-
http://humanidades-digitales.fhuce.edu.uy/files/original/28d83e180a49dfe56f9ea90a131e01f3.PDF
83bc79a4d30bb8111fe6b2aae6198cec
PDF Text
Text
'BaiptuajuBmas A pq¿3A BatiBOia^oui 'ptnuion
earapj pBpmn eon puedes ua sa /b/ ;naninsa.i ng
*utu(fU-o¡0 i'Hiutiit^ o o•}ti^ m^^uirm^s ^tii^uor tiix
labe B9 // íSBaTiBnra^oEoiaa flauoiaisodo soiaausi 'uis/víj ^¿aqvs/jaqv^
'asoa/jtK> 'vxoj/vwtu 'ojaa/oj^d 'Jvsvd/joSvd n^ 'oiqniBa n^
•pnj a%¿ -SíoiB Buoajad -Bpg / -pu| -ai^ -Suis Bnoejad -BJg ¡^as o
v^tq Ámu snSaní / u^q Anw. v^wnl
¡joqiaa mu&uofofjovi o \^qiOA ^Bnorxa^ni emanoj un inftti ea /s/
t^Bc^jaA BaijFmajjoui apiaieodo san somanai svSanf/vS^ní n[j
•[Bjnjd/jF[n^ujB :bsb q
¿sojqi; an6? / ¿ojqn anb?
:jouttuou mumiofofuow o praimon ^Buopca|jui Braauoj nn rahs B3 /s/
; ^enimon BoijBTnajjoni noroisodo san somanoj voiqt^/oj.qii u^
'soSan[/^Ssn[ 'sojqij/ojqi] :'ía io^ '¡Bqj^A Á ^Bnimon Braajjoni sa sand
'[BnoTxajjm ofijns omoa jaiaBjBO ^{qop nn oaeod /s/ 'eeaiapy
'U) ^S Ia Btln^<' oAiso[dnii /•/ '^06*01
asa aa -^ Q60I tm ednoo '^nn3naj^ [a na '/s/ nianoj p 'oinstiaaj
¡m nnSag -aiQBisa^ ^¿ o¿-^s [a sajirenosuoD sb^ ^ 'sBinanoj ap [Bioj
PP ¿ O^^t nn pff^daa na UBinaaajdaJ eaisaoA bb^ 'g^[ ^ 'ggt bht8
-^d 'ojoitDdsg mSojouojj 'H^VHOT^ so^aviy omwg nn^ag -aiuanoajf
soui ]& sa aiea 'sapnBdea eoaij treno buoo ^uman o j SO[ a^jna 3q
JOTjaiUB 'OpjOB 'OAÜB3IIJ
odri '/b/ Btnauoj pp oinaimuuodmoa [a uoa BopBuoi.isp^ eoqaaq
ap BjBJi og •upoudBa Eatjs;n^ni[ bj u^^d uianu^odun p^nauíBpnnj
ap uoa sm^uB of^ojd A uopBAiosqo Bsopupma B^na ^oainoj soqoaq
íoun^pt OBAiasqo as jÍBnSnj^j p na opBiq^q jotiedea p ug — ^
iaa TOí^Vdsa aa Na /y vwaNoa aa
�Hay que notar también que la materialización fónica fie /s/ es,
probablemente, la particularidad má^ característica y quizás el bccbo
fónico más delicado c interesante de lodo el sistema fónico uruguayo.
^ufocare el e^tudio de este comportamiento fónico teniendo en
cuenta la metodología uníficadoru llevada a cabo en los cursos de
Ciencias Fónicas que se realizan en el Departamento de Lingüística
del Instituto de. Filología de nuestra Facultad (2).
¿, — La grafía Iratiictonal representa el fonenta /s/ con los gra—
femas s, c, z. x, se, ec y re. Por ej.: rosa, roce, rozn, extranjero, fas
cinante, occidente, exceder, o sea: /rosa^ /rose/, /rosa/, /estran-
El carácter poligrafemático de /s/ es otra característica bien no
table de la modalidad uruguaya. Quizás sea éste el único fonema que
posee siete grafemas, pues generalmente los fonemas españoles son
monografemáticos y raras veces bigrafemáticos. Tal carácter se debe,
en parte, como resulta e.vidcnle de nuestras transcripciones, al becbo
de que el Uruguay constituye una comunidad lingüística bis pánica
fuera del área /(?/ (3).
sibíes al oído neutro !4l de. ,/s/, se obtienen los siguientes alofónes
(cada uno de los cuales puede, a su vez, según el entorno fónico,
presentar nna serie de variantes o matices más o menos sensibles) :
[x], Jy], [b], M, {^. ["], M- Por ejemplo:
[x] mosca, bosque, mezcla, vasco, Osear, Vneseo, leiosko, minúscula,
asco, asqueante, tosco, toscano, es que, ¡os que. Dios quiera,
los Jeitos, tres kilos, más cuatro, menos cuatro, los cuatro, las
cuatro, etc.
[yl
musgo, rasgo, los galos, las guerras, más grande, dos gotas, etc.
jhj este, pasto, mismo, cosjno, extremos, exterior, respetar, eshozar,
eslabón, esnobismo, eras, es muy bueno, antes bien, más nueve,
los niños, las madres, el estadio, etc^
[z]
desde, es de, esbozar, dos de, etc.
�Hay que notar también que la materialización fónica de '/i/ es,
probablemente, la particularidad más curad crimina y quizá^ el hecho
iónico más delicado e interesante de lodo el sistema fónico uruguayo.
Enfocare el estudio <Je este comportamiento fónico t emendo en
cuenta la metodología unificadoru llevada a cabo en los eursoa de
Ciencias Fónicas que se realizan en el Departamento de Lingüística
del Instituto de Filología de nuestra Facultad (2).
2.—La grafía tradicional representa el fonema /s/ con los graetnante, occidente, exceder, o sea• /rosa •, • rose/, / r osa.. /est ran—
ticas).
El carácter p o ligraf emético de /a/ es otra característica bien no
table de la modalidad uruguaya. Quizás sea ¿^e el único fonema que
posee siete grafemas, pues generalmente los fonemas españoles son
monografemáticos y raras veces bigrafemáticos. Tal carácter se debe,
en parte, como resulta evidente de nuestras transcriliciones, al hecho
de que el Uruguay constituye una comunidad lingüística hispánica
fuera del área /&/ (3).
aibles al oído'neutro'14) d^ //, se obtienen los siguientes alofones
i cada uno de los cuales puede, a su vez, según el entorno fónico^
presentar una serie de variantes o matices más o menos sensibles) :
M, [yl, [lt], M, [/]. [']? W- Por ejemplo:
[%] masen, bosque, mezcla, vasco, Osear, Unesco, kiosko, minúscula,
asco, asqueante, tosco, tosca-no, es que, los que, Itios quiera,
los kilos, fres kilos, más cuatro, menos cuatro, los cuatro, las
Cuatro, etc.
[yj
musgo, rasgo, los gatos, las guerras, más grande, dos gotas, ote.
[ll] este, pasto, mismo, casino, extremos, exterior, respetar, esbozar,
p-slabón, esnobismo, eras, es muy bueno, antes bien, mas nueve,
¡os niños, las madres, el estadio, etc.
[a¡]
desde, es de, esbozar, dos de, etc.
�'ojuaj o tu^u
uoa oixj^uo^ un U9 a4uam[Bpadsa 'áojafiis ap sod^ soqtuB
na ^qqFAjasqo sg •[_,-] ap ajqrai; pp ¡iqap Ja^BB^a p .TE.uput
u-i^d ^aiuauodxo ua f f'l un nos rali^ Eiuasosdaj ag "oja^s '^^ous
-B7T[B9^ B[ ouio:> a-unao ajiiiuaie isf;) -[s] b|h.jiijií as ^iih uoa
Uoi,)B7:IFiqBI BPBnma..B v{ ap opBunsaa p Jas ^.iajB.I /a/ ap
jb[hs!}.lhiI ajqtuii a^a^ 'OAiiaB ufííjo oraoa cnjaF Bnííuaf v\ ap
osjiípsjd p anli B[ ua .nqoaAie-iBüd uopFinai^JE enn 33 so^s
'ii>i^ 'o(ini^:> 'uia/^ 'doi^s oraos títuqEpd u^ 'oat^ o aaanEJ^
••sanSniaod 'uBtua^ 'Ha[íiii ua BAjasqo as onli [ f"] ap Buajd u^p
-BZipiFjBd BUiajuí b] Á ajqum Otuattu p aua^ ou uojojit 3493 [ -J .
•jopaiun saouoa + ¡%f
O^uara^as [a ua ajjiiap 'oatisjua o 0411a] ouiip uoa 04x^4^0^
un ua 'g odij soiafna ua BA^asqo as auii uoiaBzrpsaj fiun s^ [z]
BAiiB]ai ]buij o -(jFpA ajuu uppiaod u] opnFU4daaxa}
B1U34UI FaiiuBUoauoa-ajd up;a¡sod ua o ^BiiqosqB ¡but] nop
-:sod ua aunao (%/ opu^na saiueppq soiafus ap sodti soqtaB
uo a]qBAjasqo -íntu so uojop aisa ap opBJidss is^-^^^ jg [3]
asJEz¡[Baj b apuap 'g odij soiatus so] no 'oaiiBjua oraip uoo
O4xa4uoa un no í \ [q] as^EJidse e apuap /s/ Fiuauoj ¡a 'opid^^
omju uoa 04x34110a un ap bjbji as ¡s "oaiupj oujogua ouisiui
asa ug * (o 1 oiuai 01U41J uoa oixaiuoo un \i^ ajuauiíBiaadsa
'bjouos jb[oa -f // oiuaui^^as p ua aj^nao onb uppp un sg [/.]
•Bp.ios jBpA q- /s/ O4uaui^as p ua a^^uaQ
• () g odp ¡ap so4afiis so[ ua oraoa y odi; smafns so¡ na oiubi ba
-jasqo as aul Bpraijap uaiq I ^p^zipaana^ nopBzt|Ba.i nun sg [x]
^nra^aoj pp oiuaira4Jodraoo p ea^aa ap sbui jbaj3S
-qo Fjud raoiaduasap Bja3ij buii sFzinb BUBiisoaau 'BpB^apisuoa mire
34iiB[JBd pBpiunnioa B[ Bjaaiaua anb bíuh pp oa;uap /s/ biusuoj pp
seajupj sauoiJRzt]Bpa4Biu uos anb 'sauojop soisa ap oun fipe^
'aia 'japaa^a 'ozn^d 'oso *oj"j 'ojos[s]
'
'34a 'souoi/J 'sayoíí
sop 'íuusuu soíi 'sop so| 'so^^ sos *sajuw 'sowiua 'suraaii 'sa^oa sv¡[ ]
-aja 'ojtiuvp/ ^oj^^í^ns 'ojans 'oSap 'ajays *u.ia 'aaows'sa osa 'sond[ /•]
�L J Este alofon, que representamos con [sj cu exponento, conjun
tamente con [li] y [x], completa la trilo^ía a lo fónica que más
nos interesa y que de hecho más cuidado necesita.
[*] es una realización cero o casi cero. La vocal pre-[*^
sufre un pequeño camhio tanto de timbre como de cantidad:
adqniere, de esta manera, un ti ni tire más abierto y la cantidad
es serró-larga (por oposición a la cantidad normal, breve).
Es la realización de /%/ final absoluto o relativo. Es observa
ble en sujetos tipo A.
[s]
Es una realización sibilante alveolar sorda. Ocurre en posición
contraria a la norma del sistema fónico uruguayo: [a] implo
sivo en el Uruguay es an orina tico v adquiere de esta manera
im carácter estilemático, como estílema expresivo o apelativo.
Como estilema expresivo, nos revela el carácter extranjero
(en el sentido de "no-uruguayo") del sujeto hablante, o su
prejuicio lingüístico. En este último caso, el catilema tiene
también valor apelativo, es decir que indica una intención del
hablante de actuar sobre el oyente,
3. — En el segmento vocal + (*] como segmento final de una
palabra cualquiera, ocurre una modificación del timbre y de la canti
dad de la vocal. No se trata aquí de un alocrón como variante de un
crono, sino de una crori&Tnatiznción, Antes de analizar este compor
tamiento tónico, consideremos un dato que nos proporcionan la alofonética y la estadística fónica: se observa, en efecto, que varias con
sonantes finales, particularmente en los sujetos tipo A (que son los
más numerosos), están sufriendo un proceso de realización cero, lo
por lo menos alocrónico, cuando no se trate del fonema /s/).
El caso del fonema /s/ presenta particular evidencia en este sen
tido. Su desfonemización en dicho entorno particular está creando
una cronematización vocálica del tipo eronema largo. Por ejemplo:
la casa / las casas
/la kas./ : /la: k...:/
la vaca / las vacas
/la balea/ : /la: baka:/
todo fu! día) I todos (lo, dios)
/todo/ : /todo:/
la dije I les dije
/le dixe/ : /le: dixe/ -
�•atioj as anb ooie (// ap osbo [o uo oiaoa 3^uotnuad a^TianiEaigo^ouoj
3A[^Ha as on 'osea ajsa uo 'pcpi^aeo bj sand) Eijuzíisinaaoja as on e^
/o/ 'aopBzi|B^n¡d fiuiauojojjoni omoo /s/ 4. /o/ oiuam^as ^a ng
' (stuniani/iijatiim 'sopand/vpand) oAi;nnf
•qns ap oioajjadtni a ajnasajd [a uo uaiqraei oraoa ^(svjpiiaj/njpuaj
'svtu^j/vmai -svqvjtjS/vqnjySJ oAjjuaipnT ap ojnjnj p na X ojaaj
•jadtni oiija;a.id p ua 'y od¡í so^aftis bo[ ua 'oiqraca na 'aejeJieyáoj
apand Binauop^otu oqa!Q (6) ¡%¡ ap ^uoiíaneji ba^ii^,, B[ ap uaaa
ojund [a aauraje npiauztjEaj Bjsa anb bjoo as ou cu^po^ 'aopom sopo;
ap 'o [q] omoa osüa a;sa ua nzipaj as /s/ 'sÜo?ií/^9n[ npiaisodo
b¡ UBsn anb Hojafns so^ ua 'oiquisa ug -(notoisodo j ap 6a;uauii,iad
so^sbj soy uos ouoljxo Binaposoid ^a X jontpcj noioE^nojdoiioin b^ ap
-nop na 'soijnf/víiitnf upiaisodo bj ubbh sojaftis sotnsiui so;sg) -fg) asa
orno a Bosea na /:/ [BqjaA Biuanojojjoui un jcAJasqo souiapod on
'swSitiif/n^^otif odp npiaisodo b^ ubsii ou y odii sojafns boj omo^
:(¿)/B/ E Hpiaisodo na /:b/ Boas 'süj/hj ouioa sosbo na '^opcz
•suBJi o¡ 4/e/ ap iiojaEzmiauojsap it[ ap eyananaasnoa onioa '/e/ ap
npTaczTjBuiaiioja Err 'Bjnjjaqs ap sopej^ saj; uoa ^JBpignBiJi sa ^onsdsa
oai[BaoA Bmaisis p anb eoniapioaa^ -puedea ooqeaoA Fiua;9ie p opo;
jBjaq^ apand nppBzyniauojsap ne 'opaja ng -/e/ nraanoj pp uoiasniis
bj ^as apand o sa aiuEjjodtuí uaná eaipni son BiauEisunaJta pj^
'SBpBxa opis uBq sauoispajd sEJisanu is JEqoaduioa 'eipod as o
ajnssnBg anb oneyd p na Eaopa son oiJojEjea^ osaaoíd a;sg
�matizaría cerno vocal tipo abierta; en lugar de /o;/ ("o" larga)
tendríamos, desde el punto de vista fonológico, /o/ ("o" abierta).
Por ejemplo:
libro /libro/ : libros /libro/
naevo /nwebo/ : n^evos /nwebo/
En el segmento /e/ más /s/ como morfofonerna pluraliza dor,
tendríamos exactamente el mismo proceso. Por ejemplo:
diente /dyente/ : dientes /^yente/
grave /grabe/ : graves /^rabe/
Por lo expuesto, vemos cómo el sistema vocálico del español
uruguayo está en vía de un cambio profundo en su estructura, debido
al comportamiento fónico y funcional de /%/.
De esta manera, tendríamos el siguiente esquema vocálico, en
una constante oscilación, por el carácter transitorio en que el fonema
/./ h colorado los cocales /a/, /o/, /o/ (10):
Cabe ob servar qu e ckI e mis uio fenoineno se rcgiBt ra, y i
fase ya mniel10 más ad elant ada, e n el sur de Espa ña, partícula
en el and alwMil).
4.•—• El fonema /s/ ba llegado a influir enormemente sobre la
semántica y la sintaxis del español baldado en el Uruguay. Mientras,
para otras comunidades lingüísticas españolas bay una diferencia
para la modalidad uruguaya (que en esto está de acuerdo con todo
el español de América I tal diferencia no existe. La Humada jerarquía
sintáctica o el contexto aclaran normalmente cualquier ambigüedad
que esas palabras aisladas pudieran producir
Ket'iwi ^e Filología
�•ooat/ci/ oaijsqifsn b\ ap odore^ [B ouJaiouoa oni o[ jo el aeaaoBq nopand
[b] op oiuotnrei-ioduioa p ojqos s^ot sanopRAjosqo gnnnS^y — -g
•samq ja vsvo ag :as
BjnajjJBd bj uoa ojdmais isita ^sn os josoo sab 'o^jBquio oís 'asaipj^
•raiia/juso. op obro [o uo lo[duiofo jod 'iBy 'EoiiuBnioe pepoiiS
-oigo Buisiui sun g saiuopana^jad SBjqBpsd ap asopireiBJi uny
•/^/ bojb ^ sainoioonojjod bo^ina seq
UOOip OUIOO *ÍJ^ÜO OÜ í}il1^71}í^ OU A 'jB^^O 1^ OJpíWC OlUOtlHIfimOO OOip
a o y od|i oÁutiííii.111 o;ub1([rii [o '¿aSviwop ¡a $vmii¡ oti^^'^ odij
^p E;unSoad ^an b jiusoiuoo op onm ob opueno ' (jj) hjbj
-jvztij vistiS a^j jod O3MO ^( ujsn?
í>^^ odtl [0 BzBjdmaoj e^arignaii buijou b[ 'sopoia sopoi o^
ojos [B opuojoj Bq ob onL pB^iioyip nía nopuo^no sojojtioo[johii
Bot o jojnoo^JOíQi [o 'üziij o; vvnH am iw y ooip oiubI(|bi[ un L
JBpniía o^jodop ojjo joinli^tui o Eoaod üj noa sopBuoionpj oiuoni
-ciBipomuí ub^bo oixojuoo [0 o upioBnjiB [ la L'\a jod 'isy 'bibia
Bjomud e ooojedn onb BAUBjojdaoiLn prpoii^iqnm B[ ojiijui[i^bj jo^.
-.[Oboj ua[ans oíxo^uoo [o o noroBniíB n '([) ap ejbjj ae opnBuD
•uzua ap aipjvg / vsna ap ajppg (n)
•bz3 vi vjsnS a^^f / mva vj vjsnS a^ f[)
•BAiiEjoJdjaitn pop
-an^iqcnE jamlqeno o^iomE^ipotaai aA[onsoJ oouoFims o]xa;uoo
[o 'jvzoj oqjOA [op OA^noipui ap oiuíiag.id ]ap Bnoejad -BJ^ 'nzoj
j 'oAiiuBiBns 'usoj oraoa soiuoiajip 9biio3o;bo ap BBjqB^d n^
•Bo^un^Tun ^aimt[qBi[ aoialns ap eodij sop boj ap
ohubuiu jod a^uai jjoo jbicieu i o uj opBsn so on joooo oiijoa ra
'sopoui BOpoi oq jüwpoo ujqBjBd B[ noo jeoipui b ouia os joooo ap
O)an [a '(u<^^ ^nuí soiuaaoa 'jojoo o ^oa :omoa sojduialo na) pep
anb uo sosh^ ua 'eopuRmoa noisnjnoa ^un jejiao sjnd SEzrn^j
•^ao uoo,, íuxtia uoa,, '^asa
uoo,, seuiSbiuib soj noa "eijbjSí tib b asoptíauíjoa sonSis aoqniB ap
nppBnqs B[ jEJEjae apanií a^uBp^q jo ^apn^iE Bjqe[Bd E[ b juoj
-oj ajainb os ig uvzva/uosva Uaooo/iasoa 'uzoj/osoj 'vsoa/vsoa
�Observamos, en primer lugar, que en las regiones limítrofes con
el Brasil, como los Departamentos de Artigas, Rivera y Cerro Largo,
el fonema ^s] se realiza siempre como un alofón sibilante puro y
bien definido (12).
Para los demás hablantes de la República, tal realización denun
cia el origen fronterizo del sujeto hablante: el alofón [a] es, pues,
Cuando ocurre en posición pre-vocálica, como en señores, si,
sepamos, salid, decidme, decime, consecuencia, etc., en la oratoria o
en un contexto con ritmo enfático, /%/ se realiza como un alofón del
tipo alveolar largo. En tal caso, ese alofón es un estílenla (tipo cronoestilema) actuativo (apelativo) y va generalmente acompañado de
tonoeetilemas del tipo descendente, ascendente, desvenden te-ascendente
O ascendente-deseendentr.
La realización cero de /s/ final, sin alargamiento y sin cambio
alguno de timbre de la vocal precedente, caracteriza al hombre de
nuestro campo, es decir, al sujeto hablante que usa el llamado "len
guaje gauchesco". Esta realización cero de /s/ es un estilema sinto
mático, pues denuncia dicho tipo generalizado de hablantes. Por ej.:
lo bueye, do, tre, memo mal, pué, la potrero, etc. (los bueyes, dos,
tres, menos mal, pues, los potreros),
6. —- De todo lo dicho se deduce la siguiente ley fónica sincró
nica (13):
"En el español hablado en el Uruguay, el fonema /s/ implosivo
no tiene ninguna realización tipo sibilante alveolar como marca de
Esta ley fónica señala el punto más débil del sistema y carac
teriza al mismo tiempo la verdadera función "nonnática" del fonema
/b/ uruguayo.
(12)
(13)
Todo el n
gnayo y el s
ritorjo bra lileño
uniformidad ci
ma /./. ^La n:al¡
•esp
sibi Unte, sordo. alveolar.
representa
Conníderoinos romo iey )Óni
un hecho fi*. oico qoe i
.1™ normotímente , según
.. s^gú n el c oncepto
, y entorno. Asi. en n'OBBIID
C6p
tiempo, la ley es ilncró
i ley del .ospaño
cde ser, sin dada —y sog ün p revio detenminaeión—r ¡a
e tipo de hecho lin
pansa. El
palabra m
�
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Revista de la Facultad de Humanidades y Ciencias
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1947-1989
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Language
A language of the resource
Español
Type
The nature or genre of the resource
Publicación periódica
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Lic. Pablo Darriulat
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
El fonema -s- en el español del Uruguay
Description
An account of the resource
Comunicación leída en el Centro Lingüistico de Montevideo, en la sesión del 15 de noviembre de 1952
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
VASQUEZ, Wáshington
Source
A related resource from which the described resource is derived
Revista de la Facultad de Humanidades y Ciencias /Universidad de la República. Montevideo : FHC, UR , Agosto 1953, Nº 10 : p. 87-94
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1953
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Language
A language of the resource
Español
Type
The nature or genre of the resource
Publicación periódica