-
http://humanidades-digitales.fhuce.edu.uy/files/original/c63ce9f899f7e55225bbd9fcdf11a54b.PDF
e3fe6b6c38a070e8ba41560acd341cdc
PDF Text
Text
— 68^ —
fí6l S3ibui8ij(3 s^uopcSijsaAUi ojqru ja uoa e^pirar) A sapEpiuBintifj ap pEjjro
-b^ bj ap (Biuauíuadx^ ^ jBjauaj) BiSojoia ap BjpajB^ bj 'ua opBziiBaj ¿íEqBJx (*)
yB cuBunyaB 3S ojaasui ya anb (b rasjpnpap apand 'sajsaojou /
soj b BpBzijBaoj a^uauíBjos —ooijBj^oa^ bjsia ap o^und ¡a apsap—
Á BUBijpiuiop ajuaujBAisnpxa (sa^ojjjuiij soy ua ou) sjBd oj^sanu
ua 'sa axaadsa Biyaip ouio^ '(ajuaiuijiip jb jBDid bjbcI oqaay ya ajq
-os J3BD BÍap as anb —sapajBd SBy ap o^yB ya Á sajqranqaa^ sBy ua
opBSjaqyB— oujtuaou o^^asuy yap ojyqBq yB upysnyB) ,,oyans ya ajqos
ojuojd ap J3BD oíap aui^ :ouiod isb oSyB ÍBnqaanb zoa buti ap 'Bzinb
'bjbj^ S "SB^Bq^ ap pBpauuajua By ap uauua^ yap jostuisbj^ yBdp
-uyjd *((supíS9¡uí ptuofpuj^^ 'o^B^o^Buiaq oja^djtuaq un ap BiJBiy
-lairaop aiaadsa By ap unuioa ajquiou '^BanqauíA^ By ap osbd ya anb
'soupaA sasiBd soy Á '¿Bn^njQ BJBd joíaui oun jbji^ soumjpod
ou yBuoi^aj oydraaía ouio^ -oaijpuap sajajuí o^yB sbiu yap sauois
-nyauoa jaBjjxa BJBd 'sauoiSBDO ua 'opiAjas Bq unmoa ajquiou un
ap sisiyBUB ya 'SBuiapy -sbjjb oduiai^-oqDnuí apsap opBsn Á yBtuiuB
un b opBaiydB Bua^ipui ajquiou ya Bja opB^snÍB UBna jBj^souiap
b ouia BpuaiD By saaaA SBqanj^y •yB^uauniDop sajajuy un a^uaureyos
auap ou *oaijTJD sisiyBUB ns Á 'yBjaua^ ua sayBuiiuB soy ap ('Di^ *soy
o SBua^jpui) saunmoa sajquiou soy ap uppByidoaaj Bq
•(8) 'jajanaQ •) aSjof — • ttoot¡pu9ta jaq^p un outs
pjj ap A pppatí} ap o$av un atuauipjos sa ou 'stp^f un ap
vunv^ pj ap sPuaStput sa^quiou so^ ap vtAoiuatu M>p¿pnf)it
p ud ^nonj^-nonj^^ p> svtou^ÁB^^
7/
(*) vt^^mo(}oj^
iso'pttuoud}'^ sof ap sauntuoo sa^qtuo^ 7
's3utuiJOD sajquiou soy ^p
pp
SOJ ^p ^T^OJOiq ^J DjqoS
OMIJULO VHJ^VW *
'A onoao^
�Uruguay evidentemente después del coloniaje, cuando se constru
yeron las primeras viviendas estables (que no tenían nuestros indios
nómades); b) que traspasó las fronteras seguramente por el extre
mo noroeste del territorio nacional y de allí se expandió rápida
mente en dirección sudeste, sin alcanzar empero —como lo hemos
bien demostrado— la región atlántica; c) que el insecto entró al
país ya con su designación vulgar, "vinchuca", pues se trata de una
especie propia del norte argentino - chileno - boliviano que fue des
cendiendo hacia el sudeste en el correr del tiempo (Talice) (32).
La necesidad de estudiar los nombres indígenas de los anima
les se hace aun más evidente en el caso de la fauna sudamericana.
En efecto, como dice Dennler (8), "los primeros viajeros y explo
radores del Nuevo Mundo no tuvieron, con mínimas excepciones,
preparación alguna en materia de ciencias naturales... manifes
tando, sistemáticamente, comparaciones poco coincidentes entre los
animales descubiertos y los de sus patrias respectivas. En lugar de
adoptar los vocablos indígenas, los animales fueron bautizados, a
base de una semblanza superficial, con nombres de animales eu
ropeos, cometiendo, en la mayoría de los casos, errores graves y
creando así una confusión enorme".
Añade Dennler (8) que "la pronunciación de los nombres in
dígenas trasmitidos por autores de idioma extranjero, y consecuen
temente escritos de acuerdo con la ortografía de este mismo idio
ma, ha producido interpretaciones muy erróneas, las que, de su
parte, han introducido, en la nomenclatura científica, errores que
exigen su eliminación o rectificación en el momento que la etimo
logía de la palabra queda evidenciada".
"Por otra parte en el caso de los nombres guaraníes debe te
nerse en cuenta que ellos representan un sistema lógico que sigue,
en cierto modo, el de Linneo".
No es de extrañar, pues, que los primeros exploradores eu
ropeos que llegaron a Sud-América y se enfrentaron con los Ctenómidos y sus moradas subterráneas, emplearon, en sus descrip
ciones, las voces topos y toperas, evidentemente inapropiadas, por
que, como se sabe, los Ctenómidos son roedores y los topos, en cam
bio, insectívoros.
Animales como los Ctenómidos, que tienen tantos rasgos bio
lógicos peculiares, no podían menos de ser bautizados especialmen
te por los nativos o campesinos del lugar.
I.
Enumeración de los nombres comunes
Resulta imposible dar aquí una lista completa de todos los
nombres comunes de los Ctenómidos, porque son animales de dis
tribución geográfica bastante amplia y la bibliografía correspon
diente a algunos de los países donde habitan, como Perú y Bolivia,
nos ha sido de difícil alcance.
He aquí los que hemos podido reunir, citados en orden alfa— 290 —
�— 163 —
fu^q^ns^ s^jorn^ sonn8]y (**)
•fXn3uB uaqijDsa sajojne souniy ( ^ )
•ÜOIDBJ3J<JJ3^UI BJD3JJO3 BJ B OJUB11D U3 SBpBpunj SBDIJIJ3
b SBjaíns SBuaÍB sauoiuido JiquasuBij b soioajBjiunj sou 'opnuauíB
'anb opoui aQ -Bn^oaj Bun ap oipmsa ¡a ua Brapyn bj sa BaxSpjouiija
BdBja B[ 'a^jBd bjjo jo^ 'BpBnaapB uppBjuaumDop bj jauajqo jidb^
sa ou *SBinapB 'sajBtia sbj oa *joBjBná ja Á Bnqaanb ja oidod sÉn^
-üaj sbuiiSjb oa sopun^ojd so^uaiioiDouoD aSixa anb o^aadsB oíajd
-raoa ajsa ap OAijsnBqxa oipmsa un inbB jaaBq soioapua^ajd o^j[
ViOOlOWix^ 'II
•Dja ^.sbj
-bj soj ap nanj-nanj^ *^<SBpBjqanb sbj ap nanj-nanj^^, *€<bdbdijix
jap nDtu-nanx,, *<4SBAjas sbj ap nom-nDnjL *,,jbjjod ap
*cíojsnqoj nanj-norix^, ^^UBjdpjy jap oíox,, '^ozijqoa
UBJ^)^ :jBjiqBq jb o pBpijBaoj bj b 'jbujiub jap sajajDBJBD b uajaipj
as anb sopBAijaípB sojjo uajsixa 'Bpin^asua soiuajBpnjsa^
opisjadsip o uppnqijjsip BXna ^sopBjp sajqinou soj ap sBiuapy
•anbnpunjL
•nanj-oanj o oanj-oanj o oanj-nanj ox
•oínj-o^nj o íoj-íoj o oíox
•ojjodbx
•njnj ij bj ap ojjiduojb^[
•ajBonj o (¿) a
pj^
•njnj - BXpn^oy
(##)
^ ^ BpB3jd
coa bijbj^ojjo vj 'sauntuoD sajoBjJodoii so^sbj 'sand 'sbjx^j oao
ajX 's^tuoudt^ rojauaS oaiun on b uaaauajjad ajuarajBnjaB SBpp
ouoa saiaadsa 09 SBI 3ní> J^j^uas aqB^ 's^taoud^ ojaoa^ jap sajuBj
uasajdai b *oo o ajoaujBAisnjaxa 'sopBaijdB opis OBq anb X 'oapaq
�Angudyá. — Se trata de una voz guaraní que significa rata (Denn-
ler) (8) y ratón (Ortíz - Mayans) (25), Morales (22).
Angudyá-ivihgwih. — La segunda voz significa, en guaraní, que
habita bajo la tierra (Dennler) (8).
Angudyá-ivicu-í. — La segunda voz: bajo la tierra o arena (Ortiz-
Mayans) (25).
Angudyá-tutií. — Voz imitativa según Segovia (31), que significa
literalmente "ratón-tutú".
Coludo. — Palabra española que hace alusión a la cola bastante
larga del animal. El mismo nombre se aplica, en el Río de la
Plata, a cualquier animal de cola larga.
Conejo del cerro. — Expresión seguramente originada después de
la colonización y que traduce, en los colonizadores, la tenden
cia a hacer semblanzas superficiales entre los animales propios
de Sud - América y los europeos.
Coruro o similares. — Voz usada en Tierra de Fuego, Sur de Chile
y Patagonia, donde parece aplicarse a una especie de tamaño
mayor, Ctenomys magellanicus, y también a ciertas especies
de Octodóntidos. Según Medina (20) es voz onomatopéyica. Es
de hacer notar que, en guaraní, tiene un sentido bien diferen
te: sapo: (Ortiz-Mayans) (25) y (E. Morales) (22).
Curucuru. — Esta voz que no debe ser confundida con la anterior,
cuyo origen desconocemos, parece ser usada únicamente en el
Sur del Brasil (Moojen) (21).,
Minero. — Voz española no específica, puesto que en el Río de la
Plata se usa también para designar al ratón doméstico, que es
aplicada figuradamente a los Ctenómidos.
Oculto. — Según Segovia, (31) la voz se usa en el "interior de Bue
nos Aires y Montevideo". Esto último no es exacto.
Ocultuco, ucultuco y ultutuco. — A propósito de esta última voz
Garzón (10), en su Diccionario Argentino, dice "especie de
conejo de las ramas, de color gris, como de 15 cms. de largo,
con un pequeño apéndice de cola, más delgado y más bajo que
una rata. Es muy bravo y lo suelen emplear para hacer salir
los conejos de sus cuevas y darles caza. También los llaman
ocultucos y figuradamente mineros". La descripción es, en par
te, inexacta ("color gris", 15 cms. de largo, "apéndice de co
la"). Pero debe tratarse de Ctenomys por la sinonimia de nom
bres comunes que da el autor y por otros rasgos característicos
citados ("más delgado y más bajo que una rata", "es muy bra
vo"). Llama la atención que hable de "especie de conejo de
las ramas", cuando se trata de animales siempre subterráneos.
Además, hace alusión a su empleo para hacer salir los conejos
(sic, debe tratarse de liebres) de sus cuevas. En fin, Sego
via (31) da, como sinonimia de tunduque (Ctenomys), las vo
ces oculto y ucultucu "por onomatopeya".
Pumaré. — Voz del noreste brasileño. Dice Ihering (13), a propó
sito de este nombre, citando la descripción de dos compatrio
tas (Paulino Nogueira y Leonardo Motta), "tener la impre— 292 —
�— €63 —
^jb ugpuodsgjjog • • •/ zibj Bun
U9SBUJJOJ 9S 9nb 9D9JBCÍ ' ' • S9DOA SBJSg^
•flOfli (&m 'nfnj
:9JU9lü^BnjX9^ 9^U9inSlS OJ BS9JÍÍX9
9p ojosgj^,, ns U9 '(j) opgAgn)- guo^q
•Bpxjn^sip Xnuí J9S gpgnd
9pns 9nb opugiqBs SBjjg 9p SBun^jB jiquosuBj^
B SOUJB^^ "OjqBDOA J9p Bnq99nb U9SUO |9 'jBqD9dS0S O 'J99JD
U9DBq 9nb S9UOpU9UJ JBJ^UODU9 OppIUIjgd Bq SOXJOSOU JOd Bp
-BDIJDBjd BDI^Bj^oijqiq BJS911DU9 BJ 'jBÍ^nj Opun9S U^ *JBUJIUB
pp BJOUOS UpiSIUig B| '9^U9IUB9ÍJ9UOJ 49JU9S9jd9J OjqBDOA p
9nb jinpuo^ ^jiuuad ou '(uppBqBj^ 9p S9nds9p) opojBjoqBj
p U9 X BZ9JBJHJBU BJ U9 'jBlDIUB J9p OpiUOS J9 9jqOS \) OU
-BijSirooj^ X 33IJBX Jod oq^gq oiprus^ ¡9 jbStij J9ioijd U9
'O^39J9 u^ 'opxjnDsip J9S 9p9nd oq99q jg 'BDiXgdo^Biuouo zoa
Bun S9 nonj-n^ru gnb 9^rdaj X 9Dip opunuí jg opo^ gnbuny (9
•(9JUBJ9pB SBUI J9A) OUÍ
-STUI J9 9JU9UIJIUJTSOJ9A JBUITUB Un BJBd UOJJttg JOd BpBSn ZOA
*<tuB3inj^, ^p uppBuuopp Bun S9 zoa BqDip gnb Buido jo^nB
OUJSIUJ jg •S9UOI9BDIjqnd SUS U9 OpBUOI9U9UJ UBXBq OJ S9JOIJ
-9^UB sgjo^nB gnb ojqísod so ojod '^n^n^-Tum^ jgp BjqBq bX
'3081 ^B T3 ü9 '(i) ^^^zy 3n^ ^J3P S3 •BUBDijgujBpns BunBj
BJ B UOJ9TJipj 9S 9üb S09dojn9 S9JOJU9S9 SOJ JOd 'Z9A BJ9UJ
-pd Jod 'BpBsn on^ opu^n^ jBspgjd Ji^JJip so ugiquiBX (q
•ODiüBdsiqgjd opojjgd p uo 'ojJBd bjjo uo
o 'b^bjj bj gp oj^ jg ug soaijbu soj jod BpBsn gnj is jpgp sg
*BugSjpuy ug^ijo gp sg BjqBjBd B^sg is jbujjijb jpijip sg (b
•jgSoggj opipod soiugq gnb sojBp sogod soj
'gjuguiBDijgjuis 'upiDBnupuog b soujguodxg 'sg^ugigBqg^ sguop
-BUIJOJUI SBSBDS9 9p o^zBJJBq J9 U9 'OJ9dlU9 'OÍnpBJ^ 9S 9nb
BpBDiyduio^ X Bsug^xg BDijBj^oiyqiq Bpgnbsnq Bun b opBSxjqo
Bq sou sojqBDOA so)sg gp Bj^ojouing Bq — 'sgjBjiuiis X
í
Bqg B^syjBjnjBu jg jod BpBgjduig zo^ — 'vou,^tuy d^ oxoa
•B3lX?d0JBUI0U0 9^O9UIJIUITSOJ9A 'BJOUBdsg ZO^
*S9JBJIUIIS X OÍOJ^
•SOUJ9D í oxo>)o T
-ouogsgp ug^uo oXng X U/7) uosjBg^ unSgs 'ouBnjgd-ou |^
-BIAIJOq-OUpU93JB-OU9JiqD OUBjdlJJB J9 U9 SBpBSn S99O^ I^
•jBn^xjgAB opipod
souigq ou upigBDijiu^is BXng BXBn^BjBd TUBJBn^ zo^^ — 'tun^uins
•^BguBjjgjqns upp
-B^yqBq ns gpsgp jbiuiub jg gjiuig gnb zoa bsoujoabd X bduoj
bj4> b^iuji gnbjod 'n^nj-BXn^uB oiuog 'BDiXgdo^Btuouo zoa Bun
ugiquiB^ Bjjgs (\) BiAo^g^ un^g^ #bsod buisiuj bj bdijtu^is gnb
bj^o X BjouBdsg zoa Bun gp upigBuyqrao^ — •^^ - upfP}[
ugSyjo gp ugiquiB^ ojqBDo^ — 'vju^n p^ 9
^
's^tuooj^d^) ouis s/Ctuotidf[) ou oj
jgp sgjopgoj gp unuiog gjqmou ouiod (u uog) pJBung^
Buoxguguj (j) ugfoo^^ 'o^jBqujg ui • ((slítuoud^[) ojgug^ jgp
gyggdsg Bun gp 9sjb)BJ) Bpgnd bjb9^ gp jopgoj gjsg gnb gp upis
�Tucu. — "Tema quechua que dice hacerse, ser y acabar".
Tucu-tucu. — "Nombre que se da a una especie de topo, que
abunda en los campos, al que se llama también oculto, etc.
Etim.: en quechua Ttucu es lechuza. Quiere la casualidad que
las lechuzas tienen su habitación en las cuevas de los tucu tucus. La voz puede ser cacana o quechua, por lo tanto está
pendiente su etimología".
Ucu-Uccu.— "Interior, también huecú. Etim.: del quechua ucu
adentro".
Ucucha. — "Ratón. Etim.: cha, hace; ucu, interior o cueva. La
voz es quechua".
Tu. — "Radical que parece que no se usara así, separada".
Tucu - tucu. — "Ocultos que viven en el campo y meten un
ruido raro. Etim.: parece qu la palabra es onomatopeica o bien
que deriva de la raíz tu, hacer, y cu, partícula final no deter
minada aun".
A mayor abundamientto Lira (16), en su "Diccionario kkéchuwa - español", añade:
Ukhu. — adj. "Interior* interno, que está adentro".
Ukhu. — adj. "La parte más adentro de una habitación, de
una casa, de un lugar..."
Llama sin embargo la atención que el autor no incluye en su
Diccionario la voz tucu.
En tren de interpretaciones podría llegarse a pensar, pues, que
la voz tucu-tucu deriva de dos voces quechuas: tu, hacer, ucu,
interior o cueva. Se trata nada más que de una hipótesis que
puede seducir a los que se niegan a admitir que ella es onomatopéyica, pero que exige, naturalmente, un análisis etimo
lógico más severo. Este análisis es, por otra parte, muy difícil
de realizar con los documentos que la lengua quechua pone,
actualmente, al alcance de los especialistas.
Es interesante señalar que la voz tucu-tucu tiene, en Sud Amé
rica, otros significados:
a)En Colombia y Puerto Rico significa susto=tustus (Ma-
laret) (18).
b)Onomatopeya vulgar con que se designa la palpitación del
corazón (Santamaría) (29), y también Medina (20).
c)En Colombia: una planta parecida a la salvia (Santama
ría) (29), y también Medina (20).
d)También la "nutria" o abalari de los quechuas y quizá
de los guaraníes (Santamaría) (29), y también Medina (20).
e)En Chile "nombre familiar con que se llama a las galli
nas para pillarlas o darles de comer" (Medina) (20).
La voz simple tucu tiene, por su parte, otros significados:
a) Un coleóptero con "linternas" en la cabeza (especie de
luciérnaga) en el Norte Argentino. Es una voz cacana, como
tutu y tui, según Lafone - Quevedo (15).
— 294 —
�— 663 —
ap jBsad b sajuaiajip aiuB^sBq üos SBjja anb 'oSiBqiua uis 'jbjou jaD
-Bq ap s^ ¿up^ni 'sajBjiuns A n^ni-nont 'sajBjiuns X 0^0/ 'saJBjiiuis
X oon^noo 'sajBjiuns A oáhjloo '(njnj jod) n^n^-pApnSup :BuaSjpui
uaSuo ap SBpo^ uaaajBd anb 'saaoA sbj ap bijoXbui bj SBpipuajd
-moa UBjjB^sa odmS ajsa u^ "SBauBJja^qns SBpBioio sns apsap *Bjp
pp sBjoq sb¡ ua sajBiuiuB soj jod 'ajuauíajuanaaj^ ub^ 'sopnyuía soa
-ijsijajDBJBa sopiuos soj joíaui o opiuos ja 'pmijaBxa Bppnosip uod
*ubjiiüi anb (sdjvf sotsan^^s o 'sooiA?<lop>wouo
:tsb sojJBdnj^B a^imjad jbzijbub opijK>d
somaq anb sopBjia sajqmou soj ajqos o^unínoa ap oiprtjsa
•batjb^iuji zoa sa BiAoSa^ unSag —
•^jbuitub ouisiin un uos namna
-nj X uBqnx J3 ^^b opnp ou^ ro^aadsaj jb aXnjauoa (j)BjBzy
•(^uppnBaajd oís jBuiuiBa apand as ou anb 'sojaín^B so^ub^ aaBq
UBjx)uioaB aj anb souajja^ soj ua X • • *ojans ja Bao^ aj^uaiA
ja anb saAajq ub^ sBUjaid sbj • • • odo^ jb aaajBd as • • • <^bu
-Bdsq BAanj^j ap UBqnj ja^) uo^jng jod BpBajduia
•(BupuaSjy 'da^^) UBnf ub ap 'Aoj^ bj ua Bp^sn
•^njanbBuiu buibjj as Bnqaanb Buioipi ja ua
anb BÍJteujaianj Bpiaouoa bj sa ou anbí4 oja^doajoa un sa anb ap
-Buy *4<snanj XBq apuop sjBd j^,^ o ,,snam soj BiaBjq JBax^iu^is
uaiquiB^ Bjjpod uviunonj^ zoa bj anb aqtupB (^) Bojin^) 'isy
•sajua^jaAip a^uauíBpBuiajjxa uaiquiB^ X sa^uajajyp
uos sajojnB soj ap sauoiuxdo sbj 'BDi^pjoraija Bija^BUí ua opnu
-auiB apaans oujod 'ajuBjsqo oj^j *anbpBa osouibj un ap ajquiou
:(ajUBjjxjq BzaqBa) uptunanj^ BAijap iq^ 3Q -a^uBjjijq bdt^iu
-Sis X Bnqaanb sa nont o oont zoa bj ((o) ^apiqnB^ unSa
4<opunui jap SBSoa sbj as ou
oujaij oaiaoui oiuoa X
'ojquinjB aui Bjaxnb apuop b
'ja ouiod Xos o^m
:ozijjb3 jod BpBjxdoaaj bj^o B^sa
•4<an^ aui as ojjo uoa anb
bjbjSui bj b opuBDsnq opuB anb
jaA BjBd znj m auiB^sajd
oanj ajpBUj 'nanj -
jod BpBjia japuB^ - zaqauB^ ap B^ojjsa ajuainSis bj sa ojja
ap ojduiaía uq 'slíiuou^r^ ojauaS jap sajopaoj soj uoa 091S
-njuoa b saauo^ua asopu^sajd 'oon^noni ajqiuou ja uod 'bjsia
-ijbu ODixaj ja ua 'saaaA sbj^o BuSisap as 'oupuaSjy ajjo^j ja
ua oXn^nD o oXnDOD opBuiBjj uaiquiB^ 'osouxuinj o^aasui
�que pertenecen a especies animales del mismo género. No existen
descripciones que permitan juzgar si los sonidos emitidos por las
distintas especies del género Ctenomys tienen diferencias entre
ellos. Algunas referencias abogan en tal sentido, por ej. Darwin (5) decía que el "tucu-tucu" de Maldonado emitía un sonido
diferente al de cierto "tucu-tucu" de la Provincia de Buenos Aires.
b)Voces no onomatopéyicas de origen indígena: angudya,
angudyá-ivihgwih.
c)Voces posteriores a la colonización y que aluden sea a los
hábitos subterráneos de los Ctenómidos, a sus rasgos, sea a sem
blanzas superficiales con animales europeos: coludo, minero, co
nejo del cerro, topo roxo de América.
d)Voces de origen mixto o dudoso, por ej. la voz ocultuco, y
similares, que parece una mezcla de dos, una que alude al hábito
subterráneo y otra al sonido del animal, aunque Segovia (31), ad
mite, simplemente, que es onomatopéyica.
e)Voces cuyo origen no hemos podido encontrar: sumkum,
pumaré, tacorro y tocoro.
Es evidente que el buen análisis de las voces onomatopéyicas,
o supuestas tales, con que han sido bautizados los Ctenómidos, só
lo podría hacerse, fundadamente, mediante la grabación corres
pondiente de los sonidos emitidos por los animales sea en la natu
raleza sea en el laboratorio. Como ya dijimos, tales análisis hechos
por Talice y Momigliano (33) sobre Ctenomys torquatus no permite
aceptar como ajustada la voz "tucu-tucu", que se dice onomatopé
yica. Es cierto que la onomatopeya no traduce, en general, exacta
mente, los sonidos emitidos sino que representa una interpretación
fonética. De cualquier modo debe hacerse notar que los sonidos
emitidos por este animal terminan por una consonante, de modo
que sería inexacta cualquier onomatopeya terminada en vocal.
., .
I significado
[ onomatopéyicas \ fe
.,
voces segura o proba-' conocido
blemente indígenas, j nQ onomatopé_, significado
En resumen
yicas.
Voces seguramente
españolas
desconocido
todas no onomatopéyicas
En lo que respecta a los moradas del animal, en el Río de
la Plata, los campos horadados por el animal se llaman tucales
o tucutuzales (según Malaret); algunos dicen tuqueras, pero es
te nombre se aplica mejor a las galerías subterráneas.
En los países de lengua araucana los llaman guadales. Co
mo dijimos, los primeros naturalistas españoles que hablaron de
fauna sud-americana dijeron, equivocadamente, toperas.
— 296 —
�-ang ap
— ¿6Z —
•siBd jap
'OAA90
•S9JBJIUJIS X qt^nBqiat-pfcpnSuy
•siBd jap
•siBd jap
-oS
ap jng
jq
•sib<J pp
'Sdxpptiiis o oauao^
'OAJLdú pp OÍdUO^
O^BJ\[ 'S3BJ3^ SBU
'SdAPptUtS ¡C
OJH
"ÍW *jnS PP
•BJB33
V
nsvng
pp jn
jap jrng
•jn
•jng
viAnog
'ojudo
9jjo^i '
*soig 9j?ug 'saiiy souang ap sbiduiaoi^ "
•oupua^jB OJJU93 '
•OBnf ub ap BpuiAOjg 'p^
BuipuB upiSag 'SdAPittuts /C ofoj^
^ 9JS9OJ0J^[
jng 'Pjudt^ pj ^p
•OÜIJU9JB
•oupuaSjB
VNIAN3OHV
'ojuda pp oíduoj
95JOJ^ 'opnp'^
•unuj
-OD Bnü9J BJ O9 BIDU9npUT B^UBJ 9U9p IUBJBTl
J9 9pUOp SOIJO^IJJ9^ O SBIDÜIAOjd SBJ^O Ü9 BZinb
k S9JU9IJJO3 ap BiDoiAOjg B| ug •qtmSqmt-pkpnSuy
•sopBjqraou sasiBd soj ap oun BpBa ua
sajBtaiuB sosa ap saimraoa X SBuaSjpui sajqinou soj jBp b soujb^
•XBTiSnjf^ X ruag *XBnBjBg *3iyq3 'jysBjg 'BiApog *Bupua^jy
:sasiBd sa^uain^is soj ua a^uaujBjos uaAiA sopiiupua^ sog
ssraawoN soi aa vDiayaooao MoiDnaiaxsiQ 'i\\
�En resumen: La voz tucu-tucu no es exclusivamente rioplatense, pues se emplea también, con seguridad, en el Sur y Centro del
Brasil, y quizás en el Paraguay. También se emplea en el Altiplano
según Pearson (27), es decir, norte chileno, noroeste argentino,
sudoeste boliviano y sur peruano. Esta difusión de la voz tucu-tucu
está en favor de su origen indígena; su foco de origen bien podría
ser quechua, pues existen palabras, como la citada "vinchuca",
común en el léxico rioplatense y sur brasileño, cuyo origen tam
bién parece quechua.
IV. Nombres geográficos
Los nombres comunes de Ctenómidos aplicados a la geogra
fía son excepcionales, lo que debe también llamar la atención
pues no es el caso de otros mamíferos —autóctonos o no— que
han servido tantas veces, para bautizar lugares.
En la conocida Geografía del Uruguay de Giuffra(ll), sólo
hallamos, en su índice, un nombre: tfEl Camino de los Tucutu
cos", en el Dpto. de Rocha, zona de Castillos (*).
Además, por una referencia de un cuento de Javier de Viana (34), que seguramente sitúa su acción en el departamento de
Artigas, parece existir en éste un pueblo cuyo nombre es Tucu
tucu, pero el cual no hemos podido identificar ni en los mapas
ni en las obras geográficas nacionales consultadas.
RESUMEN
Enumeración de los nombres comunes aplicados a los repre
sentantes del género Ctenomys (25 nombres en total). Estudio eti
mológico y clasificación de los mismos: voces indígenas segura o
probablemente onomatopéyicas, o no onomatopéyicas (de signifi
cado conocido o desconocido), voces seguramente españolas.
Distribución geográfica de los nombres comunes en Argenti
na, Bolivia, Brasil, Chile, Paraguay, Perú y Uruguay.
Citas toponímicas en el Uruguay, que son muy escasas.
SUMMARY
The common ñames of the rodents of the genus Ctenomys (25
ñames) are enumerated. Etymological study and classification of
them into 3 groups: certainly or probably onomatopoeic ñames,
not onomatopoeic ñames (of known and unknown meaning) and
(*) "... En ese trecho el Sarandí se vuelve más tortuoso y más adelante recibe la
contribución del Arroyo Sauce Caído, cuyo curso superior pasa junto al Camino de los
Tucutucos..."
— 298 —
�— 66Z —
ój
ísajqum^soD sns ap pBpijBpoui bj
ó
óz
•SBI3Ü39JJ SnS 3p SBUJJOJ SBJ
íu^pBüi^Biai ns ap o^anpojd ¡a
rsojund saj^ so^sa a^uauiB:>
-run 'opBp ojqand un BjBd 'jaaajBjasa uBjiuuad anb sbsod b oh
-is ajoj-qjoj jap BijajBin ouiod JBjdaaB anb XBq ou anb opuBpjoa
-aj Buiuijax 'jB^uaiu o jboos 'jBuajBtu BpiA bj b sajuapauauad as
bX 'u^pBzijiAp ap opBjsa un ap sajB^iA sauopunj sbj uBzpajaBJB^
anb sajBjnjjna sauaiq soj ap pBpijB^oi bj apuajduioa anb oiuounjj
-Bd jap Bdnao as ajoj-^joj ja anb ua ajsisui (f\)
q anb oj uaiqum ouis jb^ubd X jbjuod aqBs anb oj ojps ou *ojq
-and ja aqBS anb oj a^uaujBidojd sa
-jadns sbj ap oipnjsa ja sak) ajoj-3jjoj ja (^q) uoppBf^
•<tojdaauo3 oijduiB sbui ns ua jBjndod jaqBs jap o sai
-Bjndod sauopipBjj sbj ap Bpuap ap^, jq^q (^l) soXoh aa
-p sauopBu sbj ap sajBjndod sasBja sbj ap jBuopipBJ^ jaqBs ja b^
-jBqB anb BjSojoanbjB bj X sapBpanSnuB sbj ap oipmsa jap jojaas
janbB sa>^ (^q) SBraoqx ^J^d 'SBSjaAip Xnuí uos opBp UBq as anb
sbj 'BiDuap B^sa ap bujsiuj uppiuijap bj b Bjaadsaj anb oj u^
'jBSjnA BjjnpiqBs bj Baijiu^is 'a^uaujjBJa^ij
'^/o/ ^cft /o 9M)j •BjjnpiqBs = (jbj upÍBS-oj^uB jap) ¿of íojqand
= (buoíbs-oj^ub Bn^uaj b^^uub bj ap) y/o/ rsBjqBjBd sop ap baij
-ap ^o/-y/o/ BjqBjBd bj oai^pjorai^a b^sia ap ojund ja apsaQ
•s/Ctuoudfj ajqos btjbjSouoj^ ap uBjd ojjsanu ua oj
-njjdBD oqaip 'a^uauíB^ajdujoaui Bas anbunB 'opBuajj jaqBq a^uaui
-ajdujis ouis BAi^snBqxa joqBj Bun oqoaq jaqBq ojja uod apuajaad
as ou anb oiAqo sgj 'uppBnupuoD ^ souiajpuodxa anb '
-ui sojja ap sojjaia 'soqanuj ou 'so^zBjjBq soun^jB jod X
Bpanbsnq b^jbj Bun jod 'uauínsaj ua 'oínpBj^ as upisiAaj
•jB^jnsuoa soraipnd anb SBaijpjqjo^ sauopBDijqnd sbj ap —^B
jod BuiíÍBd S9aaA b— BsopBpino UOTSTA9J Bun uoa 'a^uain^isuo^
jod 'jBjuajuoa soraiqap so^q 'sajqiuou sosa ap soun^jB soujbjj
-Bq u^pdaaxa jod ojos sbjsiaubu SBjqo SBunSjB ap jbuij jb sopiu
-a^uoa soijbsoj^ soj u^ '^nanjnanj,, j^ Bjainbis iu 'sopiuipuaj^ ap
sapadsa sBSjaAip sbj b sopBDjjdB sauninoa sajqiuou soj ap ounSjB
ojmjj ouioa bj9iatu anb Bjqo ap ojmjdBa o o^uara^Bj^ tu 'Bjqo
Bun^uiu jBjjBq soraipnd ou 'ojaap u^ *osouad ojx>ui ojjap ua X
^d oÍBqBjj un pi^ixa X BnpjB opxs Bq Bpanbsnq B^sgj
II
•pauox^uauj ajB 'XBn^njfj ui saauajapj
aiuiXuodox 'paipn^s si XBn^njfj X nj^^ 'XBnSBJBd '^JiqD 'psBjg 'bta
-ijog 'Bupua^jy ui uopnqij^sip jBaidBj^oa^ Jiaqx 'sauíBU qsiuBds
�De acuerdo con la mayoría de las definiciones y conceptos
anteriormente señalados, las referencias, verbales o escritas, que
tengan por base modalidades de representantes de su fauna au
tóctona, traducen ideas y tendencias humanas que entran perfec
tamente en la ciencia del folk-lore.
Como nos ha sido imposible alcanzar la bibliografía relativa
a otros países, donde los Ctenómidos se han bautizado con tan
distintos nombres comunes, nos limitaremos aquí a exponer el
resultado de nuestra búsqueda bibliográfica sólo con respecto al
vocablo "tucutucu" y similares en la literatura rioplatense.
Dividiremos este trabajo en tres partes: I9) Citas folk-lóricas;
2) Empleo en el vocabulario familiar; 39) Consideraciones.
I9
Citas folk-lóricas
(en la literatura nativista)
Las citas que pudimos hallar son en conjunto 10 que trans
cribiremos sin orden cronológico, numerándolas (los subrayados
son por nuestra cuenta). A continuación de cada una hacemos un
breve comentario.
1)Davalos (J. C.) (6).
"La vida del desierto es rampante, minúscula, evasiva y en
una capa horizontal de pocos milímetros alcanza su desarrollo más
profundo. El tucu - tucu, especie de topo, cunde por los campos y
roe las duras raíces de las tolas y los iros. Pequeños saurios de
color terroso zigzaguean furtivos de mata...
También aquí se alude al topo europeo cuando se menciona al tucu-tuco.
S¿ define bien el medio desértico, uno de los habitats del roedor, así como su
hábito alimenticio característico. Las tolas son "arbustos resinosos en las lade
ras de la cordillera".
2)Carrizo (J. A.) (2).
Adivinanzas
"Hay un viejito
que está danto quejiditos". El ulcultuco.
Es una adivinanza curiosa. Se puede admitir lo de "quejiditos", pero ¿por
qué lo de viejito? ¿Simple necesidad de consonancia satisfecha sin mayor repa
ro? Nótese el nombre común, "ulcultuco", usado en el centro y norte argentino.
3)["Pirulo" (?)] Martínez (J. P.) (19)
Y los barcos que al cruzar
El ancho estuario del Plata,
Sin saber de qué se trata
Sientan al carril pasar,
— 300 —
�•UBZTM3 soy anb sajauíí soy BJBd sosoj^iyad ^ sosotreSua oBq dos anb
saparo ap sopEjqmas sodurea soy ooa inbe BJBduioa as BUBiunq nopiBj) Bq
¡opiu jap soíaj bjtj^ an)
OJ3JTIJ^^ S3 OU Bpj3A V*[
•OJauoiaiBJ^ ja (ais) Xbj ap sa an^>
opiaja ai¡ Baonu oX anbjo^
'oppain aq soj Baoq aQ
soanqBj^ siuj upiaiBJ^ bj y
'soon^-non^ ^'p sva^no
o^tuvo un ouio^ P^p S9
¡oduiBjjua SBpBipní b anb
soanj^ soj bcJ i^[ ¡upjaiB
"(93) (mvkzíio)
-moa SBJjsanu on^as ouaiD sa ou anb oy 'sBujmaou o sajBynasndaja sajqnintsoa
yBuiiuB yB ua^nqujB 'soaijpuap sajoins soqanuí 'oijBjjaoa ya jod 'anb Bpjanaaj
a uoyBD jo^bui ap SBjoq s^y oa Á BpyyBD aoiDBjsa By ajuBjnp jpap sa 'c<ojanb
S9Á yap odiuaij ua,^ ojub^ un b ajaijaj as :ajuEsajajui Anuí u^isnyB Bun s^
oanqBj^ ap X opaBj ap
SOJJOTJD SBUIBjp SOUllSjB X
'sojjod X sbdbí ap sbuij
'oan jb SBajad BjqBq
'mninont ^ vaviupo sou
pp o4tudt^ ud ouioo
íojaqand X oasBJjnqa oqanuí
jB^joa anb bjjb^ Bqanra
jbsb uis ojana oqanra
'ojana uoa obsb oqanra
•(6)
..ofaiA 13Í^,
(f
•BjtqBq apuop A a^njjsuoD yBtDinB ya anb j
SBy b 'ajuaniajuapiAa 'asjijayaj aqap ^nanj-nanj ap sbiiSb ualt ap 0^
•BIUOJO^ b BraBza^ anbjB^ ja apsap jaunj un
ap 'sajiy souang ap oaaiua^ui un ap o^aaXojd jb ajaijaj a
JT UBJBSUa^
dp sphSp u^ q
oana ja BazajBdB as anb ap
opuBjqraaj ubjt soqanuí ^
*opuB^ní ojqBip ja BJBpuB an^>
^
ap zaA jbj UBq a
�6) {"Luciano Santos"] Lussich (A.) (17).
Despedida
"Salí de un calcagüesal
tropecé con un tucu-tuco;
y su certero trabuco
me largó un tiro mortal;
de su irresistible pial
la soberbia reboliada,
me hizo cáir en la boltiada
de este gauchesco tetruque
que hace embarrancar mi buque
en su costa abrillantada".
Es una respuesta a la invitación que se le hiciera en la Revista para colabo
rar, a lo que se negó el autor en primera instancia y luego aceptó en esta
"Despedida" ante los términos que le dirigió "Calisto el Ñato". El tropiezo fue
con alguien escondido que consiguió su objeto al hacerlo responder. La expre
sión tucutuco debe, a nuestro juicio, ser tomada como tucal.
7) {"Pancho Truco"] De María (Enrique) (7).
Y aquí acabo compañero
el relato macanudo
del alcalde que no pudo
regentear ni por dinero.
Fue el Alcalde muy carnero
cuasi un gaucho de trabuco
que al fin como el tucu-tucu
fue a esconderse entre la cueva
de ande saldrá... cuando llueva
Su compadre
Pancho Truco
Alusión simple al hábito del animal de desaparecer dentro de sus cuevas
subterráneas, después de sus esporádicas y breves salidas.
8) {"Luciano Santos"]
(A. Lussich) (17).
El pingo de la nación
llévelo siempre tranquiando
sólo váyale aflojando
en busca de la ocasión^
no suelte de sopetón
puede cortarle la rienda
y al ñudo es que usté se prienda
si a un tucu-tucu se encaja
tal vez el mate le raja
ande ni el diantre lo atienda".
— 302 —
�sbj anb jbii^i jb
ns aXnjjsuoa anb
*bjbj Bun anb joXbid o^jb
jopaoj ouanbad un Xo
jb ojiuia anb zoa bj
bjiuji o Bjninis anbiod
*SBjqBs oj 'ajquiou iin sa
oaiXadojBiuouo 'isy
•oX asnd o¡ aui 'oa^jj
Bpnsní uo3 anb ajquiou ja anb
upzBj Bunsiqanun uod
*saauo5ua 'jbuijijb opuarpnd
—joyas js— oanjnaru
uojaisnd 9in BsnBa jbj jo^
•JB3JBJBJ opuajjanb jbüd
ojipin^as X Baanq zoa uod
ap opom ira sa
030X0^017^
'(Z) (MVNTH3J) saaivA vaiis (01
ií soy bjb<I u^^njfJsaoD anb oj^ij^d jb A
•n^n) o sajB^tu soj b 'snotu-noru ap jBjqBq jb 'ajaamjBjmBu 'asjuapj aqaQ
soj b oinaj saj
ou X oÍBqB Bjsana ua jBidojBS b opBjqinmsoaB Xojsa o^ ¿^^b b^?^
:aa¡ as 'sauíqaBDBj^; Bjqo ns ap t,oíip Bjja anb jq,, ojuano ja ujj
-(c,<¿)
(aa aaiAvf) vnvia (6
ja na sajnBpnnqB
soj noa ainanaajj oinaimiaouoa oq^jj apnop jjjb anj A saj^uajB sosuauíui sns na
sajoqjB ap sajitn soj jbjuejcJ b jBzadtna bjbcí BuajjBg Bjun<j ua pjBisni as qaissn^
oiuojuy ooq anb uopipa Bjaoiijd bj ap noiaijBdB bj ap sandsap an¿j \jojnB jap
bj noa nopBjaj ua noia^aijdxa Bun 'ajuauíBjnSas 'auajj oiqtuBO jbj^
B3O3 BJ 3ÍBJ 3J Z3A JB)
BDoqsap ^s a)ajj ns is
Bpuaijd as ajsn anb s^ opnu jb • • • M
:a)sixa on ^^njionj,, jap npianam Bqaip 'sa)nB soub oí O)ub> oj jod 'fisi <OP
-jauio3 jap B^uaiduij 'sajiy sonang na BpBjipa 'uppipia Bjauíud bj ua 'oiquiáa
ng -BAijiutpp bj jjaap sa 4JO)nB jap BpiA na Bqaaq Buiujn bj sa noianam jb)
aaj as apuop umaij bj anb jbjou jaoBq ap sg -ajauíí ns XojjBqBD jap BpiBa bj
Jd uapand sopijijo so^na j^an) jb 'ajuauía^uappa 'ajaipj as B)aod jg
�En las tierras arenosas,
—es decir, las tierras blandas—
perforo una red de túneles
con las uñas de mis patas,
casi casi a flor de tierra,
todas bien comunicadas.
Mis cuevas son peligrosas,
pues como están bajo tierra,
al pisarlas, los caballos
hunden las manos y ruedan.
Me alimento de raíces
y tallos de varias plantas;
tengo grande la cabeza
de incisivos bien armada;
color de barro la piel
y las uñas aguzadas.
Como vivo bajo tierra
soy bastante cegatón,
y cuando salgo a la luz
dejo en la puerta un montón
de arena, disimulando
la entrada, con intención.
Tucu-tucu-tucu-tuco,
es mi modo de gritar;
si nadie me ve, cualquiera
me oye tucutuquear.
Los hábitos más salientes del animal están en general bien expresados. El
autor jerarquiza el sonido y no duda que es el origen del nombre onomatopéyico
del animal. Alude a su calidad de "cegatón". Emplea el verbo "tucutuquear".
29
Empleo en el vocablo familiar
Sólo hemos podido recoger informes acerca de los uruguayismos que en estos momentos, precisamente^ están siendo el objeto
de estudios seriados por parte de especialistas. He aquí algunas ex
presiones interesantes que nos han sido comunicadas:
a)^anda como un tucu-tucu" o "corre como un tucu-tucu",
con el significado de quien se mueve activamente en sus quehaceres.
Es una expresión que puede conceptuarse feliz, pues el animal tie
ne, realmente, movimientos rápidos y raramente está quieto.
b)"tiene cara de tucu-tucu" o "parece un tucu-tucu". Expre
siones y hasta apodos, aplicados a personas con incisivos centrales
superiores salientes (y un cierto prognatismo). Demuestra que la
gente ha tenido ocasión de observar bien el aspecto frontal del ani— 304 —
�:uos ojaadsaj jb uppuaiB bj opBuiBjj UBq sbih anb orasitu jap soS
-SBJ SO7 'SBDl^ojOiq SBDIJSIJajDBJBD S^S JOd apadsa BJ 3p BIDUanD
-ajj bj ap jBsad b— BDijdxa as ojjgj 'souojaaniB sojajiuiBiu sojjo
soqanuí b SBpBDijdB sbj anb BpBajduia souain oqDntu opis Bq
•rom,, BjqBjBd bj ojuníuoa ns u^ •sajBijiuiBj sauoisajdxa SB
ua ajqioou oinsiin jap oajduj^ *oj jbjoj ua íasuajBjdojj
bj ua SBpBjjBq (snfpnb¿oi sAtuoud^^ ouBDjjauíB-pns jopaoj jap unía
-od ajqioou) sajBjiujis A ^nam-nam^ ajqos
N3WHS3H
•sopBZoqsa SBuadB uos sojja o ('D^ 'jo^anjjsap
jajx>d 'pBpiAisaj^B 'jbtista pBpiaBdBD :saja^3BjBD soj^o b SBiauajapj
uaaBq as ou 'oiqujBD u^ "sa^uaijBS sbui soj a^uaiua^uapiAa uos anb
'sajB^m soj ap sojauopiBx A sojjaiqB sotot^uo soj 'Bjsais bj ap SBJoq
sbj a^uBjnp mo ssxdovq ap ja '^sA3<puoosd ap ja 'spu^fvS sb^jbj jb^
-ijqB^ ap ojiqBq ja :uos sosbd sosa ua sopBjdBD opis UBq anb jbuiiub
jap so^i^cqoíq soSsbj soj 'ojsia Bq as ouiod 'jB^nj opun^^s u^
•^ojjuapB Buap^ ap sbsod sbj ap SB^aod A sajop
-bjjbu soj ap TOuídsa ja ua Jinjjuí a oduiBD ap a^ua^ bj ajjua p^pis
-oxjno joXbuj Bun 'opBDOAOjd jaqBq uojaipnd Baiua^ouoj pBpiApaB
ns ap pBpisuajuí a Bpuanaajj bj oiquiBD ua 'saAajq A sBDipBjodsa
uos jopaoj jap jopa^xa jb sbpjjbs sbj anb ojjap sa i UBijnaad
opiuos ns 'zaA BunSjB 'opBqanasa soqanuí A ajquiou ns jBuoiauaui
opjo UBq sopoj anbunB 'BzajBimBu bj ua oaia JBjduiaía un ojsia
UBq BDunu sajopBjqod sns ap % 06 Ia 'o^jBquia uis 'A souoiaamB
sojajiuiBui soj ap aju^punqB sbui ja sa anb jbujjijb apand as —siBd
ojjsanu BjBd— jBna jap jbujiub un ap sajBiiA SBaijsjjajDBJBD sbj
SBpBp ajqBDijdxa sa oqaaq j^ #ouoja9jnB oja^juiBUj ojio jainbjBna
b saiuajapj sbj anb 'ajuauJBApBJBduioD 'sajuanaajj souaui oqanuí
A sbjbj uos asuaiBjdojj oiJBjaixj ajoj-qjoj ja ua ^nanj-nonj^ ojnDBU
-jaA ajquiou ja ajqos sbio sbj anb jpnpap uajirajad 'Bjja ua ojsand
opBpina ja A 'Bpanbsnq BJisanu ap pnjijdtuB bj 'Bjajdujoa jas ap
oqanuí Bjsip upiDBUiJO^uí BJjsanu anbunB 'jBnj jauíijd u^ *ojuní
-uod ap sauoiDBjapisuoD SBunSjB aaajauj JojjajuB uoiaisodxa Bq
•ajqujou ns jBnSijaAB opxjxid soraaq o^j •<<n3njnanx)l oraiupp
-ñas ja uod sojuasa sns BqBuuijf 'oj^is jap sozuaiuioD ap 'sbjsiaijbu
sajojiJDsa sojjsanu ap oun anb jBjBuas souiaqap 'aiuauíjBuij
•BDijdB as uainb b Buosjad bj BJBd bíuosij Bun jas
aqap ou aiuaujBjnSas anb oj '((noni-noni un ouioo piupo^ (p
•saiuauíuiojdj
*sopB3JOjoD (sajojjadns 3 soj opoj ajqos) soaisidui f sns uod jbuj
�el hábito de fabricar galerías subterráneas, el de esconderse rápi
damente ante la presencia del hombre, el de hacerse oir, los orifi
cios de sus moradas, etc., pero otros, no menos característicos, no
han merecido alusiones.
SUMMARY
Folkloric references to "tucu-tucu" (common ñame of the
South American rodent Ctenomy torquatus) found in the Río de
la Plata literature: 10 references. Use of this ñame in some familiar
expressions. The word "tucu-tucu" has not been so much mentioned as those refering to other autochthonous mammals. This fact
is explained by this rodent's biological features. Its most noticed
characteristics are: the habit of burrowing, of hiding from man, its
noise, the holes of its burrows, etc., but others, as typical as the
above mentioned, have not deserved any reference.
BIBLIOGRAFÍA
( 1) Azara, Félix DE. — Apuntamientos para la historia natural de los Quadrúpedos del ^araguay y Río de la Plata. Madrid, Imp. Ibarra, 1802. 2 v.
(2)Carrizo, J. A. — Cancionero popular de La Rioja. Buenos Aires, Espasa-Calpe. 3 v.
(3)Cancionero popular de Salta. Buenos Aires, A. Baiocco, 1933.
( 4 ) Daireaux, Godofredo. — Fábulas argentinas. Buenos - Aires, Agro, 1945.
199 p.
(5)Darwin, Charles. — Viaje de un naturalista alrededor del mundo.
Buenos - Aires, Ateneo, 1942.
(6)Davalos, J. C. — Los valles de Cachi y Molinos. Buenos - Aires, La
Facultad, 1937.
(7)De María, Enrique. — "El alcalde interino". El Fogón, 1: 18, 1896.
( 8) Dennler, J. G. — "Los nombres indígenas en guaraní de los mamíferos
de la Argentina y su importancia para la sistemática". Physis, 16: 22544, 1939.
(9)El Viejo. — "Guitarreando". El Fogón, 2: no. 57, 1896.
(10)GARZÓN, TOBÍAS. — Diccionario argentino. Barcelona, Imp. Elzeveriana de Borras y Mestres, 1910. 519 p.
(11)Giufra, E. S. — La República del Uruguay. Montevideo, Monteverde,
1935. 548 p.
(12)Granada, Daniel. — Vocabulario rioplatense razonado. 2 ed., Montevi
deo, Imp. Rural, 1890. 409 p.
(13)IHERING, RODOLPHO VON. — Dicionário dos animáis do Brasil. — Sao
Paulo, Directoría de Publicidade agrícola, 1940. 898 p.
(14)Imbelloni, J. — Concepto y praxis del folklore como ciencia. Buenos
Aires, Aumanior, 1948. 136 p.
(15)LAFONE, Quevedo, S. A. — Tesoro de catamarqueñismos, nombres de lu
gares y apellidos indios. Buenos Aires, Imp. Coni, 1898. 377 p.
(16)Lira, J. A. — Diccionario kkechúwa-español. Tucumán, Universidad
Nacional, 1945. 1199 p.
(17)LUSSIGH, ANTONIO. — Los 3 gauchos orientales y el matrero Luciano
Santos. 4 ed. Montevideo, Barreiro y Ramos, 1883. 365 p.
(18)Malaret, AUGUSTO. — Diccionario de americanismos, 2 ed., San Juan,
Imp. Venezuela, 1931. 520 p.
(19)Martínez, J. P. — El Fogón, 15: no. 488, 1913.
— 306 —
�"d 081 '6161 'Bojeo oapiAajuo^ — 'oppoaj, ja a^qos
d 09^ 0161 'íoojjag
oap¡Aajuoj\[ '-pa z 'sautqopapy¿ \,o[\^ eyya anb yo— 'aa HHlAVf *VJNrviA
'(esuajd ua) oapiA^juopv ^p Bj^oyoig ap ^os •á<Tonj-nanx,, '^/
ap eaiuaSouoj pepiAjoy,^ — -^ 'oMvnoiKOK ''A '^ 'a^nyx
•d 6^^ "0^61 '^pjaÁaj
'oapiAajuopi -spSvq^ ap pppauua^u^ — 'S 11 'vxscq ''A H 'aDnyx
'd 811 'W6l *PAaj
'oapiAajuoj^ 'ojiyBjjoo •,,oarunanx 13,, — 'NVíraa^ 'saaiVA - vaiis
'Z161 'F^
-0^ sajiy souang 'somstuttuaSj ap otjvuotootQ — 'OHOííVSil *viAOOas
'sajiy souang •ojjot¿o ojau^ufaj /C otjwjnqpoo^ — *oxix 'xaaiaavs
'Zf6l 'op^^q
-og 'oaifaj^ 'sotustupof^tuP ap p>¿aua8 o^PuotaaiQ — ^ -j *VIHVKVXNVS
^681 'Byouedsg -draj 'ueuinonx 'tnbpq^jp^ — 'Nyay 'VOOHia^)
~ *IÍ6I '^¿-911 =901 '^ajjoj pjPcuPH "¡oóz -(fruo^ -snw
'fín3 *.<^J3d ^^qjnos jo spueyíySiiy a^j ui sjeuiuiej^,, — -g *o 'KOSHVag
'161 '80^ *ou *B^oda e^ 'upSo^ /g -^soiyaaej soy jog(l 1— -^ywzno 'iNidVd
*d 061 'f6l '^dnx 'sajyy souang -pa ^ 'tupju>n2
-oupjjafSPa 'oupflaisva-ftiPJPnS otuPuotaatQ — 'oi^OX^y 's>ovav^ 'zixho
•a f -^j^P 'ojnjng
•sajyy souang 'pntotpt^aj^ Potjaiuy pj p alpt^ —. *a saaoay 'anoisho
-japupf) - zaqaupg otjnf ap oujpaf ja ua oiusf^qtuntsoo jg — "iavwsi 'VAOJV
'd 6Z
'9f6l 'ojnjnj 'sajyy souang 'satupdpnS svpua^arj — -oxsaNH3 'saiVHOi^
'd 13 '3^6I 'oJiauef ap oig 'jtspjg op sa¿opaoj, sq — 'OVOf 'MafOOJV
'd $ '8Z61 'osjaAiufy ^i^ -duij -30^
ap oSeijueg 'soot^y¿2oatxaj satutufp 'soiustuajtq^ — *x *f 'V^iaaH
(9O
(SO
(f)
(íí)
(Zt)
(0)
(63)
(8^)
(LZ)
(93)
(í3)
(^3)
(Z)
(33)
(13)
(03)
�
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay
Subject
The topic of the resource
Repositorio de ensayos en las Humanidades publicados originalmente en el Uruguay
Description
An account of the resource
<p><span>La Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación se ha propuesto contribuir a rescatar y poner a disposición de los lectores la escritura ensayística del Uruguay a lo largo de su historia. Esta Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay pretende reunir en un solo lugar más de dos siglos de textos de reflexión y pensamiento, dentro del amplio campo de las humanidades, producidos en conexión con la universidad. La mayor parte de esos textos han sido originalmente publicados en revistas universitarias o periódicos hoy difícilmente accesibles. A menudo nunca recogidos luego en libro—o recogidos con sustanciales modificaciones—, son textos que pueden contribuir a recuperar y mostrar las dinámicas de pensamiento y representación en el país, tal como se realizaron en tiempos de centralidad de la escritura.<br /><br /></span>La a veces fina y sinuosa línea entre Humanidades y Ciencias Sociales hace que textos de historia económica, de estudios sociales, de ciencia aplicada a la antropología, puedan tener cabida en esta colección, aunque el foco está en el núcleo tradicional de las humanidades. El Derecho (con la excepción de Filosofía del Derecho) queda, por su especificidad técnica y profesional, por el momento fuera de este grupo. </p>
<p>La colección será un trabajo acumulativo, con entregas bimensuales. En el tiempo, los textos se irán organizando de acuerdo a posibles lecturas de la historia de las ideas en la región y el continente. <br /><br />Aldo Mazzucchelli</p>
<p><span>15 de octubre de 2017</span></p>
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Pablo Darriulat
Gonzalo Marín
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Investigaciones sobre la biología de los roedores autóctonos del género Ctenomys (Etimología de los nombres comunes, referencias folk-lóricas)
Description
An account of the resource
Se presentan los nombres comunes de los Ctenómidos: etimología, toponimia y las referencias al "Tucu-Tucu" en el folk-lore Rioplantense
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
TALICE, Rodolfo V. ; OTTINO, Martha
Source
A related resource from which the described resource is derived
Revista de la Facultad de Humanidades y Ciencias /Universidad de la República. Montevideo : FHC, UR ,Diciembre 1955, Nº 14 : p. 289-307
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1955
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias
Language
A language of the resource
Español
Type
The nature or genre of the resource
Publicación periódica
NOMBRES INDIGENAS
ROEDORES