-
http://humanidades-digitales.fhuce.edu.uy/files/original/e293a864b02fec9d83bfbb031a1e212b.PDF
f3f918b4ae83c57e6132255e599efe30
PDF Text
Text
— 601 —
•ttsa.ioijain sipuaiaija snqni/hsui uinsn pe snqiuoisnjauoa iq 'sndia
-uud sipuapeaj o5(ja ijjj •ij^oui eijeduii aBijuajod aeuBiunq auaed 3e 'saqnu ni aja^-insse
innuoijEuijsap ouii 'uinjoijisuoa uinuoijeji^oa auipnjiu^eui soq iajadBJ iwnq sojji jaaedde
'jniu^jeduioa aeuauBduieg aiq 'oiuuooBg a^í is je ¿snijnae snqijejoui u; oiqqojj 'siaisÁqd
ui oisajjB^) p;n¿,, :jjY "Joa '¿81 '^izdiaq -pa 'SBjajduiog sejqo) ziKSiag mf) ()
'^jnjuegaaaad sinj snpej ijnao uiniuuio oiiuojejají] is 'jaqap nou assa uief 8abj3 jne 'aaapeAa
seqaqap uou uiajejjsn^í oape uinjiA uijny 'juejaadsaj ninsdi ui 'juniiuasjad miA snia
aenb eidojjijaq uina 'auáiput jjaj ¡os aduiau pas 'juajiajadmi ae jua.uquie ;j]nui aj eii uou
'jioaj sniJiA euiissijuauíuia uiajqapa uianb 'sassa si isi^^,, : (06l "!JEa *s^-iq0 SBl aP
uoi.upa ej b ajipu^dB ua cpea^qnd) fg\ ap vnavvdwv^ b iaNassv^) -j ap bjjb^ (^)
•(•sjás 802 -dd 'tíaijjaiuoa^) e^,, -dea '0161 'sIaB<I 'JJ3D 'IIX 'lOA 'lJB3sag ap uoijipa^
b juauia¡ddn^ '(ísajj3saf7 ap sajauaQ ja ai/(,, ^asea^) -jojne ns ap aj euanq B[ ap oanSas
ejsa ou 'ivvuy saiavH^ 'jopeuojsiq joXbui ns anb isb íouisiui o[ aaeq —sosBa soajo jbuoi.
-uaui ou ejed— 3J^ai^\ ojhbuijjbui jap seuoai SBun e ojaadsaj noa :BAanu sa ou oísaxav^
ap pnjijae bj anb jijaaApB ounuodo sg *(tajiouiaui bui ua apJBÜ jnoj np uaia sibabu af
anb 'sjiaaa sas ua ajipips ap nad is 'sjo[ sap 'aAnoaj ie(f sietu taxquiou np Jioja ua
la-inpj anb aaia-jnad ja 'sajiexj saajne sanbpnb aaAB xnajne auiaui np (uinaaj nsuas 3q,
ajAi^ a[ nA ibJ anb sub azuinb e Á \i 'auujaop bj Jnoj,, : (6061 'síJBd 'AaaMK>x
ap o^jlbó b SBjqo sb¡ ap jBuoiae^ uoiaipg bj ug) suao^au b Bjaea eun 8Q (j)
^s —odtjoso^ij ouist[buoidbu ap asnas ara as anb JBjiAa bjbcI
saauBjj un[B JBjia ojainb— 'uij ua 'xaHDMV^g X '() PB^H UBll
so)sa sa[Bna sb| b sauoisnpuoa sb^ ap pnji[duiB bj á Bzaanj bj Bjuana ua
auau ^8 js 'Ba^ái^ ap sbj b uBpanb 'sopun^as soj uoa sojJBJBduioa jb
'sojaiuijd soj anb aaip 'vaiawvdiMV3 Á KODvg 'saaaon A saxavasaa
aj^ua uoSuBJBd osouibj ns ua 'opun^as ja i |^) sojjaisap sns xod sop^aq
-lunjsap uBisa sopoi ap sofo soj opuBna 'oiuaSui ns ap Biauaiod bj
xas aqap auixoua usna 'souaui Bp^u 'aaip 'vaaaMVdi\[V3 b opuaiqixasa
'oxauítxd j^ "ziMaia^ A iawassv^) uoxBsaxdxa uoiuido bjjo ^nj\[
'Baipojaui Bpnp bj ap op^ui
-xb bjsijbuoiobx Biuajsis ns ouxapoui ojuaiiuBsuad jb XBjuacaxd xapod
BXBd oai^ojosouS Buiajqoxd jap SBOixo^siq sauoianjos sbj A sauoioisod
sbj Bjuana ua buioj ou 'uaiq sbui o 'BZBqaax anb 'ojosojij jap oaijBui
-ajsis ojuaiuiBajuBjd jap 'ajx^d bxjo xod 'Biauanaasuoa 'BipxBoíd Bjxaia
'souaui opuBna 4BjaAax 'ojOAauaq xas ap uoiauajuí uoa BjopuBáznf
uiib —BsaouBxj btjosojij bj ap saxopBixojsiq soqanuí ap uotutdo bj
'oSanj 'xas b o^ajj anb— oísaxav^ ap uojuido bj oxa^ *(j) ^Bxatnbis
sojxBpxoaax ou Bx^d ouioa vaaa\rvdi\[V3 ap sojixasa soj ua zapijos Baod
ubjí9 opBxjuoaua BiqBij anb SNaooíijj a piqixasa saxavasaQ axiag
"X 9P
QMVID^VW 3
�en forma inequívoca, afirmando que es, con certeza, un mérito de
Campanella el haber inspirado a Descartes, Spinoza y Leibniz (4).
Puede decirse que la crítica en torno al filósofo de Stilo está
tejida de luces y de sombras, de conceptos entusiastas y de severos
juicios, de exaltaciones y de maldiciones que, casi, perpetúan, en el
tiempo, el ambiente refulgente de generosas ideas y de persecuciones
feroces, de sublimes utopías y de mezquino conservadorismo en el
cual Fray Tomás, ora tras las montañas, escarpadas y severas de su
Calabria, ora en la tenebrosa prisión napolitana, ora en Roma o en Pa
rís, vivió y sufrió en medio del turbio oleaje de la Contrarreforma (5).
La sombra del "principio de autoridad" que retorna, alargada y
siniestra, de la llama de la pira de Giordano Bruno e invade la sala
del Santo Oficio mientras los jueces interrogan a Galileo, hace aún
más tenebrosa la celda de Fray Tomás quien, con la mente, intenta
evadirse hacia la luz y crea la Cittá del Solé (La Ciudad del Sol).
No es mi intención, ni me sería posible en esta breve nota que pre
tende sólo indicar algunos aspectos de su pensamiento pedagógico,
exponer el pensamiento filosófico de Campanella; pero me parece
oportuno hacer un rapidísimo resumen de su sistema ya que en él
(4)L. Blanchet (en Campanella, París, 1920): "C'est un mérite certes pour
Campanella que d'avoir inspiré Descartes, Spinoza et Leibniz. Mais pour lui, et en
general pour les penseurs de son temps, le mérite est plus grand encoré d'avoir dans tous
les ordres de la spéculation, dans la morale et dans la politique, comme dans la science,
et dans la religión, retrouvé les véritables titres de l'ésprit humain en pla<;ant dans l'activité
méme de l'áme, et dans la pensée qui lui est immanente, toutes les valeurs suprémes de
la vie: vérité, beauté, bonheur, et sentiment du divin". Para un parangón entre Cam
panella y los pensadores de su tiempo, consultar mi obra: Lineamenti di storia della
filosofía italiana (ed. Universitaria, Florencia, 1950) y también // Naturalismo (en la
Biblioteca del l'Educatore, ed. Viola, Milán, 1951).
(5)Cassirer (Storia della Filosofía Moderna, vol. I, Milán, 1952), hace notar opor
tunamente el carácter con frecuencia contradictorio de las teorías de Campanella. Dice:
"La teoría del conocimiento de Tomás Campanella (1568-1639) está dominada por la
misma contradicción que caracteriza toda su filosofía y también su carácter y su persona
lidad. Las tendencias opuestas que agitan al Renacimiento se manifiestan en él con toda
su fuerza. Así en el campo político es el precursor y el mártir de su doctrina social y
sin embargo defiende en su obra sobre la Monarchia di Spagna el rígido ideal medieval
de la jerarquía. A la vez que toma una posición a favor de la libertad de la investigación
científica con su apología de Galileo, se somete, por motivos externos e internos, a la
decisión de la Iglesia sobre el nuevo sistema astronómico. La misma obra (De sensu rerum
et magia) que traza el esquema de su psicología sensorial investiga a la vez los primeros
fundamentos y los efectos de la magia. Sobre una indagación de la naturaleza, que se
funda en los principios de Telesio y reclama la observación directa y la experimentación,
surge una metafísica que, en su estructura y en su disposición interna, recuerda muy
de cerca la de Tomás de Aquino. Todas estas contradicciones en su concepción del mundo
y de la vida encuentran y refuerzan su expresión en la teoría del conocimiento en la
que por un lado la conciencia está subordinada a las cosas como un efecto de ellas y
por otro hace de ella, moviéndose desde otras premisas, el punto de partida y el funda
mento de toda certeza".
Ahora bien, sin duda alguna es cierto que influyeron sobre Campanella las tenden
cias contradictorias del Renacimiento, •—en particular el naturalismo y el platonismo-—
pero muchas de aquellas que parecen contradicciones, y en los escritos políticos y en los
filosóficos, mirándolo bien, emanan de la necesidad que el filósofo tenía de escribir
"sotto il veíame"; motivos, pues, más externos que internos. En el clima de la Con
trarreforma había venido a crearse una especie de acuerdo tácito por el cual los "letterati"
oponían a la presión de Roma lo que podremos llamar una "resistencia elástica": una
adhesión en la forma para poder, en la sustancia, profesar sus propias doctrinas. La
interpretación, pues, que da Cassirer a propósito de la "conciencia.... subordinada a
las cosas como un efecto de ellas", no me parece exacta, sino, por el contrario, es el
concepto mediante el cual Campanella se aleja más del sistema telesiano.
— 110 —
�— Til —
'jiaia ap pBiunjoA B[ Jod BunpiqBS-xapod pBpijsnp B[
epezueije aA anb EiiBiunq pBpiuij) Bisa ap Biauasajd B[ vti3MY<iivv;j BXBjqns ouioj jbjou
aiuB^aja4ui sg -jouiy X BjjnpiqBg 'xapoj 'a/og pp ^ilVJ B[ ua oaisjjBjaj^ [B ueapoj anb
sadiauíJd saj^ so[ ua uopejuasajdaj ns uBjB-nuoaua 'Bjpci p A 9s$ou p '^ssod jg (¿)
"(0t6I 'Biauaaojjj) ojiwiuwsBtíijf pp ouwijvjt oj^jsuad jj
H1IXN3J) *f) ap A (fl^^i 'Biouajof^ 'saaauírqoA soq) oisapx ouipjDiuag oviXNaaoig *g
ap sBjqo sb{ asneaA vnaNVdwv^ ap p uoa uopepjxoa ns b A oísaaax 3P oiuaiuiBsuad [B
oujoi ua uoidbuijojui joXbui Bun bjbj *(j '9X ^\x 's^jvfjiuiDf pv avjnjsid^) íi^aaoi^ xod
opBJjsnji o '(-S18S X 0^¿ 'AI 't>J.mwu -umi^i sq) oiDaHDa^ xod opiSoDax Bxas oidaauoa
ajsg -(^soiuBsuad anb ouis sesoo sb¡ ap buijoj b[ souiaA o^s ou SBUJajxa sBiauanjjuí ap
oipatu xod anb xauatax uatqraBj osiaaxd s^,,) {Bxaua^ ua oiuaiuipouoa pp so¡ b uaiquxei
X sa{qis¡A souauíouaj so[ b axaipj as '(0^61 'íJBa 'avovaig "g ap uopanpBJj 'oiopouajj
n^ojsirf^) Baxnaida aiuanj Bg •Biaunjsqns B^ ap ojuaiuiiaouoa pp oiisodoxd b saiaxoxsmy
b opBaijixa X (jjj #dB3 'jj -g paA '0I6I 'Buapoj^[ 'ojBUBduiBdg '\ uoptpa 'vidtouud
vidoud njxni vmpni luiu^j oq) Baxnaida BiiiJUop B[ opiuinsax BjqBq oísaiax (9)
Un SOUOpUBp UBJt 3BATIO9[9^UI S9UOI9DBa^SqB SBAIS90nS SB^
O\ 9p O1J9I9 O^U9IUIIDOUOD un SOUI9JpU9J B^BipaUIUl UOIOtnjUT B[ UO9 SBX^
-U9IUI '9nb OpOXU 9Q '9SOpU9IA[OA BJl BOBdo SBUI OJUBJ 'OIU9IUIBUOZBJ ^B
uoiotnjuí B^sa B98 BjBipaui sbui ojusno íosaaoad ns ^in^as BiDuapuoo b¡
b aituijad ou anb BpidBj ubi 'BuiísjpidBJ buijoj ua 'aioap sa 'upiainjuí
jod outs ojuaiuiioouoa ua bui^ojsubjj as ou 'BAijBpj 'oiubj o^ aod 'sa
X ojafns b ojalns ap bjjba anb [Bposuas uoisa^duii B[ opoj ajuy
¿o^aaouoa sotuajpod Bpipaui anb ua X ojund anb
b^sbjj? '44oX-ou^, un X^q t4o^,, oaisanu b a^ua^^ 'oan^ 'opo^ somaaanb
ou 'souiaqBS ou 'souiapod ou anb ap B^uana soiu^p sou sojjoso^^ ¿p^j
iui ap 'oiuaiuiiaouoa ixu ap 'japod ton ap b^b sbui Bjsa anb bsoo
X^q osbob o 'opoj ojamb 'opoj as 'opoj opand? 'oX o^aj
•(¿) uas oxavnb 'BptA tui jeiub ^ 'X Xos anb
as *uds opand anb aiaap a^ainb 'jas o^uais aui oX ts 'uaiq Bjoqy
•ajsixa 'spnp is 'X zapqBA Bsa ap Bpnp anb Jiaap
ajainb 'a[qisuas pBpi^aj b^ BpijEA ajuauiBin[osqB ouioa BjdaoB ou is
'sbsod $T2\ ap opi^uas pp ofn^j p ajuauíBAisBd B^uauíijadxa ou ojafns
p xg "Bzajjaa B{ ap ojuauíBpunj p aXnjijsuoo anb outs 'uoixa^pj b|
ajuBipaiu aéinsaj ajuauiBps ou 'aaqiuoq p ua 'sajuatAiA SBjnjBiaa sb|
SBpoj ua ojbuui opijuas p aaauBUuad opBsdtpa X oj^nao SBjjuatuí
oja^ 'sbsoo sb^ ap opijuas pp Jinjj p jod 'isbo 'opiSaauíns '(snjtpqB
snsuas) Bjpao buijoj ua aaauBuuad 'sopB^aa^B sojsa jod opBqjni
ojbuui opijuas p anb BjauBiu pj ap '(snjippB snsuas) uBaaáB as
p b anb SBSoa sb^ ap opijuas p jod opBsdipa ouioa auaiA 'ajuauBiu
-jad X psjaAiun '(snjBuui o snjipui snsuas) js ap opijuas ajsg
'ajsixa anb aaip ^\ íojafqo pp ojuijsip sa
anb aaip a[ (uoiaBSuas b^ ap Bpuanoasuoa b is ap ojjuap ajjnao anb
uopBoijipoin b^ jaaouoa pp) jaaouoa pp orasira oqaaq p X Biauaj
-stxa ns ap Bpuaiouoa auaij 'is ap Biauapuoa auaij anb Jioap ajainb
'Bjuauíijadxa anb aqBS anb ojsand 'ojad íojafqo pp BiJBiouajajip as ou
'jioap sa 'ojafns Bijas ou 'Bjuauujadxa anb zaA ts\ b jaqBs uis asBjuaui
-ijadxa ojafns p is : (9) Bujajxa uopaB can Bjuauíijadxa ojafns p
pna p Jod 'oaistj ojdb un b opianpaj jas Bpand jijuas p anb Baiu
'opunuí pp BjsmbisduiBd uoisia can Bjdaas oísa^ax UOD
•puopBanpa Biuapojd p ajuajj uopisod ns
anb ajqi^ X ajuapsuooojnB 44oX?^ pp uoiobiujijb B^pnbB BJjuanaua as
�conocimiento cada vez menos cierto aunque más universal. En suma:
lo universal tiene el valor de servir de punto de referencia por cuanto
no es posible conocer todos los particulares.
Los límites de la posibilidad humana parecerían así infranquea
bles, pero Campanella —a diferencia de Telesio el cual, además del
espíritu vital admite una mente pero sin ninguna función bien deter
minada— admite la acción de una mente que proporciona la posibili
dad de conocer a Dios y por consiguiente la razón de lo universal
(como idea eterna de las cosas) que está en la mente de Dios y de las
cosas finitas que El crea (8).
Las cosas creadas, por ser finitas, participan de un no-ser que se
opone al Ser, como el sujeto al objeto; y el sujeto que quiere ser,
porque ama la vida, ce siente impulsado a amar al Ser. El pecado
consistiría, precisamente, en frenar este impulso natural.
Ahora bien: lo mismo que el sentido es innato, es natural este
impulso en todas las criaturas y, así como en el hombre la reflexión
hace resurgir en la conciencia el sentido innato, la razón hará asumir
una forma racional a esta religión natural que es la base de todas las!
religiones; las cuales, como religiones positivas, pueden o no turbarj
la religión innata, pero no sustituirse a ella.
Y así el Cristianismo, que tiene como fundamento esta religión
natural y la revelación, tuvo el fin de hacer que los hombres —turba
dos por los errores— retornasen a la religión natural y universal que
la Iglesia Católica tiene la tarea de mantener viva en el mundo. Es
por esto por lo que Campanella sueña con la instauración de una
teocracia sacerdotal en un estado donde todos I03 hombres deberían
vivir según la razón.
Francesco Fiorentino termina su capítulo sobre el Renacimiento
diciendo: "En el Medievo prevaleció, por consiguiente, la idea de Dios;
en el Risorgimento (quiere decir en el Renacimento) la de la Natura
leza; en la Edad Moderna, la del Hombre. Y cuando digo del Hombre,
quiero decir del verdadero hombre, que es Razón. El paso de la filoso
fía del Renacimento a la de la Edad Moderna consiste, pues, en trans
formar el sentido de razón, el simple sujeto, en espíritu; el hombre
de Campanella en el hombre de Descartes y de Kant (9).
Pero si bien es cierto que en Campanella no puede identificarse1
el sentido con la razón, si es cierto también que se trata de una deter
minación originaria y ontológica de todo ser, como dice Cassirer (10),
no me parece que pueda afirmarse que solamente la Edad Moderna
(8)Gentile hace observar que para Telesio "es el apetito sensitivo el que reclama
las cosas sensibles, que parecen bienes aunque no sean verdaderamente tales; y que es
la voluntad propiamente dicha la que está enderezada hacia los bienes futuros y eternos";
pero más adelante aclara que el alma creada, aquella a quien se refiere la voluntad
propiamente dicha, "es un residuo irreductible del pensamiento (de Telesio) respecto
al naturalismo, que es su verdadera filosofía... bastando para la vida terrena y natural
aquella (alma) que siente el calor y el frío". Sólo por esto, en realidad parece posible
una teología en el sistema telesiano.
(9)F. Fiorentino, Storia della Filosofía, ed. Carlini, Florencia, 1925.
'10) E. Cassirer Individuo e cosmo nella filosofía del Rinascimento (trad. italiana,
Federici, Florencia, 1935).
— 112 —
�— 11 —
•ONiaVnv^ ap u<mipa bj b uajaijaj as saaoinB sop
soj anb oiunna uozbj jo.íboi biubi noa '(06l 'Bmojj 'otuauitSjosijj jo ouijsauotufjjjop
ojjdij m auojzoatipa(q) iavaí^ ap sbjij sbj op A (c;g6I ubuj^[ 'Djj^undiuoj ossoiuo^ ip
auigod ajjaq nid 37) oavAi\r "j Jod BpBstAaJt uopipa bj opBzijnn aq 'vnaNVdwv;) ap SBjqo
sbj ap sauoiaipa sbj ap ^ufaui bj 'a^uauíBjn^as *sa aub (0^61 'S310(1em) OMiavrivd "^
ap Bapiaa uoiaipa bj ouboi b opuama] ou 'aiuain^is bj A uoiaBiía Bjsa bjbj (gj)
•ítnajj0A naijBq ipBisuauuog aip ub Sizuia snn at^ raaip vivdva"^J '(5O6T '^izdiag 'i48InllDS
aqasjnaQ,,) iji^ogvpoj aip pun DjjaiiDdiuo^ -j; Bjqo bj ug '^jo^ jap pnij bj ua 'uaiquiei
'nBJiuanaua as —iavaí^ BABjqns ouioa— anb 'sijoaa ottjdosojiijj 'Dais^qcfoqjaj^ 'aooiSojoisitpl
sauojfsaon^^ 'stJdojd sijqi] aQ :vn3MVdi\iV[) ap SBjqo sbjjo ua soai9o3Bpad soidaauoa ap
eiauasaad bj jejou uojbij '(0161 'OU!JOX '11AX 's laP ?UD?/DJ? pi^oSDpad ijojjija^) i^iaa^
ouioa (^681 'BiuBje^ 'ojjauodmoj -^ tp ootSoSopad <niaauoo j¡) owvavxv^ ojubj, (gj)
•ajuaui bj ap BUBUinq Biauaia bj BuiAip Biauaia b ^A BAaja 'Bjsiaxjojsiq
uotadaauoa bj b odi\ b jBáajj anuiaad anb soidaauoa ap uoiasuapao BjjanbB ap opuaiaaaBa
anbunB 'uainb vnanvdwv^ ua uaiqiuBi souiBJiuoaua oj sojiosou OApisod oiaadsB aisg
•t,Euoisiq bj ap A aiuatu bj ap BUBUinq Biauaia bj buiajp
Biauaia b JBAaja ja uoa oaonu oznata^ ua 'oqaip Bq as vA oraoa 'BjjojjBsap as nwissmbiiuo
aQ ua bijbj anb OApisod oj.iadsB ns oaad 'BUBiqaiA Bi9ojoasou9 bj ap OAiis^au oiaadsB
ja sa (líBapjaa bj ap BJtjBjed Bmi]jn bj,, 44Biajduioa,, siiausg 3q b BiaaaEd aj anb)
ouBisaiJBa ojjaiija jap bjjej eg,, :aq;jasa ' (8^61 '!JB9 'tl^i^oso^ij Bjjap bijois ip piíaas
ijijb Bp oimSas jaSajj ojjns o;98Bg,,) Duoiqaia oiSojoasovH ojjap puof aq na 'aaoa^
•tl8OiQ opongas un aaajBd opunuí ofBq ja na anb 'BpjBjjB9 ubi X 'BSajj o^ad 'BjjnptqBS
ns ap Bjoq bj B^ajj apjBi opBisouiop íbjojj A apaa aaquioq ja Bjuiuioug; Bpsa b sbj\j,,
•opuoaas oíq joj
optiotu ossvq jap a\p 'op^otj8o2 ts n^¡
iopuoj oddoui ^joj uaiti jados ons ja(j
ouojd a apao oiuonj oujoos tugo po vp¿
:jsb sa oiaiJBna ja f (ojbajy *pa) otuonjjap oruossod ojjajj ^q (jj)
"(l) 4tBJ aI oi^Sain 9 BjedniT ntd ^qo 'B^t|iqon apiiBjS md ip
9 o|[^nb?, ^nb vÁ 'BjstjBioadsa un ouBpBpnxo pp jaoBq b BpButuiBoua
B^B+sa ou Bjsa _ 'upioBoiipa ns uBaBjsinbuoo 'oqoíp Jofaui 'o 'uBaiqioaa
'sauoiOB^iuiq uis 'sopoj r^pBonpa aas ap jcaqap ja Á oqoaaap \9 auaii
anb b^ souBpBpnia ap asBjo Bun ojps sa o^ 'otSajtAi^d ja o oqoijdBa ja
uoa ou Á uniuoa uaiq ja uoa opaanaB ap uaoxjBaj as uoiaBanpa bj á uoia
-onpojdaj bj anb ap asjBdnaoaad Á pBpnia Bjsa JBJjsiuiuipB BXBd 'oais
-jjBiaj^ o jog ja 'a^opxaaBS orans jb oujoj ua ubxoui (xouiy A BianptqBg
uapo^) ^\\9Ci ja A assou ja 'assod ja 'opsiundB souiBiqBq ouio^
' (Z\) uoioBanpa bj ap Buiajqoxd ja asxBai
-UBjd ap Bq Bxqo Bjsa ua ojps ou anb 'ojosojtj jap uoiaBdnaoaxd ajuBj
-suoa Bun sa ajo^ jap vnj^ ^J ^p JBidos pBptunuioa Baidpjn bj Baxa anb
axquioq ajsa ap OAijBanpa osaooxd ja anb BxauBiu ap '(jj) 44opuoaas otq
t*soíQ p^n^as un aaajBd^^ axquioq ja 'ajuaxosuooojnB A axqiq[
•44Buxapo]/^[ p^p^ bj ap BixajBui bj A ojuaiuiiaBuajj jap buixoj^^
bj —BaijajojstJB buijoj ua ojxxaap Bx^d— sa v^^aMVdixiv^ ap Biauaia
-suoaojnB bj :pBpinmjuoo ap uoxonjos Bun saaaA b auaxj ou anb ojuaiui
-Bsuad jap jBuoxonjoAa jb A asjBjjoxxBsap jb sopBuiixojdB souaui o sbui
sajiuiij souiBjBuas 'oipnjsa ja jbjijidbj BiBd 'soxjosou anb p^pxaA s^
*44ijatj uiM ojos sa ou
'VTiaMVdJVV^ ua '44uoidbuijojsubxj?í bj anb asxBuuijB apand anb oaxa
'opun^as jb Biauaxajaxd uoa oxauíixd ja A 'pBjxaqij A BiauaiasuoaojnB
ap sojdaouoa sop soj ajuauiBjos —BUBijjauBduiBa uoiotsodxa Bsnjuoa
bj ua une— opuBxapisuoa A 'njtxídsa ua ojaláis ajduixs ja buijojsubxj
�El ideal del orador romano, el del erudito humanista, son supe
rados; la potente influencia del naturalismo ha abierto nuevos hori
zontes; en adelante no se dirá más "che sia dotto chi sa piu grammatica
e lógica di Aristotile (che i solari chiamamo "pedante") e di questo
o di quell'autore; nel che ci vuol sol memoria servile, onde l'uomo si
fa inerte perché non contempla le cose, ma i libri e si awilisce Fanima
in quelle cose morte" ["que sea docto el que sepa más gramática y
lógica de Aristóteles (a quien los "solares" llaman "pedante") y de
e^te y de aquel autor, para lo que se precisa sólo memoria servil, con
la que el hombre se vuelve inerte porque no mira a las cosas sino a
los libros y se envilece el ánima en aquellas cosas muertas"] (14) ; no
se fiará más en palabra de mae^tro ni será más piedra de toque del
saber el "ipse dixit" (15) ; en suma, también, y particularmente en el
proceso educacional, el principio de autoridad, según había sido en
tendido durante la Edad Media y como volvía a imponerse en las
escuelas jesuíticas del período de la Contrarreforma, será superado
para dejar lugar a las libres conquistas del educando a través de su
propia experiencia y del ejercicio de su propio juicio.
¿Cómo y con cuál método se desarrolla esta educación?
Vale la pena de citar una página de la Cittá del Solé para mejor
comprender —aun a través de su estilo imaginativo— el pensamiento
del Stilese.
Hasta los dos años los niños son amamantados por su madre y
permanecen bajo su dirección hasta los tres.
(14)En una carta a monseñor Antonio Querengo (8 de Julio de 1607), Campanella
escribía: "...Ed io imparo piu' dall'anatomia d'una fórmica o d'una erba (lascio quella
dell'uomo mirabilissima) che non da tulti li libri che sonó scritti dal principio dei secoli
sin a mo', dopo ch'imparai a filosofare e leggere il libro di Dio. Al cui esemplare correggo
i libri utnani malamente copi .ti e a capriccio, e non secondo sta nell'universo libro
origínale. E questo m'ha fatto legger tutti autori con facilita e tenerli a memoria: della
quale assii dono mi fé l'Altissimo, ma piu' ingegnandomi a giudicarli col riscontro
dell' origínale", [...y yo aprendo más en la anatomía de una hormiga o de un yuyo
(sin hablar de la admirable del hombre) que en todos los libros que han sido escritos
desde el principio de los siglos hasta nostros, puesto que después de todo, aprender a
filosofar consiste en leer el libro de Dios. Con cuyo ejemplar corrijo los libros humanos,
mal y caprichosamente escritos y no según está en el libro universal. Y esto me ha
permitido leer a todos los autores con facilidad y retenerlos en la memoria, de la cual
mucho i'on me hizo el Altísimo, pero esforzándome en juzgarlos con el contraste del
original"]; (de las Lettere, el. Spampanato, Modena, 1910).
(15)Ya en la época humanista el principio de autoridad, en el sentido teológico,
había sido superado pero exactamente el mismo principio era aceptado para la comparación
entre los autores clásicos. Contra semejante principio Campanella encuentra un antecesor
en Galeotto Marzio da Narm, que en la segunda mitad del cuatrocientos con su De
incognitis vulgo (ed. Frezza, Ñapóles, 19-18) hace notar lo tontos que son los que
continúan aceptando, sin contrastarla, la opinión de los antiguos. Este escritor que, no
obstante vivir en un período hum nista, es un antihumanista, en el capítulo XXIII de su
obra escribe: "...Nam et ipse Plato qui ab ómnibus columen doctrinarum perhibetur
in nonnullis manifestis maximam prodidit inscitiam, in arduis fidem imminuit. Nam,
testante Macrobio, divisas esse vias i'evorandis cibatui et potui, nam cibum quidem per
stomachnm trahi, potiim vero per arteriam, quae trachia dicitur, fibris pulmonis allabi,
Plato affirmativ. Quod quam ridiculum sit et qui anatómica vidit et qui suillum extenteratum aliquando conspexit facile diiudicat, licet Agellius hoc t:m ridiculum Platonis
dictum, cuiusdam auctoritate involvens, conetur defenderé. Quid igitur dicemus cum hi
tanta auctoritate viri in errata tam puerilia prolapsi sunt? nescio ridendum an dolendum
sit magis..." El mismo Galeotto, en el capítulo XIII de la misma obra, afirmando la
neces dad de interpretar las sagradas escrituras no de acuerdo a la letra sino al espíritu,
se anticipa a la famosa carta de Galileo a Benedetto Castelli.
— 114 —
�— su —
sbj oup 'ojaqBjjB jap sbjpj sbj ojos ou 'jB^uid oqaaq uBjqBq pBpni^) B[
ap sopBjjsiBui soj sapajBd sbj ajqos anb saijdxa VTiaMVdiMV^) safBSBd
sojjo ua) capajBd sbj aaqos oiaqBjjB jap X uopana^sui B}sa b a&Bq B[ uoa
Binoipi jap BzuBuasua bj ap 'soaisij soppjafa soj uoa oipnjsa jo jBuaajjB
un ap 'jBjuauíaja-ajd uopanjjsui Bun ap Bjqsq as inbB 'ojubi sbjjuoij^
•sojaadsB sns ap 'souaui oj aod 'soqanuí ua o 'BauBJtoduiajuoa BiáoioBp
-ad bj ua jBsuad anb Xbij 'vTiax^VdiMV^ ap BuiBd Bisa opuaXajajj
[*íí8oIP 3P 3ctBS anf) I anodxa jBna BpBa X ofasuo3 ua uauodojd as
X 'ai^aj ap UBq anb aapod o 3}jb janbB ap sonsaBj^ soj X sajaf oa^Bna
sojjanbB uaJíija 33 'sandsap 'sajBiaijo soj 3q ^Batjqndajj bj ap Buinj
uoa sa.iopiA.ias so^ub^ b biaiosbj X oíao ua souiauajuBUi X sosoiao uB^sa X
BpBu aaaBq b optpuajdB UBq ou anb eoj b sajqou souibuibjj X soubs3}jb
soj b sajqouui souibuibjj anb sojiosou ap uaja as ]^ *aoBq sbj jofaui X
sauoisajoad sbiu apuaadB anb jb Bzajqou joXbui ap BJapisuoa as X í^ap
-uaadB b uba uaiquiBj sopBUB soj ap oaaoj"Bd ja ua X BzuBjqBj bj ua
BUBdtuBa ua X 'ajaf ns auaxj eun BpBa anb^od 'BaiuBaaiu a^jB BjjanbB
ap o uoJBuaduiasap as aofatu anb bj ua Biauaia BjjanbB ap sajBiaijo
o^anj uos X ÍBiauajaduioa X 'sojja ajjua Bjndsip Bnupuoa X^q jjjb X
íSBiauaia sbj^o X Buiaipaui 'sBaijBuiajBiu sbj uoa uauod as sandsaQ *uoia
-aaj bj opuBp utr^sa sojio soj 'soaijqnd roiaiAjas soj uaoBij o odjana ja
UB^iaaafa as soun soj SBJiuaiui anbaod ísopoj uBqaBdsap as SBJoq oajBna
ua X uoiaaaj buisiui bj ap saaojaaj ojjBna uos anb 'sopoj 'sajBJtnjBU sbio
-uaia sbj ap sauoiaaaj sbj b uajsise oub otui^das ja apsaQ *cauoiaBUijaur
sns UBAjasqo X 'saaijuo 'sa^ojuid 'sajjSBS 'sajjB sbj ap SBUiaijo sbj b
soj X 'soub d^ais soj B^sBq sopBuiad^ap X sozjBasap ajduiais 'sojjaa
BjBd aajjoa X JB^nf uaa^q soj oSanj X UBuasua X uaanpuoa soj
souBiauB ojjBna X ísodnjS oj^Bna ua opuBuitusa 'sapajBd sbj a.iqos oiaq
-bjjb ja X BnSuaj bj uapua^dB souiu soj coub saj^ soj ap sandsaQ^]
*ttojoj ip bs aqa janb auoddo 'ounuSo a
*oijisuoo ui ouo^uodoad is a 'ajaS^ai Bp Bq ina ui 'ruaiA o ajiBjjanb ip
iJisaBiu ijjBp a 'id^a ojjjBnb ijjanb Bp ouoS^aja is yod ijbizijjo ij^ '^aijq
-ndajj Bjjap Buina uoa jjojiAjas ijub^ biaiosbj a oizo ui ouo^uaj a 'isoizo
ouubjs a 'ouBjBduii ojjjBjjnu aqa 'ijjanb ijiqou ouiBiaip a 'ijiqouSí
ouiBjjadB jaijajJB ijá aqa iou ip ouopij is opuQ *bj aj oijáaui a BJBduii
ijjb nid aqa Bjijiqou apuB^ nid ip o^nuai a ojjanb a íajBJBduii ps
ouuba and apsaq ajjap Bjn^^d Bjjau a ijoabj jau Buá^diuBa ui p^
*odBa ons ji Bq Bunuo aqaaad 'BaiuBaoaiu ajJBjjanb ip
o íouojjasniJ auaq nid aAop 'Bzuatas Bjjanb ip ijbioijjo tod ouBiuaAip
ijjanb a ÍBzuajJoauoa a o^oj bjj Bindsip Bnupuoa ^p^ 'azuaps ajjjB ^a
auiaipam 'aqaijBiuajBiu ajjB ouojjaiu is io^ 'auoizaj bjjb ouubjs ij^jb tjS
^iziAjas jaijqqnd ij ubj a odjoa ji ouB^iajasats ijjjb ij^ ajjuaui aqaaad
íouoasipads 13 aapBnbs ojj^nb aiim ajo oau^nb ui a 'auoizaj Biuisapaui
Bjjap poipj oj^iBnb uos aqa íjunj 'ijBjnpu azuaias ajjap juoizaj ajjB
ouuba ouub ouijjas ji odoQ -auoizBuijauíj oubjiiu a 'pipjo 'poiiid 'poj
-isoa 'i^^Bjjap auiaijjo ajjau ouoanpuoa ij a 'iuub ajjas ijjb uis ij^idBas
*izjBas ajduias 'a ijjBzaojuia Jad ajajjoa a aJBaoiS ubj ij iod a ouBu^asui
pa ouBpin ij iqaaaA oajiimb a íaaaiqas oj^^Bnb ui opuBuiiuuiBa 'BJnuí
ajjau ojaqBjjBj a Bn^uij bj ouBJBduii ijjniauBj ij iuub aaj 1 odoQ^,
�figuras fundamentales para la enseñanza de las ciencias) ; y no sólo de
esto, sino de que antes de los siete años los niños son conducidos a
observar el trabajo en las "officine dell'arti" de manera que sus maes
tros puedan ver su inclinación, es decir, que pueden establecer, a tra
vés de sus inclinaciones por este o aquel oficio, lo que nosotros, hoy,
armados de instrumentos, formularios, tests y tratados de psicología
experimental llamamos "orientación profesional".
A los siete años comienzan un estudio sistemático alternándolo
con lo que hoy llamaríamos "turnos de trabajo" estudio que no es una
instrucción árida, sino que se funda sobre la "continua disputa", sobre
la discusión del arte o la ciencia que se va estudiando. No permanecen
encerrados en las aulas, sino que van a campaña y aprenden a cultivar
los campos ya criar animales, siendo así capaces de conjugar la teoría
con la práctica hasta poseer un conjunto de conocimientos fundidos
armónicamente y, en consecuencia, no estériles (16).
"Se ríen de nosotros..." ¡qué bella lección para los nobles y los
intelectuales de su tiempo y, en verdad, de... cualquier tiempo! Si
se piensa en la mentalidad de su siglo, en la arrogancia y el desprecio
(16) G. Saitta (II pensiero italiano nell'Umanesimo e nel Rinascimento, vol. III,
Bolonia, 1951), escribe: "Campanella no reconoce más dominador que la inteligencia.
Este concepto renacentista encierra, como se ha visto, en sí, una potencia desmesurada
que infringe, encadena y socava cualquier cosa que limite su necesidad despiadada de
libertad, la cual, como la misma actividad humana, tiene su fuerza de gravedad en la
naturaleza original, que desarrollándose poco a poco no puede acatar derechos establecidos
ni derechos hereditarios y aun menos culturas adquiridas o definitivas que son el resultado
de una cultura libresca. De donde se deriva la revaluaciórt de cualquier actividad, bien
sea la más humilde, como la manual, como las labores del campo y el pastoreo de los
animales, aunque la actividad mejor, la que confiere al hombre la mayor nobleza consista
en lo que mayor capacidad precisa y mejor le vuelve. En última instancia Campane^la
tiene desarrolladísimo el sentido de la aristocracia de la cultura, a la cual debe estar
todo subordinado y de aqui que no pueda sorprender que el Estado ideal que él anhela
represente la incorporación del saber que quiere comprender todo y abarcar todo".
Es bueno advertir que este sentido de la aristocracia de la cultura no está entendido
en sentido intelectualista, interpretación en la cual me parece que insiste un poco dema
siado Saitta, sino, diré más bien, en el sentido etimológico de la palabra aristocracia;
pues en otra forma las palabras de Campanella ("Y se ríen de nosotros que llamamos
innobles a los artesanos y decimos nobles a los que..., etc.") constituirían casi una
contradicción o, lo que es peor, tendrían sólo un sabor demagógico. La plena armonía
entre el aprendizaje del saber y el de las artes manuales está, por otra parte, subrayada
en Campanella cuando habla del jefe de la Ciud:d: "Pero non puó essere Solé se non
quello, che sa tutte le istorie delle genti, e riti e sacrifici, e Repubbliche, ed inventori
di leggi ed arti. Poi bisogna che sappia tutte l'arti meccaniche, perché ogni due giorni
se n'impara una, ma Puso qui le fa saper tutte e la pittura. E tutte le scienze ha da
¿apere, matematiche, fisiche ed astrologiche. Delle lingue non si cura perché ha gl'interpetri, che sonó i grammatici loro. Ma piu' di tutto bisogna che sia Metafisico e Teólogo,
che sappia bene la radice e prova d'ogni arte e scienza. le similitudini e differenze delle
cose, la necessitá, il fato l'armonia del mondo, la possanza, sapienza ed amor divino e
d'ogni cosa e li gradi dell'enti, e corrispondenze loro con le cose celesti, terrestri e marine,
e studia molto nei profeti, ed astrologia". ["Por ello no puede ser Sol sino aquel que
conoce toda la historia de las gentes, y los ritos, y los sacrificios, y las repúblicas, y
los inventores de leyes y artes. Precisa tambi'n saber todas las artes mecánicas porque
cada dos días se enseña una, pero la práctica que le hace conocerlas todas es la pintura.
Y todas las ciencias ha de saber, matemática, física y astrologia. De las lenguas no se
ocupa porque tiene los intérpretes que son sus gramáticos. Pero precisa ser, más que
todo, Metafisico y Teólogo, que sepa bien la raíz de todo arte y ciencia, las similitudes
y las diferencias de las cosas, la necesidad, el destino y la armonía del mundo; el poder,
la sabiduría y el amor divino y cada cosa y los grados del ente, y su correspondencia
con las cosas celestiales, terrestres y marinas, y estudia mucho los profetas y la astrologia"],
(ed. citada).
— 116 —
�— ¿II —
*[slOX OSU3A BIDUBJOUSI B{ JBdlSip B anb OJ JOJ
:o)uauiBpunj X zibj uauai] 'bi;)ubjou3j b{ ap ofiq ouSip 'ouloíd jouib oSaia ¡a ua anb'**,,]
(tí'ou2aa oí vzuvj.ouSiti uajjaatp v anbiinq
'ouuvq ojuauiof a aaipvj. 'DzuDJOu!Bitq
ouSap otjSif 'otddoud uouw ooaia \au ai¡j---J
: sajBín soj
sopo] ap Bsnsa B[ BiauBiou3i bj a]uauiBjos sa 'bidub^sui Btuujn na 'anb oj aod íbidubjouSi B[
ap ofiq 'oidoad jouib oáaia ¡a ua uapisaa anb 'Bisaaaodiq 'buisijos 'biubjii :opunui ¡a ua
safBinauíBpunj sajBiu saj] uajsixa anb biujijb vna^vjivv^ jBna ja na oiauos un abij sriuu^n
sejsa aaiua iBpBiia uoiaipa b[ na OHVAiy aP se^ou X soiJBiuamoa so{ naiquiBi X (Slbi;
'iJBg '^iíiua^) ap -pa) aisaoj aj ^sb^a ^j bjou b[ ua snpBip ssaqo sb{ ap seuiapy (gt)
*oaijo]siq ojuauíom ja v.jajdiuoi sbui buijoj
na JIAIA8J 'SBjnSij snisa ap X soiposida so^sa ap uoisia bj ap s^aeji b 'uasaipnd soumnjB
sns anb ap uij b bubuioj X B^auS Bjiojsiq bj ap soiposida sapajBd sbj na oasajj jb
jBjuid oqaaq BKjnq 'tttso¡o¡^) bsb^,, ej ua 'auxia^ va OM1UOJJ.I^ snl* oijojou s^ (¿j)
ns u^ 'sooiiBuiSop sopB^nisod sa^B^noijaed sus u^ anb sbui '^a jod
-nasaad sa orasiuBijsta^ ja 'iavaí^ BAaasqo ouioo 'oijaaij ap
bjsia ap ojund un apsap —ollíP souiaq ouioa— aA VTL^aMva^v^ anb
Bsoiojjaj uoxaBanpa bj sa jbjoui uoiaBanpa bj ap safa soj ap ouq
'Bdjna bj Á Buad bj aa^ua uoiaBja^ bj ajqos ajsxsui a uptaaajioa
-ojnB bj ap pBpijtqxsod bj buijijb (81) Jos9líJ I3 SBaqo sbjjo u^
anb oj ouisiui ja BSip 'opiauaAuoa 'anb BjsBq,, ja uoa Jijnasip Bjaqap
'Bdjna ns ap ajaaauaAuoo ojauíijd Bjaqap 'ajq^djna un b jbSiisb3 anb
B^uaj pBpataos bj opuBna íp^pni^ ns ua JBdadso^d Bpand 'sajBra soqa
-nui ap BsnBa 'ouisjo^a ja anb ajqísod aaajBd aj ou VTi3NVdi\iV3 b anb
-jod 'pBpiJBptjos ap n;ixidsa ja ua BpBSBq Bjsa jbjoui uoiaBanpa B^^
•pBpaAou ubj Bun
uos ctojxajafa jap sajBijixnB,, sbj tu 'aA as 01U03 •[íi' • -'sBapaid JBfojJB
'sBjanqiJBd jaaBq 'znqsa^B ja JBJBdstp uaiq UBjjqBS apuop 'sbjjbjiuu sbj
uBiaapuajap o^jbsb un asamiAaaqos is A ípBpnta bj ap s^a^anS SBiuixojd
sbj ua sajquioq soj b jBpn^B oiJtBsaaau asanj is aod SB.ijsaBiu A sojj
-saBui sns uoa (jbiijiui ja) a^dB ajsa uapuajd^ uaiqiuBj sajafnuí sbj^]
44---axiaid jbutS 'ajja^Bq jbj 'oinqiqa^Btj ajBJBds ouubs uaq apuo
'BJnuí aj ouopuajip ojjbssb assiuaA as ja íbjjio ajjs auiatA a^aan^ ajjau
luiuion xjS ajBjniB ou^osiq assoj ojUBna jad 'ojoj tjjsaBiu a ajjsaBui
ojjos (ijbjijiiu ajjanb) ijjb ijsanb ouBJBdtuí aand auuop aj?, 'Baisnuí bj
ap ajJB jap opunjojd sbiu oipnjsa un uoa Bjajdiuoa uoiaBanpa Bun uaq
-iaaj 'sajqiuoq soj uoa soqaaaap ap pBpiJsd ua 'anb sajafnuí sbj j^
' (¿i) sBijojsiq sBsa jb3ijiaia BjSBq 'ivaiMy ap o Moidi^sg ap 'oaaMvraay
ap 'avsa3 ap sBiJojstq sbj uBjuaiuoa A uaaj X BaijaBj ajqos uajna
-sip 'sajBjijiiu X soaijsBuiuiío soiaiajafa uaasq sauaAof soj íBJjan^ bj ap
ajJB jap sauoiaBJjsnji ouioa uapuajdB as Bijojsiq bj X BjnjBjajij b^j
•pBpaiaos-uoiaBanpa uoiaBjaj bj ajduiais ^X^jqns vaaawvdWV3
anb Bjapisuoa as ojuBna jBnjaB sbiu ojubj aaaj^d anb upiadaauoa
íjBuoiaBanpa usjd jap jsiauasa ojuaiuaja oiuoa 'ajJBd jbiujoj b BJjua
anb 'ofBqBjj jap BAanu ajuaiuBjnjosqB p^pjaA ua uoiadaauoa Bujq
"sauoisnasip sbj ua JiuaAJajui Bpand ouBpBpnia jainbjBna anb X ajuaurea
-ijqnd sopBjquiou usas sajaf soj anb ajainb 'sopi^iJip uaiq uajsa Baijq
-ndajj ns ap sojunsB soj anb ap uij b uainb 'vaaa\rvdi\[V3 ap SBjqBj^d
sbj sbiu unB UBjjBsaj 'sojBJajij soj ap BXadodosojd bj ua 'sajqou soj ap
�valor ético universal; para Fray Tomás "la verdadera ley es la cris
tiana y, suprimidos los abusos, ella ha de ser la señora del mundo". En
aquel "suprimidos los abusos" está el drama del filósofo y de todos
los espíritus libres de su tiempo.
El mismo Vidari —que formula otros juicios agudos en torno al
pensamiento pedagógico de Campanella— considera "la ausencia de
toda referencia a una educación e^tética y artística y al valor que tiene
el arte y la afición al orden y a la belleza en la vida del espíritu"
como un aspecto que "acentúa el carácter de estricto activismo natu
ralista" de la pedagogía campanelliana. Me permito disentir.
Ante todo debemos tener presente que no todo el pensamiento
pedagógico de Campanella está en la Cittá del Solé; prescindiendo
de los escritos a los cual&j he hecho referencia, en su Poética el filósofo
toma una posición bien clara y expone sus conceptos estéticos que en
cajan en el cuadro general de la estética racionalista de su tiempo (19).
Ni tampoco hay que maravillarse, por la función ética que atribuye a
la poesía, ú se piensa un solo minuto en la fastidiosa cuestión de la
"litterature engagée", cuestión siempre viva y discutida, bien sea desde
un punto de vista puramente estético, bien desde el político-social y
educativo (20).
Por otra parte, en la misma Cittá del Solé, aunque indirectamente,
Campanella, además de hablar de la enseñanza de la música, cuando
trata de las parede^ pintadas y del colorido de los vestidos, "de colores
varios y bellos" y de la armonía de los ejercicios gimnásticos, expone
un concepto de la estética clásica que, puede decirse, no sólo confirma
sino que completa y aclara el planteamiento general de su pensamiento.
(19)Véase en la edición al cuidado de Luigi Firpo Poética. (Texto italiano inédito
y reconstrucción latina, Roma, 1944).
Croce en su obra En torno a la filosofía de Campanella ("Discorsi de varia Filosofía"
vol. II, Bari, 1945), escribe: "Pero Campanella, que tenía espíritu de poeta y creó en
sus versos imágenes bellísimas y ritmos robustos, se muestra, en cuinto filósofo verda
deramente obtuso para comprender la naturaleza de la poesía; tanto es así que entre
los intelectuales del poético siglo dieciséis ninguno define más toscamente los poemas:
applicationes scientiarum ad exemplum utile faciendum politicis, popularibus et príncipibus, et quasi tractatus".
El juicio de Croce es justo si se pone en parangón la estética de Campanella con
la opinión contemporánea en general y con li estética crociana en particular, pero es
severo si se considera el pensamiento de Campanella con relación a las corrientes del
tiempo en que escribió y si, sobre todo, se tiene en cuenta la preocupación fundamental
del filósofo, que era la de formar políticamente, socialmente y moralmente al ciudadano
de su "Cittá".
(20)Las discusiones y las diatribas en torno a la "litterature engagée" son dema
siado conocidas p.ra que las comentemos aquí; con el fin de demostrar que la cuestión
no está terminada cito, entre los tantos, un artículo de André Mai ROis que apareció hace
un año (Le devoir de la verité, en las "Nouvelles Littéraires" del 8 de enero de 1953,
N. 1323) en el cual el escritor franc s, con motivo del célebre prefacio de Théophile
Gattier en Mudemoiselle de Mnupin, termina: "...nul ne lui dem-nde d'étre moral, mais
il a le devoir, lorsqu'il pretend offrir une image du réel, d'étre vrai".
Pero sería cosa de preguntar qué cosa es "ser veraz" para un artista y cómo tendría
éste que ver lo "real" y... la discusión podría prolongarse. ArmaND Lunel, por ejemplo,
en la misma revista (19 de noviembre Ce 1933, N. 1368) : ¡\e pas tout diré) desea que
se impongan límites al empleo de las palabras sosteniendo que "...le véritable probléme... est e stvle. avant d'étre morale". En este caso, por ejemplo, vuelve a la discusión
la relación realidad-verdad-expresión...
— 118 —
�— 611
\9 aiuauíajqspnpnT anj bojío soj b ouhub.i ja tqjqn anb p soji boj ap ojad i t Bpaijos
bj ap uoiaanJisuoaaa bj bjb<I X aaquioq jap uoi.iB.mpa bj BJBd oatjjiuaia Jaq^s jap i.i.mai
-od bj ua aj ubj8 bj :oj8is jap nijjídsa oiusiui jap UBdiaiiJBd sa.ii sorj,, :jbiou aiuauíBu
-nuodo aaBq 'vnsNVdiMV'j X üoavg 'oiKawo^ ap oiisodojd b (Bp.iia Bjqo) iavaí^
•t4SiaJ5jjaiiac¡Biij^[ Jauopuo^
uap sjapuosaq 'apunajj ajaiA uassap pun sniuatuo^ jnB qaou qanB 'jaSaaquiai-in^ pun
jaSuiqnj^ jnB JasstiB '8un^j;MUtg auias qanB sjb 'uauua^janzus osuaqa isi 'luaipjaA uagaig
puaiSj.uaÜBjjOAJaq jap ama íia^ Jaujas áunqaizj^ jap uJauuojajj uaqaiajjqB/ uap Jaiun
ja BSBp • • -BiJapunqjqBf *¿j uapuaq8uB sap ujauuojaj] uaqajjjq^z uap ijui Sunuiiujisuia
-jaqaQ ui qais ja lapuij uaisiaui uap ui pun lia^ uajassaq jauía Jaqag Jap BjjauBduiB^
isi uai^un^ uajaiA uj,, :aqiJ.>sa (6061 'u!lJ33 'd^unsstuuay uapuat¡aástm uap jaiujo/ay
uia D^jauvdiuDj *i¿) ojpnisa ojio ua JOinB ouibiui j^j 'o^jBquia u;s "bijj ou bijooi BÁna
'vnawvawvj) ap SEjqo sbj Biaouoa g^9j ua oi!siai\íoj) anb buijijb anb viv3va^j ap opsija
oipniBa ja X (^iSoSopnj jap ^¡anqput>fj satpsjpdo/3/iaugr) itBai8o8Bpa<j Bipadojaiaug,, bj
BJBd Kiay Jod oijjjsa o8o8epad aisa ajqos ojujjijb ja ascaA •uiivaivo'j b oiubiij u^j
'(0^9I) w""d8jo wntiofi^ ap uoiaBJijqnd bj ap sajus oqanm Bdojn^ Jod ubijjod oubijbij jap
Boaijosojij Boidaauoa soun8jB anb JBBioajd ouanq sa saj8ui ojosjjij jap oiuajuiBsuad ja ua
BjaXnjjuj vnaMVdKVj^ anb oisa uoa Jauaisos jajanb uig "(^09I 8P sa atS 19P P^¡1D BI aP
bubjjbij uoiatpa bj) moavg ap Bjqo bj Biaouoa ou vnaNVdiMV3 anb ojBja ua auod anb
'sIJBd 'i *IOA 'di^dosojiqd ap satuajsXs sap aajrxhuoa ajiojsjfj) oaüvaa^ 3Q :asB3A
b oiaadsaj uoa i (j biou bj jBiuojjuoa) saiav^saQ ap opBiBJi Bq as b^ (j^)
•o^uauuBSuad ^p pB^j9qi[ B^ 'aiuauíBApimpp X opo^
aaqos 'buijijb 'Biouaijadxa-ajquioq p X uozBJ-aaquioq p uoo anb ojáis
p ^oauBJoduiajuoa ojuaiuiBSuad pp sajBjn^uB SBjpaid sop sbj 'xmv^j
ap oiusiai^ija ja X ODI^ aP oiusiaijoi^iq ja 'omsiuiuinji jap sauoia
-aipBJiuoa sbj ap X ofBqBJi jap saABJi b 'BJBdaad anb ojois ja sg
ap ajuaiasuoaoinB onpiAipui ja BJas anb X ouBajijB ouisijBjuaimiadxa
ja ua X saj^ui ouisijtduia ja ua 'saauBjj oiusijBuoiaBJ ja ua ajuauíuioad
jBSnj ns BJBjjuoaua j^na ja 'onpiAipui jap ojuaiuiBzuBijB jap saABJj
b uojBisajiuBiu as anb SBiauaSixa SBAanu Ji^ans aA JIAX I^ís 13
'BJJOSOJIJ
bj ap jBSjaAiun ouajjai ja ua sb^sijbuoi3bu sapnjijaB JiuinsB ja jB^uaui
pBpuinbzaui ap ouSis X joua 3abj^ un Bijas 'ojqand un ap BaiSojoaisd
Bjnjanjjsa jBiaadsa bj uoa uoiaBjaj ua ssuiajqojd soj ap upianjos bj X
o^uaiuiBa^uBjd ja JBjapisuoa ajduiais souiapod uaiq is anbjo^ #4t^Biauap
-aaajd5^ sbj ajqos jij^sui oiusijBuoiaBU jaasq Bijas oprjuas ajsa ug
IIAX l^ís I^ ^sjBiaiui
jb BJídsaj as anb 'asjiaap apand 'ajiB ja 'Biuija ja sa— 'xMv;g ua sbui
uiib X zixiaiag ua opBjjojjBsap sbui oSanj BJBjsa anb BiauaiasuoaojnB ap
oidaauoa ja Jiaap ojainb— o^uaiuiBsuad ns ua OAanu ap X^q anb og
•Buiapom Bjjosojij bj
ap ojjojJBSap ja ua ajqipuiasajdiui Bsiuiajd bj oiuoa opBjapisuoa jas ap
Bq oubijbji o^uaiuiiaBua^ ja anb bX 'odiuai^ ns ap sajop^ uad soj b jap
-aaajd anb Biuai —sa^uaijjoa SBjsa ap uoiaBjnjidBaaj bj ua— anb Jijtuí
-pB ap souiaq 'o^uaiuiiaBua^ jap SBaiSoBpad X SBatjosojij sajuajjjoa sbj
ap ojapajaq ja otuoa vaaaMVdiviv^ b soiuBjapisuoa is 'sBiuap oj jo^
anb X Moavg anb 'saxavasaQ anb sajuB Biuajsis ofajduioa ns oaijqnd
X pXnj^suoa oubijb^j ojosojij ja BunSjB Bpnp uis :bjbj3 uaiq sa soau
-Bjodiuajuoa sns b o^aadsaj vaaaxivdwv^ ap Baijojsiq uoiaisod Bg
�Por esta libertad supo Campanella luchar valerosamente en un
período turbado por reacciones y represiones, tan seguro, por este
amor, de la eternidad de su vida espiritual, que pudo escribir de sí
mismo:
"Porto dell'amor mió Vimago in fronte
Sicuro (Tarrivar lieto per tempo
Ov'io, senza parlar, sia sempre inteso".
("Llevo siempre frente a mí la imagen de mi amor, seguro de
llegar, alegre y pronto, allá, donde, sin hablar, seré siempre com
prendido") .
— 120 —
�
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Revista de la Facultad de Humanidades y Ciencias
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1947-1989
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Language
A language of the resource
Español
Type
The nature or genre of the resource
Publicación periódica
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Lic. Pablo Darriulat
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Apuntes sobre la pedagogía de C. Campanella
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
MARCIANO, Francisco E.
Source
A related resource from which the described resource is derived
Revista de la Facultad de Humanidades y Ciencias /Universidad de la República. Montevideo : FHC, UR , Julio 1954, Nº 12 : p. 109-120
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1954
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Language
A language of the resource
Español
Type
The nature or genre of the resource
Publicación Periódica
PEDAGOGÍA