuadap -sasBio ua pepaiaos bi aP U91S
— lAip ^i ^[{^ ue X- soq.anpoud soi ap U9ronqiuq.s tp
B| Biuoq.siq ei ap sapBpaioos sbj s^poq. ua íibioos
uapuo opoq. ap asBq bj sa soqonpo^d so[ ap oiquiBa \d
*B[ia ap s^ndsap equaujB^eipaujuí a *u9i33np0vid b| :b%
axn6is U9i3tsodoud B{ ap b3ubjjb Bijoq.siq B{ ap B^.
e^,, :a3ip *zaA ns b
• „ lBnq.33]: aq.ui a B3t^.II^ 6 Te T os ^ptA ^l ^P osaaoad
ia íBjauaS ua buiujop ^Bjua^BUi BpiA bi ap U9i33npoud
ap opoiu 13 ^[Biaos Biauaxauoo ap sBpBuiuua^ap sbui
--joí uapuodsau^oo iBna bj b X 'oaiq-jiod X oaipj^nf
oíaiiipa ns B^uBAat as ^Bna B| auqos ^Bau asBq bj
*pBpai30s bi ap B3iiü9U03a Bunq.3nuq.sa bi aXnq.1q.su03
U9i^)npoud ap sauoiOBiau SBsa ap oq.unpuo3 13 *saiBiu
-aq.Biu SBAiq.3npoud SBZuanj. sns ep onouuBsap ap op^u
^iiuuaq.ap ouau^^ un b uapuodsauuoa anb U9t33npoud ap
_sauoi3Biau (pBq.uni0A ns ap saq.uaipuadapui a sbiubs
aoau * SBpBuiiuuaq.ap sauoi3Biau ua sauqiuoq soi uBuq.ua
'epiA.ns ap IBI30S U9i33npoud bi U3,,:a3ip
•Bjuoaq. bi opuaiuodxa sia6u3 ap
ap BuqBiBd bi Bptnbas ua ^uiq
•SBq.ST IBT30S X sBq.siujouoaa tsia6u3
•j ouauBduioa X oind¡3stp ns X xub^j soiub^ ap 403iu
-9^siq oujsiujouoDa iap Bjuoaq. bi b ouaiiau aw 'Buueq.
-biBui ue ^inbis *B3i6i9a X bioubuj ap anb oujsiuj 01
'iouq.saeiji ns opesjndxa 'apuop ap *BiuBtijaiv ua oq.uaiui
^3bu ns OAnq. anb uopBtuuojau X eq.uaiiBA SBapi ap oq.
"uaiuiíAoui un u^q.Buq. oiuBsaoau asanj. ^ztnb anb uioap
Bjupod as aq.uasaud bi 011103 Biuotuaui Bun U3 <•••>
•uapaoouq.au oqoaq blj ai o oiuBuoi3Bq.sa
�gún eso, no hay que buscar las causas últimas de
"las transformaciones sociales y de las revolucio
nes políticas en la cabeza de los hombres, en su
visión cada vez más clara de la verdad y la justi
cia eternas, sino en las transformaciones del modo
de producción y de cambio; no hay que buscarlas
en la filosofía, sino en la economía de la época".
Resumiendo: los factores económicos dominan en
general el proceso de la vida social, política e in_
telectual según Marx, y las causas de las transfor;
maciones sociales hay que buscarlas en la economía
de cada época según Engels.
No se puede negar que los factores económicos
tienen una importancia capital en la vida de los
blos, pero es necesario estar prevenidos contra los
discípulos de Marx y Engels, que dominados por la
importancia que atribuyen a aquellos, abandonan los
otros factores concurrentes que en muchos casos han
actuado solos, aislados, aun sin que los económicos
ejerciesen su influencia.
Esta exageración perniciosa ha sido condenada pre
cisamente por Engels, en los siguientes términos:
"La situación económica es la base, pero... las fo_r
mas del derecho... las teorías políticas... las op_É
niones religiosas, etc., ejercen también, su acción
sobre el curso de las luchas históricas, y en mu
chos casos determinan la forma en primer término".
Los factores económicos, pues, no excluyen a los de
otro orden que deben ser también materia de estudia
Marx y Engels no los excluyen, sino que estando o
no en lo cierto, pretenden que los económicos son
los que dominan.
-70-
�-iz-
-sip A ugioeinouio 'uo^pa 'oiqiupo 'ugioonpoud auqos
_ sauoioou ep uaoaupo piuppunoas pzupyasua ap ugioo
as pj ap saq.uprpnq.sa souqsanu oluod anb sof <•••>
<• * •>
•poniiod ejuiouooa p{ ap Piueqpiu sa *eq.uaujipdi3uiud
'Á uoiuadns piuoq.siq b¡ ap odiupo ^a ua asup
aqap anb oqunsp un sa S^e6u3 Á x^e^ ap ejjioaq eq
i
^^
a^ sa ugisiuj ns '^Piaadsa eqsiA ap o^und unbuiu uep
aoqp apand ou eiuaqpijj p^sa ap Piuppunaas pzupyasua
p{ Á 'eijoasiq pt ap jpiaedsa p^sia ap oqund un sa
sooiiuguooa sauoq.DBj. sot ap aqupuiujop oipnqsa {3
•sona
a oun jpqpj^ p enbipap as 'sopoq soiopugioouoo (aq.
uauja^uaiosuoo Ñ 'oppp osaons un ua oppnqap upq anb
spzaan^ spj uos sai^na paA as enb pjpd o^unfuoD ^a
aiupj^soiL' ua eqsisuoa aspq psa Ñ jpioadsa uoqap^ un
jpipn^sa p pa anb {P piapsaaau aspq p^ pp anb pi
q P[ ap Piuppunaas pzupyasua p^ S3 <•*•>
q p^ ap osuna ^a ua ue^n{j.ui
Z9A ns p enb sajo^ap^ sd{óii\nui so\ ap [a anbipnCuad
oipn^sa ns anb jis A^ ejn6 paiun ns 'opipuaq.aud pq
as otüoa'upas anb uis soq.ua iiuiaaquoap sot ep oquinu
{a uibiuip p uaAnqiuquoa anb soquaiua[a soqupq. ap
oun c:.íioa sopiuaq. uas uaqap soaiüjguoaa so^aaq so¡ anb
_ ouapisuoa o u a d í e 1 a \ á u o a u 1 p j u a s e 1 u o q. s 1 q p i 'uas
aAniuxa as xs anb A 'Biuoasiu p{ ap odiupa iap aqupd
uptuao-j. anb 'oípnq.sa ap Piuaq.eui uas uaqap soaiiuguoaa
soqaaii so¡ anb -oppsaudxa aq o^ aqueuuuo iuaq.up pa Apuo^xo ep pppisuaATun e¡ ap PDiq.j^Od bjujouodb ap uos
suaoo^ *i*3 saujpp equauíiua [a otuoo 'oeuo
�tribución, no están preparados para darse cuenta del
desarrollo de una materia cuyas bases elementales
no les son familiares.
4-
<DANIEL GARCÍA ACEVEDO, La enseñanza de la Historia.
I. El concepto de la Historia; cTe~su evolución. II.
Métodos?' III. Indicaciones pedagógic^s. IV. Texto
'y P^ograma, en "Vida Mo'derna".' Ne 30. Montevideo
Mayo 1^ÜT7 pp. 306/7, 311/3, 314/6, 317.>
-72-
�-eied bj ap 3Dubd[b jb auai^au as
ap BjABpoq aquatpuad <•••>
anb ia sa u^i^n
ouj.o
13 <"'•>
__iap ugpDB e[ sodiuaij. soi sopoj. ua opiuaj. Bq anb aj.
UBuapuodaud onoj^es^p ja e^uano ua opuaiuaj. BOipx^
as *Biuoq.stLj bí ap Baij.jiod a^uBd bi ap oiuiujopaud
pi •sauopBíuo^siij so] auj.ua {BuoxoipBuj. <•••> op
-púas ^aiijiod a^uaujBund ui.j un uod ouad 'ugioezn
-lAp ns ap sauapu^ soi sopoj. ua opand un ap Buaq.ua
_pptA bí uBTpnj.sa souj-0 *oj.a •ejj.osonj. ^í 9P c u g r 611
dj B[ ap eaj.jB [ap Biuoj.siq B[ b sopBDrpap so[nj.jdB3
sounbp 'soiuBpunaas soj.unsB ouuoo saaipu^dB ap opoui
b 'opuarpBUB ^ *BDtj.¡[od Biuo^siLj B[ ap oiuiujopaud
[a opuaiuej.sos anj *eapi BAanu b[ 9i6odb as anb u^
biuuoj. Buaiuiud bj #Biuoj.siq b[ ap ouuapoiu oadaauoD
[a BuauBui Bj.uij.sip ap uapuaij.ua sauopBTuojs iq soj
¿auq
ujou ianbB oC^q asuapuauduioa aqap ^nb ^ 'bdijjiocI sa
ou anb oj ap ^oqaip uoCaiu o *u9ioBzinAP ^T ^P OTP
-~nqsa ja puaueb Biuoj.siq B[ ua uBuj.ua aqap Bpipaui
nb ua? :sauoij.sano sop SBqsa uaA¡osau uod UBpanb
audiüais •sauopBiuoj.sxq so[ ap [BuoioipBuq oqdaouoo
ja coj.n[OsqB ua 'UBuueqsap opipod Bq as ou <•••>
<06L ^a op
-6uoqB[a 'sapBj.jnDTj.ip Á SBfBquaA sns
'BUBDiuauiv biuoj-Sih e[ ^p BzuByasua
bj auqos opb6jb$ ^sop ^uq jap aiuuoj.ui>
-XI-
�bra civi 1ización. La mayoría de los autores limitan
el sentido de esa palabra al estudio de la cultura
y del desarrollo material e intelectual de las na
ciones europeas, apreciadas como tipo absoluto de
progreso, excluyendo el aspecto militar y político
de las mismas, tal como se entendía antes. Quedan,
con ese criterio, fuera del campo de la historia iri
finidad de hechos importantísimos que en otros tiern
pos se estudiaban, y, además, aquellas naciones, co
mo por ejemplo la China, cuyo tipo de cultura se dT
ferencia profundamente del europeo.
Ese criterio es limitado. No se puede prescindir
al estudiar la historia de la civil ización de tin
país, de narrar los hechos externos, militares, di
násticos, etc., por intermedio de los cuales, se re
vela al mundo la energía de las instituciones y de
los hombres, y la fuerza de expansión de los pue—
blos. Tampoco se puede prescindir en un cuadro de
la civilización universal, ni del estudio de agüe--:
líos países que se encuentran en un lugar inferior
en la escala del progreso, ni del de los tipos de c_i
vilización completamente distintos del nuestro.
Novísimos conceptos de la Historia
El grandioso desarrollo de los intereses económ^
eos en los tiempos modernos ha llevado, a diversos
autores, a establecer nuevas teorías sobre el concep
to de la historia. Algunos, como Rogers, sin llegar y
a afirmar que los hechos económicos de un país cons.....
tituyan toda la historia del mismo, sostienen que el
omitir o descuidar su estudio "equivale a condenar
la historia a la esterilidad, quitándole toda base
sólida y verdadera".
-74-
•^•
�-91-
' e idu9q.^oduji upj6 u^yqiüpq. uauaiq. ye api uapao ap saa
-oq.3eq son "sooiujQuooa saaoq.oej. soi ua 'pjeueuj eun6
-uiu ap 'asaeosnq apand ou u a 6 i j o o A n o ' s o y q a n d soi
apepiA py ue soqoaq uaqsix^ •eioueqsip ueaé eun Aeq
_J souj i q. t D so^sa e epianpaa epanb ene epoq anb uauai
sos e 'soaiujguoaa soipaq so{ e oiqand un ap eiuoqsiq
e{ ua eiau^quodují ue^b ^apaouoa ap oj^¿ <*•*>
<• • *>
_ *s5iu G|p ep^a opup^uaiune ji soiqand soj ap pi^o^
siq pi ua soiui^ig soisa ap joipa ¡a anb uaiquipq oaap
•sooiüjouoaa sauoqapj. soy uod u e o i y d x a as soaijo^siq
soqaaq soy ap soqontu anb ap punéyp ppnp /Ceq o|\j
*,,pijioqsiq py ap poiq^quaia Á PAiq.
"aCqo uoiodaauoa py aquaiuayduii s ^pqstA ap oqund a^sa
apsap fsa Pijoqsiq py ap Pisi\Pi^div\ii uoiDdaauoD pq
'jijqnasap ap pqpjq as sauoiapyaji sp^na soqaaq Pijoq.
siq py ua 3A á 'oaiuoisiq oius i u iiujaqap ya uoa oqaaq
ap apun^uo^ as pyyq *pai^íquaiD pyuoaq pun ap sauaq
-dpjpd soy sopoq. auay^ A pppiyeea py p splu pujixoadp
sou Pijoisyq py ap eq.sTypTjaq.euu uoiadaouoo ey ap
's^.ndsap ebaj6e 'eyqes uqToeq.ajdjaq.ui eq,, •,, nq_ i j y d
se ye eq-uaiueqj?j_p_aiuun ^u_^^u^aia.jd as anb sauoiaaCqo jpq
-TAa pjpd 'sisiypup oiuiqyn u^ aq.uauuaq.uanoajj. e6aj6e
as 'seuoiOTpuoo sesa uod eppuii'uaqap aq.ueuipjaq.ua
q.
s a p i j o i s i q n s ' o y q a n d un a p s e a i lu 9 u o a a s a u o 1 a 1 p u o o
spy j o d o p o q. o y j e o 1 y d x a ua aqsisuoa pyjoqsiq py ep
sqsiypijaqpuj u 9 t o d a o u o o e y 'ejaiuiud py uri6a$ *soyqes
soy ap u9iDpqajG,;aq.uT py A * a e y n d o d uoyopqajdjaqui
py : sauo i jpqajdjaiu y sop souipjquoaua 'oqajpq aaxp
^piJOiSTu ey ap eq.syyeTja^euu ugiodaouoo ey e oqaad
-saa uoq,, * „ e i joqs t q py ep pqs 1 y e 1 jeq.eiu Píjoai,, epeuu
~eyy ey opyoeu eq oqdaouoo aq.sa aq * soaiiuouoaa soqo
aq soy e oyqand un ap epiA ey epoq ueanpaj sou^o
�y son los únicos que pueden explicar muchas de las
grandes revoluciones de la humanidad.
Además, si las condiciones económicas determinan
los otros fenómenos sociales, éstos, a su vez, obran
sobre aquéllas. ¿Y por quién son ellas determinadas?
No se puede sostener que sean anteriores a la forma_
ción de toda sociedad. Lo que hay en el fondo entre
las condiciones económicas y los demás fenómenos s
ciales es una relación de mutua dependencia. Pero
de ahí no puede sacarse la consecuencia de que las
primeras sean las causas de los segundos.
Estas conclusiones no constituyen un obstáculo
para que se sostenga, con fundamento, que en cier
tos instantes de la vida de los pueblos, los facto
res económicos soportan solos, <...> todo el peso
de la historia.
<...> La conclusión práctica que se saca de este
ligero resumen sobre la teoría materialista de la
historia es que, si bien ella es errónea como explj_
cación de todo el contenido de la historia, ha he
cho resaltar, con entera justicia, la gran importan^
cia.de los factores económicos en la vida de las n
ciones. Al estudiar la historia de un país no puede
hoy ningún historiador serio, prescindir de exami
nar, atentamente, aquellas manifestaciones.
Otros caracteres de la historia moderna - Antes de
pasar adelante haremos conocer otros caracteres de
la historia moderna para que sirvan de complemento
al capítulo sobre el contenido moderno de la hist
ria. Nos ocuparemos brevemente y por su orden, en
la influencia que ejerce el medio físico, en la d
-76-
�ugiqtupq outs * p o i q. j x od pjjeaSo^aeD pi aquatupios ^au
aqap ou anb pi 'poiugqsiq pjiPubogjpo ei e au
as *ppun6es p¡ íopiAtA upq ig ua anb so^qand
soi ap o ojqand iap ooiugqsiq uauuexa ip aquapaoaque
oujoo sjpd un ap ooi^p^óoa6 oipnqsa iap pppisaoau pi
_jouaqsos ua aqsisuoo puaiuiud pq ^o^^pno p as^ionp
aa uapand 'pxjoqsiq P{ ap pzupyasua pi ua soipn^sa
ap uap^o a^sa opo^ ap spoi^o^^d spiouanoasuoo spq
#pzp^ pi p ppun6as pi íooisj^ oxpeui
IP pidois m p¡ ua oiuiujopaud ia a^nqij^p p^aiui^d pq
• po i j.pu5ouqa pi á PDij.P^6oa6 pi rspojjgqsiq spianosa
s^apupu6 sop put6i^o ^upapo^ soi anb spoisjj. sauoioip
uod spi p a^ua^q saipioos sodnu6 soi ua ^auodns aqpo
_anb ugroopa^ ap pzjenj. pi ^ 'ouptunq iap ^ ipunqpu oq
uaiuaia iap jo¡pa OATqoadse^ iap ugiqsano pq <•••>
_'oquaiujipuaq
ua iap o ugiopuiSp'iji pi ap onoaupsap ia puoioipuoo
* soo t do [Ovioaiauj souaiüguaj. soi K aAati^^1 Ia *ugio
diuoo anb 'ounqin ig •spoiqno^ spjnb
ugyDPiqod ap oquaoinp ia ozpqoajt ap ^
rípojd soi ^od Ppeuj^oj. *ipioiut pzanb
nqijqsip ^ ugioonpoud pi apuadap soa
n -pzaipjnqpu pi ap ipuaua6 oqoadsp
o\ 'o ¡ans ¡a c ^uj t q d iap ppppapuj pío
qsos *p^uaqpi6ui ua ugiopzinA!3 ^I
ua ^ai^ong *sapppaioos spi ap ppiA
^6oa6 sauoioipuoo spi iPioadsa ua Á
aojeía anb Piouani^ui pi ap oipnqsa
ia püjepouj pfjtcasiq pt ap spoiqs \ uagopupo spi ap pun
sa ar;b soujtCiq - ^iaogs i y pt ua ipanqpu oquaiuaia ¡g
•ETuoqsiq pi ap pppiun p[ utqaouoo ap opoiu
jaua R pupüinq Gijoqsiq pi ap oqafns iap ugiDPUtiuuaq
�la geográfica, y los cuadros geológicos; la tercera
obliga al estudio del escenario histórico, lo que
comprende las visitas al lugar de los sucesos, y la
cuarta y última, compele al estudio del tipo físico
e intelectual de los pueblos o razas.
^^ sujeto de 1 a historia - Ha variado también mucho
la manera de concebir el sujeto de la historia. Des^
de la edad media, la historia se refería siempre a
los reyes, a los príncipes, pero nunca a los pue—
blos. Esto provenía en parte de la ignorancia con
respecto a la forma en que se desarrolla la vida de
las sociedades, y en parte de las doctrinas políti
cas que resumían toda la vida de un país en sus go
bernantes. La Revolución Francesa llamando a la vi
da pública a todas las clases sociales, dándoles la
intervención que legítimamente deben tener, rompió,
de hecho con aquella tradición errónea. La sociolo
gía ha completado la obra, haciendo notar la impor
tancia de los distintos elementos que forman el or
ganismo social, y la mutua dependencia en que se eja
cuentran ios unos con relación a los otros.
~
En nuestros días un historiador no puede preten
der haber escrito la historia de un país, narrando,
solamente, la vida de sus reyes. Debe historiar la
vida de todo el pueblo, incluyendo como una de las
tantas partes de la misma, el estudio de sus gobiejr
nos.
La unidad de la historia - De dos maneras se ha en
cendido la unidad de la historia humana. Como uni
dad psicológica, fundada en la constante igualdad
del sujeto histórico, y como unidad mecánica de re
petición uniforme de los hechos. -Següín la idea moder
-78-
�*0Z
*6/Z9
/
-6Z-
<"9/i7ze 't^/eze 'ize
*
^..eujapow gpiAn u^ 'BzuByasua ap opo:}.w 'sefeq.
-U9A sns eaqos üjnpug^ome^ -eup^iaeiuv eiuoq.siH ^p euj
6ei ap ezueuasua g-| '0QV91VS 3S0P>
_ai idxa ejjpod ou epiJinbpe ez
uanj. ^ ^iaua^aLj e/Cn^ uts *saq.u3paDa^d sof e o^oadsaji
uoa ej^.uanaua as ^en^.D^ oq.uaujouj {a anb ua ciauapuad
_^ap ei oq.ueq. Jiod ^ (.oúu¡bx^ \d ua onojjesap iap *ep
iduin^^a^ui ou*pepinui^.uoD bi Bq.^nsa^ jnbe aa *^at ns
_ sa anb ^ejauab ugiooa^ip /C opx^uas o^.aaia un ubu^.
santu se^eno so[ 'ugian^oAa ap sopruij.apui sop^sa o
sauoiDisod ap ei^as pun ua ^fio^aesap as enb uauiaab
|_ap e 13ue^.sns ap pBpiun b^,,' *bjiujb^iv ^^ÍP 'sa 'BAiq.
n|OAa ap ja^-D^jBa auat^. Biao^sxq bi ap pBpiun' B^ bu
�<Fragmento de la exposición de motivos
del Programa de Derecho Constitucional,
presentado al tribunal del concurso p^
ra proveer la referida cátedra por el
aspirante Juan Andrés Ramírez, en 1906,
en el que se sostiene la pertinencia
del método histórico, enfatizando sobre
los aportes que la Historia está en co_n
diciones de efectuar al mejor estudio
de las estructuras y prácticas instit^¿
c ionales>
<> Regla aplicable a organismos en movimien
to y en actividad perpetua, la constitución polítj_
ca de un pueblo es movimiento, es actividad, es vj_
da, y como tal debe ser estudiada, no sólo en el
momento actual, sino en sus antecedentes históri
cos. La Humanidad, se ha dicho, está constituida
más por la obra de los muertos que por la obra de
los vivos. Por lo menos, es indudable que la labor
de los vivos encierra enigmas indescifrables si no
se la interpreta buscando la clave en la labor de
los muertes. El día de hoy no es más que uno de
tantos eslabones en la cadena eternamente repetida
del ayer y del mañana. Roto un eslabón, los demás
aparecen como fragmentos dispersos, cuya naturale
za escapa a la investigación. <...>
<...> Es evidente, que antes de estudiar la v^
da constitucional de los pueblos en el momento en
que nuestra mirada los sorprende, hay que apreciar^
la en su desarrollo histórico, para remontarse de^
-80-
�-^8-
ui souqosou auqos ouioa son9 auqos *js^
souopueuebue 'sodiuaiq souqsanu ap soqaaq soj ap A
seapi S81 9P spAe^q je sonbique sojqand soj audiuais
joa ap A 'eutqej o e6aju6 pepaiaos ej sofo soj aque
ajdujais uauaq ap oqiq^q ja 'euuapouj pepaiaos ej ap
eqajeiu ej e uauodo as anb sapeqjnoi^íp sapuej6 sej
ap eun oujod ejeuas sa6uejnoa ap jaqsnj <•••> ^sap
- - e p a sen^jque sej ap eiéjeqsou eoijjj ej ejeiuejj
_ejoz anb epiqjcuj uoiae^ídse eun ajqaioq ja ua aseq
jaidsap 'epezij^^PI pepin^pi U0D ^quasa^d sou eio
-ueqsip ej anb 'pepan6ique ej ep oqoequoo jv *sod
_--iqjjod scTABJixe sosouiíqsej opejpuañue eq ei^oq
$vj[ ej ap oqualüiioouoa ja A soqsaunq sajoj^a e ua6
^^o ep opesed jap oipnqsa J3 *os^aAaj ns euaiq op
_iqiqye aq anb ejjepauj ej -ugiDejqsnji ap iu eioeo
idsjad ap soqjeq aquaoieqjaio ou- snqi^jdsa soqjaia
eaed *ejjeqsaquoa e Aoa A ugiaaCqo ej
<"•*> *oquaiuji aoui ua soq
-afqo ap ugioequasa^daj oujod eiuoqsiq u^iqiueq uos
anb * sepeuedujOD seoiqsjpeqsa sej 'eoiqjjod ejqe^b
~O8o ej 'ejqeooouqa ej ^od ope^ejoe ojja opoq ^sej
-eqijiiu sauo í onq i qsu i sej ap 'seiu^e sej ap 'J^:)SK4
A euaiDueuiq euoqsiq * e ijequauie j aed A eAiqejsiD
--9í eijoqsiq 'eDiqeujOjdip-eiJoqsTq^sopeqs^ soj ap
_üQiDe¡iíJoq ej ap ei^o-qsiq : sepe i u^a s^uj sauoioeuiuj
c\¿^'~> sej A seuj^oj. sns sepoq ofeq '<••*> oipnqsa oa
t ^ j u 6 e ui un ua Aiuqnog oqDjp eq *sa oq *S0Diq.^ jocl A
P^ídos soipnqsa soj ap jeunqeu oupenD ja sa eiu
oqsiq eq *ajqeuopaaoiui opotu un ap eiDuaiD euqsanu
uejiqnuj sa eDi^pqsiq aq^ed esa ap uipu
'seuewnq sauoisiA
a:j.d sej ojueDjeqe uepand oquena ua 'ounqnq je s^nd
�Sí: todo esto es cierto, pero no proviene del
estudio de la historia sino de su ignorancia y del
desconocimiento de las leyes. <..*>
Pero, la historia -ya lo he dicho- no es respoin
sable de tales extravíos ni de su consecuencia in
vitable o sea de los anhelos regresivos que provo^
can. Por el contrario, todas sus enseñanzas pugnan
contra ellos, restableciendo, en primer término,
la verdad de los hechos y demostrando la relativi
dad del valor de las instituciones, que no deben
ser juzgadas en abstracto sino con relación a los
pueblos a que serán aplicadas y a las circunstan
cias todas que rodearán su funcionamiento. La his
toria es el mayor enemigo de la tendencia funesta
a confundir bajo la misma ley sociedades y épocas
diferentes, con absoluta prescindencia de los ca
racteres propios de cada pueblo y de los elementos
que pueden influir en cada ciclo de la vida de la
Humanidad. Por lo tanto, el modo de combatir esa
tendencia no es suprimir la enseñanza de la histo
ria, sino enseñarla bien, creando un curso supe
rior de la materia en el último año de la enseñar^
za secundaria, y dándole, además, cabida importan
te en los programas de ciencias sociales y polítT
cas.
<JUAN ANDRÉS RAMÍREZ, E^ Derecho Constitucional en
la Universidad. Montevideo, Imp^ "El Siglo 11us-~~
trado", 1906, pp. 22/3, 28 y 30/1.>
-82-
�-uas,,
pppjp
--ota
-^8-
iaiJV ep eiqppiuiaoj. pqonp pun *J(adaoq. X ^pns
oq.uiq.sui ¡a X ^poy paafip enb *Hnqtajdsa iap
X ejqou aq.apd pi,, aaq.ua sauoioopaa X sptouei
ap sisiao puaeqa pun ua *ppia ap saaoCauj spuj
piopq aioadsa p{ ap aiuaAap onqadaad ja aonp
spi ap pjboiouoao P{ sa Piaoq.siq pq <•••>
--luí
ia ^so|qand soj ap X saaqmoq so¡ ap sapppinb
puq. P
•pqoaapoupq ua
a b| anb ap Pt^sn6up ap oqia6 {anbp aqupd ua
oppoi^íqsnr pq anb X pood pjq.sanu p oppziaaqopjpo
pq anb ipnq.iaidsa ugiopquaiaoui ap aioadsa psa pes
seiouapuaq. sPAanu spq.sa ap aAPu6 ¡pui ^a ospdv
•piaoq.siH
íp soq.daouoD sns aaA{OAuasap aaainb X sPínuiagj. sb^
ap oiusiaq.aujoa6 qa apiiiPn soiupa^ipnd anb oí ap as
apq.apdp posnq puaapouj poxq.
pq <•••>
.
_ pj6oiopoq.aui pi ap ppppajp * itiPuoiDnq.
j[qsuoo Piouaio pi ap poiquj6op-03ipja
"nC pzupyasua pun,, apzii^^^ pqp^snq as
-zaajujp^ s^apuv upnp aod pppanpq.sui-
„exne iap aquaioaa spuj
uoioippaq. pi
paq.uoDH enb pi ua 'p6puouv'^P zeu^ujip
•3 ouiq.snp aoqoop * oujs tuj jap opp6apoua
la aod it6t ua epeiounuoad 'oup aaiuiad
* Ipuotonqxq.suo3 oipaaaa ap osano iap
ipan6npui PiDuaaaquoo pi ap oquaiu6paj>
-IX*
�libán, de la que no siempre el héroe alado de Sha
kespeare vuelve vencedor.
Si algo profundamente educador tiene la historia
no es tanto el tortuoso desenvolverse de las inst^
tuciones, que no siempre traducen una necesidad or
gánica de adaptación a nuevas e ineluctables condT
ciones de vida, sino esa consoladora filosofía que
surge de algunas de sus páginas y que enseña cómo
la iniquidad ancestral puede ser vencida por el horn
bre educado en fórmulas de justicia.
Por el método histórico no podemos llegar al rej_
nado de la justicia y del orden, porque él abre la~
vía de la revolución a todas las reformas. Es una
curiosa consecuencia de un método que se dice pro
fundamente evolucionista. Yo me pregunto con inqui
tud de donde, que no sea del dogma jurídico, puede
surgir la fórmula de justicia y de verdad que nos
salve de la depravación latente de las institucio
nes sociales sí la Historia no nos enseña otra so
lución que la v^olencia de los oprimidos y la bru
talidad de los Césares.
Creería haber realizado una noble enseñanza el
día que entrara en mi espíritu la convicción de ha_
her enseñado a ustedes a desconfiar de las afirma
ciones de la Historia, que desconoce, las más de
las veces, la ^erdadera relación de causalidad del
fenómeno social y a la que es necesario definir
corno la sucesión; al través de los siglos, de im
pulsos ideológicos sobre fuerzas inquietas y cam
biantes, ene buscan siempre desplazarse.
Yo quisiera que la Historia fuera historia de.
-84-
�S8-
<'¿í ^ Z\IZ\ *0l • cid ' U6l 'somg^ A ojiajjgg -y
jgJ9 *i[gi 'oaptAaq.uow "iguoiDn^.1^.suo3
gzueyasua ejqo$ 'V9VHD3dv'3a Z3N3WIC '3
• japuodsaj
epand goipqjnf eq^osoqi-q ^\ ^P oipn^sa [a ojqs anb
__g ^ uep apand ou gxuoq.siH bi anb gzugyasua gun ap
id anb ugiDg6ojjaq.ui bi sa 'giauaio gj^sanu ap eiu
-aq.giu bi sa 'sauoiDnq.iq.sui ap safqgiugA ^ sosuaAip
soijqinnbe ua opuapnpga^ ugA es anb sgDiq.jtoci sgu
^pqDOp sg{ ue ^aqqgqnujuí oqugq oq uod /f 'gqsijgnq
daDuoo s^iü ap *0DiJ9q.siq souaui ap 'qgnqag souauu ap
s tu ap /Cbij anb oq 'aq.uauigs iDajid '0S3
ap ug
s oluod PiDuaiD gq g apuodsauuoo oqgs anb
eq B ^oijadns gDiq.quD ugiDunj. gun /Cbh <"
•ouuaiqo6 qap saqgq.uaiugpunq soid
-iDuiJd soy Dpgüjjij.g upq as oujod A aaqujoq qap qgnq.
--luídsa uQijgjaqiq eq pgpiugiunq gq ue opiqdiunD gq
__es oiüOD BiiiJO^. gq se PiouaqoiA gq anb gyasua giuoq
siq eq anbuod uaiuiaD qe eioey anb sauoiDgAiaap s^uj
oip ou gqj.oq.siq gq uainb e 'ngassno^ sa eepi gq A
I/\x stnq ap euiqoqqinb eq A ugiDnqoAa^ gq A uaiui6^^
ori6tq.uv '¿^ sa oyaaq \^^ anbuod 'soyaaq ap ou-'sgapi
�-XII-
<Reflexiones sobre la naturaleza del c
nocimiento histórico y los fines de su
enseñanza, formuladas por Carlos Vaz
Ferreira en 1918, con ocasión de inco_r
porar a su obra Lecciones sobre pedago
gía y cuestiones de enseñanza un capítu
lo Sobre la eTTseñanYa de laTistoria en
<...> la índole de la historia es distinta y, en
cierto sentido, opuesta a la de las otras discipli
nas del conocimiento.
Las ciencias de los hechos materiales recogen lo
que es general, lo que se repite; precisamente en
ser susceptibles de repetición reside, en ese sentj^
do, su carácter científico: repetirse, y ser de re
petición previsible; por consiguiente, poder admitir
la reducción a leyes. La historia, al contrario, tra_
ta de lo individual, de lo que no se repite.
A causa de tales complicaciones, existen respecto
al valor de la historia en sí misma y a su valor en_
señante, dos tendencias opuestas extremas. La prim
ra subestima esta disciplina, basándose: primero,
en lo incierto y conjetural de sus conocimientos;
segundo, en la. imposibilidad para la historia de te.
ner carácter científico, precisamente por referirse
a hechos que, no repitiéndose, no pueden ser reducj^
-86-
�-Z8-
ue *zeA pq. *o^ ¿saaquuoq soaq.o soi ap epueaaj.ip ^s
gnb ua? e^piA ebaei esa ap epuaiaadxa ei aeqoaAoade
opiqes eq anb A oqonui opiata eq anb eaquioq un e souu
^ etuoq. : uqideí xuiíse eun uoo sisaq. tiu odocj un odpiq.
ue pno o[ ^od íezueuasua ns ap A eiJio^.siq e¡ ap 06
-ttuaua oujod ^aaajede uej^eq auj anb seDi^.jjo se^uap
aaaeq e Aoa eosa jaaaa ap aesad e *o^.ue^. aaq.ua *A
íOATq.eanpa ao^eA aiqinq.iq.snsui *apueab *epeuasua uaxq
eiaoqsiq ei e fAop íepiA e{ ap eaq.saetu apesuadsipui
a eaaAas ^ajqou seqaaq uaiq eiaoq.siq e^ e oaao
.
"aauaq.sos
ieaaua6 sa otuoo anb opoiu oaq.o ap o sauozea seaq.o
aod sa ',,epiA e¡ ap eaq.saeuju eiaoq.siq ©i e uaaao
anb soi ap *sa oqsa 'ugpisod epunéas ei ua uau
_-od es anb soi ap Aos oA uaiq is anbaod 'seuoiouiq.
sip seunSfe aaoeq anb o6uaq. oq.und aq.sa aaqos aeuido
ap saq.ue anb apap aod opezaduia aq :uatq eaoqv
•seoiq.guiaq.euj seiouaio se¡ e -op^uas aq.sa ua oq.uaq.ui
u^óie Aeq eq.seq- ees *saieanq.eu seiouaio se^ e ees
eiopugnuiise saoaA e íugxsiAaad A seAai uoo *sena
ap i© aq.ueCauias oq.oadse appugp seiouaio seaq.o se¡
e exaoq.siq e^ aenuiíse aanooad anb *ejAepoq. (uniuoo
sa A íeaauiíad ei eAode as anb ue soqoaq soi aebau
aanooad ugiotsod epunbas eq.sa anb uqujoo sa A !,,epiA
©I ap eaq.seeuiH eotsgp ugisaadxa e^ apuodsaaaoo anb
e saq.ueuasua eut[dtosip euiaadns e{ etaoq.siq e^ ap
aoeq anb sisaq. ©i soiiíeaq.uooua oq.sando opeí {a u^
••'oanqnj. pp A aquasaad pp souaui
_o sgui oppugsaaaq.uisap 'opesed p epeq oueuinq nq.ia
jdsa p J9AJ0A ap ejAepoi opesnoe eÁeq ei uainb Aeq
eq.seq A s.soq.siAaad 111 ^opeondxa xu * saAaj e sop
�recordar y poder narrar fiel y detalladamente muchas
más hechos que otro hombre cualquiera que haya vív^
do menos provechosamente, y no tampoco, casi segur^
mente, en la posibilidad de darnos condensada en
fórmulas, en leyes, en reglas o en consejos práctj_
eos, esa experiencia. Quizás si se le pide que narre
hechos que ha conocido en su vida, no narre más ni
los narre más exacta o detalladamente que otro hom
bre; y, sobre todo, si se le pide que de, que fornui
le las reglas que sacó de la experiencia de su vi
da, puede ser que no nos de, en cuanto a reglas, na^
da muy útil. Entre tanto, tiene una gran superiori
dad ese hombre, superioridad que no consistirá priji
cipalmente en la capacidad de dar fórmulas, sino en
una ampliación de experiencia, y en los efectos
-efectos mentales: intelectuales, morales, afecti
vos- de esa ampliación de experiencia, que se tradjj
cen, no precisamente en reglas, sino en una capaci
dad mayor para pensar, sentir y obrar con ,originalj_
dad, personalidad, acierto y altura en los casos
que se presenten.
Y bien: el gran efecto enseñante de la historia
podría ya entreverse por esa asimilación, sin necesi^
dad de ilusionarse atribuyéndole una gran precisión,
una infalible exactitud, y, sobre todo, huyendo de
la imitación de las otras ciencias, imitación que
la desnaturaliza: la historia es una ampliación de
experiencia, ampliación de la experiencia individual
que educa, insustituiblemente más que dando leyes y
reglas, produciendo un efecto, que, en estas expli
caciones, me esforzaré por "precisar en qué consiste.
Expresado todo.esto, vamos a entrar en ciertas
consideraciones preliminares necesarias para núes--88-
�-68-
ua 'opoiu ojqo ep Buiídiosip Bjqsenu uiptAip -eq.
iD sgw JBSued bjbcí *ooi696Bped Bq.siA ep oq.und
epsep equaiueAuoo 01 A- send 'se ooiq.ojd 01
9p ei opipjad o
\
-snv 9P en^eq b¡ opbub6 bAb^ ugeiodBM enb \o oiuoo
sopoeq ub^. uos ^so^bBiiui so^q.o Á sose uo^eiDBU enb
ue sodi^-Sí^-jb sojpeuj soi uBqiJosep *eiqisod o{ ue
•enb 0| opoq Á' 'eqoo^ Bq opidin^se B/^sq iebuv íen6i^
enb ^bjuo^uts buoaou bj oqijose báblj ueAoqqeeg enb
{e enb *equeiJJOD ugisiAip B| epunj.uoo 0| 'objBqiue
uis oqse A"- equepiAe se :uepjo opun6es ¡b uBjjap
j
enb *seíBjeue6 seuoiDBjepisuoo sbí ep suj
epB 'sojeunjd soí oluod sog^eq u&q •soqDeq sojqo p^p
-i{Bej ue uBipnqse • (1uqidbzí í i a id,, ep ejquiou íe uoo
_^_enb oquBq ue í'Dqe 'sejBq.iíiuj •sooiqs^uip •soDt^ji
od :se{Buosjed soqoeq soí ueqBS b ssoqoeq ep ^sbíd
BqjeiD equeujBDiun uBipnqse SBuuBjboud sose A SBjqo
SBse ^.soipeii,, ep eaqujou \o uoo
•opoq epun^uoo
__ oí enb • U9IDBZ i í 1 a id A soqoeq ue u^istAip bí :bp
_3qjeoB soueoj opontu ugisiAip Bjqo ueuodnsejd *sbujbj6
ojd sounbíB A 'sequeijjoo sbjqo !bjbío uBq A eídtuis
ubx ugisiAip ese ueoeiqBise 'BzuBuesue bí ue bij
bq.siq B[ ep oqdeouoD ^e o SBiuBj6ojd soí *soqxe^ so[
_ejdiuexs cu 'sisequJBd ejqu^ *soqDeq sose ep oqDed
sej 'íbjcu: BzuBuesue 'soq.uexujiq.ues * seuoiDBjepi suoo
•seuoixaí^ej sopun6es *A ^opBSBd íep soqueiuiíDOuoD
'soqoeq 'oaeuiijd :seqjBd sop 'equeiueiduiis A íBjnqBU
A_nuj 'Bijoq.sxq bí ue jBjepisuoD ooiqDBJd se ^szuBues
ue bí ep soqDeia soí ^ 'se oqse <aq.ueujB0i696Bpacj
" BzuBuesue
B| ep iBioedse pqsiA ep oqund \o epsep oqunsB
�partes: conocimiento del pasado, hechos, sea cual
sea su clase, y reflexiones, consideraciones gene
rales, juicios, etc. a propósito de esos hechos.
Después diremos en qué sentido puede esta segunda
parte llamarse filosofía de la historia.
Ahora, los hechos son de dos tipos: hay los he
chos especiales o individuales, lo que hizo -entejí
diendo "hizo11 muy ampliamente, no solamente lo que
hizo como acción propiamente dicha, sino lo que
pensó, lo que sintió, lo que psiqueó tal individuo
en tal circunstancia,- y los hechos generales o sc>
ciales, instituciones, leyes, costumbres. En cuan
to a los primeros, lo que nos da la historia tiene
que ser en general, en su mayor parte, una simpli
ficación, y, además, fatalmente, casi siempre muy
poco completa o exacta.
Volvamos: conviene penetrarse bien de la diferen
cia esencial entre estas disciplinas y las discipll
ñas científicas propiamente dichas: las ciencias na^
turales, las ciencias físicas, son ciencias de lo
general; y precisamente porque eliminan lo concreto,
lo particular, lo especial, lo individual, y genera^
lizan, pueden simplificar en un sentido científico
y útil, en un sentido que constituye precisamente
su valor y su superioridad como ciencias. Entré taji
to, si la historia, en cuanto al conocimiento de lo
individual, de lo particular, intenta simplificar,
seré en mal sentido: su simplificación será omisión,
cuando no alteración.
En uña ley física se condensan millares de hechcs,
todos asimilables desde el--punto de vista del cumpli_
-90-
�-16-
a^qos asasu^id reiuoqsiq ei ap aquaijjoo oj a^q
--os ^aoeq ej^pod as aquefaujas equn6aud eun ^ v,,¿9q
^-uais as anb o\ ap opeí ie ^^oip ^s anb oí X equeu
ede as anb o¡ 'euqo as anb oí sa ^nb? ¿sauoiooe ap
aijas eu^aqxa X aqueoiqiu6isui esa e 'eaqujoq un ap
ejqeuboiq ei soiueuieii oqsa e X?(I :euatnbiena
oiq eun aque opioouoo o6oigoisd un eqequnba^d as
_oTsd soqo
aq soi e oqoadsaa uoo ugxodaoxa e^^as oqsa 'estoa^d
pnqiqoexa uoo soptoouoo uas uapand soqoniii sou^aq
_^-xa soqoaq soi ap anb oqueq ua '.opezi le^nqeusap ep
aib o 'opioouoosap epenb o *ejaoXeui ueab ns ua 'uoiu
--aquí *iequaui *ODi69ioDTsd sa anb oí ap oiuisjqonuj
*oLjoni^ •asueuiAipe euaipnd *opoq ap opunqoad s^tu oí
^ouuaqui oí *iequaui oí anb eaed sesoo sei e^ei6aaue
snb aoqne un oqnq ou *eiJioqsiq e¡ ap oseo ia ua *anb
ap eioua^aqip ei uoo í^ioap uajainb safeuosuad soi
anb oí aXo as oigs anb ua ' i^jL^^d^ ugioequasaudaj
eun e sm opueno ísoqsab so{ ueA^asqo as oigs anb
ua *eoiqgj6oqeujauto ugioequasaadaa eun e aiqe^eduioo
'optquas oq^aio ua *^as ej^pod eiuoqsiq eq <•••>
• • •epeztqeuianbsa uaiq
ap sauoioeqsaqxueui X soqoaq sounbie ap as
-eq e ^s^ui opueno :eqa{dujoo aquauiíeqoq ^as ap euaiq
j^nq is ^auqtuoq oíos un ep etaoqsiq ei e^ed ouis sos
^aAiun ia e^ed eX ou 'sa oí anb 'i.eiuaqeuj pepi i iqis
Gdiüi eun oqund jeq e sa osa X ^opuniu ia ua opiuunoo
ueq anb 'soAiqafqns X soAiqaCqo 'soqoaq soi sopoq
ap eAiqsneqxa 'iaiq 'eqeidiüoo ugioej^eu ei 'leapi
_
oiiíoo *aas ejaaqap eiuoqsiq eq • • •opuaiqitüo n op
LBiüJiudns ouis '^eoiqi idíüís apand ou 'aquauíieqoq u^^
-amase as ou anb 'uaqida^ as ou anb 'soqajtouqo soqo
--eq soi e oqueno ua 'eiuoqsiq ei íXai ei ap'oquaiui
�cualquier caso, sobre el caso más vulgar, sobre el
de la vida pública, ilustre o modesta, de los hom
bres; sobre la actuación ordinaria, continuamente
desnaturalizada, mal conocida, mal comprendida, ig
norada o calumniada o tergiversada; y en general To
que falta, lo que se desconoce, o lo que se desnat^j
raliza^ es lo más, y lo más hondo, lo más profundo:
todo lo ignorado, todo lo no dicho, los heroicos sj_
lencios, lo calumniado y lo incomprendido; y esta
imposibi lidad jJe hacer siempre justicia en los juj_
cios histórico's constituye un mal irremediable.
Es cierto, pues -y esto es lo primero que debe
mos reconocer con sinceridad- que en la historia
existe lo ignorado, lo falso y lo conjetural inevi
table, y la injusticia inevitable, también.
Por lo demás ¿quién no encuentra fácilmente la
contraprueba de esto en la facilidad de ese deporte
a que se entregan tan a menudo cierta especie de his_
toriadores, de rehabilitar monstruos o de deformar
reputaciones históricas? ¡Qué poca resistencia hace
la materia histórica contra esos juegos más o menos
serios: y ese es el falseamiento teóricamente inevj_
table; todavía hay, para reforzarlo, el falseamien
to de los sistemas, el falseamiento de los sentimien
tos, como por el patriotismo, o por el orden, y to
do lo demás. Eso, en cuanto a lo individual. Ahora,
los otros hechos, ios hechos que podríamos llamar
generales -civilización, instituciones, legislación,
costumbres- son relativamente bien estudiables y
cognoscibles, y escapan, por su naturaleza, a las
críticas anteriores. <>
Ahora vendría, por otra parte, la llamada filos
-92-
�soaqo iseuosuad seq ap qaded {9 uinuitusip o uiunudns
^ uapuaiq (ioqsqoi otuoo *soqeuaqiq o) eiuoqsiq eq
9p soqosgqiq :eiuoqsiij eq ep onoaaes^p qa ua sbu
--osuad seq ap qaded [a auqos sepeuabexa seoiugqsiq
sejuoaq seq *oqdiueCa uod *saieq rseutuqoop sop seq
ap *aquaiuqeuaua6 s^tu (o oaisiuiuj^aq.apui
-ujoDui ap utqiue^. K *oiüsiuTiu^a^ap iap
ap sbujjo^ sef ap eun sa ^epuaiuede ua anb s^uj
D /C *buba aq.ueq.seq eiouapua^ BS3 < — >
•saque set¿oDeq sa anb aiqisodun o
H^IilP 0[ ua /C *s^ndsap seíaaDeq sa anb noj- o{ ua
weuotxai^aa eqseq e sepeoi^i i^uíi$ sauoiDBDn^^^ seqsa
sepoq ap pepiíieiai^q. e^apequano asaep bjbc! *a "ouísiu
-lauaqap íap ugtsuajdujoaopnasd eun uoo aquaiu^euaua6
as oqs3 "aqa *gAeD anb ua BDod^ e^ ua Ñ. eiu
ua ugayode^ ap bpjbd eq íeqe^ e^a anb tseuqo
saqeq ^od eioau^ !sauozea saqeq k saqeq uod jaeoap
anb ejuaq. eiuo^ anb reiaoqsiq eq ap soqosgq i^opnas
soq opnuaui e ueq ue6auqua as anb e ea^eq *uoaaip
--aans ouíoo ^apaons uo^atqap soqoaq soq anb ^ejqsoyui
^ap ap eq sa *eDi^jquaTD eiauai^ede uo^eiü uod as^eq
uasa^d e^nacud anb eq Ñ ssepoq ap eosaquepad Ñ eaiq
-^dique seuu eq *epnp uis *sa anb *eiDuapuaq e^qo
• * *soip
—aq soq ap eipaetii eq aeoiqdxa e^-ied aquaiueoxqsjapt
j^ououi as^etuoq u^iqiueq aqans anb oiüSiqeiouapiAoud oq
vBio o ísoueiunq soqoaq soq aquauieoiqsjapiououj ueoi.qd
^^xa e^ed etuoq soq as is
<•••> sosqeq o soqeiu seuu
qsis soq ap oubts qa *eDjeui eq sa eqsa qeaauab eq5
aj do¿ "eqos eapi eun o euiaqsis un *eijoqsiq eq jipo
qjcka eued ueiuoq anb seq uos anbuod 'q^uauaé ua 'uao
ñas anb *seqetu seqonuu seqqa auqua *A *seiouap
seqonw ^eq qena eq ap ouquap ^luoqsiq eq ap ejq
�al contrario, tienden a hacer demasiado exclusivo
en los sucesos históricos, el factor personal.
1 En la primera exageración caía el mismo Macaulay;
y es célebre su comparación de los grandes hombres
con personas que, habiendo subido a una montaña, ven
.nacer el sol un momento antes; ese sol que un momen_
to después hubiera salido para todos. De manera que
los hombres aparentemente creadores de acciones o
de ideas, serían simplemente hombres que han visto
un momento antes, lo que forzosamente tenía que ve
nir; a lo que hermosamente respondía Stuart Mili:
No es así: en muchos casos, el hombre sube a la
montaña, no para contemplar el sol, sino para evo
carlo; y puede darse el caso de que, sin la acción
evocadora de ciertas personalidades; ciertos soles
no hubieran salido jamás.
En la exageración opuesta, e igualmente extrema,
encontramos doctrinas de que sería tipo la de Carlyle: la reducción^de la historia humana, total o
casi total, al fac^or personal; la reducción de las
causas de la evolución histórica a la acción indivj^
dual de ciertas personas. La verdad,
en este caso,
es tan sencilla que no vale la pena reducirla a te
rías. La verdad no suprime el factor personal, ni
explica todo por el factor personal, y, según los
casos, da más valor a uno o a otro.
Decía que las doctrinas exageradas sobre ese pu_n
to representan también una incomprensión del probl
ma del indeterminismo y del detern^nismo, pues ni
la concepción de la libertad obliga a magnificar o
a e^a^erar el factor personal, ni la concepción de
terminista obliga a suprimir ese factor personal,
-94-
�-S6-
*je\ sa anb 'o^unse oaqsanu ua aeaqua soujepod *sapu
aua6 sauopeaapisuoo seqsa aod sopeaedaad *eaoqy
•eiaoqsiq e¡ ep aofaui oí
üs saaopeíaoqsiq soj ep pe soquaujotu A pe saaopeía
0^.STH jejuoqsp e¡ ap B^j.osoni cjapep^eA bi ezife^
-n^.Busep e^.ueuiieuaueS anb o\ sa anb 'eoiur) Bepj eun
uod op^utuiop ou 'e^uemeuqn o^ad :bziib^ouí ^ u^^quiB^.
___B3iidxe *Ji^.uas aa^q 'a^uáis ^ebznC 'bjjbu -ueuiui
P 01 ou soq.s anb ua oq.uauioiu un ua eas *sooi^.uie^
sis soius¡apiououi soi ap so^.uaujBuadiijaq. uod 'aadiueis
eaqi[ eas- aaqii nqtujdse un opueno *oq[e nb Á ou
-es nb Á osoujaan nbi osa opoq ap oiquieo ua *a
q soquaiiüioouoD soi e epuaio esp^
ap A ugispaad bsie^. ap oqoadse un aep e uapuaiq
nb A *eiouaio ap aaqtuoq oaapepaaA \b eaed otaas 00
od oqoadse ap ejbo^ouiuiaaq eun aod aquaiuieaauab uao
-ouooaa as anb seiouapuaq ísoueiunq soquaiiuioaquoDe
so| ap pnqr nujisoaeA ei A pnqiqoexa e{ ^
__aod {oqsa e opeban eM 9s) aequasaadaa e íe
buí eioueio e[ e eqseq saoaA e ^oibgioiq eiouaio ej
^e efaen^T5^ ^ ^etouaio seaqo se¡ e eoiagqsiq eio
ueiD bi ubiiujisb e eo^jquaioopnas eiouapuaq eqaaxo
seiaoqsiq bi ap -e^osónJ- ^1 ^P aqueasiej. o e^s^api
-ouom epuapuaq ouioo aíqeiounuap S3 opoq aaqos a
*u9tooe ap saaoaoe.^ ap
!.jQiDBiniünDB o ugtoesuapuoD esa uequasaadaa anb seuos
^eq sbi b sesneo ouuoo opueaapisuoD lesneo ugiaae esa
aiueujGSioaad aesaadxa sotuapod ofgs A '{epedsa ea
-auEiu eun ap sepeuiquioo A sepepiünoe sesneo ap ugp
-esuapuoo eun o sisaqup eun equasaadaa 'ouisiuiuiae^.
-ap osoanbia siu ^ap oaquap une 'euosaad eun anb eA
�-nseñanza de la historia. <>
<.,.> podemos empezar por señalar en la enseñar^
:i3 de la primera parte de la historia, o sea en la
enseñanza de los hechos, lo que en este curso nos
hemos acostumbrado a llamar degeneraciones patoló
gicas: hemos procurado mostrar cómo hay, diremos,
una pedagogía mórbida -como hay, por ejemplo, psicc>
logia mórbida- hay una patología de la pedagogía; y
a propósito de la enseñanza de cada materia, hemos
hecho notar sus enfermedades y degeneraciones; en
la enseñanza de ia historia son comunes, desgracia_
d a ni e n t e.
Primero que todo podríamos señalar la que llama
ríamos degeneración militar.
El que observa cuan extendida está esta exagera
ción francamente patológica de la enseñanza de la
historia, el que se pregunta por qué y con tal in
sistencia se tiende a hacer, en tanta parte, de la
historia militar la principal enseñanza; el que se
pregunta por qué tan a menudo eso es lo que más se
enseña y lo que más se examina, no encuentra expli
cación,
<.. ..> es el caso que muchos profesores se han
^costumbrado a ensenar como ío fundamental de la
historia esos detalles de batallas y su discusión
militar (en un grado que no corresponde a la ense
ñanza secundaria sino a las academias militares)
Otra forma un poco patológica de la enseñanza de
a historia es lo que podríamos llamar la degenera-96-
�.
-¿6-
soqoaq so^ e oqoadsaj uoo :^s ejoqy
•seueuinq sauotoeíaa se|
ua eiDiqsnfuí opuejapoui o opuaíqiqut *exouejeioqut
opueidu¿aq :aquaijjoo epiA b¡ ap soioinf ^ sauoioefaj
sei Bjed ouxs 'sooijgqsxq sotoinC soi eued o^gs xou
__ ugiofsinbpe Bun 'pepijoiJadns ^un j^^uasajdaa o%
uaiiüi^uas asa pn^uaAní? ej ap ugtDeonpa p¡ ua ant^c^
¿o^sa a^u^^jodují sa gnb do¿1 ^saíqisod s^fDiqsnC
-ut e sopeuapuoo a^uauiíeqei ueq ugqsa * soDi6gtO3tsd
^oqoaq soi ap bidub^ouSi jod *soDi^gqsiq sopinC sot
anb ap esoao¡op Á aqsi^^ eiDueqsunojio ^sb eo[Jip8Aa
uts *aquauj^q3aj saquauiBjaauis 'soq^aj-a sns sopoq ua
.;.iiuas jeaeq ^ jaaouoD ^aDBq *ouiun|8 ¡e ut^uas ^ao^q
sa -a|q^n^.i^.snsui ugisiuj eun auaiq eiao^siq ap jos
-a^ojd ¡a anb a^uauiíBaj oa^o o^und aqsa ua- ejaujiad
b'í anb aqueqjodun stu une *ugisilu epunfias e^ Á lopp
-ouoasap sa anb oí ap /( le^n^aCuoo sa enb oí ap uní
--jsojaA sa anb oí *aiqeqojd sa anb oí ap o^aio sa
anb oí jinbuiqstp é jeuasua *eiouaajo ej j^npejb e
jeuasua tesopnp /( ieanq.aCuoo sa apuop ^ne *8sopnp
ap A lean^afuoo ep auaiq eijoqsiq e¡ anb o[ jiquas
jaoeq ^apuajdüioo aaoeq sa Bjatuiad ei :oumnie iap
bi ajqos jin^ut uaqap anb saqueqjodiut
s sauoisiui sop ugioae ns ap aqjed eqsa
ua auatq josa^oad ¡a anb 'a^uainbisuoo jod *ae6aj6
-b -soujaqap oigs A 'opiquas ^q ua ezueuasua aaoeq A
Bujejbojd jaoeq *soqxaq jaoeq ip^j sa ^aoeq ap \io
-1 sa oqs3 "ezaqjao ns opuenpeab Á opueioaade 'son9
?p ugiooaias euanq jaoeq e • saienpiatput soqoaq e o%
^bi a ub *aonpaj as opo^ * aquatiíiejnqeu * sauoioeaabexa
_ spjqo A seqsa sepeuiüJip A *soqo-ei| soi ap ezueuas
ub ei e oqueno ua *sa oqsa *oqund aqsa ua a 'souejaq
os soi ^P eiuoqsiq B{ b Bijoqsiq ef ap Bzueuasua bi
ap leqoq isbd o leqoq ugioonpaj ei *BDtqs^uip ugto
�;oe se conocen relativamente tan bien y cuya ense-~
^riza, es obviamente tan útil, no hay problema; baste
^^cir que esa enseñanza debe^ por razones comprend^
es de todos, ocupar un lugar muy importante. Expre_
reo todo lo cual, podemos, pues, pasar a la ense•::nza de la segunda parte: de la filosofía de la lis
•-'•ría, si queremos llamarla así; más llanamente, de
es juicios, reflexiones, sentimientos, etc., que
^scita la historia, y que nos auxilia para determ_i
-.-.r sus efectos instructivos y educativos.
<...> En este sentido, sobre todo, tiene la his•';^ia un valor educativo de primer orden e insusti.uible; y, dentro de esa ampliación de experiencia,
o que vale más espiritualí^ente, es esa capacidad,
ue la historia produce o desarrolla, para compren
^er y para sentir diversos estados de espíritu ade¡ás de los que son vulgares en la época en que se
ive. Puedo ser, así, partidario y defensor del gran
alor educativo de la historia, aun sin tomar exage
•adámente en serio la mayor parte de los sistemas
eudoc ient í fieos , seudosociológicos , etc., que se de_
ienden o preconizan con el nombre de filosofía de~
a historia; tanto más. ya lo dije, cuanto que no
oy gran valor a aquel argumento, contrario ai efeco educativo de la historia, basado en la suposició^
: que tenderla a volver hacia atrás el espíritu y
^ipnotizarlo con el pasado. Este efecto no se pr_o
..ce en el que aprende., cuando la historia viene, co
: debe venir, mezclada con otras disciplinas ment_a
•• s. Ni es, siquiera, un efecto del aprendizaje de
a historia, sino de cierto excesivo especi a I ismo,
^e no se produce ni en alumnos, ni en verdaderos
rotesores, ni en los historiadores superiores, sio, cuando más, podrá ser en esa especie de auxili^
-98-
�-66^_oqdujefa uod 'oquaiuuioouoo- ezueuasua eq ua ueziuoo
aad as anb soipeuu soi sopoq uod asuauaqqo sp oíoinf
__- a a d uis * [ e n o o q ^ o p e s e d ^ap s o p o j a a d uoo ' s e o i a g q
siqseoodg seq uoo ouiunqe qe 'aqqisod oqoauíp sg^ ^a
'oqoequoo ua ueuod 'oueiuiud ¡sajediouiud sotpeuj sop
uod 'opoq. ajqos 'esueouoCe ep eq ¡nbe enb 'ieq.uaouej.
opeiuen sotuaq anb ugiooe e^ auaiA 'eiooqsiq p¡ ^p
epeiBeu ezueuesua e¡ ap s^iuepe !(eruepunoas ezueuas
-ue e 1 epoq. ou ouad *a{qipui3se^dujr
* siuis ¡q.ueq.jodujt
'aiqesuedsipui ze^ !eiuepunoas ezueuasua eq ap ze^
eun anb sai sa ou 'saseqo seqsa sepoq ua opeiiouu
_-esap soüiaq anb oqdaouoo qa unbas 'anb} epeq6au ez
ueuasua eq ap s^iüape 'ezueuasua eq ua 'aq.uain6isuoo
uod 'a *eiuoisiu ap uednoo as anb snqquqdsa sapueub
soq uoo oq-oauíp 0q.3eq.u03 \^ aonpoud anb eqouanqj.ui
eq 'snq.iujdsa sapueub soq ap o^oa^a qa 'opunoas taq
-uaujeqoauíp sopiques 'opesed qap uiquas ap Á uesuad
ap sopOLU soq ap 'seoiaQqsiq seoodg seq ap oqoaqa \d
'ouaujíud :saqequaüjepunq sesoo sop ^"bh *ezueuasua ns
apoqdeouoo ouqsanu u^ qeuqueo sa anb oq e BAaqq sou
eiuoqsiq eq ap OAiqeonpa uoipa qep oqdaouoo eq$3
_"uaiiíaq anb ep
e_u /Ceq ou jq\/ •seuiqdiosip sgiuap seq sepoq uoo epeu
iqujoo uaiq eijoqsrq eq ap ezueuasua eq aonpoud anb
s_o q uoo s o q o a q a sosa a 1 p u n q u o 3 anb e q o u o a a d \ s a q
equaiu seuiqdiosip seaqo ua epeqiiuiq ug qoezi q e qoadsa
uoo uaonpoad as omoo 'saaoqaadns ou soqoaqa aionpoad
etaoqsiu eq eapod 'seqs1 re 1 oadsa ap aseqo eqsa ua
J^ \ x^id'ó^'ú^ apugiunaa eq eaed 'aaainb as is 'saqqes
uadsipui 'sooiis^qiqn 'obaeqiua uts 'saaeqqixne ^soiq
--es sapueao soq Á soaapepaaA soq aquaujesioaad uos
ou anb 'aqqeqap ep saaopeEeqeaq 'seaeiqixne eqis
-aoau ^ eziqiqn eioueio eq -sgoiap seq sepoq ua oiuoo
euqqdiosip eqsa ue Áeq soq anb 'eioueio eq ap sea
�de los productos artísticos, monumentos, etc.- se
obtiene, sobre todo, por la lectura directa: la lee
tura directa de documentos, obras, discursos, publT
caciones, libros científicos, religiosos, etc. de
las distintas épocas. Y, segundo, el contacto díre<c
to con los grandes espíritus. Venimos siempre a las
mismas conclusiones: también en la enseñanza de la
historia como en la de la literatura, es ésta una
de las misiones que la enseñanza no puede de ningu
na manera descuidar.
Primero, decíamos, lecturas directas de las dis
tintas épocas. Por más que se expliquen en resúme
nes, en textos, las instituciones, las civilizacio
nes, las costumbres, las tradiciones, y por más que
se intente dar una idea de los estados de espíritu
de las distintas épocas, eso nunca es, ni remotamej^
te, tan vivo, nunca será comprendido y sentido como
por las lecturas directas.
Esto sólo puede apreciarlo bien quien lo ha exp<^
rimentado. Yo, por más que explique, no lo puedo ha
cer sentir sino al que haya hecho esas lecturas, aT
que haya sentido esas sensaciones que hacen revivir,
aunque sea débil y apagadamente, estados de espíri
tu, que amplían, que ensanchan nuestra experiencia
y que, por reacción positiva o negativa, nos mejo
ran.
<...> Son, por lo demás, los grandes historiado
res, casi los únicos que, fuera de las lecturas di
rectas, de los documentos de la época, pueden hacer
nos sentir el espíritu de épocas pasadas. Digo casi
los únicos porque, además de los grandes historiad^o
res, pueden contribuir los literatos. Pero aquí hay
que entenderse bien. No pienso tanto, p.ej., en las
-100-
�-ioí-
^ \b :aqueiüeuen ^?^ •eA iqa^dsuad ej sa anb *¡nbe eq
uequodun oiiDaLj un ap ueAiuap anb se{ 'oiduiaía uo^j
•eiuoqsiq \ ap ezueuasua e¡ auqos se ^eto
-adsa seuotqsana seunoie uod soiuejueutuiuaq euoqy
<•••> opiquas ¡eq ua asueaeq eaatpnd soídiuafa
jod *oye jod oíos oun 'oíaiauafa unoie anb a^qísod
sa ^o^n^osqe ua asjaaeq epand ou anb ap cunSas ^oq
-sa on 'ei^^punaas ezueyasua ua aquaw|equapTDut une
iu as^aaeq ejjpod ou aquaiuaíqisod anb ^odajaiq oqueq
_ eqísaaau ^¡ajiíp ueq ^X sa *js 'oqsa ouad ^exuoq
s 114 e6eq sena au.qos anb eued saquan^ se x uoo oqaaa
-ip oqoequoa ub aquetpnqsa je aauod '^oiaadns opeub
¡a ua etuoqsiq p^ ap je^uaiuepunj. K oaid^q oíaiajaCa
¡a S3 "saíeuiDijio soqxaq soí aaqos eiaoqsuj uiqíjiosa
:jaqes e *eiuoqsiq ei• ap uoiuadns ezueuasua ef ua
^eqidea sa anb 'ojaauaq un ei^epunaas ua etjoqsiq
e| ap ezueuasua e[ ap saiequa^epunq soiDiauaCa so{
auqua obuod ou ugzeu esa uod a^uamesiaaud *eqsa ua
uacpa ou eA anb euan^ ap seoiqo^ud Ae^ 'eiuepunoas
2\ ua uoiuadns ezueuasua uianpouqur ap ejueiu eun ap
ouíod eu^ns tu 'oaua 'auabexa oA anb sa ou <•"•>
<—> • os
[eq ua asuaojata apand anb 'soqeuaqij soí 3P u g i o d t j.
ap A uQioeooAa ap eiDuaqod esa ap asuepuenb anb Aey
s[e.jaua5 ue soaad í sa {euoisaqoud sauopeiuoqs tq soq
--uaia anb ' aquaiuzea íqa s^uj zaA eun6{e * aquauizeoiqa
ueq ofu ¿q riuseuq uapand cseaod sej ap nqtujdsa o
_opeqsa {a urquas ap saoedea uos 'ejqedtijis ap sapeq
[noeq sns aod o soquaiujpouoo sns uod anb soqeuaqn
* s e j q o ap asero esa ua * z a a eun6¡e 'epnp u r $ 'eood^
ap euanq sisaqgdiq uod seqiuasa 'seaiugqsiq se¡aAou
�país en que se enseñí
<...> Si la historia que se enseña en un país y
la que se enseña en otro difieren, es, en parte, sin
cuda, per razones análogas: por falta de buen c o n o o_
^iento o por desfiguraciones de los hechos; pero en
otra parte esa dife^encia es legítima e indispensa¡: 19. Según la perspectiva, Id historia debe diferir
por posición y per selección. Aun en el caso de que
los hechos conocidos fueran los mismos y aun en el
caso extremo de c¡ue f¡jer7n apreciados del mismo mo
co, aun ds í , la sel^cción q u e cebe hacerse sobre esos hechos es distinta. De manera que no debe haber;
pedagógicamente, una física francesa o una física
ing1 esa, etc.; pero debe haber una historia francés
y una historia inglesa o de cualquier otro país: ure
Historia para cada posición, para cada nacionalidad
lina o *- las o r i m cv' a s o o n s¡^ c u o n c i a s o u e resultan de
c g u i da r a i 3 ur5 or 1 c a es e i a osu rcjo que re su i ua gs '•< e r a 1 m e n t e ci e la wdnera como se suele aprender Id
historia europea eo países sudamericanos. <...> que
^osotros estuc i emos la historia europea por libros
europeos, genera-mente, todavía, tomados de un país
:-• 71 c : que noc creares, por tova parte, en la obliga••• ido 7 e a ¡:, r e n d e r : 7 s m 1 s m c s c c o i o sos hechos que el
7 i c i c o c p r o c d r .. per o o o nosotros; y que, al mis m o
i, ^. ¡.-. •. p o-, ¡n i r g u o o j ^ i i ü .^ c d b o o por u na ^ o ¡ 3 v e ¡i a a ^ 7 ,
u ::;s condenemos a vener ce j a historia mundial una
v s} 7 7 u r¡ 1 1 a 7 eral, incompleta, más o menos falseada
e • •:• r o p ••;. r c 1 : n ex^ ?;• p 7 o rio caso insuficiente, es u n
O '• 7 I) 7 3 i M 7 v • ; i i ^ •••; f j '; 1 7 ;;
j : ; S f i M C 8 C 1 Ó O G 1 Q U Ú C .<...>
v - ••:• • i: c • t •- d: r :•. '••...; v ^ucho m d s ce la misma clase.
5;u que,;, un libro de historia mundial hecho aquí.
�-0í-
S?W ¿pepaaA ej 'ugioednaoajd eoiun jod *ena
ua ugiqsueq jeueq. soiueqea? ¿osea oiustui ^a ua opoq jep
gq.se [euoíoeu eijoqsiq eq? ¿seun^iosip sguiap se¡
ua oiAqo sa oujod *aeu riuop uaqap 'eatqjjo peqaaqrf 61
e 'pep.jaA et e oqntosqe oqedsaj te oqund enb eqseq?
teuopeu eiaoqstq ap esopugiejq. :eq.uein6is {a sa /C
íoijas sa anb oun (sof[3 aaqua ^ /C ísojqo /Ceq 4oiq
--oiBD ua 'oaa^ *euiaiqoj(d Xpq ou 'osa u^ *ienq.iJidsa
upioeonpa joCauj e[ gjeqjnsa^ ¡eno o{ ap 'aquauia^q
-i\ u^tqujeq. ueqant 'aquaujajc t [ ueuiqtuoo as sepunoaj.
seiouepue^ se¡ sepoq. anb jeCep anb /^eq eq.ueiuiBjnq.eN
<•"•> *n^D ^ eiaas pjio eunbuiu ezuBuesue esa e
j_euipjoqns e e6Ttqo ou 'eidoad Bijoqstq et pepipunq
ódú A pepa i jas *joujb uod 'eq.ueujpi {dtup euesue as en^
:seiupj6ojd Á spzueuesue spjq.o se^ sepoq jpzjjetod
o jpuiiuop aqap ipuotdpu pijoqsiq ei ap ezupyesue p¡
__anb opiuaqsos ueq sauainb ap ugiaejaDexa p| oaapep
j_3a oun eqiosns oq #spuietqojd sojqo /Ceq oaed *aiqxs
od uQiDOijqsaj iu eqndsip uis '¡euoioeu eijoqstq et
p teuoiodaoxa e ioueqj.od¡jji eun uep ao opxquas ra U3
¿eqs 11 euo i oeu -pjqpied ei jeafduia ajeinb as is- Ñ
teuoíoeu jas aqap 'oedojne sjed un eued eadojna p¡
ouíod 'sojqosou eued eueoi^atL'e eijoqsiq e¡ opiquas
^nb ud? pjoqy * t puo i opu eqsi a ap oqund un Á as pjq
eun jeueq equamesozjoi aqap tequauiquoa eijoasiq p^
Ñ 'PAiqoedsjed e \ s e uj une a u o dui t es \ n b v * s o u i q s a p
soj.qsanu ap ^jiueAjod [ap ugiDDipejd jeqpq epend oq
-ueno ua lÑ ^sauao^uo sns ap 'aiuauíquoo oaqsanu ap
'ejqsenu eiaoisiq ^t ap oinnqsa \d ua aquauiteioadsa
s^iü equasead sou es u9^qsana et 'oaeta sa 'ejoq\/
•eqsiA ap oqund t9P PeP I íeaaqe¡tun et
ep e^jeqjeqit sou ejduuets 'sopet sopoq caed souje^jaA
:seuequeA seqonuj uoo uoioisod eun 'souauj oj jod 'ejj
ep sou íequeuiuue ahuj jopeijoqsiq jod eaanq ou anbuns
�mente todavía: ¿hasta qué punto estaría autorizada
la enseñanza a modificar, o desfigurar, o callar la
•ardad para servir fines patrióticos? La crítica
¡el propio pueblo, de los propios hombres ¿debe ha
cerse aquí también a base exclusiva de verdad, con
; a única preocupación de la verdad, y esa preocupa• ion puede y debe llevarse a la enseñanza? Y, si se
••iere reóucir esto, todavía, a menos palabras: ¿Es
lícito en la enseñanza de la historia nacional, des^
•igurar hechos u omitir críticas con un fin patrió
tico?
Dos tesis podrían sostenerse aquí: la tesis déla
verdad absoluta, completa, y la opuesta, sin perjuj.
cío de una tesis conciliadora, preferible, que con
sistiría en reservar el estudio crítico para cierto
evado de la enseñanza, en espera de cierta edad, de
cierta experiencia de los alumnos.
Ahora, si la enseñanza ha de acabar por ser abset
l^tamente verdadera ¿desde qué momento? Se resuelve
por grados de laenseñanza.
Ahora, para completar lo anterior, no está demás
advertir que la doctrina deliberada, consciente, de
'^isear o de omitir la verdad en la enseñanza de la
historia, con fines patrióticos, no necesita v i o 1 e_n
'.:r a muchos tanto como pod^ía parecer necesario, ~
^^r cuanto tiene un sustituoivo práctico, y es la
condene i a natural de los hombres de cada nación a
•ca^ sinceramente su historia mucho más favorablemen
fe, más heroica de lo que podría parecer a un espí-"
•,'• i t u crítico muy frío e i m parcial. De manera q u e e s a
••:área de arreglar la historia para que su enseñanza
sirva los fines patrióticos, la realizan casi todos
_ 1 0 ü. -
�~S(H-
~end so^uaio ap osau6oud iap aseq ef e^nqi^suoo anb
•^p^zn^^piAtpui sou^uj euqo esa 'eunupue souaui o s$ui
eaqo esa R íjeiDos oí ap aseq e 'OAiqoaioo oí ap
^aseq e ouisi^ot jqed ia ueuexa anb uod euqos ap eud
iats auaiq saienpiAipui saou^q euaiAn^ ou anb eiaoq
siq e^ ^od optoauÓAe^ oood ueq oiqánd un
*eijoqsm ei ap ej6o6epad epip
^jeui eun uod saoaA e sopeqndtue 'a^uauiíeíoi^ia
je sopeDoqau anb seueujnq sauoiaoe^jaduii sns uóo sáu
--opeonpa siu vsapueub sm -*soDiq^duiis sui ueq^nsau
sounO^e :osaoxa uoo soiunnd ap euainbis pepiseoau
^\\ ou *.eq.uauiieiDi^iq.je so¡jepueu6e ap xú *soiji6uij,
ap pepisaoau /^eq ou ísaueqin^ ^^5 ^n^ aquamesoz
^jo^ uauetq. ou anb seuqeied ei ap on^me optq.uas ¡a
ua saou^q'uauaiq. soiqand soi sopo^ ¿seo -s.oñpiAipuí
ua uesuad e sa eiouapua^. ej enb e>C R- opoq
iiq asa
^anb uoo -euqos ap auata ^- auai^ óiqand opo^
n
uauj ei ap pepisaDau uis *equaujeDi^D^Jd anb oauo *js
osa 'ouad íieuoiDeonpa uqiddb ei uod upioeiiexa e^.
-jaiD eqseu R ugioepi iosuod e^-uaiD *osaudxa OAi^.irsD
oiuaio e^.isaoau *ouanq ^a une *ouisii-oij^.ed ia anb
íoios osa ua uei^ ope^uaDe a^uauie^aidiüoo oaua
ou oua^ 'jiaia uaDauaui anb sauoioeu se] *ejp Áoq
p
auqos íueqeqoadsos ou^zinbanb ouisiioijq.ed ap
>;do^s un *eüjje eidoud ns ua ^puo^ oidoad ns ua ueuq.
^ uan^ua *ueqisaoau oí opuen^ sgui R sauoioeu sef ep
puis :jp?i sa *eijo^siq e¡ ap ezueuasua ei jod oiu
^ap oAinno asa e o^uen^ ua *sujap o^
•{SOSBD ODZOUO3) *{'*•SAaj I ^ U8DII
S0Aiqe6au sn^iujdsa sounbie anb ap osed ap oí
p *oiDintjad ui$) a^uaiuejaouis R a^uaíDsuoaui
�blos, que los ha levantado por la acumulación, por
el residuo de tantas vidas, como se levantan las is
las de coral; ese trabajo bien entendido, bien ej^íla
lado por una pedagogía que no tiene aquí otra tarea
que la de ser verdadera, noble y sincera, puede te
ner quizá un efecto aún más educador, aún más enma
blecedor que la utilización exclusiva de las perso
nalidades y de los héroes, a los que en algunos ca
sos es difícil librar de cierta teatralidad y de
cierto artificial ismo.
• Y, finalmente, otra nación menos favorecida aún,
que no tuviera un pasado educador, se encuentra to
davía en condiciones, siempre a base de verdad, siem
ore a base de sinceridad, de labrar y de formar y
de exaltar los sentimientos patrióticos, aunque sea
solamente a base de porvenir; hasta es cierto, a ve^
ees, que el exceso de pasado, que la carga de un pl
sado demasiado heroico puede abatir, inhibir. Un pa_
sado demasiado grande, no diré que ha motivado cie
tas decadencias, pero, sin duda, en ciertos casos,
las ha agravado.
Hasta un orgullo especial puede salir de ahí. Del
mismo modo que en los hombres hay dos clases de or
gullo; del mismo modo que en tanto que algunos se
envanecen y se exaltan con el pensamiento de noble
za de sus ascendientes y otros se envanecen y se
exaltan por un sentimiento contrario, pensando que
^jí^nen de la nada, Que sus padres no fueron nada y
use ellos son y serán, así también, no sólo al orgu:
; lo sino hasta la exaltación envanecida hasta el e:x?.
tremo puede irse en las naciones a. base de esta otra:
exaltación del patriotismo, a base de porvenir.
Sin duda, la mejor base para la educación patrió
-106-
�-¿oi-
<*9/6m ^6
'¿H '9H
/Zi 't/0l 'Oi/BZl 9/iZl *dd ^ 961
(oquatuaídn$) HXX 'soqipgui 'V^I3^^33 ZVA S0~!¿íV3>
•jiquaiu ep pepisaoau Aey
J1IE euainbts iu 's^ujap oj opoq ue owoo bi^o^sim ua
^zupubsub ei ua onojjesap jo^puj un uod •le^.uatu on
ojjp-sap jo^euj un uod o^sa apueA bA :ueuasue as anb
seDisj^ o ssdiuiQuojq.s9 saAaj sapueu6 s^¡ ap sapepaA
-[es se[ o *oídujara uod 'sauoiodaaxa se[ jeyasua ep
pepisaoau Xep ou anbaod ugzeu püjsilu e{ jod biubujijcí
_ezuByasua e[ ua sa¡euoi3eu saoa^Lj so^apepuaA a^ sap
ubj6 so[ 3P sauoiDoa^^aduji seuanbad se[ ueuasua ^nb
j.ed ¿eq iu pepisaoau ^eq ou :a^.uauuiB^.uaujepunj. euas
_ua as nip 'osanj.6 ua euasua as niB íeundiasip eu
nbuiu ua epiA e¡ ap soye souaiuiud soi b tu eijeiuiad
ezueuasua e[ p ji aqap ou eui^ A epen^^-9P ^ai^j^o
BI anbuod a^uaiuaidujis ouad *.butj. A ppBneq.ap eoi^
-jjo e{ ^il^ ^ ^T aqap ou 'epnp uis '.soye so^aiinad
so { ap 9[ 'erueiüiud ezueyasua e[ ap e[ ugTOOijq.sa^
eun oiuoo uaoaiqe^sa oiuesaoau eas anb euatnbts oauo
ou A 'pepuaA eand e[ ap aseq p ^euainb as anb zeoij.a
0[ opo^ *zpoi^a eoiqgiuqed ugxoeonpa auduiais asuao
--eq apand anb *souatu oí uod oquais 'obuaisos oa
'd iu
-aAuod [ap eiSTíüiqd.o oquaiiuiquas [ap A pepuaA eund
B[ ap aseq e ejiqoí.jqed ugioeonpa uezu^ou audiuais
u^upod *sas^ed souqo p ueaeqie^ soquaiuaia soun6[e
opueno une oaad "''osa opoq soiüauaq. • • fa *d
souio
s"mj í uíuaAuod sopesed ap seuiape 'uauaq ua A *saieio
os saquapaoaque uauaq ua 'saueqin^ ou A saueqin^
csaougi( uauaq ua :opoq ueuiqiuoo uapod ua gqsa eoiq
�-XIII-
<Críticas formuladas por Luis Enrique
Azaróla Gil. a la labor historiógraf^
ca de Eduardo Acevedo, a pretexto del
decreto del Poder Ejecutivo del 30 de
mayo de 1933, por el que se dispuso
constituir una comisión con el cometj_
do de "revisar y corregir los textos
de historia de la República, en forma
que expresen los hechos de la vida n
cional en su expresión más veraz">
Los gobiernos del Uruguay, la Argentina y el
^
sil acaban de reconocer en documentos oficiales la
necesidad de proceder a una revisión de los textos
adoptados en sus respectivos países para la enseñar^
za de la historia, a fin de depurarlos de inexact^
tudes que deforman ios hechos del pasado y de jui
cios que predisponen el espíritu nacional a la ad
versión hacia otros pueblos.
Si la acción oficial se ejercerá acerca de obras
que sirven de texto en los establecimientos de edu
cación, la crítica debe cooperar al propósito ponien^
jo de manifiesto los errores contenidos en libros
le historia que, sin revestir aquel carácter, circuí
ían entre el público y son consultados por profeso
^es y alumnos. Entre aquéllosse hallan algunos de
que es autor el doctor don Eduardo Acevedo, especiaj_
lente los titulados Anales históricos del Uruguay,
luyo tomo 1 ha sido publicado en los Anales de Ta
-108-
�-601-
pq A ^ojuaoeq opiqíujo eq opaAeoy uoqoop 13 •<
Bijoqsiq ap sajequaujepunj. soqund jeoiqjqoau Á
--epe ap soipaui soj eoueofe ns e ejuaq opueno
s¡ opponclncí ^M opBAaoy uoqoop {e 'soue oouto A eq
uiauq souji^.iD so¡ ua eppnpoad |p^.uauinDop ugiaeujjoi
;í esoidoa pi ap ejoaaso as anb ua eqaai eun ua e^qo
ns 9iqtJDsa zneg is o^ad !<•••> oziq o\ ou ^zn^g
u9pp6iqsaAui pun e spjjaqaujos uis sauoio
sns jpqdaae a¡qisodují sa anb ap epnp /(pq ou
sppansqa uoo etjoqsiq \ ap pepiuoip ej
ou^zoq anb ap 6sns6uy ap o^pad uop ap
upia^snoe e^ jiq^^diüoo uis 'eaaubpn^ apua/(a{ ef A
oaipj^aA oqaaq {a ueuuaqie anb B| ua esoud eun gñd\
_ sou ouezoq 'oqeijseoapua ib pepuaA bi saaaA seqo
nuj 9Oij.ijobs A osuaA ua soqp{aa sns giqíjosa son9
ep oun6iv •íeunqeüajqos o¡ ap seqsipuebedoud uoj
'anj.-*sosoi6i i9^ -eunsuao e^ ap uofejquoo jap uoaaio
-au.eo A sa^eb^nA sauoiaipe^q ua seoiu^aa sns uouea
^dsui sauoqne sofaiA so^ anb oqueno ¡biuoiod eiuoq
siq ap ueqeuq ¡e aiqBsuadsiput s^tu oqueq sa l
--noop eoiqjjo ap A eiAaud esindiooo ap opoq^ui ¡3
íq
ap u^tsboo opiuaq B^feq ou anb uopebiasaAUT ^eq
01ueiunioau 1 o sopeaeqii9P saaoaaa aauaquoo o epeu
-ai¡npe asueneM a pan tí anb 'a^uanj. eun ap oquaiuiei
Vuas ¡a aquaioiins sa ou soseo soqonuj ua A íugioez
Tiqn ns ap saque o¡;jeo 1 j.iuaA j.aqsauaiü sa :oqoaq un
aujJiqB uoqne un anb eqseq ou 'eiaoqsiq U3 <•••>
< — > -saquaiuiq saoaA b *'sopeo
CAinba soTOinf ep A sBDipjjiaAui sauoxsuaA ep epeb
'•• [6 as a A s o 6 t uíb s o [ qand e 1 oe q 11 qs oq o 1 jaq 1 j o un
lounua *oqoauqsa olüs i jbuotdbu ap oquaiiuiqu^^ un ua
^oB^ídsui ^euqo eqoíQ *Q^l oN ebejqua *pBpxs^aAiun
�jjesto en descubierto los métodos de que se sirve
cara escribir historia colonial: la recopilación de
versiones estampadas por otros y el resumen fácil
ce producciones ajenas.
<...> El hábito de verter juicios cuotidianos S
ore toda ciase de asuntos de mera actualidad le ha
persuadido de que su pluma podía abordar también la
exposición, la dilucidación y la crítica de valores
Históricos. De ahí que haya incurrido en dos erro
res: el uno, no creer en la limitación de sus fa
cultades; y el otro, juzgar a las ciencias histórj_
cas corno susceptibles de ser tratadas como simples
relatos bien o mal fundados y escritos. Este crit
rio evidencia que el doctor Acevedo vive atrasado"
de un siglo; y si para ^convencerse de ello no bast_a
ran-las inexactitudes de hechos y de juicios que
quedan demostradas, podría añadirse una comparación
de su caduca escuela con la de los filósofos y so
ciólogos que han transformado la doctrina, los mét
dos y los objetivos de la historia.
Nuestro país se acerca a la etapa cultural en
que se hará ciencia auténtica, y a ese advenimiento
debe contribuir la crítica con un firme propósito
^ectificador de yerros y de hombres.
:.UIS ENRIQUE AZARÓLA GIL, Las Herejías Históricas
:!el Dr. Eduardo Acevedo. Buenos Aires, Librería y
SILa Facultad71", <1933>.
-1 10-
�-uooe souq.0 soi ap bi anb ugiouaqe s^uu fuaoauaw ?u
*opeoi^iu6is i^upuaq ou 'soueotuauje sasjed souq.o soi
a^ bj X sopiun sopeqs^ soi ap etouapuadapui ei *es
_aoueuj ugionioAay ei uoa o[Did olusiuj un ua BpgDt[d
xa *B/(en5nan eiauapuadapui a ugianjoAej B| ap
-siq e¡ rBJ9ueui B3i^u^pi aa 't^uoiDeu s^aa^u
ap u^^aaajBD *sa|BiuoTOD sauopepun^ s^uiap se[ uod
j?pBjio^esap oapiAa^uow ap upiaepunj. e¡ o cpepiueuj
nq bi ap soiqend s^ujap sof ap B[ anb odoiat^. oidojd
^b eqaaq /"enbnjn I^P sa^.UBq.tqeq soAi^iuitad soi ap
*ofduiaCa uod 'ezueyasua bí anb B/C •soq.uatuitDouoa
sns ap a¡qeuaptsuoD ugionutiusip Bun peptfeau ua eq.
-uasaudau '^euotoeM etuoq.siH e{ 9p l^^oq. ugtsaudns
B{ auodns ou ts *U9iOBOt^ipouj aq.uapuaosBu^
•
*aq.uau3Btdoud uayCnq.iq.suoo
ou anb Ovad 'saut^e seiuaq. uoo ibuotobm etuoq.siH
i opuBuuaq.iB oq.ueno ja ua ^ *soue souaujiud sauq.
u^ souaui of uod lesuaAtun Btuoq.stH ^\ uoo aq.uaiu
^uoo outs *epBUBdas etuaq.Büj eun opueu6aq.ut 'bu
oqe eq.seq oqoaq eq as anb ua euuoj. bi ua ueztieau
as ou sjed iap 8tuoq.stq bi ap otpnq.sa ia <"^>
<Btuoq.euBdaud ^
Biuepunoas ezueuasu^ ap oCasuoo ia uod
sopeq.dope oipnq.se ap saueid soAanu soi
ua Btuoq.STH ^í ^P ezueyasua bi auqos
I 3P oí tnf ap a \b opeqoai /() op
oouBfg oiqe^ uod opeuoqefa */Cen6
iap ooti^uboe^ X ootugqstH oqnqtq
iap {Btoadsa ugistuioo B[ ap
-AIX-
�tecimientos. Aun más,podrá decirse que dada la ma
nitud de muchos de aquellos grandes sucesos y sus
proyecciones en la vida de la humanidad, los he
chos nacionales perderán.su importancia y valor.
Una consideración semejante podría hacerse con res
pecto al cuarto año, ya que el estudio de la evolu_
ción social, constitucional y económica, sin una
previa enseñanza básica de los orígenes y desarro
llo de la nacionalidad, está expuesta a ser fácil
mente olvidada o a quedar enteramente incomprendida
por el alumnado, en su significación real.
¿Existe algún interés de orden técnico o pedagó^
gico que aconseje seguir, un método como el aprob_a
do por el Consejo de Enseñanza Secundaria y Prepa_
ratoria?
La reforma implantada resuelve,en realidad, uno
de los problemas más difíciles que han podido pre
sentarse en Europa, en cuestiones de educación, y
en los cuales, sí bien se han sustentado tendencias
próximas a las soluciones encontradas en nuestro ,n^e
dio, no puede decirse que ellas han triunfado, ni
menos que existan opiniones definitivas.
La modific^ción de los programas de enseñanza
de la Historia surgió, en efecto, en Ginebra, en la
Sociedad de ] :•• s Naciones, a consecuencia del movi
miento pacifista creado en ios países europeos de_s
pues de la guerra, buscándose con ello eliminar de
las enseñanzas escolares los sentimientos de host
lidad entre los pueblos, y procurar así alcanzar
un ideal de fraternidad. Una extensa bibliografía
fue la consecuencia inmediata de esta iniciativa,
la cual -$e concretó primero en el Congreso de Gine_
-112-
�-ül ^qtiuoq ¡a *aqjed ns jo^ ^sajefoosa safenueuj ap
ugisiAaj e¡ ejed s^^si i^TDadsa ap sauoisiuioo opuejq
suojeque¡ape as *(#Dqa ^luofo^ * e11^^.1 *e|j6
) sasjed so^.uii.siQ ^soue g¡ soy á g so¡ ajq.ua
soptpuajdujOD 'souuinfe sof ap pepa e¡ ugbas etjoqsrtj
pj ap ezueuasua ef ejed se{6aj uojaiDafqeq.se *o5
-jnqtuaxni ua sepiunaj ssojqsaew ap safeuoioeujaqui
ssoqdape sosojauínu
eyedüiad eqsa e jeiuen ue BJeip as ouiod
Qn
.*"fBJOiu auijesep ¡ap ejapueq eq *eoí¡qnd ezueuasua ap
sauoioejodJOD sef ap
s0DTj.5q.uaid soqnqiqsur sof
^p UQtDuaqe pf ofejqe *ejjan5 e¡ ap sajojjoq so¡
aquatíie6je¡ optjj.ns uejqeq anb sofqand sof ajqua zed
ap fequaujepun^ oquaujafa oiüod soaaif ^C sefanosa se¡
ua eiJoqsiH ^i ap ezueuasua e¡ e¡jtnbpe anb soqoad
-se soAanu sof ^ejqauí^ ap fenq.oafaq.uf ugioejadooo
_ ap oqnqiqsui fa jod opuntu ¡a ua á edojn^ ua sep
ipun^ip *seapi seqsa uojaiAnq anb exoueuosaj eq
__•safeipunuj soquaiiu
toaquoDe suiap so¡ uod oqoeiuoD ¡a japjad uis ojad
eojquao oiüod eqs^ epeujoq ^feuotoeM eijoqsin e¡ ap
^ oipnqsa ¡a ísafeuoioeujaqui sauoisiuioo jod sojq
íf ap uQiooepaj e¡ ísajefoosa soqxaq soy ap uqisía
-aj e¡ efuoduit as anb o¡ ejed * sapepiAisajbe ap ep
^-efodsep eijoqsin ^f ap ezueyasua e¡ :ueTjas sopeq.
¡jisaj sapuejb u^% jfnOasudo ejed sopeziuooajd soip
aiu soq 'sasjed sof ajqua ofnoujA un oijejquoo fe
ouis 'sofqand sujap soq ejquoo oxpo ap joqoeq un
opueis ejenuiquoo ou ¡eoof eiJoqstH ^i ^p otpnqsa
_¡a anb opow ¡eq ap 'sopeaídiüa sopoq^ai soy ua oiq
uiBD un jeCfM^UGi ueja *oqDip soiüaq o¡ oujod *sauiq
__soq "ouisi f euoiDeujaquq ¡a K otus t \ euQioeu f-a *¡eiD
os ^ fejoui UQioeonpa e¡ ua eiJoqsTH ^f ^p jo|ba ¡a
ajqos soqdaDuoo uojaiqiuja as apuop ua ^ ZZ\ 9P
�XÜXÜX33t— t— rtXürtt— IDOt— i-CTCTÜ WíD 3CT3rtCXO =CTXCTCX
03 o ?-•a cu a >-" o a >—'3aa>— a> o >— • 3 a> •—'y--00530000
ex a> (o -t3 o ex
a
cb 3 o cx o re 3do •—• o 3 3 to
f*s ex fü t-4- mxü ti cd co o -• rr <-- >—*fü 3 co ex >->•*-• -co as
a ^o^; o o 3
Q> t-.^< fD y--3 i-a a
lo 3 f3X fD
h. 3 t- (D 3 a T (í3 fü O CX -hXÜ
o a> coi—- lo
ex < do ex cxxü a> co ex •—• t-4- 3 ?— a>
<•—' cr 3 o ir >— • o
toa3etDo3-'-cxrüOfDrtfD33 — fü a fD ex rü o cx 1— íüa3 fü •— 33
i—•
o O *-••rt> o ix>
•— do o co i-afD t-u-cxü co 3 a 3 a 3 a 3t-.*< 3
<O XX es
33a
•—• fD r^- 3 O Q.COQ. 3s
rt 0 ÍH t n ^ ^O3
rTfD-h
3 3
1—4-0a cx a> 3 *-"•-"• c ot-4- a 3 = o
>—•
>-•<x" ex t— 1-4. ^ cr
t-<- fD 1—- Qi 1—-rr fD do rt- CQ ai crO CX
>— CX i-4- 3) 3 —• fDCO
fD a LO
CD
-hCXa
•-•t— c-t i-4i.aCX^4'CX3t—4fD3"rDNC fD 3(ÜX3COCOr+fD3
•— • os co ex co•< i/i id a -hfi o id D
dj^i-4aaaD<x3 o rt
o ?- n
o^
(Ia3ct 3 •—• i-1- 1-4' 33ai—icorDLonn3 íd oj< 3 i—- 03 a
a
d 30ao%3fDoos <-t t—1—3 corto—• exxü corta es cu y- cb ka
11/1 w -._3>—-3O3füaac^no rOs3OOa —•ofüo^aco
HO t-at-= t— 3 O CO
tocoÍÜ •— 3
3rt3
3CXIXy- <— DOCXrta
13 cb
cbtü o a t— • o r-t
ocr3QLo<-4-3íücortíüao cxaoacr
iü
o aá< a 3 a y> oaot—o3 to >— 00 y- ka cd y *—eo e cd ka s Cx ka
3 ÍD Ct) t-ifü co
DOCÜ3 a3a O fD 3 O CX
3
CbvLOt—
o rt
3 >—• O O(O " t—' 30fÜLOO1— (O
3 i--"O
O3O rsa 3
3 O" a ^t LOa 3 r+ 3 3
CbO LO
-h
t— 3 3 CX 3(O
3 3 íü O a
3a>oaexio
xíüíü
i—-oafDao2C3OorDcXrt3 cx 3 rtc-t. t—. o
O t-4. rt fDfD33rt3c-+OfDn
"O3O OXÜ
fü Oka y y y cu (D rt
3 cd o 3 c-4.3,. a cr a. a o '•< f-4-cxcoa3 a3O333<ü<3cx3cu
ÍÜO33 1ÜOiÜrt3i—^ 3(ÜOsfD3 33O CO33 3t-43lüaartCO
0" fD Qi 3Ortcaiü
O. to 3
(D(üi-*CT3i-.rDQiXOfD
3CO
tA>_
yka
roíü a 3 —- 3 3 yfD •—• o a co fü co
t-.<< o ka
íü ~t¡ >•
00 <ü ^—x
ai íü a ft' o 03^ fü fü art^- rtrüotoarüoocx3t-.
Ort3Oy- Cu y• to O CX 1— fD Oa33aaiOfD30irtto3 :fD CTO XO 3 Cb
kato
(ü •—' i-. O
DOCOfDt0333330st—^CX
OQOJ
300rcrt-^^XOCuCS<-^y
O
rtar+3t0 3aCD y- y 3
0S y- Cufü 1—• a
O3füac3— ^-4 t-4- O (ü 3 fü O a t-4--t>3XCTOOOX
X3 3 ^-4. to CX3 fü
70 3 r+ to
t—fD Cu fD O
CO t-4. t— O 3fü Oí CU W (ü
?-•
i-4- 30 rt 3O ^ 0fü
fü
fü<*<;
33—'?—• • cu ^-• OfDOCX3 COXDCO
OfüaOO1— • Cb CD < rt
CX < y-Cb X0 rt O O Cu
1 0 ni+O Di -ti
Ort
t— • co co 3 t-4-ato
fD a fD fD o 00lofco
o
a
rü•—•
fDCXtoo
Ort y CX^ 1-43 t—• y4
1—urt3^03000^ CXXX KA< CXtü 3 íü t-- 3
3cxaocxar+iü
aoa
rt
iüca3to
3^.aiü3O <-t •-•
aaiü
dot— o
co 3 "O o •
?—• -hto a >—*
cu i id 0do i— iü 3 o r. a
aa ,0 w 4 fD 1—• 1—'es cb y-• >—' h. id w t-i
ar o (ü o <
-4 0 33 3Do 3 fD
O 1—• Oto
Cb O Cu ^ CX KA
COOCX3O33O3
01(Ü Cb 1— OLO C ~a
t— 3 O 3 (Ü
3 O LO
a a y- t-4. -5Oí C O V. • fD
<t-"3(ÜO3CXO301 cQ
O3 ^ 0 n fü 0 (ü 0A N "O W ^. O
^ i- fü n fDSO Cb y Cu ka to 3 to Cv
1— fü t-- a
Di^ Oí (D D^O O) = to r~ aCb O S Cu3D0O
O >—' O 3
O) 3 3 W0W (D 3V33 rtCUt—
t-4.
rt Ci. cx3 t-. a a xü
a o
o <
(ü cu w (t> r 0a to o •-••
a
ct xx • a íücx os
3 a lo t-4. t—i
cx co ai -o i-—
es o cb3 fü
3 y cr
fü 3ai es *< t— o
o cu
a?
3 3 -o o rt w rt1—• _ =
a a
3 fü C/O-Q 3• = a i-3 a ^—•
ro t-. o o cü a <ü| t-4- ocd X" fü e. 1
ía
3 e I a1 1 üs
31 a i I o 1 ü
¡3i 3 Ir ?— -3
ü~>
-.
••'.':..
'. : ..-'•." ••:••:•-; i- • :^ p1---1X1 -j :j í + x :.•< u_ •^ a ^
' • .- • .••• .... r
. • -o . i- •• ^ .-: •.• ;;.• -; ¡o ;'D iX ü¡ fD3 O o- fD ^ e: 3O fO 1— —a O
a -• ..r > •^ -.
•-, •"•• 10 -'j
rD 1— ex cb o "o"O
'—• co 3 rD *-<•1—4
o do 3
^,'' ;.:. co a rü *-•
re ai 3
ro e
a a a —• c+ 2:o rD y •- a
o coes •— cu - 3
rt <b 1-- r:); ü Cx •-'• lo X ^; 3 3 "3 o O to O O O3 3 co
co
O3 a
a
1— fü <o
ir. 3 fü do
to
*-'•
-5 1- O • 3 Wc-t
rt O 3 fD fü 3fD
*< CX O
a .. s, oj e 4 ,-- , 1 cx
a 3 o 01 o ?^•
fü
-3a r~ 01 ü 2
•—-ü x cd yr-,
o o o fD a 3 3 Os co co x> 33 a a *~-•
er
<-tcd •— • rn co o
y-XX ^: •"""" ^ '^ <13 "^ '^ "^ '"•' 3 ^""' fü fD 3 fD ^ a IDrt
fü a O >— aCO co 3 XJ 3
CO <;;:
O
X ío — cl •—• 3 r¡- Di '-• lo
O3fü eO-^ CT rt 3 — >—'rt 3 3 a
c-t fD 3 lo 33 --i- a i-u. o-i -•••: ai
a
ex a do 1—- oco cu
3 a 3 a_ O O fD^ ?—'
O
cía
fD í 3
3 rt f—- Cx C.X
<ü ÍÜ CT -•-+> 3
*< -o OjQ Cu 3 en^r 3 "O to
"^ ^"1 d-i 3fü ex "O a r- cr ci cd '•< 3
o 3 >-•3^3 io 3 lo oj cíT) t— a
cx
^P
fus t— :/i ^4. o aaiUw rt
rt t— 3 O lo 3sfD
O ,13 10 Ü CX 3a Cl ID
¡li fü 3 a 0' O i— X 3 O
Cb I> 3 — Ort 3W ^ -t,
3 O ar^ - •— fD
3 3 o o
-x t-A ut cx
-a 3 1— fD cx a ro a t—o ^-. ;o ^ o
_~ o
ro
a ^o 3 id x: o n r.do ai o -3 ^
3 3 3 lo o•-- c lo a
ex *;— cx-^ 3 lo 3 <-•
0 ü^ r> do ?••-•
3 y- a
3 3 1— 3 i—* o O a)
o>31—0 c rü fL olo fD
Cb cd
o' 0> "^
01 Ci ^-4 3
t-n
3 Qi O 00 3 -XX 3O y— 3 O 3
^~"1—• 3 "O 3) 3
^ -1 fD 3 rt fü 3 0¡ a 3 "O 1— cu 3 DO
• XO 3 fDt— O fü O
>— DO 0iCX 3 3 3 (3
cu Ñ rt a o
3
3, ,-t a c tx •-•
fD O a o 3O co 3 3 O a> 2o y O fD •—
i—• a a o 3 cx 3 3 1— ro 3 <o o a xo 3 rt 3 tü rt3 ex ^ 3 a lo cr c-toslq 3 a
<^ ,- 3 i-" i-'- *-• a a 3 3 -ri
-44.3 3 rt 3 fDfD 03
fD 1— •—• fü"O
3 <->• lo
"* ^t rt) o a -t t-u n '¿3 o (b o
fü 1— o >—• füco
-a 3
rt- o oc rt a 3
?— ' e es
cd
-4. a a
rt o o cx o co fü lo t—* --•^ 3 id fü rü
n>ero 3
re
a 3*. rt a cx 3 o., o 3 o x:¡ 3 o
t— ta
3 <-t q
lo i—. 3 3 x 3* exi—1 ex a o., t-.
^—' fD t—' fü fD ID 3
i-- 3 O 3 co O
Cu CX O DO
CO 3 O <-t <•+ 1-4. üt— O CO fD lo
-^ n ^ q üx
0> ^^ o 1—• co ex re lo o co o co
ro rü —• o O to 3ort
^' " co cu ri• t-4. t—. cr 3 3 • t— • 3 XO
rt
•5 a 3 do rt r+a fü < CX Os
f-i- ^j a
3 fü a
id a o
o fD
a rü o. fD rü
^ a
ex.
o rocx t—- 1—. •—•- —s
O 0) 3 <-< .-a
3
<— 1— S^- •— 3 X3 >-— O fD 3 3
3 CX 1— rt 3 DiO LQ Co 1—
3
2
a 3 re o rü fü xü rü o to a rü c-t
a
^^c (b (b cx o y-ka 3 co rt o
^^" S"Xü a 'ai— 3ooa 3fD3cooa~'do
3
O'Xa^<cu 3 •-• a
^ [^ 3. ex es <a ka
- >-> cb cu e^ ct
coj^ai
cxrtrc
o ex(Dc-trt3Lo
crafüaaifücxrDt—
coexa^-co
3
rt
o fD •— • fü
oae¡ <x> (b rt •^
33 J333O aLOeXrt0>LOOfDrtrDCO)3
3
(O 3 •—• 33D0O
)~'-3r)3Loa3XÜ
iD fD tt
ÍD C
fD t—- O a
eXfDrtr+O t—-4,1—.
COO
^ o C (b Cb - •— O ÍC
W Oj
i—- fD 3 t— O rt
CÜ3O3 0> COíD üi a O
l2 ^^ 3 •—•
cu ex 3 1— —
t~4cuLoexat-4-a
-s D^ 1— enco 1— fD X3 3
co a
i-c0 i-a lo 1—• a X3 1—' a 3 rt i-^, lo rü ex
lo t^ — 3 <-+roa
0i3aiO33crain>rDDn3O 3 c íD
ao
<d a a i— cü a o* cu cb *-^ ka
y— ex >— ^o a rü 3
e^ <xx
o^^iDar^Diw
3 ex a
3cro es m cb
"^tO
y--XO Oj cj O>ro
1-4-3 1- rt -5 0 4
Cu y-*> Cb <a S *-*• CuOtofDCX
--. 3 CXXÜ fD<333CoOOLOrtafDt-4.
(XCO3 fD3'—'3fDcofD
0j3fD03fDfDNOOcoartfD3eo3CXi—•
O
D ü ti 0 iT>c+3¡
3 0)
do
3coa30'-<-30 a
CÜIÜO
D^ W cu 1
toaaCXfD
a
o H't-w n
i-, o ct ^ (t
a3 lo
rt
^ o cb roex3fD3
rt- n a a —• ex 0 a f-1- >-" t-" 3 "—•
a 1—>
a •—>
*—• co a coo n
id Di ^ h. :—jr¡ ,DlOOaiat—'DoaO333:OtD3fDüi >D
¡ailOO v..11 do
iioa coOOI fD IO I 13 afü
31 a
LO 3|333
�r I I-
-ui ojqiü^iiji \d xoú oisandxa gqsa oiuequauiQD o/Cno Ñ
epuejOH ap seíanosa spun6{B ua opinbas eweqsts ¡a
BjJitnq.iq.suoD e¡ BíBaj eqsa b ugiodapxa eoiurj e~j *aq
iede eijaqeiu eun opupuuoq Ñ ugisuaqxa PAiqe¡aj eun
uod aipnq.se as ou tpuoidbu eiuoqstq e¡ apuop ua
*¡BtDij.o uaqogueo ap !opos oun opuejqsibau ou sbd
_-ijíujv ^ edojnq ap sasjed se[edioutud so| ap eiuep
unoas Ñ BíJPUJíJd ^iuoqsiq e^ ap ^zueyasua ap sbujbj6
oud soy ceq.u8Lu^uaToa.i ouoxp soujaq o\ oiuoo *9^t iqnd
'saietpuntu sapepiuoqnB s^jauiíud sb¡ ap eun epnp uis
__ sa anb Ñ eoi^iquaio upioeuodjoo Bq.jB eq "sopeqins
au sauoCaoi ooodiueq. oip ou ^sjue^ ap seoiagqsiH seio
--uaij ap 1 buo 1 oeujaqui oq.nq.iq.sui [a uod epezti^9^1
leipunui eqsanoua e¡ anb ouxs 'ugionfos eqsa b 969\\
b^bh bi ap eiouauejuoq e\ 'pepuaA ua coigs ou a
•nsaTejaua6 sauoisniouoo uto
-npap asopu^ipnd ou s ugioequaujiaadxa ap opojuad ¡a
ua B^ABpoq. eqe^sa as ugiqsano u^ oiund ja auqos anb
*sasai6ut souqseeuj ap odnuS un ap opipad e '0193
uBq. asopugí Douooaj ^epesaudxa apis ejqeq {esuaAiun
_ eijoqsíiq e¡ uod-ipuotdbu eiuoqsiq b^ ap sauotDBi
^.x s^i b oqoadsej. uod aiqeqsa ugiuido eunbuiu anbti
:bj. i^ i e¡ p soííi i q 1 j.asueuq anb 'ugisnjouoo equainfiís
ei opueqdope *aqued eqsa ua 'aqeqap \b gxxdd ^ZÍ6Í
ap oiinr ap z 9P ugisas ns ua 'eiouauaquoq p[ jsb ñ
s3jqba[bsui uojanj jesueAiun eiuoisiq bt á ibuoiobu
e 1 ^oqs 1 u e 1 ^xxud seuoioeíaj sb 1 ap eujaq [a auqos
o p j a n o b u^ p x p d sapeq inoiqíp s b { ^saieiDiqo Seiue^D
oxú soi 9P o u q u a p ugioonoau n s 1u 18u o i a 8u b 1 u o q s i q
ei ap ezuBuasua pt ap UQisaudns'ei ueqeueaiua ou
sena uaiq k * a í o p u í i b q ap sauoioeue¡jap euquoa
uojpuidIvío as ^o.b seiouaqstsau se¡ ueuqseniuep* aquaiu
-~aqua1 oex sbpeo 1 ¡ qnd * sauo 1 sas se 1 ap spqob s bq
�y
formante de ese país en la siguiente forma: ""es c^i
rioso señalar que en ciertas escuelas medias como
los gimnasios, liceos, etc., existe una tendencia
a hacer entrar la historia nacional enteramente en
la historia general, tomando aquélla un lugar mo
desto".
•
.-••
4
<.,.> Tal es la primera crítica que corresponde
hacer a los programas aprobados y puestos en vigeo
cia por la Universidad y que adquiere singular re
lieve por cuanto la idea directriz de la reforma
no ha sido enseñar la historia universal dando una
situación especial a la historia nacional al me
nos en los tres primeros años, sino subordinando
ésta enteramente al conjunto general de los aconte;
cimientos y reduciéndola a extremos mínimos. <...>
do sugiere la posibilidad de una Historia "con cri
terio filosófico", está apuntando a trascender el
mero discurso cronológico y a bucear en el plano in_
terpretativo (lo que en su época era apreciado como
una tarea intelectual a mitad de camino entre el s_a
ber histórico y el saber sociológico). Por lo mismo
no resulta improcedente su interés por la dimensión
demográfica del abordaje histórico nacional.
El condicionamiento social de las reflexiones de
Ordoñana (uno de los grandes personajes del conser
vadurismo uruguayo) aparece indisimuíado en el ca
rácter "moderador" que le atribuye ai conocimiento
histórico, y que le lleva a proclamar la -necesidad
del mismo como el modo preciso para evitar saltos •
en el vacío en las prácticas político-sociales.
Un pensamiento así expuesto, podría ser de apl^
cación en los países del viejo continente donde
las sociedades se desarrollan bajo el peso de tra
diciones seculares, y la historia local, 'cierta o
deformada, se aprende en los hogares, trasmitida de
oadres a hijos, y en donde hasta en la última de
las ciudades existe el monumento o el símbolo mate
ríalizado del pasado heroico o siniestro. <...>
Pero, entre nosotros, en los países del sur co
cinental que ni siquiera sufrieron como otras re
^iones de América la influencia de la nación colólízadora en su edad de oro, ¿cuál es la historia
jue. conocen los habitantes
con prescindencia de
iqueila que se enseña desde las cátedras oficiaes? Sociedad la nuestra en continua transforma:ión, como corresponde a un pueblo integrado
-116-
.-III-
Compañero de viaje a Europa de José Batlle y Ordóñez en la década de los '70, también su conmilitón
en las juveniles columnas de "El Espíritu Nuevo",
Ramón López Lomba <3> .aborda en la página selecció-.
nada algunos aspectos cruciales de la disciplina hi_s
tórica.
El artículo que se glosa debió formar parte de
un estudio más ambicioso (cuya estructura, a manera.
del programa de un curso de Teoría de la Historia
se incorpora en el texto). Comienza por -destacar la
historicidad inexcusable de lo humano (de lo social),
para derivar inmediatamente hacia un tratamiento or
-9-
�-7-U-
_uoo enbjod qeiuaujepuni eoisgq ugzeu eun joú ^sou
ujnqe so¡ 9p aquatu eq ua ueuqeuad eoeq as A eoiqdxe
as anb e q q e u o t o e u e i j o q s i y e q sa ^seuiqdiosip /C
seuueqsis sopei^PA sosa sopoq ua 'soseo sosa sopoq
ua ooad íugionqoAea eq ap sndsep A saque sja^oo
asp¡o e¡ ap 'saq.jodsup^q. ap soipaiu so\ ap 'ugroonp
-oad P] ap puiuoq. e^ pipnq.sa as epuop ua ^gosow 9p
spianosa sei ua eot^De^d as ouiod {eq. 'eijo^siq e¡
ap pzueyasua P{ ap oq.daouoo qs *sosaons soq ap ^\ú
— ui i s eoíugjo uq *. e^s i qpq jaq.piü qe 'ooTq-agqaa oiuaq.
-uto qa ísBJuané seq ap eoqSgqouo^o ugtoejaiunua eq
e_ s sauoqoeuijo^suejq. sapue^6 seq uaonpoud anb sauoq.
dbj. soq ap A ugioezi q ia id eq ap eq !paqq.jqod eq e
* {Píaos eijoq.sip eq '.so^oaq soq ap q eioueq.suno^ 10
oq.eqaj qe 6saouaq soq ap sejj.ej6oiq seq *oq.unruoo
ap seq.siA seq soun6qe uod guiuaia^d as íugioeonpa
esa ap sopoq.^uj soq A eui^oj. eq Jiqnosip a
joa*
-suí A Oi-uaiujíoapueabua \^ eioeiq (eÁ epeqeuas eq.nu
eq ue sain6asoud e seqne sns uod uesed anb sauoio
-ejaueo seq e oqnmqise osouapod ap pa^is anb eaed
^pepa i oes eq ap aiuapuaose eiiojeuj eq ua uoaaipao
-ajd sou anb soq ap ozaanj.S8 \b ^aTuaipuadapu i ugio
n'^.i^suoo ns ^eoqjig^sii! ugioeiu^o^ ns ap 'eqoue^sixa
_ ns ap ugzpj. eq 'sqed qap sauaBiuo soq aeuasua aq
ap anb eq ^pepisaaAiurq eq 'eqanos^ eq *sand 'Sj
•oAiioaqo.j osa.jbojd qa ua upiooe ns ap exjoiuaui eq
Boainbqs iu saoa\ e opueí'ap ou 'aiuaujepidgj epoaid
as A euun^.se as qeooq oiüixgjd opesed qap *jaAe ep
opoanoaj qe sseis i qeuo ioeu seiouapuai sa^uan^ uoo
sesqed sapue^^ sop aoiua eiueiueoqj^uSoaB opeooqoo
:opunui qap seuoioeu seq sepoq ep saiuapaoojd soq
seluoqejb luiu q saiuaqu^oo seq.ueq.suoo uod
�ella va envuelta la vida nacional, la de las gen<?
raciones presentes y la de las generaciones futu
ras^
<...> Suprimir la enseñanza de la historia na
cional, reducirla en sus proporciones, despojarla
del sentimiento patriótico que debe tener, es ata_
car la fuerza vital del país. Es suprimir o debi
litar en la enseñanza el elemento moral represen
tado por el culto a los grandes ejemplos, a los
altos valores que determinan y reglan el progreso
social. <...>
Y es todo eso la Historia Nacional, suprema maes
tra de la vida, y lo es doblemente para la juventu^
en cuanto forja el carácter, el honor, la austeri
dad y los grandes sentimientos; en cuanto hace del
niño de hoy el hombre de mañana, conciente de sus
actos en el ejercicio soberano de sus derechos, que
sólo la historia le ha enseñado al mostrarle los
sufrimientos y las rebeldías, las luchas sin tre
gua para cimentar y consolidar los principios de
libertad y democracia. Todavía está en pie, y lo
estará por mucho tiempo, el postulado central de la
Reforma de -José P. Várela: que por cada niño que e
tre a la escuela, salga un ciudadano, ideal supe
rior que no se alcanzaría sí la enseñanza de la
Historia Nacional no lo alentara en el paso por
las aulas y no se le señalase constantemente el camj_
no del bien y la virtud.
cPABLO BlAHCO ACEVEOO, L3_üil^p^ia Nacional en la
Enseñanza Secundaria. 7\partado^"3^ la "Revista del
- * 18-
��-XV-
<Circular de la Dirección General de E
señanza Secundaria fechada el 30 de
agosto de 1937, encareciendo a los pr
fesores la necesidad de recopilar da
tos históricos, tradiciones populares
consejas o simples narraciones de los
distintos medios locales del país>
Señor Director:
Los profesores del Liceo de la Dirección de us
ted, pueden prestar un señalado servicio a la cul
tura pública
Me refiero al que se desprende de reunir los d
tos necesarios para la redacción de una monografía,
una tradición, una leyenda, o una relación síngu-larmente interesante de ese Departamento, sirvién
dose los profesores para ello del conocimiento o
la información personal o de lo que pudieran alle
gar sus alumnos, repitiendo versío-nes oídas en el
hogar
;
Nuestro país y con él cada uno de sus •Depártamela
tos y regiones, -casi sin excepción-, carece aún
úel género- de referencias locales escritas de cará
ter.histórico o folklórico Es raro el Departamento
que cuenta con monografías o propia narración pop
lar para la ilustración.,
Dichas versiones, verídicas o legendarias* son
-120-
�~ueq[n$uoa '^^j^i aiqpiaaudeui e| eq.uetuei.0A9p jeta
— tut uepand son9 an^ aP u?i e 'ugisnqtp
s^ui e^ uo3 saaosa^ojd so| e Biopugiqtaa
-nauta eqsa equena ua auioq 'oeon íaP ugiaaauto
-euqsnn e^ e i^uauas ugiaaeutg e^ Bpuetuiooej a
•sofqend so| ep oqueiuiíDouoo joCaui \s
n^o ^^s ^1 esjepuoDaa ueozejtetu enb *Biouequod
-uji ^q^9tD ap soAiq39¡OD seji^ap o soiqj^Aoad so^
X BCasuo3 ei *u9i3tpeaq B| o 'u^ioepunj. ns
p eojeuiOD b¡ ap epeiAeaqe Bial-S^M eI so]^anb
-b ueas ba 'sjed ¡ap soiund X soquaujpqaBdaa so^ ap
oun ^pBD ep *epTDejBd esoa o ejj.ea6ououj eun *e(q
-isod o¡ ua 'jBqa^paj ap oqeCqo e *sope3ipui se^^a
-oí soq^p X soqoeq so¡ equeiuefcluiTS ua6o3aj e ssei3
-uefQ ap o seuqaq ap uees 'oaaiq asa ap
so¡ b ^qiaui *ie^aua3 ugTaaauíQ eqsa *
"IPÍJ-IP oun6iB opoui ua X
aiqeiíüoaua equauáeqiB'soqep ap upi^endoDej X ugio
--^Sapui ap ^auaq aquaioed aun ua aj. e{ X joujb ia
•oyeduie je 'eaiqsjqaB ugtaBdnaoajd epoq ap eunaua
uod opuaiuod ^pepijeooi ^p^a ap sepeatpuf sapeptu
^einaiqued sej eiqxsod ouep s^ui opoiu iap aquatuen
xauas aeqoue ^ouins oí y #seAiqdija$ap ugisaudxa ap
SBiuao^ p asuiyaa tu *etaeaeqi¡ bjqo aun asaeqa^paj
p ^Xpq enb eugtaeaipui eqsa uoa 'epueqejd as ou
*s^ed ^ep ^aiugua ai X pjseod ei ap i^pnea ta
opuaiaeja^ X pbdi[buoiobu e^ ap oaiqugqne opiques
ía opuBatqipa uba 'soiq^aoA soi ^qs^q X sotquaAOJd
^ soi • seuoiaipejq sej *soL|aaq soi *saieuqt8aj sap
e^ptjBfnaiquBd sei opueanbiquoa oquatuitaouo'a fe jia
jas ap s^iüapB anb oqsand *aiqetaajdpui jo¡ba un ap
�do si es preciso ai que suscribe, o remitiendo en
cualquier momento ei resultado de su labor, para
ser publicado en los "Anales" o reunido en la fo
ma más conveniente.
Saludo muy atentamente, al Señor Director, '•
E. de Salterain Herrera
Presidente del Consejo y Director General
de Enseñanza Secundaria
(Circular HQ- 95)
:"Anales de la Enseñanza Secundaria". Publicación
Oficial de la Dirección General de la Enseñanza
Secundaria. Tomo II. Entrega 5a. Montevideo, $
ciembre-Octubre de 1937, pp. 657/658>
^122-
�686T aP
c ap ouxuua^. as
9P S9UI
ap
t?I ap
68/¿TS"8^ •
68/0S8-¿8¿
8^1
�V
V-T
DEPARTAMENTO^^^
DE PUBLICACIONES^
FACULTAD 01 HUMANIDADES T CIENCIAS
•i^^'i
�
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay
Subject
The topic of the resource
Repositorio de ensayos en las Humanidades publicados originalmente en el Uruguay
Description
An account of the resource
<p><span>La Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación se ha propuesto contribuir a rescatar y poner a disposición de los lectores la escritura ensayística del Uruguay a lo largo de su historia. Esta Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay pretende reunir en un solo lugar más de dos siglos de textos de reflexión y pensamiento, dentro del amplio campo de las humanidades, producidos en conexión con la universidad. La mayor parte de esos textos han sido originalmente publicados en revistas universitarias o periódicos hoy difícilmente accesibles. A menudo nunca recogidos luego en libro—o recogidos con sustanciales modificaciones—, son textos que pueden contribuir a recuperar y mostrar las dinámicas de pensamiento y representación en el país, tal como se realizaron en tiempos de centralidad de la escritura.<br /><br /></span>La a veces fina y sinuosa línea entre Humanidades y Ciencias Sociales hace que textos de historia económica, de estudios sociales, de ciencia aplicada a la antropología, puedan tener cabida en esta colección, aunque el foco está en el núcleo tradicional de las humanidades. El Derecho (con la excepción de Filosofía del Derecho) queda, por su especificidad técnica y profesional, por el momento fuera de este grupo. </p>
<p>La colección será un trabajo acumulativo, con entregas bimensuales. En el tiempo, los textos se irán organizando de acuerdo a posibles lecturas de la historia de las ideas en la región y el continente. <br /><br />Aldo Mazzucchelli</p>
<p><span>15 de octubre de 2017</span></p>
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Pablo Darriulat
Gonzalo Marín
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Antología del pensamiento historiológico uruguayo
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
ZUBILLAGA, Carlos
Source
A related resource from which the described resource is derived
Zubillaga, Carlos 1941-:
Antología del pensamiento historiológico uruguayo /Carlos Zubillaga.. Montevideo : FHC. Depto. de Historiología. DP, 1989..
122 p..
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1989
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias
Language
A language of the resource
Español
Type
The nature or genre of the resource
Libro
Enseñanza
Historia
HISTORIOLOGIA
URUGUAY