1
10
2
-
http://humanidades-digitales.fhuce.edu.uy/files/original/29b30a0f3ab04afc0511c5f6b699bbf8.PDF
50e883385436be22779f29adfa56fe9b
PDF Text
Text
•o^a 'ttu ap esnea b opeiainbui souiaq son,, anbxu¡aBjj-DvdDout-íj-o '14bdb Btanq
setnosB a) nj,, Dzjnb-jDny-fj 'tlBSBD Bun (oXnjjsuoa) o^^q o^,, Dnyiifo-ifjvo-iu jjBtiqEU
ua :-fa jod íBuioipi ¡ap Banaiuisrjod noiaanaisuoa b¡ jod oqjoA pp sopBJBdas uba
saaaA SBqanm anb jbjou aqap as 'sohfa^d ouioa soiuauiap sojsa souiBuáisap anbnny (I)
•(6T:0T V)
44uBasnq a^ saaquioq sajj^ tivjndxmidj-g^ vm^s nn uvjgiu ^(f-6 y)
t4¿s9tiisaad ara anb Jod?^, vjvivSunSnuvm vs it/ nprnug^i i(lZ'-^ y)
44opBpuBta tbi\ ara \9^ ^pnS ]^S-g3¡ vivi{ u^ -a 'sa^uaipuadapui saaquioa
-oad aod 'oiJBJjaoa ^b 'Bsaadxa as [Buiuiouojd ojafqo pq *ofBqB sbui
asBaA ojsa ajqos í[Buosjtad ofijajd un jod ^uiuiouoad oiafqo un jbs
-ajdxa ap zsdBD sa ou 'aoajBd un^as 'bubuib^ p —^^nqBu p 'o[draafa
jod 'aAisnput— Bauauíy ap soAi^Bjuasajdaj SBuioipi soj ap btjoXbui
is\ ap Bpuajajip y *(62:0I V) ^-1^?11? uís opiuaA aq,^ uinuvX logiu
"V '(29 iH) ^P 19,, x^-gn '(^Ot 8O) ^oP o^,, X?^H '(9^11 V)
44(sa[BUIIUB) \A^ 9pi^91-S^-Vll "jS 'A 'OATJTSUBJ^UI O OAT1TSUBJJ B8S 'oq
-^3A un ap puuuouojd ojafns p UBsajdxa sapuos^ad softpjd soq
• (ouidns
buib^ uiBpy uapnq anb buijoj) tt^aA BJBd,, wd-i^ai ua ouioa '(uoiobu
-ipap ap sofijns o) sauopisodsod uoa asamjisuoa ap saaBdBo jas jod
[Buiuiou jajoBjBa ns u^pAaj 44J3A,? i^aj ouioa sbuijoj á '(jc; yq 'duioa)
44BjqBpd,, boijiuSis uaiquiBj ^^^^qBq;, ownjn^ buijoj b| jsy -oatituijui o
pqjaA ajquiou ouioa JBUoiaunj ap pqjaA Buia^ BpBa ap p^ppBdBa B[ ua
BiABpoj BAjasqo as anb o\ 'soqjaA Á sajqmou ajjua puuoj uopu^sip
ajuauíBAiiimijd Bj^stxa ou anb ap oqoaq pp apuadap ojsq *^soa buisiui
Bun 'p^pjaA ua 'uos sa[Bno so^ uoa 'soAisasod sofipjd so| uoa sopBuop
-spj ajuauíBuiijuj UB^sa sapuosjad sofxpjd so^ 'sBipuijaure
sb[ ua pnsn sa ouio^ *(^) sapuosjad sofipjd ap oipaui jod
-uoa B[ opo^ ajuB biou as ojiutj oqjaA pp uoixa^ ^\ uq *o
MOISaiDMOD
'sauoioisodsoj 'soiqj3Apy 'oqja^) bi2ojojjoj\[
aiHVd vaMaoas
(01 odatun^i jap uppvnmiuo^)
pp
so{ 9p
^
'pun'j ap pDptsja^jufi vj ua uosafojj
m stim
�Para los prefijos personales, véase particularmente el pasaje
citado de Hestermann (HH2 157 y sigs.). Aquí sólo daremos algunos
pocos ejemplos extraídos del material de Bridges (B2).
1.a persona del singular: (1) h-a-lakatakáa "iré sin detenerme
más", h-a-wemóciua "entraré", h-a-tutagua "daré", h-a-tstagude "yo
di", h-i-lakatakwóx "no iré", h-i-uai tósku "yo reí sin duda alguna",
h-i-tekisin "lo que vi yo";
2.a persona del singular: s-a-we ata siuan "tomarás eso";
3.a persona del singular: k-ula "se fue sin ser permitido", kówe móciua "entrará", g-wiata "está acostado".
Como en la flexión posesiva del nombre (véase más arriba) no
hay prefijos plurales. Las formas plurales, salvo en la 3.a persona,
se expresan por pronombres personales independientes, como en
aian mani kourou (= haian moni kuru) "amamos" (H 323), haian
sananima auón ufkide "rigurosamente os mandamos" (A 5:28), san
tukamatude Molok'nci ókór "tomasteis posesión del tabernáculo de
Moloc" (A 7:43), o por formas especiales del verbo (véase abajo).
En la tercera persona, el plural se expresa por un sufijo f-sina-, -sin),
v. gr. kó-tagu-sin "ellos o ellas dan" (B1 62), ka-mani kourou gin
(= kó-móni kuru-sin) "ellos o ellas aman" (H 323). El dual se ex
presa en la 1.a y 2.a persona por pronombres duales (véase arriba),
en la 3.a por sufijos del verbo (-pai, -pikina-, -pikin-), v. gr. kó-tagupai "los dos dan", kuci-pai "los dos se embarcan" (LA 29), ka-mani
kourou pikin (= kó-moni kuru-pikin) "los dos aman" (H 323),
kó-tagu-pikin-de "los dos dieron", kó-tagu-pikiná-a "los dos darán"
(B1 62, 63). En la 3.a persona también hay formas triales, v. gr.
kó-kutan-amisiu-de "los tres dijeron" (cf. kó-kutana-pikin-de "los dos
dijeron"), kuci-amisiu "los tres se embarcan" (LA 29; comp. HH2
159).
Algunos verbos poseen formas especiales de sentido solamente
plural, v. gr. tumopi "embarcarse" (plural de kuci; originalmente un
reflexivo causativo del tema -ópi "sentarse en una canoa") (2), ukaia
"alancear, arponear" (plural de gaia), puku "quemar, asar" (plural
de upuku (3), yatu "dar" (plural de yatia). Por más ejemplos, véase
B1 68, LA 29, 30. Parece que estas formas se usan solamente en la
tercera persona; en verbos intransitivos designan un sujeto plural,
v. gr. tumopi "se embarcan" (comp. con kuci "se embarca", kuci-pai
'los dos se embarcan"), mientras que en verbos transitivos expresan
un objeto plural, v. gr. ukaia "arponear muchas cosas", puku "quemar
muchas cosas", yatu "dar muchas cosas", etc. (4).
(1)Sobre la expresión de formas plurales, véase más adelante.
(2)Literalmente, pues, "hacerse sentar (en canoa)"; por esta forma se expresa sin duda
el modo relativamente más complicado de acomodarse un lugar en la canoa.
(3)Evidentemente también la u- causativa, pero es notable el hecho, si las formas notadas
son correctas, de que se usa en uno de los verbos en sentido singular y, sin embargo,
en el otro, en sentido plural. Es posible también que se trate del significado resultativo de u-, el cual hemos supuesto que sea más primitivo (v. arriba).
(4)La explicación de Bridges del uso de estas formas (B1 67) nos parece, desgraciada
mente, poco clara.
— 122 —
�— 31 —
•ojafns jb
'oijbjjuo^ jb 'uajaijaj as ajuaiaaj seta ajuauíajqBpnpui aaSiJO ap '-.na '-ins- sofijns sog (g)
•pBp¡jE[ii^9jji ns ap bsiib.) b osnsap ua Ja^a
e Etpuadojd Bpnp uis anb 'BAiiafqns uoi.indnfiíoo ej anb OAijimiad setu euiaisis un
ap ojsaj [a ejuasaadaj enqoanb pp .BAijafqo uoiaeánfuoj Bg '^siajanb sou sojjosoa,,
vpq5np-i{aa;-uv aod ouioa isb '4tsaja;nb soa ni,, npqivjj-qoai-p jienqeu ja jod Bsn as
naafqoi^iivny-Dunui A '44souiajanb so sojjosou,, vpqbnp-tpawo-i b ouioa '44ojamb so oX,,
Dpq5vp-yaatuv-u jjBnqeu jb oiubj ajeAinba oiqai^A-miniu enqaanb ja '44soiuajanb oj
sojjosou,, vpqbvp-zjfiu-n A 44ojainb a| oX,, vpqbvp-zpw-iu {íenqeu ja z^a bj b aanpej]
í^.í-muiui enqjanb eiujoj bj 'ojduiafa joj 'oiafqo ja anb pnijtaexa souatn uoa otafns ja
Bsajdxa enqaanb na BAUafqo uoijBánfuOJ bj anb ajqqou sg "44oa oj (ja),, vjíj-nb A 44ba
(ja),, t¡nvA [jEtiqBU jap opej jb 44aA (oj) ja,, u-natj A 44ba ja,, u-iu Enqaanb ja -diuo^ (^)
•ojafqo n ajuaíía ja X jeqjaA uoiaaB
bj aajua r.iauajaqo.) ap opoui X ojibj^ ja jod ouioj tse 'jBqjaA uoiaaB bj ap soj.iadse
sojio Jod sbui oqjnuí uBi^aj as sofip^d soj ap osn ja X r.unoj bj 'osa ap jB^nj ug
•opBtnjijB Bq as saaaA b otuoD 'jBuituouojd ojafqo jap soj X soauisubjjui sofijajd soj
ajiua jBjuaiuBpunj uopejaj eun^uiu aiuauíBiaeui^iJo Bjausixa anb 'ojadoia 'oajj oj^j (j)
st?nuoj sb[ U9 '("Dj^ 'ttoa3inb ^j oÁ^ tr¡io5w]1-ziiiu-m {}BtH[i?u ua ouioa)
sa^uosjad softjaad ap aiaas ^^C[op bj ap soiSijsaA ^bij uaiquiBj^
'() oqaaA ja
uoa BqBuoiaBjaj as sbui á BqB^aodun sbui anb oj 'ajuaB ja ou 'ojafqo
ja Bja 'sajBjn^uis soj ap sajBjnjd soqaaA soj uBqBiauajajip as opusna
'BUBaduiaj saoda BjjanbB ua anb aiaap aaainb 'ajuaSB jb ou á 'ojaf
-qo jb 'oaauínu ns b ojuBna ua 'uaaaijaj as ^BqiJJB sbui as^aA sajBna
soj ap BajaaB '#aja 'njnÁ) sajBjnjd soqaaA soj anb ap oqaaq ja jsy
•bubuib^ ua
uaiquiBj oAijiuiiad sbui opBjsa un ap soSsBa Ám\ '(BuiSBd bj ap aid jb
bjou bj asBaA) Bnqaanb jap BAijafqo uoiaBSnfuoa bj ua 01U03 "uoioba
-ouui Bun Bjuasaadaa BunjB Bpnp uis Biuajsis ais^ ' (Z) OAijisuBajuí
oqaaA un ap ojafns un oiuoa ajuaSB ja ojubj uBsaadxa so^ojbub soj
-uaiuaja apuop "Bnqaanb ja ua Bfajjaa as Biuajsis ajsa ap odijojoad j^
•soAijafqo sofipad ajuauíBjnjosqB ^^q ou apuop 'bubuibX jap osBa ja
sa ou ajsa 'souiaqBS ouio¡^) *soipaBj sbiu sofijB isb uaaaaBd sajBna soj
'ajuaoB ap sofijaad soj aod sopipaaaad uos Á jBqaaA Biuaj jap ajuBjap
ajuauíBjBipauíui asopuBaojoa uba 'oai^aa^ sbui odij ap SBnáuaj sbj ua X
jBjauaá Bji>aa aod 'sojjanbs anb ap oqaaq ja aod bjioij sa ajua^B jap
soj anb ousadiuaj sbui jsqaaA Biuaj jb sopiun uBas jBuiuiouoad ojafqo
ja uBsaadxa anb sojuauíaja soj anb ap uoiaisodns Bq "ajuauíjBnpBaá
X Bjuaj oztjBaa as 'soidoad sofipad ouioa 'sajBuosaad sojuauíaja soj
ap uoiaBaodaoaui bj X 'Biuajsis un^uiu Bjq^q o^[ ' (\) jBuituouoad ojaf
-qo un ajuaiuBaauiíad SBzinb OAijisuBaj oqadA ja ua 'jBuiuiouoad ojafns
un UBqBsaadxa OAijisuBajuí oqaaA ja uq 'sajuaipuadapui SBjnaijaBd
o saaoA 'ua^iao ns ua 'uBaa sofipad soq ^ajuain^is bj aas aaaa^d aui
'jiiujsoaaA SBin soipuiaauíB sajBuosaad sofipad soj ap uoianjoAa Bq
'(8¿6 eO) 44^lB 9P ^^banaj aaoBq,, ind-vjmun8-xai-mu
'ttBqaBq un uoa ouisiiu is b asaBjaoa?^ -isosfo-iu qa) 4to-HO jb oun ja
asaBjaoa,, vod-i^o-ui '44Bajo bj uoa oun ja asaBSBa,, wd-n^ni-vui #aS *a
'pBpiooadiaaa UBsaadxa SBiuaoj sbiustiu sbj 'tvd- ofijns ja uoq '(^j:^ V)
tt(saaquioq soj b) opBp^, v-n8vj~mu #aS *a 'oAisBd oidiaija^d un uaiquiBj
Biuaoj as opoiu ouisiui jap í44opBiAua jnj^ apuitumv-tu-vif '44ojsp jnj
oX,, Bpi3[ai-vxu-m[ *aS *a '-(v)ui ofipad ja uoa (ajuBjapB sbui
BAixajjaa ajuauíBiaBuiSiao Biuaoj Bun aod Bsaadxa as OAiSBd jq
�reflexivo-pasivas (véase más arriba). Como sabemos, ellas contienen
un elemento -m(a)- colocado entre el prefijo personal y el verbo.
No cabe duda de que tal elemento esté emparentado o sea idéntico
al prefijo personal y posesivo m(o)- del náhuatl (como en los ejem
plos citados abajo). Así hay ^refijos dobles en yámana ha-m-ósagude
"yo me corté a mí mismo", kó-m-ósagude y os "él cortó su misma
mano", kó-ma-tekide abeila "él se consideró fuerte a sí mismo". Su
poniendo que el elemento -m- expresa el pronombre reflexivo (en
español "a sí mismo", etc.), se nos da la siguiente traducción literal
"yo me corté a mí mismo", "él se vio a sí mismo", etc. (1). Ahora
bien, en esta construcción, evidentemente antigua, las partes compo
nentes tienen la misma posición interna que en náhuatl, v. gr. ti-mochicaua "tú te esfuerzas", a(m)-mo-chicaua "vosotros os esforzáis" (2).
El uso de los elementos -t- y -c(i)- se ha considerado ya anterior
mente. Se colocan entre los prefijos personales y el tema verbal, v. gr.
ha-t-ul "bebo (algo)" (HH2 158), sa-t-óláa "tú beberás (algo)" (HH2
165), ha~t-ikimude "lo (?) introduje (en alguna parte)", kó-t-ikimua
yóx "él colocará el huevo dentro de algo" (HH2 168). En este aspecto
recuerdan a los elementos -t^^-, -tía- del náhuatl, v. gr. ni-té-tlaqotla
"yo quiero a alguien", ni-tla-chihua "yo hago algo", etc. Como ya se
ha dicho, la función de estos elementos es algo diferente en yámana.
Como se ve, los prefijos personales tienen un parentesco, o, más
bien, son idénticos, a los prefijos posesivos, para los cuales se han
dado ya algunas reseñas de las conexiones posibles con otras lenguas
sudamericanas. Añadiremos aquí que el prefijo kó- se debe identifi
car con el ke- del ona, v. gr. Xalpen ke xat "Xalpen devora (a los
hombres)" (G1 922; véase también la formación del genitivo, más
arriba), e igualmente con el náhuatl qui-, -o; el cual, como ya hemos
dicho, se usa solamente para un objeto pronominal.
La expresión del sujeto pronominal en las formas del verbo, tanto
en yámana como en quechua, probablemente representa un tipo más
reciente. En cuanto a esto, el yámana, aunque de otro modo más
arcaico que el quechua, el aimara y el moluche, no obstante se ade
lanta al náhuatl, lo que nos indicará, como se verá en la conclusión
de estos apuntes, que la ruta de la costa pacífica de la América meri
dional constituyó en cierta época una importante vía de migración.
La distinción en el uso de los llamados infijos direccionales,
-a- e -i-, es poco clara, tanto en la flexión verbal como en la flexión
posesiva del nombre. No obstante, y sin que ello parezca discutible,
se da una de sus funciones, a saber, el uso de -a- en ciertos casos de
oración positiva, v. gr. h-a-la-katakáa "yo iré sin más detenerme",
frente a h-i-la-katakawóx "no iré (de ningún modo)". Originariamente,
como ya se ha advertido, los prefijos posesivos y personales constaban
de una sola consonante {h- para la 1.a persona, no ha-t hi-, etc.), a
(1)Sobre la evolución pasiva, de la cual ya hemos dado algunos ejemplos, compárese el
español se dice = dice la gente. El pasivo amerindio es preferentemente impersonal.
(2)En mo-chica.ua "se esfuerza" no se expresa el sujeto pronominal como se hace en
yámana kó-m(a)- "él... a sí mismo".
— 124 —
�— ssi —
•^OJSIA Bq,, 'SO O1S0 'tt0pU3IA 3U0IA,, JI39p
Etijanb ap-1^/ai isb í44j;uoa 'j;,, -m^ oipuiJoius buioj un ap JiuoAOjd Bijpod oftjns ojsg
'BUBOIj^uB UOJSJOA BJ
uoa tu Bi^SjnA ej ap bj uoa Bpianauoa ¡u 'bjoojjod sa is 'oaadma 'uoponpBjj Bjsg
•adoaodB ap bjjbj b{ omoa isb 'jbuos
•jad ofijaad un ap jB^nj ua aiuaipuadapui jsuosjod ajqmouojd un ap osn ¡a asajoj^
'v-nüvi-pn ojnjnj 'ap-n^nj-o^ o^iia^aid 'xnj-o^ ajuas
-ajd : (ítJBp,, n2v% ap) aiuainSis jo sa (9 '^9 Tg) saápug jod opBp BuiSipBJBd jg
•sapBÁjj un^as (<(otuo oX>7 run^f imi =) nojno3¡ va
Bsn as aSuBJQ BiqBg ug 'bubuib^ uoijeínfuoa b¡ ap baia buijoj ouioa ajsixa ou
[Bna ja 'onSiqmB ou a^uasajd un jb^jj BJBd ojos epBiuaAui a jbi^ijiijb aiuauíBJnd
sa uoiaanaisuoa jbi anb sa ojbjo ojoj ^(^ouib ajduiais,^ rnm[ luptu wi{ —) 4touiB oi77
noj.no}¡ fuviu ív ua *j3 *a 'ttajduiois55 juptu oiqjaApe un ap oipaui jod Bpinipsuoa
'Bfajdmoa buijoj Bun sa ('s^is A ggg jj) ajuasaad buibjj sapBÁjj anb oj anb asaio^j
(5)
(^)
(g)
(3)
(j)
,, njo ap i^\ yq) ctuojaiqaq,, dp-uis-ijg *jS ^a '-(vjuis- ofijns
\9 ajuB í- ua Biqraea v- ^aoA B^ ¡ejiqd p u^ ' (t^I^H vtiV1n3i aP
•^T:OT V) ^ííP OJPad[ saauo^ua,, lap-mivinjf vngiu enj ^(^^'.f y) 6tofip
891 ^p-wujw^-p^ vuimnumnpiig^ '(g JJ *Mopjo Bq^ ap-noumu -duioa
•f"T:9 V) t4(JíD9P) PJ sora9H aI,, vwifug^ ap-rugui -—uotmf '(ttJBin
-01,, vjo ap í^^ '01 VI) opBuioj Bq pM ap-mv-^ 'ofxjns pp a^uBpp
n- ua - Bisa uBiquiBa 'oaaduia '- ua SBuiaj so^ í [nSvt ap) ttopBp
Bq pM ap-n^^nj-g^ * (Tun^ ap ^^g: y) uBqBuiB?^ ap-nxmpg^ ^ (^anif
ap) ^oojBqiua as pM ^p-ian^-gif ' (pj ^p) u9í^ p,, ap-^^aj-gif u^ *a
Buiaj pp u- Bun o i- Bun b BaJoB as ofijns ajs^ •() oau
opxiuas un Bjuai ajuauíBiJBui^iJO sBzmb anb ' (X-j-^ ap
Bqodd) pp- 'ap- 'a^- ofijns un jod Bsa^dxa as oji-pia-id ^^
•aja '(6^:0I V) JBPnP uís Píu9A aH?^ uinuvX lagw-v^ '(0^:0l V)
ttopBiAua aq so[^ viuiumiwivpiigjf uiiuviv-j-v^f uS #a #ojaajaad un o ojij
-ajaad un ap p sa opijuas p anb ua sos^a sounáp ^^q oaa^ qouBdsa
ajuasajd pp p apuodsajjoa opijuas p sopBjia so^duiafa so[ u^
•BqtJJB 3SB3A
Á sapxjj 'sapnp ssmaj ap uoiaBuuoj v\ a-iqog "(yg:oi V)
?, ajuauípjaj^ 't4(sBuosjad ap upiadaaB aa^q ou soiq anb) ojpq^
-iai{ ugcnno i^f) (gg:¿ y) tt3OíQ ap ^tjo^S b^ oaA^, (ajuauía^qBqoad)
svnjgcn tunjnvpu-pvf) ^^aj-vy i(iiJL!^A,, ?^aí 9P <UI9PJCIT) S9A P^? ?^aj-s
4(4tJB[qBq^ mivfny ap ígf^ yq) oitl^H ^ vuv%ny (g) toy — ) tay
'(44jajanb 'j^buib,, runq ap íq\ yq) buib p,, sny-gy *(^) (wJiBp,, n^j
9P 'S9 i9) ttBP 19 ^m-gy :sajuamis so^duiafa so^ souiajBjiq • (\) Bjq
-Bq anb pp saaajuí p Bdnao ojuamoui p Jtod anb odiuaij aainbpna
Bsaidxa as buwoj Bjsa Jod ípuij paoA b^ ap adoaodB uoa saaaA SBunSp
'oqjaA pp oand Buiaj pp bjsuoo ajuasajd ^q -ojnjnj un A ojpajajd un
^ajuasajd un souaui O[ jod JinSuijsip uapand as soduiaij so| ajjuq
•SBadojna SBnSuaj
sb[ ua anb bubtub^C ua sojajauoa sbxu sojdaauoa uos sojjo so\ ouiod
SOUn SO^ OJUBJ ÍBOTSBp BOIJBUIBjS B^ ap SOpOEU SO^ B SoSopUB UOS OU
'ajjsd bjjo jod 'anb so[ 'sopoui so^ ap anb soduiaij so[ ap Buiajsis pp
ojpjJBsap jouaui jod BzijajaBJBa as ppoui A pjoduiaj uoixa^ Bq
*Í8I iS) Pírao3 9H ^pnuivio-y ua oraoa 'pqjaA Buiaj p ajuauíBjBip
-auiui BiuodajuB as ajuBuosuoa ofipjd p 'ou ig "ajuBuosuoa Bun jod
uaiquiBj BqBzaduia oqjaA p is puopaajip oftjuí p Bq^SajSB as anb v\
�ólu-de "bebió"), kó-móri-sin-de "oyeron" (A 11:1), ko-kutani-sin-de
"dijeron" (A 11:3).
El futuro se caracteriza por un sufijo *-wa que por lo general
se nos aparece tan disfrazado que ningún autor parece haber sospe
chado que tal sea su forma primitiva (1). En verbos acabados en -o,
el futuro termina por -da (dé *-a-wa, según la regla formulada ya
en el capítulo de fonología histórica; v. arriba). Por modificación y
simplificación análoga, los temas en -i y -u forman sus futuros en
-iua y -ua, respectivamente. Los ejemplos siguientes ilustrarán la for
mación del futuro yámana: (verbos en -a) maraoa (= móráa) "oirá"
(H 322; de mará — mora "oír"), k-apónáa "él morirá" (HH2 155;
de apóna "morir"), sa-t-óláa "tú beberás" (HH2 158; de ola "beber"),
ha-tualagónáa "daré prodigios" (A 2:19; de tualagóna "mostrar");
(verbos en -i) ha-tekiua "veré" (LA 46, 47; de teki "ver") ; (verbos
en -u) kó-tagu-a "él dará" (LA 10; de tagu "dar").
Esta forma corresponde al futuro español, pero también a un
imperativo o a un modo volitivo, optativo o potencial, v. gr. s-atáa
"toma" (literalmente "tú tomarás", LA 47; de ata "tomarás"), sakatakáa "vete" (A 9:15; de kataka "ir"), alagónáa "mira" (A 3:4;
de alagótva "mirar"), Pito sa-kamatua, sa-kupónáa, s-atamáa "leván
tate Pedro, mata y come" (A 11:7).
A menudo estas formas, tanto en el sentido futuro como en los
sentidos derivados, van precedidas de una partícula we o wela(p) (2),
hai ha-we móciua "entraré" (de móci "entrar"), sa-we apata (3) haia
husun "tráeme un poco de apio" (de apata "traer"), kó-we móciua
kónjin "él vendrá quizás", ha-welap atáa hauan "quiero tomar esto",
ha-wela móciua annu "quiero entrar precisamente", haian wela
tumeakóngutanáa kóndekaia "amenacémoslos" (A 4:17) (4).
No cabe duda de que el formativo yámana *-wa sea idéntico a
un formativo homófono usado en algunas lenguas centroamericanas
(como el cuna) para expresar un futuro, imperativo u otro tiempo
análogo (5). La presencia y el uso de este formativo en las mencio
nadas lenguas evidencia que se trata de un sufijo verbal de signifi
cado incoativo, el que también reaparece en náhuatl (v. gr. toma-ua
"hacerse grande"). En cuanto a la partícula we revela también analo
gías con los idiomas centroamericanos, por ejemplo el cuna, que posee
un adverbio wis (¿originalmente = "un poco"?), usado para expresar
una súplica modesta, etc.
(1)En el paradigma de Bridges (B1 63) el futuro del verbo tagu "dar" parece estar
formado por un sufijo -a: ko-tagu-a "él dará" (véase arriba); también Hestermann
(HH" 155) supone que la terminación -da haya resultado por evolución de -a-a.
(2)Originalmente *wai, como todavía aparece en ciertas posiciones; según Hestermann
(HH2 176) se trata de un adverbio waia, wea "antes, ya, pues", etc. Sobre la -p final
de welap, véase antes, al tratar de la fonología.
(3)De apatáa, delante de h-.
(4)Según Lucien Adam (LA 47, 48), we se usa ante el imperativo. La forma welafp)
puede considerarse como futuro del modo positivo (véase abajo).
(5)Singularmente, este sufijo también en cuna se mezcla con temas verbales en -a de
. igual modo que en yámana; así la terminación del futuro yámana -¿a corresponde
a -oa (-oe) en cuna.
— 126 —
�— LZl —
"(ifl) 1^- l91 ou ova?:>l^ ^-^spj ivn-tt¡ vuuo^f :oaiibuib[3x3 osn p uaiquiBj asajof^(9)
•ofijns p ajus oqaaA pp puij jbooa b¡ ap uopBjaijB bj asajo^(g)
••3¡- ua ofijns un spm ttJBjsajd,, vunw ap
ojnjnj p sa ojsa '(vj^-oai-nunui^ ap Jas aaajtd xvyumu iv^-^ ofijns pp oplmafa uq(^)
•paoA ajuB ou- ap u- íoaijbSoj oiqjaApe sa as()
•-t^ b^ ap ajucpp dj-bjd
ap zaA ua Bsn as j-djb i*aja '41¿jbuioj saJainb?,, tuoiaeSoaja^ui ua esn as odo = trf(^)
-aiuBppB sbui 'u-jmuoui-o3¡ -p í (0Z:0I V)
tíajBiuBA8{,, u-Dmuow-oif-DS ua orno a 'ojnjnj Bmaj p uoa jiun uapand as uaiquiBj^(\)
•(ofeqe *a)
opota ^9 u^ Bsn as anb n- buisiui ^\ Bpnp uis s^ '(9) 4t¿aí opand?M
n-jfvjv^ mn-^if tdtt "jS *a 'BAiiBSoJja^uí ouioa Bsn as anb 'n- ua BpBqBDB
[BqaaA buijo^ bjjo uaiquiBj X^q oja^ -(^) (95 '5^ yq X ¿9 '99 Tg
•a í^Bjnjd) tí¿soga opBp UBq?,, vj-miis-n8v) '4(¡¿sop so^ opEp u^q?,,
vu-vuiifid-nSv) \t¿\^ opBp Bq?,, vj-vSm vpuo u^ 'a ' (tunu ^) wpup oaij
-B^ojjajut oiqaaApB un ap opipaaajd ba anb '[Bq^aA Buiaj [B opB^aa^B
vjl- ofijns un aod '^jauaS ua '^sajdxa as oAijB^oaaajuí opoiu ^^
•oAij^Sau opoui [ap souJBdnao [B BpBaapisuoa B^as B[[a íBAijnuiuiip
uoiaunj B^uaj anb a[qBqoad sa -icn-^ BpB[B3Jaiui BqB[js B[ b ojaad
-sag "aja 'ttpi:uaA,, n8-wÁd xoj '44piuuop,, 3^-o^o 44soaau said,, '44uaA^
nu-u^d xoj '(w-# ^p s^zinb) 44auuanp^, j-n^o 44soa^au said,, '(w-^ ap sbz
-inb) 44^sn^ ^-iAotD sapuBjuaoj^ [Buiínbsa ' (v^-sxvjCv = 'uinujBg unáas)
44¿souiaJi?,, vj-sb-v^^ B^sBjy ap [Biuinbsa 4 (oAi^Bjaduit) 44soraiuaA,,
9cn-vi-pÁd xoj \iS *a [Banjd X jBjnSuis [ap SBuosaad sbtjba ua uBsn as X
BAt^Bjaqqap uor^sana Bun bX 'Bai[dns Bun bX 'jBsa^dxa BJBd 'soipui
-jauíB SBuioipi so[ ua saiuanaajj uos -3^- *-ti- '-)- sofijns soj anb 'a^^nj
jauíiad ua 'souiajBiou sbuuoj SBjsa ap uoiaBaijdxa bj b ojuBna ug
• (f) 44Bua[ B[ JBasnq b ji asBAjjs^ umv x-vouvw ^po^o as ' (44^JO,, üjoíu ap
'Z'-L V) PJ B?n1/ ^ii-^s-ijotu i(Z VT ^^-itqd) 4tpBuioj,, (ajuainSis
ojduiafa [a *duioa '¿ojaajjoa?) vu-is-njn i(Z VT 'lBnP) 44P^uojuouib^
i-si '(uiapiqi 444Bp,, vu-noSvt uoa "duioa ^^gg Jj í[Bjn[d)
v^ =) vu-i5-no8m '(gg H íIBnP) PBP (¿vu-(u)d
-n8m =) vu-nd-noSv^ *jS *a 'aiuaxuBAi^aadsaj (-is- X (~uod-) -vd- so^
-uauíaja soj Jod SBpBzijajaBJBD 'sajBJuqd X saj^np sbuijoj uaiquiBj Xbjj
*souiajB^BJj o^anj anb [ap 'oAijnaasuoa jap soAijBaaduii a^uauíBidoad
uos sojdtuafa sop souiijjn soq *(44^í,, vuim[ ap i¿f yq) 449iaA -^ 9JBJ
-uba3[^5 mi-in-miidn-Sv^ ' (44opB^Bd JBisa 'asjBJBd,^ íuoiu ap jas aaajsd
í¿ojaajjoa? i¿f VT) 44BA9II u-m-moiu-o^ 4(g) (44SBqauoa SBunSjB
souaunaa,, fnuv ti-m-idi3¡ as i¿f yq) 44ip,, u-nut^jn^f 4(^gg jj) BP
[mi-nSm =) tm-noS^ i(z)lJUI B-^Bd 189 buioj,, uvnvy iv^[ ^t-vjv (dv
•j *a '-í^i-^ BqBjjs bj a^uBipaui opBAtaap Buia^ un b o [BqjaA Buiaj jb
sopsSaj^B 4(j) (¿) V3f- X (v)ti- *(v)i- aaq^s b 'sajBiaadsa sofijns jod
BzuajoBJBa as oidojd OAtjBjaduit ja oaag "oan^nj ja anb biujoj buistui
b[ uoa asjBsajdxa apand 'oisia souiaq bX ouioa 'oAijBjaduii [q
•(sapBpaiJBA SBunSp X^q anb
jap) opBuipaoqns X OAi^naasuoa '[Buoiauajuí 'oAtiBixqnp '(oatjBjua o)
oApisod 4(oApiqiqoad o) OApeSau oApBaaduii 'oApBSau 4OApBÍ^OJjaiui
'oAijBJadmi :bubuibX ua sajuaináts sopoui soj Jin^upsip uapand ag
•sajBpoui ouioa oqjaA [ap sbuijoj sbjio sb[ sepoj souiajBaijiSB[^
�Hay varios modos de expresar la negación en yámana. En la
mayoría de los casos Bridges la traduce por un adverbio especial, a
saber bav (B; LA 52, S1 134), baf (O 18), paf (H 319), v. gr. hai
baf curu "yo no amo" (O 36), kóndaian mus bav pusatude "mas
ellos no lo habían entendido" (A 7:25). En el diccionario de Bridges,
sin embargo, se reflejan formars evidentemente más familiares, en que
figura un elemento final ~u o -iu, v. gr. sa waia tóxyell-u "no te daré",
wii-u haia "todavía no he ensartado cuentas", tve wii-u kónjin anan
"todavía no ha cosido (la rasgadura de) la canoa" (B2; de wiia "estar
en orden", etc.), tóx-iu hai "no he dado" (B1 66; tak-iou ai, ídem,
H 331), mótáastóx-iu-a-mus "dice que no quiere trabajar" (HH2 174).
El uso de estas formas es vario. Como se ve en los ejemplos,
tiene a menudo un sentido pretérito (en el último ejemplo parece
que tenemos un futuro en *-wa). Es notable, empero, el hecho de
que las formas en -u, cuando el sentido es negativo (1), no se cons
truyen con prefijos personales; pueden, según se observa, ser segui
das de pronombres personales independientes. La forma en -(i)u
también es adjetivo, v. gr. iuai-iu "no celoso o envidioso" (de iuaia
"celoso, envidioso"), ufkita-uiv-a "duro de oído" (de ufkir "oreja"),
nombre, v. gr. wii-u-aki "pieles todavía no cosidas", o adverbial,
v. gr. teka-iu (¿correcto?) "sin ver" (LA 11).
Hay otros afijos negativos también, entre los que se nota el su
fijo -ka (por síncope -x) (2), usado, por ejemplo, en el futuro, v. gr.
hi-la-taga-wó-x, hi-la-taga-wó-h-na "yo no daré" (B1 66) (3). Los otros
elementos negativos son -nna-, -si- y -wi-, como en iuaió-nna-ka "no
celoso o envidioso" (= iuai-iu, iui-iu; cf. más arriba), tagu-nna-k? hai
"no doy, no soy el que da" (B1 66). Esa forma, a la que se agrega
también el susodicho sufijo -ka, recuerda el quechua -nna-, en churinna-q "que no tiene hijos", o el esquimal -i-nna-, en qissu-i-nna-q
"sólo madera". Los otros sufijos mencionados se usan más raramente,
v. gr. dó-si-u "no rojo claro" (cf. do-ga, de-ka "rojo claro"), ama-si-u
"desollar, despellejar" (cf. ami-ónguta "arrancar con la uña"), hóxwi-a "huevo huero, o en parte incubado" (de hóx "huevo"). El sen
tido es a menudo diminutivo, privativo o peyorativo. Tanto -si- como
-wi- sin duda tienen un origen diminutivo, según hemos visto. El uso
de sufijos diminutivos en función negativa tiene analogías en algonquino, v. gr. ojibway kawin ikkito-si "no digo" (literalmente "no digo
(siquiera) un poco") y quizás también el delaware atta kpandolo-wi-p
"no te oí" (4).
El modo prohibitivo (o imperativo negativo) se hace mediante
un adverbio prohibitivo antepuesto, ula(p) (5), y el sufijo negativo
(1)Sobre la construcción en otras funciones, véase el modo interrogativo.
(2)Véase más adelante el modo prohibitivo.
(3)Nótese el infijo direccional -i- (en B1 66, empero, se escribe he-la-), en vez de -a-,
en las formas negativas (así como en las interrogativas y exclamativas en u; v. arri
ba). De tal modo hallamos h-i-la-, h-i-uai- (negativo) frente a h-a-la-, h-a-we- (posi
tivo) (v. supra).
(4)La identidad formal de estos elementos diminutivo-negativos en algonquino y yámana
es singular, pero puede ser fortuita.
(5)Acerca de la -p final, ver los párrafos sobre fonología.
— 128 —
�— 621 —
•[BUOt.MpH
•O3¡ otipjd 0110 lauodaiuB b oSajj as 'ooiqiqís ofijaid un Bia ou buijoj Bisa omoa
oiad '-3/ aiaatuBUBuiSiio Bia aiuauíajqBqojd :¡b3oa ap sa^uB JB[nai 0[ Jod nsn as -^^roy (^)
•(Oí. ^oq '-¡ouhjx
•uauty '-mg) f^S 'S8 '611 *s8Bd 'aiiBd B-^ 'sa^vnSuvj uvipuj uv^ijaiuy ¡o ^ooqpuvf] -a (^)
9SB9A) BpBuipjoqns o BAiiBjndoo uoiaunfuoa ^p aiaadsa eun sa 'ajuara
"IBnsíl 'soipuijauíB SBraoipi so[ ua oraisjpBiJBA osn ap v^ B[nojiJBd Bné
-ijub Bun noa jBjuoa soraaqap anb oaia opora ajsa jBaqdxa
*(82"TI V) í4OClB^V PBraB^ 'so|p ap oun
-uba3[9^ epiugiu-o^-o^ -ui^migdvnjmu snqvSy munjjg^ '44-iaA b JiuaA o
Jt,, í3/aj-arp^/ '(^) tt^BdO^| Á asjBidadsap^ vug-Sv^ '4t^aqaq ^
vjg-Sv^ '4t-i9A Á asjBiuBAa^^ í^at-g^ 't4JBjqBq Á asjB^aBAa^
'(t4japjoui^, rnii(io) ap) 44aapaota Á asjBjuBAa^^ (oni-ra^ o) vm-io-g^
4 (44opuaianta JB^sa,, vuvs) 44JBJidxa 'asaB^Binsap,^ truvs-g^ 4(44opuBUi
-anb JBjsa^ wi-ui^) 44apuaiaua as ajqnnq B[?^ w^-g^ umv 'i'ñ *a 'C4Jaa
-uq Á asjBiuBAaj,, 'sa^piag aiuain[BJauaS Biajdjajuí o[ unSas 4o [BqaaA
uoxaaB Bun ap ozuaimoa [ap Bapi B[ Bsajdxa as Btajoj Bisa jo^ Y"3/
e-xg3f 'Sv^ '-w^) -g^ Jaq^s b '[BqjaA Bunaj [B ojsandaiuB ojuaraa[a ojio
jod buijoj os anb 'oAiinoasuoa opora [a sa BiouB^jodrat sbui 3q
•opora a^sa ap oiíjajaad [a
Biuasajdaj anb 444arajBDJBqraa ap ojund b BqB^sa^ ap^on^-nÁ-iv^ *j *a
'[BqjaA uraaoB Bun JBinoafa ap uoiauaint B[ Bsajdxa X [BqjaA Braaj p?
BjsandajuB -nX BqB[is B[ jod BziJojaBJBO as [Buoiauajuí opora [^
*44oun[B
opora na Jt ojainb ou9, xgcnv^üiV^f-vj-j^ #a^ "A 444opora unSuiu ap??
ap opijuas [a ua SBAijB^au souoiobjo ua Bsn as uaiquiBj i (BqtJJB -a
í (d)vj-acn) ojn^nj [ap jb^bjj [b o^uaraap orasira [a op^uoiauara soraai[
BA '(oPBUíPJOCIns"OAíííso<^ opora íg[:[[ y) 44[aSuB un o^sia Bjqeq
ouioa^ viv^i^fua uis-i^aj-vj nn^ 444uaiquiBj Jijuas,, vuvji-j ' (44JB[q
-Bi[99 jnivjnj^ ap) 44Japuodsaj^ nuvjmi-nj '(oApisod [ap ojnjnj :ndoj)
44boubo Bun jaoBq oaaxnb uaiqraB^ oX^ v-ndvj-vj-nif 444uaxqraB} JBp,5
:saiuaxnis so[draafa so[ aod 3A as opora ojsa ap osn [g "44pBpta
ap ofijaad^, buib[[ B[ (¿^ Y^) uiBpy uatang í44uaiquiBi9^ ap
Bapi B[ Bsajdxa as [Bna b[ jod '[BqjaA Braaj [b Bjsandaius (^ '-mj)
-vj BqB[ts b[ jod BzijajoBJBa as (oai^Bjua o) OAijisod opoui [g
•BUBraBX [ap oaijo^sxq oipnjsa [a BJBd sajajuí [Biaadsa ap sa
Suijqag ap oqaaJisg [B souBajaa SBraoipi so[ uoa BzuBfauías Bjsg *44BpBU
safap ouw v^-^vaimi-un 444sajo[[ ouM v^-inSuat-n (^BXjo^) '44sanb
-BiB o[ ou5) v^-im-a nuiiS au ua "44sajira ou^^ v^-d^'j-a au ua (iqa
-^nqa) -j^ *a i (\) (g^-) 3/- fíjns un ^ BjsandajuB (B[noijjBd Bun o)
oiqjaApB un uoa SBAiiiqiqojd sbuijoj X^q apuop 'oaijBiSBoa^d ua
sbio[bub auaij oATjtqiqojd [ap upiaBrajoj Bg "(Sl:0l V) 44^nuioo nj
sauiB[[ o[ ou ' (raduig sotq anb o[),, x-gcn-vuvsvjvÁ^iJiajsí vjn-s *jS *a
'oAijBSau ojnjnj o^sia bX [o uoa Bjáo[BUB jod Brajoj as
ojnjnj ap aiaadsa buq "(44JBP,, n^t)} ap Í99 Tg) 44sap (aui) ou,,
vjn 4(44Jiaj,, vi^sgi op) Í48BJJ ou,, vHm^f9t vln :sa^uaxn^is so[draafa
so[ ua oxuoa (i- ua UBiquisa [BqjaA Braaj [ap n- Bun o v- Bun ofij
-ns a^sa ap ajuB[3Q -oAijB^au opora [ap jbjbjj [b bX opBuoiauara 'v^-
�hiego "conjunciones"). Pero en yámana su función parece limitada
a la construcción que hemos llamado modo consecutivo. Para com
prender esta construcción debemos suponer que originariamente se
sobrentendía algún verbo de movimiento ("ir, venir, levantarse", etc.),
que se unió con el verbo principal mediante la conjunción fea (= es
pañol "y"). Quizá todavía esa es la construcción en muchos idiomas
amerindios; compárese por ejemplo el uso de la partícula introduc
tiva ca en náhuatl y maya, v. gr. (náhuatl) ca ye cualli "ya es bueno",
(maya) wa ca alicten "si me digas", donde está intercalada entre
la conjunción condicional (wa) y el verbo finito. Así, partiendo de
un punto de vista histérico-comparativo hemos propuesto llamar modo
consecutivo a esta forma verbal (1).
Concluiremos estas notas sobre la conjugación modal del verbo
fueguino citando algunas formas subordinadas, que juntamente pudie
ran constituir el modo subordinado. La mayor parte de ellas son
etimológicamente locativos de nombres verbales en -sa o -si (véase
más arriba), v. gr. hau-ókó-sa-n "mientras dormía", kwi aian hi-tekisi-n "¿dónde está la leña que vi yo?", hi-taga-si-n "cuando di yo",
kóndaian hauanupai móra-si-n "oído esto" (A 2:37), konjin teki-si-n
Pito Jonndekaia "como vio a Pedro y a Juan" (A 3:3). Literalmente
estas formas significan "en mi dormir, en mi dar", etc. Hay otra
forma subordinada en -mós, de origen menos claro, v. gr. hi-tagu-mós
"cuando doy", sa manatumutuana usipai hitumóra-mós skaia "ven a
la tierra que te mostraré" (A 7:3) (2). Nótese que además de la pro
posición subordinada todas las formas del modo subordinado pueden
también expresar proposiciones relativas (v. supra, al tratarse de la
construcción relativa). La construcción subordinada tiene muchísimo
empleo en todos los idiomas amerindios, que al mismo tiempo carecen
de formas propias relativas. También en algonquino hay íntima cone
xión entre los modos subordinados y las formas que expresan propo
siciones relativas.
En la flexión del verbo el uso de varios auxiliares ocupa un
lugar importante. Hay gran número de ellos en yámana. Antes de
tratar de los auxiliares propios, haremos mención de dos elementos
verbales que en el yámana actual podrían llamarse cuasi-auxiliares.
Son los sufijos -ia (= -ya) (3) y -fea, que ambos revelan analogía
con formas del verbo auxiliar "ser" en español. Se agregan a nombres,
que de tal modo se hacen verbos, v. gr. ila-ia "es (o "está") afuera
o al sur" (Ha), ina-ia "es (de) invierno" (ina), ua-ia "es un hombre"
(ua), saia-ia "es una lanza", haua-ia hauan "esto es mío", yai-ia "es
una boca" (4), yoska-ia "es una isla" (LA 58) ; probablemente también
(1)La partícula ka (originalmente qa), que se encuentra en la mayoría de los idiomas
amerindios, es tanto más interesante por ser el único elemento gramatical que con
alguna certeza tiene analogías en las lenguas polinesias.
(2)Sobre estas formas, véase además B1 61 y sigs.
(3)Esta forma debe distinguirse bien del auxiliar propio -ia (disilabo), sobre el cual
se tratará más adelante.
(4)Bridges no lo distingue bien de yaii-a "con la boca", que es el caso locativo.
— 130 —
�— leí —
i (44jg.i9nb^ -minui Bmpgnb *p) osjgAtp u^jíijo gp
OqJ9A un B B0Z9U9}J9d SBZUlb 49}U9.l9Jip XnUI 999JB(I OUIIJ[ri p 9JU9UI
-|BI99(ÍS9 ÍSOpiJU9S SO^89 SOpO} U9 U9j>IJO OIUSIUI {9 9U9T} 1UOIU- IS OJ
-n99 89 O^[ *t4JBS9d ISBO,^ lUgiU-lJfV 444J9pJOUI ISB9^, lugiU-Vlll '(44S9|9ld
9p BJUBUI aBA9[[^, vdop 9p) 449JU9UipnjiqBq S9^9ld 9p BJUBIU
iitgui-fnp ' (44jbjiui59 vupSvjv 9p) 44of9ds9 un ug opuBaiui 9id gp
'44jbjiu9 J99Bq,, nioiu-ioqtu-n '(4t-ijo,, vuqw gp) 44op
9id gp JBisg,, ^ugiu-sntu ' (44cqpng pp jopgpgjp gsaguod,, vi
-v2qui gp) 44ojpng pp aopgpgjp J9bjj^ mgui-xgiu ' (44ojuguii[B aiungj^,
o^foiu gp) 44SB^Bq aiungj^^ mqiu-xqui '44opuBqps 9td gp JBjsg^ ntqiu
"ÍHÍ9V1 '• (opBJBd ^bj89^ 9)ugipugdgpui oqjgA ouioo) mgiu- (o*5
gp) Í4^3A jgpod^ vugjf-^ai ^(vugiu gp) 44^JO,, vug^
-sniu '449igpuBD uoo JBuiga^, vug^f-xniv '(44919jb [B JB}S9^, nj-oinduj)
44boubo Bun ug 9^9JB3 p JtBjsg^ tyug^-jndnj '44boubd b[ ug oajo sbj^
B9J99 opBjugs jBjsg^, vugíf-xvvj^ '44boubo ug opug^ JBq^is,, vugjf-iiffgjn
: (44boubd Bun jBsn^ tnig^-o '44boubo ug ji^í tnii-vug^ 'jo í44boubo ug ji
'BOUB^ U9 OpBJU9S JB^89?i 9)U9TpU9dgpUI OqjgA OUIO9) ÜUO^-
(Q'f
í44opBjsooB asq^s^^ vpv^fgjn
'44OpBJSODB J9UIOO?? V1-UIV2V '. (44JBp9nb J99Bq,, ÜI-W *JJD) VI- (o'g
i (ddajsv
sgjSui p uog #duioo) 449sjuuijop,, v^ap-v^fg :vj¡ap-
(o*^
*jg í44JBpuB 'ji^ -^/^
opBnoxjuB Buig^ un gp) 44JBpuB J99Bq,^ vm-vy-n '44JBpuB^^ vui-vy '(uigpi
'vugui-n *p) 44SBppdsg sb^ gjqos JBjaodsuBJ^,, vui-vugiu '(44JBUBp 'g^ugui
-BpBUBUisgp o^p agoBq,, ^jjgi ^p) 44JinSgs^gd9í vmv-ijjgi ' (44opBAJOoug
(jbis9)^ vjvadnj -jo) 44opBAJO9U9 JBpuB,, vtiw-iv^dnj '44opnus9p
vuiv-iuvw vqwruv '44opuBq^is jBpuB^, vuiv-iyfgjn :vui(v)-
(o'i
f^ ^opuBSBd^, vuvcn- •
i {vi- #duiog) 44opBjsogB^ in- • í44opuBJ^ug,, o 44JBSoq p gsopuBiugs o
opB^ugs^^ id- 'i i (pjugijo n oiput oraoo) 449sopuBq9B^B^, ninui- 'g í (oa
-ijBjnp ugiquiBi) 44opBJBd^, mgiu- m^ í44(boub3 ug) opBjugs?? vugy- 'f
í44OpBJSO9B,, VI- ' í44OpU9XB9^, 3pp- '^ í44OpUBpUB,, VUl(v)- '\
rsgjuginSis so^ UBsn gs bubuibX u^ "Djg 444opB^sogB (op agoBq)^ ao-j444oisgiqu9 (op J99Bq)^í ovo-n- 'zianb-ii- [jBnqBu #fg aod 'oipupguiB
ug odi^ 9isg gp sgjBqixnB scq sgunuioa ^nuí uog qBdpuwd oqjgA
pp uppoB b^ B^nogfg gnb pp od^gna pp Banjsod o pnji^DB uBsgjdxg
gnb so| 4aB8nj jguiiad ug 'bjou gs sgjBqixnB soagpBpjgA so^
• (sguopunfuoa sb^ jbibjj p ojsg
sbui 9sb9^) "opoui ouistuí pp 9SJB0i[dx9 uBqgp (44jgfnui Bun Bjg^,
ny-vap-uiw vdiy -a -a) sopB^p iqB so^duigfg so^ sopoi gnb osopnp Xnuí
89 ojgd 'oiijgjgjd p gggugjjgd buijoj Bisg (^9 Tg) 9gSpijg ungg
',4BZUB[ BUn BJ9^9 ^-lS #jS 'A 49JUBf9UI9S UOpunj 9U9U 'vy- 4BUIJOJ
g '44S9J9 nj 4^os oÁ^ g^uguipjgjg 444p 4nj^ vi-vs \jui 4oX^ xw-^
�6.) -mutu (como verbo independiente, originariamente "estar
sentado o agachándose": u-mutu "poner" (como un niño en un
asiento) : ulójki-mutu "silbar sentado", móx-mutu "reunir bayas"
(v. supra) ;
7.) -pi (como verbo independiente —del que no hay ejemplos
en la lengua actual— debe significar "entrar en una choza y sentarse
al hogar": (cf. u-pi "hacer sentarse al hogar"): ósi-pi "estar en el
camino de alguno" (de ósi "interceptar"), ku-pi "venir del fondo de
la choza y sentarse al hogar" (de kua "bajar"), lupaiató-pi "caer
dentro de una canoa";
8.)
-uia (cf. -ia) : mók-wia "reunir bayas" (1);
9.) -wana (independiente: kónji uspan thri aua wana-si-n
"pasado espacio de casi tres horas", A 5:7) : mus-wana "escuchar
pasando" (de mora "oír").
Además de estos auxiliares mencionaremos -yella "acabar", -alagóna "tratar", -mina "bajar, hacia abajo" y -móci "entrar, hacia
adentro"; ejemplos:
-yella (como verbo independiente "dejar, abandonar") : ulófkiyella "no silbar más", uia-yella "hacer quedar no más (tiempo)" o
"hacer quedar por poco tiempo", teki-yella "no ver más^, esto es:
"ver sin tocar", umóni-ella "poner y dejar", ora-yella "no muy dado
al llorar", wia-yella "quedar un poco", yeki-yella "comer pescado
antes de partir";
-alagóna (= "mirar") : c-iu-alagóna "tratar de morder";
-mina: aia-mina "mandar, emplear", etc., tólli-mina "impeler
hacia abajo"; compárese también wósana-min-de "era un ratón por
que lo vi", kipa min-dea-ka "era una mujer porque la vi" (B2) ;
-móci (como verbo independiente "entrar": Pita móta-móci-sin
"y como Pedro entró", A 10:25) : aki-móci "clavar" ("pegar dentro"),
tólli-móci "echar afuera" (de tólli "dañar", etc.), kónjin kó-t-aiyimóci-de "entonces metiéndolos dentro" (literalmente "rogándoles",
A 10:23).
Adverbios. Ya hemos mencionado algunos adverbios al tratar de
los modos verbales. Otros son: ulaf (probablemente de idapa "malo,
desagradable", "en vano" (2), hatu(p) "casi", huka, partícula del
imperativo, se (ídem, ver más arriba), yarum "ahora", nan "pronto,
luego", mawól "perfectamente", annu "ciertamente", moni (ante
vocal mónit, B) "siempre", haim "muy", etc., v. gr. ula tóskika ulaf
"no rías inútilmente, sin causa", ulaf-kulaf-ulapun "no importa" (3),
(1)La presencia de -fe en vez de -x indica que la letra inicial de -uia es vocal, no semi
vocal; compárese con hox-wia "huevo huero" (de *hak(u)-wia).
(2)Formalmente emparentado con el adverbio prohibitivo ula(p), mencionado antes,
pero en cuanto a su función bien distinto de éste.
(3)La k entre los dos ulaf quizá es la conjunción ka "y", etc., de la que trataremos
en seguida.
— 132 —
�*ttM9j 8JB suoiiannfuoa^,
: (n Tg) saSpijg -p ísoiqjaApe pcpijBgj na uos sauopunfuoa sb[ ap ajj^d joXbui wj (^)
•(OS '6^ yi) ^PU9 ^qiJ^sa B[ niBpy napnq ílt¿9JP?,, va-v^ví vpug
'¿?JBP? vnSvt vpug *j8 -a '(tunu —) vpug aiuaipuadapui buijoj eun uaiquiBi Xbjj Q)
nj op X BJjatj n\ (ap yBs),, (^^yp Jsb) wo^/oi/ touopaoim^g uts utsn uts
'(6: V) tts^IoisodB so^ X OJPaJ,, umpot{ uvtttpu^sodo (aaip tsb) un^vii
etJd '(^I:8 V) sajafnoi ^ s^jquioij,^ un^vq wipmimvdiíi w^jvw
•mvn 'jS *a 'ttuaiqniB^^ ^ ttA^ Bsaadxa (soAi^BJjsouiap s^jqiuouojd ap
ojBjBjBd ya -a 'ti.ojio^, a^uauíBiJEmíoiJo) un^vif bubuib^ u^ *uaun anb
saiJBd SBy ajjua uoixauoa ap sopBJ A sopoui sajuaaayip uBuStsap anb
'yBtqaaApB ua^uo ap nntuoo oy aod 'sa^uBiaBA ap ojaranu u^aS uaasod
a^uarayBjauaS soipuiaaraB SBinoipt soy 'SBidojd SBAijByndoa sauoiaunfuoa
SBy ap 'jiaap sa 'BiJoSajBa Bjsa ayy 'BAiiByndoa anb BAi^BSjaApB sbui s^
*44ÍÍJ -^os 'ojaduia 'oX^ o ttofoyj Xos oX oaad,, fnp vijoiu iiy *j *a
44toJBqina uis ^oíadraa 'ojad^^ vjjoui opoj aiuB b^ou as as^ya Baara
-iad By aain^ • (soaiijyona o) sofijns bX 'sa^uaipuadaput saaoA bX uos
sauotaunfuoa SBy ' (^) soiqaaApB soy anb yBnSí yy '
•oía '(44oyy
-aqBO 'BUiía,, -ijiuozj ap) 44Buiiaua 'ya ajqos^ oo-uozj-i ' (44oauauiBpunj
'asBq 'sByBU 'oub^^ t^xnzi ap) 44iui ap ofBqap^, uvp-uizj-ou yjBnq
-bu ya uoa sbuuoj SBjsa asuajBdiuoa í44JoijajuB a;jsd 'ajuajj?? vs ap
4jui b ajuajj^ [und-vs o) unuod-ns vnvq '(44saA3i 'sBpyBdsa,^ j^si ap)
44bsb3 iva. ap sBj^ap,, ti-i^fs^ iv^fQ-nv^ *jS *a 'uoiaBuiyaap ap oftjns o uota
-isodsod Bun ap optn^as BAtsasod uoiaanjjsuoa ua ajqiuou un Banáij
anb SBy ua 'sB^sanduioa sauoiatsodsod Xsyy *44¿apu9p ^p?,, viunjj-n^f ua
o moa 'sBATisSoajajuí saaiBJ uoa uaiquiBj^ -aja '44ij Jod,, ovdo-oiu \iiva ap
Baaaa,, i/aaj-ow yiBnq^u ya uoa asajBduioa— 44tj ap sbjj BqtJJB^, ndv^-s
'44ij ap ByyB sbiu^ n^^v^-s ua ouioa 'yBuos^ad ofip^d un uoa uaXnjj
-suoa as ajuauíyBnsn o jad '(^:9 y) 44oyya ap sandsap^^ vuvp-tfug^ "J *a
'ajuaipuadapui y^uosjad ajquiouojd un Ji^aj uapand sauoiaisodsod
SBq[ '44bub}uoui By ap^ tunjrmpu-vjvjnj '44oyaio yap,, uinjnvpu-vunSvcn
'44oyqand yap,, o 44bsbo By ap,, tunj-vpu-D^o '44a^sa yap,, uinpvti '44bsb3
By b^9 ^vdn-ív^fo :sauoiaxsodsod seaapBpjaA s^y ap o^ajauoa X y^aoy osn
ya uBjjsnyi sajuain^is so-q "(y^y '^^y TS) yuizzBadg jod sopiunaj opis
uBq soyduiafa souiisiqanuí sojio íajquiou yap jb^bji yB sojsa ap soyd
-tuafa op^p souiaq bj^ *odii aisa ap ssnSuay ua uoiaBuiyaap ap sofijns
X sauoxaisodsod ajjua Bstaajd uoiauyisip X^q o^[ "Sdtim^isodso^
*(T) (^9 xñ) 44¿O
n '44¿nj SBja? '¿nj saja?^ vpu-gs '44¿jBjsa apand apuop?^,
'44¿Bjas uainb?^, dpmiug^f *j *a ' (oAijBojjajui) pu- X (soatj
-B^iqnp) luaj- (9j- soai^iyaua soy souiajBuoiauatu soisa ap ajjBdy •44ofo.i
Xnui9, sn^ winif '44ouib99 '44ajduiais ouib^, (rumf iuoul im{ —) nouno^
twavu. va '44ajuauiB^jaTa ajBJiua^, nnuv vm^giu p^ii/ i (9 x^^) 44JBP P
,^ xvi-m¡ nutro '44oany ouxs 'on BJoqB^, vA-uou 4(¿6 z^)) Jojd
vAiv^f tunavA '44b3jbui ap a^uayjjoa Bun X^q BjoqB^ wnuvA
mj toos '44unuioa uaiq ya BJBd Buay souBjaodB^, uvto xvvunui tp^tjo
^s '449raBp,, nSnt vtn-i^ ^^nti 444ojsa jbuioj ojaxnb?, unnvt[ vyjv dnjo^
�parentela" (A 7:3). Otras conjunciones copulativas de origen adverbial
son kónji-dara "después de ello", kónji-uspan, kót-upai, v. gr. Pita
kónji-dara kó-kutanude "entonces respondió Pedro" (A 10:46), haian
kótupxi wóla tekide "y nosotros somos testigos" (A 10:39). Nótese
que la conjunción (o el adverbio) se coloca entre el sujeto y el verbo,
del mismo modo que el español "empero", etc. Lo propio ocurre con
la conjunción explicativa (que es enclítica?), v. gr. kónjin-dagia
haima ua "porque era varón bueno" (A 11:24). El origen de las
conjunciones copulativas ahora mencionadas concuerda con el del
náhuatl T-huan "y", literalmente "con ello". Al tratar de las conjun
ciones copulativas, cabe mencionar el uso de los sufijos -nde (dual t
y -ndaian (plural) ; recuérdese lo dicho al tratar de la flexión del nom
bre). En vez de decir "Pedro y Juan" el yámana usa (o puede usar)
una forma dual de un compuesto "Pedro-Juan" (v. gr. Pita J orí nde,
A 3:1) y en vez de "Pedro, Jaime y Juan", una forma plural de un
compuesto "Pedro-Jaime-Juan" (v. gr. Pita-Jemz-Jon'ndaian, LA 33).
Pueden declinarse igual que otros duales y plurales, v. gr. kóndaían
tekisin Pita Jon'nde-kaia meakónat' apisiuamutu "entonces viendo
la constancia de Pedro y Juan" (A 4:13). Por consiguiente, dichos
sufijos no son conjunciones propias (comp. B1 77 y HH2 161).
La construcción es algo semejante a la mencionada anteriormente
Pita'ndaian "Pedro y los que iban con él" (véase la formación del
plural del nombre), con analogías en quechua, cuna (chibcha) y en
los idiomas paleoasiáticos.
Otra conjunción de origen adverbial (o pronominal) de mucho
interés es la comparativa kuka "como". Para expresar "como" el yá
mana dice "todo", v. gr. kicin tellandaulum kuka ópola "(cayeron)
de los ojos como escamas" (A 9:18), literalmente "todo (como) esca
mas". En esta función el uso de kuka es enteramente análogo al del
quechua sapa o del cuna (lengua chibcha de Panamá) pela "todo",
pero Bridges lo usa también para traducir cualquier "como", aun en
casos en que el sentido de "todo" sería poco adecuado, v. gr. kuka
wagaiwa kutanasin "como el profeta dice" (A 7:48), hai hakun
hamuta yamanuwa kuka sa "yo mismo también soy hombre como
tú" (1).
Entre las conjunciones propiamente subordinadas mencionaremos
la enclítica -sa, v. gr. hitula tagukura-sa hataga-sa "si quiero dar, daré"
(LA 49) ; compárese con taga-sa-ka "si diera" (B1 65).
En fin, nos importa mencionar entre las conjunciones" una par
tícula que parece tener variedad de empleos. Es el ya citado ka
(véase el modo consecutivo), que se usa como voz enclítica en yá
mana. Como ya hemos dicho al tratar de los cuasi-auxiliares, Bridges
(B1 65) piensa que este -ka se usa para hacer un presente más del
pasado. Lucien Adam (LA 55) admite que no puede determinar la
función exacta de esta partícula. Para ilustrar su uso, sólo daremos
(1) Otra traducción de "como" es mus "es oído", v. gr. Lida mus Joppa gata "como
Lydda estaba cerca de Joppa" (A 9:38), correspondiendo a una conjunción causativa.
— 134 —
�— ssi —
•nqoqiq^ odi^ ap eun8u9[ sbjio X BqeSeq ua uaiquiBl aisixg
•nq BjqB^Bd b^ na '0681 '^t^dia^ 'í? vun}j sap ^onqjauo^ 'jaoawaaaij^ -j^ -g #a
•4t*'-uaqi '3ab8 j uai|M,, cqji3npB.il ojoajjoo sem Bzmb Bjjag •tsaAB8
j uaqM naqi,, v^-ütiisv^vtaif sb 'pasn aq Xbui 44uaqi,, pjOM aqi pus 'aum pajBis b oj
aauaaajaj os[b s^q (osp) :v3f- ap opuBiBJi (59 Tg) saSpug aaip anb o[ asaJBdmo^
•oipun^aS un b oSojbub Bas jBJaua^ ua anb ajqnqojd Xniu sa
'(S9 ifl 'saSP!ja 83!P 8n^ I *P) ^iuasajd un ap Biauaijede auaij vtniu- anbuny
••Dt¡ o -iq ap zaA ua (dAajq a uoa) -aq ap osn \a a^qBjou sg
(f)
()
(2)
(\)
osnsap u^ BpiBa bjoi[B 'bubuibíC u^ BAiiBSo^jaiui zibj bjjo
BiqBjj "(EquaB asB3A) -v^ baijbSoj.i91ui zibj b^ ap sopBAiaap soquiB
4tjopijdaAip ^nb!,, uc^ '4t¡ouBj^xa anb!,, 3/ii3/ 'v^ uS *a 'SBunájB
feouiajBiio o^og 'soipmjauíB SBuioipi SBUiap so^ ua ouioa jsb 'bubuib^ ua
BpB^uasaadaj uaiq B^sa uoidbjo b| ap ajJBd
Bsa BJ^uanoua
as anb ua SBuioipi so^ ap bijoXbiu b^ ap osbo p sa jb^ oaad 'oAiixuiiad
[a uoa so^und so[ sopoj ua Bpaanauoa ou 'pBpjaA sa uaiq 'bubuibX ua
osn ng 'saiuajsxxa sotputjaiUB SBtuoipi so^ ap bijoíCbui b^ ua opBAJas
-uoa ^q as anb oipuiaauíBOjodd pp soSsbj sossasa so^ ap oun sa anb
vÁ 'bubiub^ ua uaiquiBi BjnajiJBd Bsa ap osn p jbuijijb ouiisjiubj
-^oduii Bjdag "^ BpaijjBd b^ a^uBipaui sxxB^odiq Bun ap uppaBjjuoa
ap odi^ oa^o ap apuadap 'soiuia unSas 'oAi^naasuoa opoui ^^ "4tojsa
ap jbij sapand ai 'xa b^ oxuoa,, ojduiafa jod 'sBaxSopaxsd sbiSojbub
a^uaxupaBj asjBjpq Baaxpnd anb v\ ap panjBU Xnux uoiaaBJjuoa Bun ap
ajBjj as anb a^qBqojd sa '(Bddns *a) wia b^ anb bX Jtafnxu Bun BJa,,
m[-vapuiiu vdi^^ odij X3P s^nopanaisuoa sb^ b oju^na u^ •(^)44oaas
Bjsa anb ojj p,, mf-íno inbn^o tdnvui^o nÁrnu ínyo Bnipanb p ua
Bja^duioa BjSopuB auap uppanaisuoa Bjsa SBiuapy •<t (pof Biajoad p
^od) oipxp anj anb oj,, v^-vmsvuown *p í (fg^ zHH A \i9W PUBnD,,
ap opB^ p) t49xp anb,, v^f-vuisv^^vi uopanj^suoo bj ua jB^n^uxs BpBu
Xsq ou anb oaaa '(BqpjB asBaA) OAijBpj opijuas p ua asassn uaxqiuBj
apand BpBuipaoqns uopxsodojd BpBO 01U03 'BpBurpjíoqns uoxaxsodojd
b^ ap púas Bjaxn asopuapBq 'o^ajauoa opBoijiuSxs ns Bipjad 'boij
-tpua BpaxjjBd ua Bj^jaAuoa as vsf anb Bpipara b o jad '(g) ^aja 'w4o
o^uBg njtjjds^ p (v^) o^an| '(^) opuB{qBi{,, (BqiJJB *a)
xidso^ nuiimj n^ vjnuinir^f 'ajuaxuBaiJoaj 'Bja BAX"¡TiuiJd
-suoa B^ jsb íBAijanpoJiux o BAijBpxdoa oxdtauxjd un ua Bja upiaunj
ng "BjpnbB b anSis anb pdiauxjd uoioisodoad Bun uoa BpBuipjoqns
upxaxsodojd Bun opuaxun 'Baxjipua BpBuipjoqns uoxaunfuoa ap uoia^a
-xjiuSis b^ uoa SBUBaijatUBopux SBnSuaj ap ojatunu ubjS un ua B^uas
-aad as Biusitu B-q 'Bnqaanb ua vb BjnaxjJBd bj ap Bjaajjad bzub fatuas
b 'BpBuxpjoqns uotaxsodojd Bun ap uxj jb Bsn as 3j- anb souiBAjasqo
sojdtuafa so^sa sopoj u^ "(9I:^ V) íJ9of Bl3JJ<i t9 Jot^ H9TP ^nJ
anb oj sa oisa sbui,, viven v^-vuisvugtun J^of vcnivSvX, j^viíiio^i nuuv
twnvy ^(ff'-Ol y) SOII9 9Jqos gÁ^o ojuBg mijjdsg ja 'BqBjqBq oapaj
SBJiuaxtu,, viuiuvivpuo^ apn^apunSv^f xid<ig-y[ vutivjj v^-vinwvin^f
acn e^j '(X) (tuapiqx) 44oX xp opusna oSanj,, V3f-vuisvSvi-at¡ '(59
i9) PBP Bjaxqnq xs,, V3f-vapuisv8vi-vjni-ai( :saiuaxnSxs sojdxuafa soj
�pero conocida en muchos otros idiomas amerindios, a saber *ta-.
De ésta se derivan los sufijos exclamativos sa-táa "¡qué necio eres!"
(literalmente "¿tú quién eres?"), kónna-táa aii "¡ay!, ¿no era esa
buena?", etc. (1).
VOCABULARIO
Al comparar el vocabulario de los idiomas indoamericanos, no
tamos, a primera vista, una heterogeneidad enorme. La causa de esta
circunstancia, como ya se ha advertido, es la facilidad con que se
renuevan términos concretos a medida que las condiciones de la vida
material cambian y se modifican. La mayoría de esos términos son
voces verdaderamente migratorias y una porción considerable de ellas
son, propiamente, préstamos lingüísticos. El yámana ha adquirido,
desde su existencia como idioma sudamericano, gran número de voces
de origen relativamente tardío, sin duda alguna procedentes del norte.
Daremos una breve lista de tales voces y de algunas de origen protoamerindio, con equivalentes en otras lenguas sudamericanas, limitán
donos, tan sólo, a sentidos concretos. Los siguientes veinticinco voca
blos yámana se dan por orden alfabético y van seguidos de las formas
reconstruidas de las raíces amerindias.
1.— akópi (a breve) (2) "frío, muy frío" (raíz amer. *dk^p-).
Compárese el alacaluf akabe "nieve, invierno" (3). La relación entre
estas voces, así como con el yámana kóppa "hielo", parece indudable.
Existe también en yámana un verbo akaui "hacerse muy frío", el cual
debe ser separado de aquéllas. Según Trombetti (4) las mismas tie
nen analogías paleoasiáticas, a saber el guilyak kabe "nieve", que este
autor liga con el yámana kupanaka (= kóppanaka?) "hacerse frío".
No conozco este tema en ninguna otra lengua americana.
2.— belaka (todas las vocales breves, B2; cf. polaca, O 74);
bclaka (dialecto central), palaxa (dialecto del oeste, K) "lluvia, llu
vioso" (raíz amer. *pal- y *pA-). Con este tema deben ser empa
rentados pólakan(i)a, pólaka-móni "tener un poco de agua", hikabelaka-n (o -bólaka-n) "en la orilla del mar", pola "estrato de algas
marinas" (5), pólupa "tierra pantanosa, tembladeral", balama (voca
les breves) "blando, podrido", etc. La raíz amerindia de todas estas
palabras, cuyo sentido original era "agua fangosa o agua no potable",
debe ser *pal-, en estado reducido *p9l- (el cual sólo permanece
en yámana). Compárese con el quechua para- "llover", el náhuatl
palani "podrir", palanqui "podrido", pal-tia "humedecer", arauaco
(1)aii "how! well, to be sure! I say! well, well!" (B2).
(2)Mejor ókópi (B2) ; véase la fonología.
(3)v. Skottsbehc, Amer. Anthr. 15, págs. 609, 610.
(4)Elementi di glottologia, pág. 178.
(5)"kelp bed" (B2).
— 136 —
�•tlopiqJ? zji B^Cem
p X ltJJJ,, ^i%-z%\ jiBtiqeu p uoa opBiu^JBdmo JBJS9 BJatpnd uaiqmej^ •(3~31(1)
B3I1UBUOSUO3 BI3UBUJ9JJB Jod ¡(331 = ) 9ÍJ1 JOpBjqBq pp 0199JBip *}9 ¡OÍ^ [B3ipB}J(5)
*44ubjt,, iSem^y-im (^oj) ouinbuoSp p UO9 9S9Uiojjuo3(g)
'•os S9 jdnj buijoj B[ 9nb BÁ 'p uoo uopepj ouoi] ou 'o^aequia uis '-oq '-oq iubjeiiu (^(¿)
'809 '^?^ 'SI '-^muV '^9*uy '3Haasxxo^s *a(9)
*B3I]U9pi 9JU9UIB3IUI9UOJ S9 9nb BJ UOJ '9)U9p9J9jd B[ 9nb BUIJOJ EUI8IIU BJ pepiJBOJ U^(g)
'609 '2?^ 'SI "Jqí^ 'jBiuy '3aaasxxo"s 'a(f)
•4tou9nbad,, oqizj 93U3ti38B^()
'(s8) ^4sÍJII84s 'JJBUS Bas,,(Z)
*89pUBj3 SOIJ
SOUtlgjB 9p OjquiOU OUIOJ UOiqUIB) 98BSn Í44JBIU J9p (3jpBUI O) 9jpBd,, 9JU9UI[BJ9J¡q(J)
sa ou saooA esquíe ajjua uoixauoa
'(5) t4ojjj,, 3/issi 'assi ^iumbea p epaanaaj eou opoui ojaaia
•(•aja 4-:r) p^njnS baij
Bun Jtod o (g) -t^ eun aod eqBzuaiuoa soqaaA sojsa ap zibj b| is
ejsuoa oj^[ *(¿) t4^B^juaM -wa^-i/ '4t^iuaA^, -niu-vt¡ enqaanb ua BJjuanaua
as paipej omeiui |^ '{~VH* 'Jauíe zibj ÍBqijje jaA) 44JBpuB 'ji^
vui-m[ BpBAuap buijoj bj ua ajuauíeps bubuib^C ua 444jim -mj — mg
• (9) 44ajpBiu^ dvo jnpaBp p ua Bjjuanaua as anb B[ ' (eaiaoj
-siq BiSopuoj Te\ jbjbjj p cBaijuBuosuoa epuBUJaj[B ua aseaA) -doa
buijoj bj uoa uoixauoa ^eq epnp utg '44JBUiBni^ vjodvp '(5) (zq) 4tsou
-as 'sBjaj,, fgdvp '(6101 sf)) 91ÍO9I s^dvj '(jbuibui ap osoasap 'outu
un ap ajuamjBiaadsa) 44pas jauaj,, vuodvi :bubuibí( saaoA sajuaináis
sbj uoa opBjuajBduia jas aqa(j #(-</a^ Á -dm^ "JauíB zjbj í44ajpBiu ns^^
u-iqvp '-v^-vdvi^ ap 444ajpBiu im^ u-vaqop-n{ *ja) 44ajpBiu,,
anb zoa bj ap Biuaj 4 (bSjbj jeaoA Bjauíijd bj) -tqnp Á -vqvp — •
•SBtuBajaa sns ap Á
ap obj jap oipui ajquiou ja 'uvjjvdmj^ ua uaiquiej SBzín^) •44asjaaap
-auinq,, ^vdvqo jjBnq^u ja ua Á 444eníáB uoa jefoiu^, -ndvqo Bnqaanb
ja ua aaajedeaj zibj buisiui B>q • (f) 44jbiu^^ jdvaa jnjBaeje ja ouioa isb
4(-</oa# opuBjuasajdaj '•fif ^j 'aadvo Jne jap ojaajBip í^^ ^) 44BOXIB9,,
jindqo jaaauajjad aaajed {v^^^aq ua 'BqiJje as^aA) -jad^ ap jb ajuBÍ
-auias Xnuí Bja opijuas o^na 4(-dfia^ opianpaj opejsa ua 4-t/a^) oipui
-jauíB j^aipBJ ouisiui jy '(-dea^ A -dvo^ 'xavou zibj) 44enge uoa Bpeja
-zaui aAaiu,, o 44BsonaB aAaiu,, (fqjvdqa opedoauis) fdqfvdo^ — 'f
•(sBuanbad sesoa Bjed Bq^ajdiua as opnuaui e ^nuí anb zoa eun Bja
'uaiq sbui o) 44ouanbadí!( jBAijafp^ opeaijiuSis un Bjuaj 4(g) (¿oasBA
uaSiao ap) 44ojinbiqa^ '44oaiqa,, joiiBdsa ja 0U103 '44BJjBia^ fjjqaij
-mbiqa jjBnqeu ja Á 44Bitujoq,, smbiqo enqaanb 'ojduiafa jod 'asea^
•oipuijauíB ua (sajueiJBA seunSjB uoa) -^/ia^ jeaipej ja jod ueu^isap
as asBja Bpoj ap souanbad sajBtuiuB ap sajqiuou sosojauín^ • (-^ia#
•jauíB zibj) (^) 44sodsijbui ap aiaadsa,, (bSjbj 1 Bjauíijd) i^ia — *g
•BUBUIBiC U3
UBAJasuoa as oipuijauíe jeaipBJ ajuBjJodiui ajsa ap sopijuas soj sopoj
1SB3 *(j) 44ouBaao,, nuvuñd jdnj 444ouBaao^ üjdcí juBJBn^ 444jbui,, vxvq
�8.— iki (primera i larga) y u-ki (probablemente con otro sufijo,
v. supra) "quemar" (raíz amer. *iki- *ki-). Compárese con el es
quimal ikípa "encender, pegar fuego a", ing-neq "fuego". Si hay
conexión entre estas formas, la i inicial ha de ser un prefijo, caído
en desuso también en esquimal (1).
9.— issa (dialecto del oeste ica, con i breve) "brotar, dar fruto",
issa-tissa "ojo de fruta o baya" (raíz amer. *is, *is e *ic). Por alter
nancia consonantica (s i-~> s, también c?, comp. maya ich "ojo") po
dríamos relacionar estas palabras con la raíz amerindia *(i)s', sig
nificando "ojo"; compárese el esquimal isse (2), dacota is-ta, náhuatl
ix-tli, etc., usados en sentidos diversos (originalmente "ojo"). El uso
de voces idénticas o de la misma filiación para "ojo", "fruta", "flor",
etcétera, es muy frecuente en las lenguas indoamericanas.
10.— kotaka "demasiado pequeño, estrecho o apretado", kóta-kón
"¡qué bonito!", "¡qué bueno!" (3) (raíz amer. *kdt-). En estas pa
labras tenemos una raíz {*kat-) muy conocida en amerindio, que
significa "pequeño". Confróntese con el dacota kitana (kVtala) "pe
queño", haida git "niño", tlinkit yAt "niño" (4). También en paleoasiático hay concordancias, v. gr. chukchi kVt-kit "un poco".
11.— kus "mi hermano menor, primo, sobrino, niño", kusa-kipa
(u breve) "mi hermana menor" (cf. también el ona kosen, etc.,
G1 324) tienen correlativos en muchísimos idiomas amerindios (raíz
amer. *kwas-). Sólo citaremos el dacota kos "yerno", k'oska' "joven"
y el quechua qosa "marido", originalmente usado de modo hipocorístico. La raíz de estas palabras era *kwas-, con algunas variantes.
12.— lupaii "caer, desplomarse", lupi "encorvado" (raíz amer.
4Zu/>-), con otras voces mencionadas ya anteriormente, deben ser re
lacionados con el maya lubu-l "caer", lub-zah "volcar", así como con
el araucano lüpu- "boca abajo" (?).
13.— mana (primera a larga) "prestar" (comp. LA 13), manaku
"pedir prestado" (raíz amer. *ma-). Hay gran número de voces en
amerindio derivadas de la raíz *mo- (5), cuyo sentido primitivo era
"dar". Sólo es menester citar el náhuatl ma-ca "dar", ma-na "ofre
cer", y el aimara mayi "prestar".
14.— óka (hai aga "yo duermo", O 19) "dormir", ókór (tema
óka-ta-) "choza, wigwam, habitación, casa", literalmente "lugar para
(1)Compárese también el arauaco iki-hi "fuego". Otra explicación sería suponer que
la i inicial era primitiva y que se percibió como prefijo sólo en yámana.
(2)Diferente de ísse "frío". En el cuna de Panamá, iis significa una "cortadura que se
hace para partir una fruta".
(3)Sobre -kón, véase en las interjecciones.
(4)Es componente del nombre de tribu tlinkit = Hn-gVt "hombre, indio", literalmente
"niño (hijo) de indio", esto es "uno de los indios tlinkit"; Handbook of American
Indian Languages, 1.a parte, pág. 169 (Bur. Amer. Ethnol., bol. 40).
(5)Comp. el quechua ma "¡vamos a ver!", etc. (interjección).
— 138 —
�— 6St —
•(equje 38B3A) enqoanb ua saaaA
SBqonm uaiquiBj ouioa 'baijbojui uopunj auaji oqj3A ajsa ua n^- ¡BqaaA ofijns jg (g)
•(ot- 'iq
'•¡out¡jg 'J9iuy 'ung) \^i -8Bd 'ausd ^-^ 'saSvnStivj ttojpuj vvoijaiuy ¡o 3¡ooqpuDg -a (j)
EiauBUJajp Bun uaiquiBj Jauodns oiJBsaaau sa oJad 444osojqumjjaq o
osoqoui asjaoBq^? ínvoxod 44tJBiuaAaj 'jBaqanb^, ínbajzod ^BnqBu \e A
t.jBaqanb,? j-nsvd b^bui \tb 'ttopBfBJ[ 'ooas^, mb-sv^ 't4(pBpanbas jod) jb^
-uaAaj^, -vd-sv^d Btiqoanb |B zoa Bisa jpapj a^iuijad sou oipurjauíB ua
s A s ap JB^nSaj BiauBuiaj^ B-q •(-se)</^ A -s,d^ 'aaniB ztbj íoaijbs
-n^a) t4Jtapuaq,, vjnfod-n '(g) (y 'ttojuaAaj 'otdinoj as ^M
-o^^ u
*A)
44JB^^jsa 'asdBjuaAaj,, v^vj-n^-sod 'nj-mf-sod — -
*(l) M^uanbad Bqauoa,, itd-b
'4tBuanbad jafninM \\d-\mcnpu ^B^do^ uS #a 'oaijBTSBoa{Bd ua uaiquiB^
a^sxxa zibj buisiui b^ anb asjBjou aqaQ 'aja 't4JBansiuuoq,, -^djjid
't4Buanbad BsodiJBiu,, niuidjjid '4topBJo^a afBuirqd ap ojBfBd,, oojjid
Bnqaanb 'j 'A '(BqiadB 'i3¡io as^aA) -^p^ ^nb opoin ouisiui pp BpBsn
* (44ouanbad^^ = ajuaiuBiJBuiáTJo) oipuijauíB ua unuioa jfnuí zjbj Bun
sg *aja '44Bnua[^^ ijjid-au^u '44oinii 'oqaBqanui^? ^pnizt-^id iiipuQi-jid
'(oAijnuiuiip ofijns) ^d- |jBnqBu p uoa cqjBJBduioa souiapod ossa
pj ug qsjaua^ u^ 44oqaBqanui9^ o 44ouiu,, ap p Bas anb a^qBqoad ^nuí
Bjpsaa ' (oAijnuiuiip ofijiis un Bjuasaadai Bpnp uts s- B[) Buiaj ajsa
ap [buiSijo opBaijiu^is p Bas pna oJBp sa ou anbuny #(-^ií/^ uauíB
zibj í44jbui,, ü3/ii/ ap) 44oSoqB as ajpeiu o a.iped o^na ouiu,, snjjid
-3/ií/ '44souBjjanq^ '44ojunjip un ap SBfiq o sofiq^, snjjid — -¿^
aaa
'piaiui -p bj a^qog #(44opBjuas JBjsa 'asjBjuas^, -idyi[- '-}dy- xoj
•j^ *a) ouinbuo|B ua 'o[duiafa jod 'aaajBdsaj anb zibj Bun ap auaiA
'^ajBi[ixnB soqjaA 'Bjdns *a) (-id^ ^ "?^e# '^ani^ zjbj) 44asjBjuas^^ jd' (44boub3 Bun ap ojjuap jasa,, -tdo-jmvdnj ua *j
*a) -ido*9^
•44ajuaiuBnjniu
^, -ndtuv Bnqaanb p uaiquiBj ajuasajd asBSuaj^ -44oubui^9 njvdtun
BJBiuiB p uoa uoiaBpj BpjBná ou is JBjun^ajd apand as '44oubui bj
uoa jbjjb^b 'opBund un jbuioj,, uatquiBj saijiu^is vqtuo oiuog '(vqwg
uoa jbjjbb^ vjnqiuo '("aja '44BpjBp 'bzub[^^ tv8 ap) *aja 444Jopauaj
'BJBqana uoa jbjjbSb?? (njJvqiua-inS asajBdiuoa í (-diuv^ #jauiB zjbj)
•a^a '44uodJB uoa jbjjb^b^ oqjaA ouioa 4>aja 444uodJB^ vqiuo — '^\
"ido 3SB3A 'piaiui -p bj bjb^
•44bsb3,, (*aja 'o 4ao) ^o A 44Jiuuop,, (d)anb juBJBnS p 'pBpijiqBq
-ojd Bqanuí uoa 'uaiquiB^ •44Jiiujop,^ ncn-vo (jj3Subbjjbu) 444auuanp,,
ndcnno^ 'nano^ (^aijBu) 444Jiuuop,^ ujcn-nvb (aJBMBpp) 4(*aja 4Bp
-uaij 'oiuaiUBdiuBa^^ mvyf-a^n uaiquiBj Bzinb) 44Jiuuop,, -o^o (sojáau
said) ouinbuoSp 4(449juas as^^ v^uicn-vA *j -a) -aja 444JBjsa9?
(Bdnq)
BasBdBjB 444opBjsoaB JBjsa^, o-^ '^Jiuuop,, i)¡b BpiBq p asuaJBduioa
íuoisuajxa bjsba ap (44Jirajop 'asjBjsoaB,, -4fe*/—'-b*) BipujjauíB
zjbj Bun b uaaauajjad SBjqBpd SBjsg '(-4be# uaiuB zjbj) 44Jiiujop
�19.—pusaki (u breve) "fuego, llama"; -aki es sufijo nominal
(raíz amer. *p'u-). Es probable que el tema de esta voz pertenezca
a la raíz amerindia *pu- (*p'u-) "humo, soplar", etc., que se encuen
tra en quechua p'u-yu "nube", náhuatl po-c-tli "humo", po-po-ca
"humear, echar humo", po-po-tzoa "bufar, fumar", esquimal pu-jo-q
"humo" (= quechua p'u-yu), etc.
20.— teki (e breve) "ver", u-teki "mostrar" (causativo; la e breve
indica una raíz *tdk-; raíz amer. *fa- y *tu-) ; cf. también de-ka
(dó-ga) "rojo claro" (originariamente "bien visible"?), do-siu "no
rojo claro" (negativo). Es muy probable que este tema yámana sea
el mismo que se halla en cuna (Panamá) takka- "ver", representando
una raíz *tu-1—1 *ta- (comp. con el kagaba tu-, tu-nka "ver"). Véase
voz inmediata (21).
21.— tella "ojo" (raíz amer. *ta- y *tu-). Según Hestermann
(HH2 156) procede de *tek-la (cf. teki "ver") ; de ahí la doble 1.
De todos modos, no hay duda alguna de que deriva del mismo radical
que teki "ver". En cuna (véase arriba) la voz por "ojo", "vista" (tala)
deriva del ya mencionado radical *ta-. Ni se puede tampoco dudar
de la conexión entre la voz yámana (tella) y las correspondientes en
alacaluf (tel, telh, delh, telkh, tesh, titsh, tesh'l, etc.) (1) y ona (áter,
G3 1006; otr, otel, otl, etc., LN1 243; tehuelche otl) "ojo", represen
tando formas amerindias *ta-l- y *o-a-Z-, respectivamente. En ésta y
en la precedente voz yámana, tenemos una de las más notables con
cordancias entre el yámana e idiomas más septentrionales (compá
rense las formas yámana teki "ver", uteki "mostrar", tella "ojo" y
los siguientes términos en cuna: takke "ver", otakke "mostrar", tala
"vista").
22.— tutu (ambas u son largas) "el pájaro tushsac" (B2; raíz
amer. *toto), cf. con el náhuatl toto-tl "pájaro". La forma primitiva
de estas palabras —si hay conexión histórica entre ellas— puede ha
ber sido *to-to (cuna: toto "cuervo").
23.— ua "hombre, varón" (u larga; oa, O 21), ua-ia "es un
hombre" (raíz amer. *uwa^- y *wa-). Esta palabra (en vista de la
forma wa "varonil", G2 392, y de varias formas -wa, v. gr. kómbai-wa
"dos hombres", konji-wón "aquel hombre", etc., en que la u parece
ser semivocal: w) debe representar ya un tema original *uwa- —dife
rente de wa, wón "camino"— ya un tema *wa. El correlativo más
próximo se halla en esquimal; compárense (groenlandés) uve "espo
so" (uvi-a "su esposo"), uvi-gssaq "novio, desposado", de una raíz
primitiva *uwi- (2). Hay también un radical *wa- —a menudo redupli-
(1)v. LN2 49 y Skottsberc, Amer. Anthr. 15, pág. 607.
(2)Aunque en el dialecto groenlandés uv- inicial sin duda puede representar tanto *wcomo *uw-, los dialectos de Alaska (por ej.: alaska hwang, groenl. uvanga "yo",
frente a alaska üe' "esposo", üe'ka "mi esposo", Barnum) demuestran que esta
palabra comenzaba por *uw-, no sólo por *u>-.
— 140 —
�"6¿t '8¿I "SSBd 'viSo^onojg tp ijuatuaj^(g)
'809 'a?d 'SI '-t^iuy -uawy 'OHaasxxo^s "A(Z)
'Biuoipt asa ua -ani[ na aiuauíJBjnáax eijnsax oipuixauíBo^oxd
^ anb asxauodns Bxaipnd "-ohi/,,. uopEUiquioa B[ ap aoajea [leiujnu p aab ojsanj(^)
jap sajBuoipjjaui SBiuoipi boj na UBjuasajd as SBayjBiSBoajBd S
SBjjaxa anb (g) OAjasqo b^ jijaquiojj^ '(soaijBisBoajBd SBiuoipi soj A
ji?uiinbsa ja oinoa) a^jou otuajjxa jap SBnSuaj sbj uoa sbj^ojbub sb^ubj
asjBjjBq ap BiauBjsunodta bj ^aaaBd sou saja^ui sbui une ap oja^ 'SB^tja
-sap jofaiu uBjjBq as A SBptaouoa sbui oqanuí uos SBn^uaj SBjsa anb
ap oqaaq jb aqap as 4bj^o aod bjbuiib ja A Bnqaanb ja A 'a^JBd Bun
aod 'bubuibíC ja aj^ua SBpBjou SBiauBpjoauoa ap jo^bui ajuauíBAijBjaj
ojauínu jg 'jiuaAJtod ja ua sopBzijBiaadsa sbui soipnjsa B^Bd as^q ap
jiAaas ap uBq opBjundB soraaq tbA anb sbi^ojbub sbj 'BioqB jo^ "aiJBdB
odnjS un bubuibX ja uoa uB^nijjsuoa anb aBSuad jajsauaui ^as anb uis
'sB^ijasap jofaui opis UBaaiqnq o SBpioouoa sbui uBianj SBnSuaj s^^sa is
sbui une BiJBjuaumB as SBjja ap oiauínu ja Bpnp uis A ' (jnjBaBjB ja A
buo ja) sajonjuiij SBUioipi soj ap oa^uap uBajuanaua as SBiauBpjoauoa
SBjsa ap ajJBd jo^bui bj 'ajuaiujBin}B^[ 'Baijaray ap sauoiSa^ sbj SBpoi
isbo ap SBnSuaj b uaaaua^aad JBdiaijue uapand as anb sbiSojbub sbj
'uipuiaaiuB uaáiao ap sojqBOOA ap bisij aAajq bj ap ouioa isb 'bubuib^
A bjSojouoj bj ap ajuapaoaid oipnjsa jap a^ans ouio^
*MauiBOM UBaxjiuSis anb soquiB sojqBDOA 'uddA aqajanqaj
ja A (^) jdifi^) jnjBOBjB ja uoa buijoj Bjsa BpBUOiaBjai jas
•ttopBjq,? (-deÁ^ uauíB zjbj íbSjbj i) vdii^ A (aAajq a)
•pBpanSijuB bijb sbui bj ap ajuauíajqBpnpui 'soipmjauíB
-ojojd sojuauíaja so^jaia ap upianqiJisip BijdxuB bj ap ojdiuafa uanq
un BJisiuiuins sou zjbj Bjsg 'o^9 't4ouanq 'osouuaq,, (ofijuí -íü- uoa
'-íj-w-cn^ >) piqsiuacn (^BMqifo) 't4ouanq^ {-í^ecn^ >) ^jnat ^jbmbj
-ap) ouinbuoSjB ja '(^) (44JBjajduioa 'opoi jaaBq^, nSvisw^qcn bubuibX
ja A 'najq aj^q oj^ aiuauíjBJajij '44ojjaaBq ajpod,, zvmpjpotu jan
j^BnijBu ja jBjnapjBd ua asuajBduioa íofijajd A oiqjaApB) 44^nui 'uaiq?,
-jantj '44ajua^od,? oij-jjamj '44ajqisodi? jjamj jjBnq^u #jS *a 'sauoiaBaijiu
-Sis SBSjaAip uoo A ssnSuaj sbijba ua B^uasajd as anb '-jecn^ jaqBS b
'otpuijauíB ua Bpioouoa zjbj eun UBjuasajdaj saaoA sB^sg "(oiqjaApB)
44a^uauiB^aajjad5^ jqcn-vtu '44ojiuoq,, svi-ijqcn '(y 444uojaXo oj sopoj^
djnijsiaqiu-njgm-g^f 444uojBiuBJjap as sBUBj^ua sns SBpoj,, ^gdn apnj
•mjsgd-vjgM-g^ uS *a íofijajd ouioa opBsn ajuauíjBiaadsa i-jem^ 'jauíB
zjbj) 44^nui 'uaiq 'aiuB^SBq 'opBqsaB 'ojajduioa 'opoi,, (v)jgcn — ^g
•SBUBfaj sbui ssnSuaj uoa opBjuaj
-Bdiua jas Bjjpod anb ^(^xf7 i^) 'ttPB1SnD^ ívcn Buo I9 'ojduiafa jod
'asapjanaaj) BjaauajBd ap saaoA ua ajuanaajj 'oipujjauíB ua —opBa
�Nuevo Mundo (añádase también el alacaluf takutaku "uno" y el
aléutico tayataq, ídem) (1).
Tales hechos parecen indicarnos que el yámana y el alacaluf
no representan un tipo tan primitivo como se pudiera sospechar,
considerando su posición geográfica. Hay un núcleo arcaico en estas
lenguas, evidenciado en ciertos aspectos sintácticos, mientras que la
morfología y el vocabulario revelan, en varios puntos, influencias
bastante fuertes provenientes del norte. A pesar del hecho de que el
yámana, en lo tocante a la construcción de los afijos posesivos y
personales, pertenece al "tipo de prefijos", ofrece no obstante una
estructura gramatical mucho más regular que la de la mayoría de
las "lenguas de prefijos" y casi enteramente a un mismo nivel que
la de las "lenguas de sufijos". Ello nos hace pensar que el yámana
es un idioma mucho más "fácil", que el guaraní —por ejemplo—
u otras lenguas de puro tipo arcaico.
Con lo cual podemos concluir que las lenguas del extremo sur
del continente americano llegaron a su ubicación actual relativamente
más tarde que algunas de las lenguas orientales (por ejemplo las del
Brasil y regiones orientales de la América del Norte).
En otros términos, el recorrido de la infiltración de tribus, len
guas y culturas en América del Sur siguió la costa pacífica, antes de
penetrar al interior del continente. En todo caso, la inmigración se
efectuó con mucha rapidez a lo largo de esta ruta, acaso por el mar.
La navegación entre las islas chilenas no debía prestar obstáculos
para los colonos. También debemos considerar, en cuanto a los fue
guinos, que eran nómadas y cazadores, al igual que los esquimales.
Quizá no sería demasiado arriesgado decir que también los quechuas
y los aimaras representan olas recientes de la misma inmigración
de nómadas, los cuales, por la vía de la costa pacífica, llegaron ú
establecerse en el Ecuador, en el Perú y en Chile, creando su civi
lización singular y superior por la fusión de ciertos elementos de su
propia cultura nómada y guerrera con una cultura indígena, aún
más antigua, de las regiones andinas.
(1) Skottsberg, Amer. Anthr. 15, pág. 610, apunta las formas takso y dakuduk por "uno".
— 142 —
�
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Revista de la Facultad de Humanidades y Ciencias
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1947-1989
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Language
A language of the resource
Español
Type
The nature or genre of the resource
Publicación periódica
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Lic. Pablo Darriulat
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Apuntes comparados sobre la lengua de los Yaganes (Tierra del Fuego)
Description
An account of the resource
Morfología (verbo, adverbios, posposiciones, conjunciones, interjecciones) y Vocabulario de los Yanes
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
HOLMER, Nils M.
Source
A related resource from which the described resource is derived
Revista de la Facultad de Humanidades y Ciencias /Universidad de la República. Montevideo : FHC, UR , Julio 1954, Nº 12 : p.121-142
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1954
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidcades y Ciencias de la Educación
Language
A language of the resource
Español
Type
The nature or genre of the resource
Publicación periódica
MORFOLOGIA
VOCABULARIO
YANES
-
http://humanidades-digitales.fhuce.edu.uy/files/original/c75d6f7bfda5b37d2603b5c409ce5b14.PDF
a2a720a68c8cac293e7ec77998a4f43f
PDF Text
Text
-IB nn op imqosqii pepa iq üBjquptd i[ ap ofij oppnat on a appiirpM nos 'sa Oleg (^)
BIJ38 uaiquiBi 'snSuay b[ ap soiuamaya eoy ap BAueyaj Bp^^yono^a Bun
laaaytpnea 'sond 'BomBjaipnd ¡g -(y) Eiuajuí a pnaoa upiA b[ b neaoi
atib so¡ ani) a;napaj sera uaSpo ap 'opnuani B 'nos '[Eiiaifluí Ejni
-p\a ny 8 HOApupj s^Sna^ B[ ap soinatua^ Bouaya 'Baaqiunjsoa X scap;
?aoFi^ oj anb no a zapidej X p8pi[QBj sctn noa nBtljniBa SBuiaj^a X
BBjaaauoa BBtuioj B^I '[BjauaS B^aj jod 'oraoa 'A -pepaiao^ jamb^na
ap pniíJídsa X ^paiBiu RpiA B[ ap oU0JABsap ya uoa opaaiiaB ouuim
ap 'amaniBTiuiíuoa BAanua^ ag pEpniBtnmj By ap oAiiuaAn; oniaií yap
oauB^UB]9ui a oana^omoq oianpo^d un sa on 'pitia oxBya '^n^nay n^
•aoaiisjti^nyy sopyinna tiosjaAip soy ap oairioyouoja uapjo ya
na opBpnnr 'oAtiBJBdxnoa opoiam oAanu un ^od nnu^ Bi^a ap bijoi^iu
-ajd By jif^epai somajEinainy 'SEn^iiuB bbui aanoyjByaJ sns B oiaadsa^
BpBJBdraoo BaiisjnSnry By juisaad Bpand bou anb oiuoiuiisai ya sa inbB
BsaJajuí son anb oq "Ejnipia hb ap najhjo yayí eyaijou B^ep bou anb ^y
BJas 'o.iadma BpEjBihnoa BjjBaiíoaia b*j '[BiaB^ ouibtabie nn na 'oinyos
-(je omBTATiiutijd un na na^uo ns e^uai nqut Esa ap jttn;an opt?{sa ya
anb üisnoa opoui on^mu a^j -BayqRjoABjsap aiuamBpBuiajjxa eayeaniEn
sauoioipnoo sey b 'outuuai aamijd na 'aBJtnqij]B aqap yena oy 'Bp^z
-nBAB oaod yBjjaiBra Bjn^yno ap 'opnnjap odu un sauB^BÁ soy uByaAai
'aiuamBaT^oiom^ 'opunm |ap natqniBi oms 'onBaTjantB aiuantiuoa yap
oyos on yÉuoipi-taní sbui By nqiJi ^;sa aaB ap oqaaq ya aod Biuapa^aE 39
'Binoip; ns X sauB^sX soy 'aiuanqBjniEii uBaoAoad bou anb ^ajaini [^
MOiooaaoniMí ^
•(sa^qtuouojj -Bap^aiunu fiQíJiafpn .í Bajqmo
oApafpy 'sauoisay^j BiaufOyjoy^ — -9Ujqu[B<l ap
.iupifiq itiaojonoj — -BAinlMasap ntaopuo^ — -uíi
g 'puti^ ap popi^antiifi <q u jot
HSf70H ^ S7JAÍ
�posible fijar la edad relativa de diversos contactos lingüísticos, cons.i derando las analogías de estructura y vocabulario de diversos
idiomas.
Con este objeto se debe tener en cuenta la totalidad de elementos
lingüísticos, vale decir, de toda cíase de palabras, de todas las formas
gramaticales, basta de particularidades do la construcción sintáctica
o del sistenm tone lie o, sin bacer caso de la acostumbrada distinción
entre elementos nativos u originales y elementos advenedizos (los lla
mados "prestamos lingüísticos''). La lengua humana lia sido siempre
un producto misto, constituido de elementos muy diversos, de suerte
que la importancia de influencias extranjeras nanea delie ser menospreciada.
En el punto extremo meridional del continente sudamericano,
colindan lenguas pertenecientes a tres distintas familias lingüísticas,
a saber: el nlacalufe (alacaluf, Sa 113), el onti [nona, S^ 113; cuyo
dialecto más importante es el selk'nam) (1) y el yámana (o yagan,
yaghan, S^ 113) o lengua de los yaganes. Aunque las diferencias entre
pnede decir con todo que pertenezcan a tipos diferentes. Lo misino
puede decirse para esas lenguas que para tantas otras de América:
a pesar de divergencias fundamentales en las formas concretas, los
sistemas sintácticos y, en general, los principios de la estructura gra
matical, son en realidad idénticos.
Esto no quiere decir que todos los idiomas amerindios sean de
un solo tipo estructural. Generalmente, se ha propuesto caracterizar
las len^uas americanas, en contraste con Jas de l:,uropa o ^sia, conio
polisintéticas, indicándose por este término, sumamente vago, que
tales partes que en nuestras lenguas se construyen como palabras inde
pendientes, en aquéllas son incorporadas a modo de elementos com
ponentes de una unidad sintáctica, a menudo de carácter verbal, como
se ve, por ejemplo, en el náhuatl ni-c.nLh-chl.iuia "yo-casa-hago", esto
Ícelos esquimales, sin embargo, son de tipo puramente aglutinante,
del mismo modo que lo son, por ejemplo, el japonés y otras lenguas
No obstante, la distinción entre esos tipos estructurales se hace
cuales parecerían representarla como fundada solamente en la grafía
de la lengua. Sin embargo, la distinción a la que acabamos de refe
tos más primitivos de la lengua. En el primer tipo —el llamado "poli
sintético" o "incorporante"— los elementos Formalívos del poseedor
(en la flexión posesiva), así como los del agente (en la flexión verbal),
preceden al nombre o al verbo, mientras que en el segundo tipo —el
puramente "aglutinante"— los mismos se expresan por sufijos (compá(I) E^ios düilcnua pürteneivu ^l tníima ^ru^a qus .si teh^elch^ de PalHRanlfl, o a tai l^n
gua^ chtm íde tW "hn
�— SÓt —
•UÜi-0^9 **^•* 'apnetu P san^iaj tu^ -a()
•119 '*?<^ 'St "l<* '^íjío^mlojtfiii^ wujtjmii^ wt •fiiuinsuons 'A(8)
•juisosi o¡ s^ optuíiad uh -amisga ^ra j •npn.iiJ!ldin!9 uo> 'soiuBiii ojio iu na^um
orno;) •mi™ npmin uuoj ib[ sopoj •sBjiJfjSoclii Eapmpuijrp • npranjspiiuo.. 03(1)
aiuaniBaijej^oaíi 'seaiisi nííuij sBiprnej o 'sBtiJíuaj sbj ^ ^n^ uaqpjad 38
BBiauBpaoauoa bbj ap EuoÁniu b( 'soSojgue hobbd ua jBAja^qo apand 38
orao^ "sajEiauaS Bilí sodtuii na bbijiuibj SBBa jiunaj ap fijjs KAiicinaj
Bun^uin Boiuaaouaa oij -(g) i^ai^ Jod Bjs^ndojd 'sa|Bdpuud 8BE|¡me^
31318 A B1U3139 113 UoñlAip B[ 3p ?I[V SBIH OpBÍÍ3n Bl{ OH 'pBpT|Bll|av V\
ua 'BBUB^uainEpm snaifuai bb¡ sp U9¡3Bdn.iiÍB B^ 'soui3([bb 01003 t>A!l
-oj na ap Boiaaih* eOI Sop0l jBnrraBx^ oapud 83 'sBipuuaraB 8Bii¿ual
sor 344113 uoioisod eiobx3 iib Ji(nj.>Bunajta bjb^ "oiu^io^JE ap opEJrf oui
•rijo ja eojaad^B bub sopoi ua BiuaBa^daJ 00 'ooib^je odij tc aaaua|Jad
'nairG^Soa^ uoiaisod na janodtiB ^fap bou outoa íbhbuib^Í ta tiaiíi te
-Btiipaali p
X BBnífua[ BEiiiti[n ee\ aaiua 'otpaoi p ua aiuauiBatjB^oaii op^nip aisa
^p thiShb[ ap Bnqpi OAomiad n^^^an opnop b ^ajuammoa pp apu
-oipi.iam 8Btn Ben^ua| bb[ ua BÍÍpAajd Boftpjd ap odii cutid nu anli
ap oiiaatr p tapoajEl^oB aqap bou oaoduiB 1 'B^iuBauaiOB Baiuaunuoa
soquiB ap sapinatjo ^auoc^aa eBI eiraq aiuatii[niana¿ o[.ubzubab o.ÍBq
oatD^B od^ p anb apjBqoad s^ opunW oAanN |B Bpijiípo^ini aiuatu
-BtptBi bbui en^na! B[ oPib BuqBtj pininbsa p anb Bij^aipui anb a^a
oq.iaij ^Bisy ap BHtuoipi boj uoa uoixanoa bou Jiqpjad opi.ua bij aa
jBtta bj Bied vaLuiuv ^P 8nía[ Bauin B| qBuijnbsa ¡ap asiiaap apand
otUBTiu oj ¡Bofijus ap odii jb naaanauod {tniqaanb p ouioa) Bptta
-UBAB Binijua ap BButíuaj mua^ N>ineinin(^ odt] p anb pBpiatqnrfaj
jouaiu nuil jod jEJaua^^ ua azuaiatuej as :sop boj ap oapa^B bbui p
B3B odii ouiíijii o^a anb 'Bauoziu bbjjba ap pu^tA 113 •aBJauodn ap b^j
•BFiBondaiun BBjnajUBd o 'Bolijaid jod unsajdxa as 'oiafns o ^ua^B
p oiuoa jopaasod p ount; anb oa as 'so|duiafa eoisa io¿ -aya 'tioso
aBtnoi sapand •uutti^ V'i v-aífi-V'S ^íbbiu atujauaiap uib) a^pj^s^ -ov^^vj&y
-oj-n-i¡ 'tljafntu m,, u-tt^nj -S '^jafutu ¡ni,, vn^nt i)nn-i¡ bubuib.í bbj
^ s (E) -tafnin m,, mimA^ jxm>-j '^aafntu ¡ic^ niuwX^ íp-i/ jnjBDiíp
BBj i ('aia 'ltajquiBq sauaii,, oaysifod-n-ui '(,oSei[ oX,, oaifsii¡mu-^-A
*tlajpBui n;n -tM 'tpjpFd ira,, oouu-A saqajanqai BBra^oj sbj naiq
-muí ¡iBuaaBdraoa) ^\ bj ap ~(v)A Ba oj otuoa 'nuosiad „• tq ap oaii
-boijoj oiuatuap sa -^;iu inbn ¡ (j) (6joi '^^j rf) asBOA) (i3jjBq oX,,
tipaia 3 ^X '^otqes on oX,, uosjajjí/ oX '^iuaü 111 'Buosiad ni,, •ua^ftioy
i^-vui buo ja 'ojdiuafa aod 'a sajo ti 11103 •soíifaJiI ap od¡i jap aopoi
nos aub aaaivd 'o^an^ jap bj^¡x t ap sBraoipt boj e oiuBna u^
•(3IÍHD 3P '^anBJB o '¿ijjnjout p
•18 *a) eoixtuí bojío ainarapjniBu Xbi| 'aiuauiBAiiaadfiaj 'snfijw ap X
so/i/ajtf ap Bodii oraoa Jratpji 'pupuep joX^ra uoa 'soraBjjpod sajBtia
boj 'sodji sop BOisa a^iu^ '(^o^Bq oj,, i--ojru '(1bhh3 ttn,, A-^srnnj Biiqa
-anb ja ttoa *41o8Bq oj,, ut^iqa-a-ju '^bbb^ ¡iub ^jvo-ou ji^nipu ja asaj
�próximas, debiéndose tener en cuenta que tales concordancias puede a
referirse tanto a la fonética, morfología y sintaxis, como al vocabulario.
Creo que la idea de una clasificación lingüística, por ejemplo
en el caso de los idiomas amerindios, debe apartarse de lo usual en
dos puntos principales, vale decir que debemos aceptar loa principios
siguientes: En primer término, que no es preciso establecer una cla
sificación según el llamado "parentesco genético", excluyendo los ele
mentos no heredados (advenedizos, o sea los "préstamos lingüísticos"),
en vista de tjue los límites entre ambas categorías se horran cnanto
más se alejan de la actualidad, y, en segundo lugar, que más vale
tener en cuenta la cronología relutiva de los diversos elementos de
una lengua o dialecto que el número de analogías que tiene en común
con otras lenguas. De tal modo, es verdad, no obtenemos una clasifi
cación, o agrupación propia, sino más bien una graduación: puesto
que las lenguas, que se van moaificando por el continuo influjo de
elementos desde un centro de cultura "avanzada", revelan varios gra
dos de innovación. La idea de la agrupación muchas veces resulta
estéril; rara vez se encuentran verdaderos grupos distintos, mientras
que más a menudo los límites entre ellos fluctúan.
Alguna vez, empero, las consideraciones que hemos propuesto
pueden conducir a una especie de agrupación. Ya hemos visto que la
primera gran división de las lenguas Americanas, a saber, en lenguas
de prefijos y sufijos, se funda en el aspecto cronológico. El valor de
tal clasificación so manifiesta, ante todo, cuando queremos determinar
los rumbos que hayan seguido los diversos impulsos culturales.
fonología descriptiva
Antea de examinar los varios aspectos de la lengua y amana, en
relación con hechos lingüísticos conocidos de otras parles del conti
nente, importa adoptar un método preciso para representar fonémicamenle sus sonidos. El muy desarrollado sistema fonético inventado por
Bridges, por ser minucioso desde el punto de vista puramente foné
tico, se resiente de ciertas desventajas. En primer lugar, adolece de
un grave inconveniente práctico, puesto que la mayoría de los tipos
que emplea no se pueden imprimir. Mas, ante todo, no es rigurosave, por ejemplo, en el hecho notable de que el carácter v sólo se usa
en ana única palabra (hav "no") ; véase la historia de la transcrip
ción yámana dada por Hcslcrmann (HHa 27 y siga.). Desgraciada
mente, sería difícil usar un sistema más metódico, en vista de que
todas las descripciones existentes del yániaua se han regido por el
sistema de Bridges, y de que sería preciso hacer un análisis de primera
mano, a fin de alcanzar un método de grafía rigurosamente fonémica.
En las obras de Hcstermann y G-usindc, la transcripción de las formas
yámana, aunque fuertemente influida por las grafías de Bridges, re— 196 —
�o.fo [do / ]
b"P
O TIHÍDI/ O|> O[.B| JB
I/
9 [
V
OO OUI
IB anu o¡ ptx
In o o1 1dipo
1ponn q] tnb I ah o^
jf|
* IIHI"d
pm
H 1t V
bo1o
o
o
m
1
bo p
111
poj
qjp
]pIII
oíio[nBpoboieoj
p
Ib boqoo oí
•B.iqBp.1 op oznonn
-oo i H biid ¡>p boiub Epsun 'si *¡ op oioroop opon.I oinsim 01 i '.1oiuamEannanoj JtqiJaso Ejjpod os 'oiunjopE seto soiitojeie.ii jeito bj ^p
'BTOTUn E1S0 JOJ " (f¡ EUETOBÁ J B[ Op — R.^IS Op U1J |E— .HHEI.1EA Ellll
so oiib '(^) J- [ '^[bS pp ^/ bj b ajuBljinas -EpB.iídsB ; ^on so ;mb
' (S) ? ^I '^ISuí PP ^ 1 PS= ^llL ^ I 'puEdso |3p n^of bj BjByos unb
•* B[ SBllTOpE í |S;>lSni pp t/S =| S B| S (dio ^3p ip - J 3 E^ BOlUBl[Bl¡
líLd ;
^iIPI [VPp
-Bonnanoj) Jtqu^s noTqmEi souiBJO^pnd opoiu pu ap íí4ojjoz ubjS,,
(86^I '¿ES .9) ^wno/JJ ^ da) .'uíí? uBduioa íb ap s^1ub 310
^p opooojil [b:o^ Bis^ -n 'uoTOB.i|ji|ilniis joiI 'sonroJiqíJoso |a ap zai
no ísa^Sai [op íw -^ opmos [a eje(I pii^odsa Qjorpais un sn o^
•oía '([)4iopEJ4Bdina,, /pjsw ap opE[ |B '(b^jso X| ^^so 'í4ojb|D
oíoj,, ^pp ap opni [b ns/fíp '4iuaAof,, "/^^' aP PRl TB 'ÍAÍ n-' 'aAJ'Hl a
noa 'ojcitnafa jod 'sojojoEJEa sojjo uoa opBiuasajdoJ eíbi| as btosiiii B[
'sose^ souop na 'anli appqojd sa ojad 'sa^^ni pp aAaiq n B| uoa B^tj
-iinapi eaijpij^ ^una bj ^Binjisipui psaoA nnn Batpui as o Bjuq bj jo^
*b^^ej ej opuaiiTTiio 'oiund aisa ajtios eitbje ei soniajuaitifdTiTis 'sano^BJ
sejio A Bisa joj -sauoTOBjiaBA opnuam b Xeij crorl 'Biupua epsaojoa
bXbj boti jod SEpejBijas ^os se^jej soje^oa sbj 'etooisis ajsa un^ag
•saSpijg op sBjqo sbj ua bjiitoitoito as
anl ej b Ejimsip Eianniu ap BCEnreX setojoj shj joiuasaadoj ap ojuaim
opoi JBuopuBqü b Bzjanj son Á bjbia bj b bijbs bou oomiaiioj bisia ap
oinnd ja apsap opoianí ap bijbj bj ojad 'sajEtnSiJo SBapi seun^jB bjoa
�"casa" al lado de iikat
haku won "un varón"
podríamos citar kiispix
rresponde káspi en ona
iskin "detrás de la casa" [okat., okkat] (?),
(A 5:11 al lado de ua "hombre". También
"espíritu" I en G2 1094: káspixi, al que co
(G1 697). Por otra parte, la ó que no alterna
con (t parece a menudo dar, por estrechamiento, ji. o i; v. gr. us de
ora "llorar", ul de ola "beber", yinkn al lado de yoska "isla". Supon
gamos que esta vocal representa una d primitiva'del yámana: en tal
otras vocales, y por tanto que la grafía corriente sea inexacta. Es un
Las e y o del yámana son indubitablemente siempre productos de
e y ai, y entre o y oh; compárense, por ejemplo, agenta y akaiata
"alcanzar, agarrar" ll), agerkona y akairküna "apoyar" (2), hemas
(K 473; dialecto del oestel y haimus (B) "róbalo"; koiii y kauici
"aletas de ballena", ^eoina (G2 1499) y weauina (B) "especie de
ballena" (Globicéphala), ufkitowa y ufkitainvn "sordo" (G2 731).
JN1 o tense también los ejemplos siguientes: nbaila y nbeila "fuerte",
dnia y dea "reunir lepadas"(3), tatm-isiinva "gaviota negra" (B) y
touwisiwa "especie de corvejón" (4). Tales ejemplos demuestran la
poca fijeza de estos sonidos. El intercambio de i-, n- iniciales c y-, te
mas b '(ti otra voeall, es quizá dialectal; compárense ufkir, ukkir y
wiíkkir "oreja", hipa y yepa (dialecto del sur) "hígado" y también
ytsfcu y ybska "islu" (ya citados I. n-iirii y itairri "mucho, muchos", etc.
el material de Bridges. Parece, sin embargo, que en muchos casos la
naturaleza de la sílaba se regula según sí ella es abierta o trabada
de vocales designadas como "breves por el misionero inglés, sin que
sean seguidas por una consonante geni nía tía, se puede suponer, por
^^^ia general, ijne loda la. .¡laha. abiorla. tienen vocal larga y toda,
la. .aba. trabada., vocal breve.
puntos discutibles, aquí también como en el sistema vocálico. Las
consonantes oclusivas, en posición inicial de palabra, sin iluda no se
diferencian respecto al grado de sonoridad, recordando en esto las
oclusivas del esquimal y de muchos otros idiomas de diversas regio
nes americanas (5}. Se encuentran, por ejemplo, pusata y busata
"hender", ^^íú y gai "lanza", (en y ga, interjección, cena y jena "áspero,
peludo", ejemplos todos del diccionario de Bridges (Bsl ; además
(1)"ReiHth wiih a stirk" (B).
(2)••HulJ on wllU H pnl.ll^ to ihe stior*" (B).
H) Hn,]prs ,l¡f^: -daia / ulmn^ dea / gct limpeu... by kiHit-kíog them".
(1) "Vigna Knrmuran" tG: 1499).
tHH' 155, ul pie de lu pasma).
�^ 661 —
•es .a 'mi .3 (i)
•ndoX '^hiiSg uoa epE|t?o ^aoiu,, idgjadq^ í fajado.) ¡oisa uBJBiisnji Bo^
-u^uiShs Bojdiuafo soq -p b^ X 8 b[ 'q E[ noo 3.utioo orasjui o[ 'amain^
•oiw^ijij.oui uajjns ^ B[ ^ ^ b, -d b^ ^ejis op pruij noionod uq
•Í0I01 ^6001 ^0 '^)
o
iwwjsd
u^npiu^ aub '-a^^ 'm^ '^w
'i/iu 'tiiiy sbijbjsí eamanaaij sb[ u^a^dx^ 3a opora ^jsj oq -oprzuouos^p
anj ^piui opinos ^ sub cT u^ 'nrfeí^ jsipjoiuiJ.I vuuoj .mi ^uo.ln^
-aid aiib '^.opB^ii!,, m^X ap opBl ^ vdnt omejiuo^ua tay ^.^[¡9 ap
(!?) ^pi^iipaj
[E30A B[ B33 o 'mniiHrpm orao;) a^uaiuü.i nnanoj ^si^japiauoJ oqjp
'BpBnit3!í OU aiIIBIIDSUO.I BU 3[J CpilláaS -3A3J([ ^B3OA BpO^ 3Il ap
EJÍJa^ VI inllü SOMI3JEpllII.Utj 'SBiÍJB[ H^^aOA ^BI J[. BjIlUOUOJ pBpi|B.l B| Op
B(Ujf39 JB19 BOtUapOCI OT.Íti MUIO*"^ '3^113111^1.13JUB UptMTlIl.-IOJ l.i[i]UI-l
[3 IIO3 Op.I3H3BS3p 113 BJ93 3uh O| 'rÍÍJB[ pEpUlI^.) B^ IT[III139 3(lll VÁVJ
Bt BA3tl ou í(JFinotB hji> anf op otp^q p. ap^iou sa 31U3lnIBJ1I
^^q m 'jbjÍ B| na vurnan^asnoa A^ ou omj "ajo '|^S ifl) Jn ^P
oact.13,, soddo Á kLoiqi!^,, sodu \t"J^B^. w.Y'V ^ (lJ¡raJop,, ^o 'h.ibjhsbjm
joiI 3^U3UIB|OS U3U!íuiisip as ano oirpaoA ap ^bpajuil Ánjj -eainiau
-oj uyi-winj 3U3il uopEuin^Ü v\ 3ní. ap buií^uíh epnp 3([bj om
sop ap UBp|Ri) sauanib 'apuisn^ joil omoa sai^pijjj jo.l oiubi upi^p
-ají) uoa oqijjsap as sBpRiiiiuo^ soiubuosuoj si ap B/a[njnjnu ^q
•(0¿f M) opupo.I,, (sisa jap oiaa^tp | vi^n ,í wffi * I U¿f ^)
..^qiqoid,, |31S;. Tap oj....[Bip) i^^n ¿ i^fn '(-i^drm, ap Jiuau.ap^q
O^S^ "UOI33BJIU03 3p U3U3IAOJ.I ^BpBUIIU3i^ S31UBUO9UOJ SBT 3]j 'Bpp
Btiaiun uis ^euimub^ [3 babiI ojjai^) 93 ^EipuuoitiB ^niijjuai ^bj^o ^uiíauui
r-iimI anb opora onmm piQ -Bpcuuuaií auiBuosuoa uun Joil epin^fas 93
pao* E[ aub no sBn.ml.R jmpui im.^tl 93 rapsipai ^Hv^ bb[ ajiu^
'sBqBijs sinfit siib ^oinifTp A ^oiuiíutieuoa .iod ub.jbob onb sb[ b souibu
-íreop ouim.131 OÁna uoo ^9B[.b<[ej, sBqBps B opipu^ sora^q eA
'íí 'p 'q SBJJBJÍÍ SBj UB.IÜ.I1UII3U3 39 SBUOcIb '^GpBUIIUai^ UB]U3S3jd 39 SBAIS
•njoo sn[ opuBti^ -pupuouos E] ap afi|Eisaui J313bjbj p Ef¡att.iduio:i ^idi
I ^q08, mi->P ^P "Vn V- ^^uod., oq¡nn 3C|ijos3 UJiqinBj BaiípTjg
•f8t-0t '9^0l tí)) oiuajttns J39 pp .utpuou 'utnu!aii¡{ A ^^nqiqnjj
*(Bjdns 'a) Vfvpiqu iv}Uí>¡iv '¿^ 'A 'epeiipijje sbui ojajod pBpiaouos
c[ tnbe ^nbunE 'b.ii(B3oaj34ui npiainod ^\ cjcd agjiaop apand oiusnu
'(ttt) ^in^ '(61 0) n-"l8 '(59 ^9 o ^^vqj =) ,tBBi
�sox y yupusake "carbón", gulur y guiara "sacar de dentro", akair-kona
al lado de akaiata "alcanzar, agarrar" (véase arriba). Pero adviér
tase, en primer lugar, que hay dialectos que prefieren las formas con
fricativa; así Bridges nos da safimi y sapum "hunda1", hanuxa y
hannuka "luna", las que indican variaciones individuales o dialectales.
Según parece del ya citado pasaje de Koppcrs, las formas con
fricativa pertenecen principalmente al dialecto occidental (1). Es de
ha visto ya. anteriormente, por el hecho de que pueden desonorízarse.
Así hallamos en el diccionario de Bridgcs üf-yella "sacar hierbas y
dejarlas . bx'ivu, ohtvtt 'ceniza" íprobablemente por [^p-uv/J, com
párense a¡wa "ceniza", K 476, y /, locativo apun "bogar, césped del
hogar"), galix-ycllalin "que (nosl dio (Moisés)" (A 6:11, okóryamnlim "parentela" (A 7:14). Antes de una h, sin embargo, aunque
también cierto desde el punto de vista bis tonco, según luego vere
mos, no se desarrollan fricativas, sino que las oclusivas primitivas
Fl1/" 1n'Tl'',tl,"Iaspirados, aunque es probable que bavan coincidido en realidad con
las oclusivas simples Í2L Hallamos, por ejemplo, Goii ntoí haia feíyagaid^ "mas me ba mostrado Dios" (A 10:28).
No hay r pura final Isobre el sonido que aquí escribiremos -r,
véase arriba) : como la r yaniana sin duda es fricativa, según queda
"oír", kus-katuku- "querer siempre más", de kuru "querer". No sé
cómo deban explicarse* casos como mu sata "obedecer , al lado de
mortí, o pusata (busatni "hender", si pertenece a buru de significado
idéntico. Antes de w, sin embargo, la s parece ser regular, v. gr.
sWn, al lado de pr(u)wela (dialecto del esleí "espalda" IK 471).
Todas las otras consonantes no se modifican en posición final de
sílaba, v. gr. sfoi (astel), forma sincopada de astela (más correcto
astoltt) 'emparrado \ Asi no hay rasgos de. consonantes implosivas
en vámana. Los ejemplos que se hallan a menudo en. los que aparece
una 'p al fin di* ciertas palahras, cuando ocurren antes de vocal,
"hacer sin ser permitido"I, ivelap- (= ivclu- "querer, desear"), no se
deben explicar, por consiguiente, como en guaraní (4), donde alter
nan regularmente formas con consonante o con vocal final (51, sino
que debe más bien tratarse de restos de algún prefijo anticuado.
(1) V. Br. Uxauwn (dial, del oeste), lahuó^ (dial, del sur) "Bandurria", eto. (K 173),
(3) ^lg^na ve^ se escribe -r.; v. gr. uskerl lK 170) = u^fcoj' "frente" (B1
(1) y. gr. u-hayhú "yo le amo", nda-hayhdb-i "no lo amo".
(5) No es muy probable que asta -p hoya sido análoga a la que se desarrolli
• la cmií^ñn breve íle"'^* vocal ^fin^^^^ ínfaái"!"
— 200 —
�— ios —
a rf o pan tm (joí?
od joifo oiuo ipil (
( ••)
?fp
)
¡pnd -^, s1^3 jo i í opoinu sq > anb e| ^p
p m
m iu^n jo
d, ü[nj mu „, < , n^nv i (E)
fSl tUU
tÍAji
B[ na opino. a18a ap .i[BJ b] jod n.iiid^a os aiib o] '(Eíe H| ..o^,, in^ ^n n jB a
inamiBpBaJ aimro B] BapBA^ uaiqmoj, '^Hiin^ B^nuuui/ joü o^unuy aqij b jomo
FUBmF
^p o^ioifnoj odij |3 'Bontii^p bo^ b ain^j^ "Ba¡F3OA ap opFj
Biupatil) p ua Boinvi^q anb pp 'o^^^qnro nw 'ainsj^jip ^nra e^ -aapm
xLiXi^^ BBOj^u^y bft iio^ ouiü^ isf ^o^ix^i^r \ f¿) t.ii^LiiPo.iiii^'"} ^p sEii^orpi
uo ^FjlíopiiE 'saioií^nuod aoj mí bibfij 'aa^jjQ -oipni Tire itunrea
iihí b 'opiniíi^aj opotn pj ap 'buboib^ pp oaiuianoj buid^bib ^^
romoism viooiomoj
•(tiaoni,,
/ ap i (8E:0I V) 1.BOía
OpGdiBoin Fi[ ara sbiu,, <>ptv^i),íi:<j vim¡ ¡oui pu^) opcip b.í o|tliiiafa p
Á (M¿^tiIj?Jt !>(/ ap) tl¿;ui ap anli?51 iui¡ tlu acua.iBiIiuoa ipiprnT i¡
nmi op ^aiue noiqTmu apaans onisiru o[ BFpuBjsuna^E.) BBj.iap ua -(IT
^^'t ^ilmoa) OJyBanti ititniut^t/iiiij ap h aJt^Bil ojibotiii uiíwt uiiivia
-vmy uS -a 'pauA bj;o ap bsiub BpGiIoaodH sa paoA Biin 'inj 11^
'() IB3OA a^B IPS PBBn 9OBGa so-10 ua '-) f!J¡d u^ 'í"1! apuop
'(.^Bajoq-re fo^inínj UBuoa a^ anb uoa (oinaumusm),, 'ainauipjai!T)
,q.iFqn n^nio^ '(^^ ^^' aP) tl* uii^p 'o 'oüp ja,\,, ^aj-sj
: pjuainBAijaailBaj 'Bino maja a Byjaia ap ajqinoii 'bui^ X '^.lafnoi,^ ítrfj^
'^Bonsa uo ji!^ ^iimf X •ofip.id '-p ap) ..u?^ ap Fui|diaBrp ^\ ua
oeAB-iiBaipií,, vvnmtf-jt ^jofnuí enn ap ofmpJi ¡a ^aoBi^ vuodi)f-^ '1(Bon
-B3 op aesii,, nuo^-a 'mbi[tjjb fu 'b^o o 'p5) jí^-is ^od 'ijij-s 'fltatsa
'OJiuapo,, bí; -p) tji ap pi^a) jiis ¡b¡( wí-is jod 'tus :bubiubX pp Bojd
-n^ b BiaftiB Bi^a 1 jbjoa b¡ 'eisy ap X (-aia 'üí/jsj ap ¿lena?,, 'ut/si
t(Boj^au oíd,, p uoa a^ajFdiuoa) Bauainy ap ay.iou [ap s^iuoipi sojíea
ua oino^ -a o 1 ajnaraajqBqojd 'jb.ioa buti ap Edoauís n{ ap fjbji aa
anb ap Fpnp aqBa on 'aodnjü sojouiud saj^ eo| b ojubiio u'^ -¡g) ^a[
-Biaiui -Xs X -.^is '-:^, •-¡m Xbi[ uaiqmui i (-í(i# op zoa ua oiuijyn p)
-jsj X ->¡o '-is "-}¡s sodiu^ bo| asjauoiqo ap opoia ap 'ainam^is FAisnpo
buti uoa atijBurquioa uapand ^apua so[ ' X o 's sBuiauoj boj ap bifjj
ag 'oiJFpunoaa ua^ijo ap 0]uaina[qBqojd LBa[Biaiui aodnj^ soun^p
•.eiaa|i '<fH -I.3C1A nm ap ilooure ] Jod 'aj<I onl, o[ n '.opsiniio
^soai^uFuoaucia aodiu^ aopiyí lu^aci uoa ^FJUBiBd ap .louaioi ya ii'j
' [\) as.ni.inio Bpand anb ua bdsfd opB^iuoaua ai[ ou sand
'a^uaipuadapxn aiucuo^noa i^e ajaj^d —ppmt a^diuais.— 1/ w^ --J XBq
tu fiBFTnaiiJFd BFun^re ua ouis t-u Xbu ou 'tbidiui uoiai^od ira
�por lo menos en la forma en qu^ nos lo pre^entan lo^ autores que
citamos, es muy simple, hasta hacernos presumir que haya sufrido
Es de suponer que las vocales a, i, u correspondan a vocales
idénticas en protoamerindio {si es que tal forma ha existido alguna
vea), mientras que las e y o y amana sean contracciones de dipton^os
al menos un ejemplo de la o amerindia convertida en u yámana.
La ó del yámana (II. cuando es primitiva (v. supral, podría repre
sentar una vocal reducida ya en protoamerindio. Como no consta
que el yámana tenga vocales larga salvo cu posición especial, donde
la cantidad larga ca dcliida a la naturaleza de la llalla, zejtlín ze lia
dicho 121, no vale la pena ocuparme, aquí del modo como e hoyan
desarrollado vocal o ori^inalmente largas, como las vemos en nali uatl
bien en yámana, lo que es muy incierto, deben haherse ahreviado en
sílabas trahadas, puesto que apenas hay ejemplos de vocales largas
en esa posición.
Hay muchísimos ejemplos de síncopa de vocales en cualquier
en akair-kona (de nkai(a)ntfaj-kona) "apoyar" (véase arriba!, etc.
hn general, la sincopa, que de lie ser causada por reducción de la
1 I1 'rl 1 t" '1 1't i"I""r1 1.y •'
7
sanies las formas citadas por Heslermann (HIP 162 y en otra parte),
a saber: ha-kutan "yo digo, hablo", frente a hni kitlnna "yo digo,
hablo"; en el primer caso se trata de una forma aglutinada, com
puesta por un prefijo personal y un teína verbal, mientras que en el
segundo tenemos dos palabras "independientes. Es fácil comprender
la reducción silábica en semejantes casos, porque las formas aglutisoio acento torneo. Eor ello, la smcotia es mas o menos regular en
muchos idiomas amerindios, en casos de aglutinación o composición.
l^as turnias sincopadas uesempenan una parte importante en la morfología yámana.
Recurriendo a las consonantes, advertimos que a la triple serie
de oclusivas y de ciertas otras consonantes, a saber, de las consonantes
simples (tenes, mediae), aspiradas y glolali^adas (enfáticas, fuertes),
tan característica del quechua y tlel aimara, tan sólo corresponde en
yámaua una tínica serie. De tal modo, a los sonidos k, k , V del
protoamerindio prohahlcmente corresponde sólo la k del yámana,
por lo menos en cuanto se puede suponer que no hay distinción
foiiétnica entre k y g en esta lengua. También a las q, q y q' (esto
(3) Lo mi^mo puede decirse do la e v olma vocales' breves, emplead*
in?
(2) En realidad lia y algunos caaos de vocal larga en sil aira icubuJik dan
" cual (en tule, vocee se podrí, hacer oso del gui^n sobrer^ )1
de vocal breve en sílaba libre, donde se irata quizá, de pírdids del en
�>JJ
ub
iíi i! • 4uaapaiiu -^iui.iua^a v¡ity¡iiiu a 410 vuovi ap E4Eja oaou euubu
-joijb bj inbfi ae4EUopuani upipod 'uij ug '{Xiau eiujoj ej Bp saSpugj
seuuetu 8EIÍJB ap aiaadea eijata ' ¡ j,¿j, g 'jns jap oiaajcip) xpu X
ap opej JB g69^ g ^.me jap ojaapip) i^jv^uoa ^nííe,, (sg) muís
sot ap Bardn ubi 'eaHUEUosuoa eiauBiuaijE bj ap sojdtuafa oiuo'-j
ABtj anb bj ap '1 a ap o 'i a 1 ap BAiiiuiiad uopiuuaijB euii jauodns
anb souiauai bB!3Bxani auui Bas biibj^ bt anb souam ^ * (-g) sarfpug
jod opep 'i^ia b aiua^j 'isBqauoaM ?^a ouai] o^sao jap oíaajBijj ja
*(69f ni sjaddog iin^^as 'ssinopy -sa^ied sbjio na '^bjioa,, ujnp eujai
-jb anb soj 110a 'iiJBpo4 jaaBij^ ujo¡n gans jap oiaajBip) ((4Bjjoi)t "P^p
bjjej^ sun b aipp as BiauBu.ioijE bj anb ua soasa soj ajaecle "bubiubX
na m\qy o boijf3oa BiauEiujip ap sojdtuafa soijanm Xeij o\[
•^f fjbuiib jap ejadse jeinin^ bj b a;ua;puod
jap nSu.JAOJd anl> ^auodns ajqBuozBJ ea oaad 'ojeja sa ou bubuieX
y bj ap uajjijo jg -X a ai eajBaoAjuias sej ap asaenuijE apand onisiui
oj X '(j) (..jqop uaáiao un u ej X 7 bj uauai! u Bisuoa ou anbuiiBj
oipuuaiueoiojd ua so^ojyuB sopmos b japnodsaj^oa uaqop fu 'vi)
eajBsnu X (j '¡ <D sepiubg BEg -fs) jEiuap ejos buu X fs) jeiEjed
-aid aiuBjrcus ejos euu anb seto Xeij oaodtnei tu ' (f uoa oujiuEajaiui
ua) a bj onb sera anap ou SBpeaijjE sapiejBdajd sbj ap ojias sg
^Sotiuriji eX un3as je^oa btoi ap edoo
-uts bj ap apaaoad bubuibX jap (.^¿apiiop?,, i¡íwj i^ -a) -xiy uoiaeuiq
-uíoa E4BJ bj i |tiJBUioj,, T^a ^xainoa,, mih •^^ a) jienqeu ua 'ojdraafa
lod 'Bjjuanaua as anb odi| jap 'eBjiuzijeiqBj sajBiEjBd ap boíísbi Xsq
sbj auna eunSje uoiaui^sip Xbij ou aiib eX 'bubuibX jap y etosito
bj apuodsauoa enqaanb jap (sajejaA o sajotjaisod sajBiejnd sbj *sa
�Con estas breves noticias del sistema fonético del yámana, deja
remos el capítulo de la fonología para ocuparnos del estudio de la
formación de las palabras y de las varias categorías gramaticales.
FORMACIÓN DE PALABRAS
menos, ¿¡silábicos, mas bay algunos monosilábicos, v. gr. hox "huevo",
Ion "lengua"' (ef. tpiechna ñon "camino"). Tales voces provienen de
formas sincopadas, como nos lo dejan entrever los plurales kagu-n
"huevos", lanu'ii "lenguas". Los nombres disílabos que acaban en
(comp. el quechua t]'upn-j y el aimara hhupa-ka "rico, poderoso").
Los temas verbales, por otra parte, son casi siempre al menos diassn "buscar agua", afrr. "tomar", tila, "beber") o en -i (v. gr. iki "queasí como lodos los verbos en -agu, acerca de los cuales h ahí aremos
luego). Es de notar, sin embargo, que los verbos de lodos estos tres
tipos pueden sufrir alternancia de su vocal final al asumir diversas
formas modales y temporales así como en los derivados, v. gr.
hi-tag-it-miis "cuando doy", al lado de hi-tag-a-sin "cuando di", upuk-u
alguna cosa del fuego", etc. Kótese especialmente que la -11- entra en
vez de -a- ante el sufijo pretérito -da (véase abajo).
Algunos temas primitivos monosílabos, acabados en vocal, v. gr.
Pi1 f1
1
1
p
1
I
a
A
i
d
T
I
1
lf
1
r
P
1
1
n
1
f
d
ib
) r
p
n
1
b
1
1
rr
d
1
1
1
di
1 n
in
P
11
)
I e, j
m
1
ni
11
1
1 1
m
1
1
;
1
/
1
1
Ul
1
1 1
1
lj
1
1 i
I
1
V
1
pl
h
p
P
an
iL
al
1
i
I
m
1
1
b
1
d
1 ni m
lal
I
1 | dP
�TiqjBi np)*a0 tt oa o pura •,(. daii*>u
•v-jndm{ '(^^OT s3) alJí>nJ ^ apne^S -ínnr la,, u//j
:ltoraaadn9 Jas [a,, v-pfwjmqy o ouioa 'p^i'oj- e BáajjÍB as so^oa swjanjy
•oAiiBpadns aaaied 'sosb^ so^jo sotpntu na oraoa 'opijuaa ^a apuop
• (ocfijm ae^aA) t[omajdns ^as jan v-vndvtijj ' (tlopiaoa 'oaas,, ^i)^
"dttroa) (tnosaX ap opeen uifai[}, u^oi/oq ioA¡eed opijuas noa ^[^^Z'-L
V) li0P"!atl!:tI!1. ?3/-"/ou;JSí-oi" '(-l^q^tf,, ^p ap) .topaqaq,, i^-j^o
'(^jaaapoijo '-no,, njus-nti/ ap íp:9 y) itBO[ndiaB¡p so[n wmptMH-iniiKirui
' (FTI11 3PS^P '!TlB 3P,, '"/ífí/ 3P) ?llE 3P Bomiá^,, ttmvpu-t^n-wn^^gn
'?IIB aP 90P" lod-iyD-iuniígsf '(tlaafnni bub jbzjoj,, /ü(/í^ ap | (to.ia
-|npB,, i^-vivdi^ '(mapi 'sn¡) ^ofoj ea anb 'ofíwH ij^b-sw; ' (g) ¡tJafntn)(
dí/ij/ ^ í^-ííií/ í (.B(pB asüaA) uBaiiiBti((Bi[,, wnapwo-nmtu '(utos
-mu) ^eqanasa anb [a;, ojuaiupjaji^ '(0I:6 V) ^o^ndiaerp,, a-mmtitu
'(^bsbj^,, iJida^ ap) (tosej8n V'jjidvtf '(o^jOA 'vjmsn ap) (.spisoa
on nn^ sa^id,, ¡i^u-nmti o) o-niim ' (^oe,, mí^; ap) tiaiiiBi|ijq ^os
-oijpiA,, v-uioj "jS -a '([Bidrai^ud) sp- "íiij- '(^Ai^rpe A ¡euiinou) u'(a^uaSB ap ojijns 'iBDiraou) p[{v)- '(pidia^^Bd '[BAnafpBj • o'g
'(^oaoui,, vp;i ap) i4anbuaiB,, ?a-so/í '(lta;d,, viAnv^
ap) tl^na^B([ ap sp;ap!., i^-toj/ •lo-tnn^ 'fn^g) ltJnJop e^ú jbStij,,
anrauípuajij 'esea,, (^)-^. ^p) J-p^p m3 -a 'jj- '(ti- ap) j-
o-^
-ad,, Bíp-Í í (^) (¿) U9ouonbad Sofo ana;; anb,, m-^Syw¡pi liteuanbad
ujue^iEá o Baoq eun anaii otib,, v^-.i-ro.C 'iRquje osbím) uiapj 'njii^-rntg
'^nopinjop 'jiuuop je opie p 'jiuijop ajainb anb,, und-n^g 'tt2nnjop nía
epanb o 'Jtiujop apand ou uainb 'jiuuop n¡s^ duis-^^o 'j^ *a '^oai^
-nurmip) ^a- '(BOAjiisod) njw/- 'vnd- '(^) (OAiiFÍÍau) ouíí- O'J
: sajuainíhs boj asjejeuas ñapan d ^eunnon a^uain
-ajua^ajajd —naSiJo ap ou OJad— uopunj ap sofrjne soj ajiu^
•sajBtpaA owoa eajetmn
-on oiüE! nos eojja ap BonnSju anb eoAiiBAjjap Bofijns boj ap uaiuexa
un ap Btjnsaj uaiqtnex ^UBUJajqo^ anb soj,, ainarajB^ij '(mapiqi)
tieadianiJd soj., unizjpu-ia^o-innn^ ' (^aiuejiqeq 'upjaBiiqBq 'JCjiqETj,,
mmu ap) Hxisp bj na tiaimiTqeqn amainjaiaiq ^.9ZI* Vi ttBJjaR BI
ap (^aÁaj boj),, upipu-w-njniu v-tsn 'Xñ -a 'soqaaA noa naiquiei jbsh
uapand as '(BJjm -a) sajqraou soj b sop^Saj^B 'i^u- 'a- soAtjBAiiap boj
jsy •Bjainbjcna OAijnBieqns mi o rao o ^asjBsn apand ouinuai jbj ib)
aHopueuTjaap '(OApiuEjni o) jkjj^ ajqraon oraoa asausn apand oq^oA
Bpea tsy 'aja '(taafmn A opijera 'efajed,, A ^aejESEa,, n^nj-wra 'ituojini
-^op sa,, o ltupjiuijop,, (tiíajanb,, run^ A ¡tJiiiiJop,, vifg ap) iun^-rr>ig
'(oqaaA) tja[d op ^anra jiis^a 'jbabjj^ A (ajqraon) (1jard ap biubto,,
�feí-n "lo graso" (1) ; toia-tas "echando en buen orden" (de wia "estar
acostado"! (2), woH-tiis "bonito" (de la raía en ivol, t^dia "muy",
ma-wól "bien, perfectamente") (3), mu^ata-tas na "varón lleno de fe"
(A 5:6), yoi-das "melindroso, dengoso" (de yai "garganta, gola", ya
"boca").
4." -s(a), -s(i), -l(i), cuyo significado parece ser preferentemente
diminutivo; v. gr, dapo-s "tetas" (cf. ^tipóla "mamar"), pillu-i "hijos
o hijas del que ha sido muerto, huérfanos", lapó-s "concha" (cf.
ci-lapiisa-na "botón", literalmente "lo que es (como) concha"), te/Zo-s
"que tiene mal de ojo" (sentida peyorativo) ; quizá también en yd-s
"mano" y otras voces de etimología menos clara; mokas "hermano
menor" (comp. haua-makusi-n "mi hermano menor"; probablemente
referible a niaku "hijo", aunque con vocal larga: en A 9:17 haua
maku-s Sal traduce "Sanio hermano", vocativo), hani-s "follaje de la
haya fueguina"; dapi>-l "caito o punta de hongo parecida a teta"
(v. snpra dapit-i "teta"), óko-li "choza o casa para nidos" (dfcd-r
"casa") (4).
5.
-sfn, -sí, -mas (?), que son sufijos de nombres verbales, v. gr.
iikósa "el estar durmiendo" (de dfca "dormir") ; tales sufijos se
emplean, particularmente, en los modos subordinados del verbo, según
Algunos de los sufijos enumerados tienen claras analogías en otros
idiomas amerindios, tln primer lugar, el sufijo -ki nos recuerda al
sufijo, casi idéntico, del esquimal, -q(i), que caracteriza el llamado
-c en formas que señalan al agente, v. gr. tlatzun-qui "sastre" (de
tzoma, tzuma "coser"), tlapix-qui "guardián" í de tlapia, Ótlapix
"guardar"|, alaua-c "resbaloso" (de ít/an "resbalar"], etc. También
el quechua -q (-}), en q'apa-q fq'apa-jj "rico, poderoso", rurn-q
(rnra-j) "el que hace", "creador" (de rara^ "hacer"), que es típica
mente nominal o participial, y a menucio expresa el agente, se ofrece
tienen ínteres particular: se obtienen intercalando el elemento nega
tivo -una-, como en f agu-fina-fí fíat no doy, no soy el que da (H 66).
lLsa forma, también en cuanto a su significa do, corresponde al que
chua -nna-q, por ejemplo en t:hurí-nna-q "que no tiene hijos". Tam
bién en esquimal tenemos un sufijo análogo, v. gr. qissu-i-nna-q "sólo
(Í) Nótese ,lnt -iikin es considerado articulo por Bridgee (B1 55).
(2) "Iving still. nirely, orcteriy" (B).
(i) No oí seguro (pie. lodo infijo -ii puedu identifirar ron ct citado; u^áo-ii ^uno lolo"
pudiera ser diminutivo, mientras lo función pare diferente en yumo-íi-fnij "gente^
td. yumiMifl "'yómuna, yugón").
(5) El cual, sin embargo, no le monenua en todo nominativo.
�lo
i¡-mm
IIUSA
d noitíuiafB oí
^ o,¡L
"(S)
^UBJ]
J). .Bip ">[„ ^
^p
ny '(sa| O.F
io".i
¡níiü
;.,opB IHOO B JBJS3,, oía
uap,,
P } J p '!•
I3A,, O^)^ 3P) i? lu i'.Oíi iipw
I' ,p.,S ^ aaBq
•A ' OJFp OO^ od •
"" •*"<•
las un n.a n
, •!•
Bja
>^U
.smfo/p^
'ofr'II os>jaa
•0111.i.tub
BJII ^I
T3 ua oiuoo ^OATfRoam ^puna^ uoa ut^uajaTaju ^p opBsn *"í^a^ oipu^-iauii^
ofijns [.) wo^ 'aju^iujiuapiAa 'ituoi^^^aj as osea jatnbpuia ua oaa^
V
•(^..oidani "opiíiiijauT 'oa.io^,, idri¡ 'tluioa) OA^^oaui opyiuas ^Juai ajajod
iLjaira5, n.Z-vdnj oqaaA \a ua i (tlJana,, nÁvdnj) ^_oiiiu mi omoa asopuea^
uB,, 'Btn-'o^-nAvdnf *a^ *A 'ojn^a oaod opi^as un ua taXisa^uaui^is boj uhiou as sapjqJ^A boCijub soitlo^d boj ojjug
•oAiitt^au opom ¡ap jBjqer|
pt Bopiaa^jo nejas floplniara bbM -^^anq '.laej^,, vds ap opBI p 'í(JBa
•ubjjk,, iii/w 'd^ 'a 'BAijn.ujd o BAriBi^au upiaunj auoii uairpuci 'oíianj
soni aj e i-B j i Tena íap ^o^ua^ajil ra o a osn ns ap a^jeiiB 'u* inaoA B^
*wJp,, H'^vt ap opB] |B *4lsap ou,, w¡-i-iii>i iy¡n "JÜ 'A 'sfaiiüSou sem.ioj
ua 'Gicluiafa aod 'esn a^ 'i t? oiuena uir ' (t1) sotclo^d boíiiiib sor uoa
jaA anb uauaq b[>b oaad 'jBqjoA oiaadee [a noa uopB[aj jauai uap
-and seibo isBpBuoiauaui eí '(n- 'í- <v-) BBaiiRniaj sa^auA bbj aBjiii[aut
uaqap ou Hopa ajju^ -soqjaA bojío ap bá 'sajqtaou ap eas bá 'eot|j3A
ubuijoj 'sa oisa 'sa^uqjaA uos soAiiBAiiap sofijtiH soj ap bjjo.íbui wj
'iiv^aiow iyj-^-wawu jibui|bu i^BÜjinjoq,, s-rnSii/a
'ltBaotn5, s-vdw enqaanb -j^ 'a 'opBiuasajdaJ Bisa uaiqtnBi ofijus otiisim
\<a iiTtnqeu A Bnqaatib ug •() oiaajjoa so ib '(^ioi eg) tt<^^rp<I P
OAanq,, í-uní jbiij souiBijpod jn[BanlB p ug -oAiinuimip aiuamBj
-p sa opimas p mbu Sujbjíoi[ (p no),, ^^zmaa (>[ na),, v-ndw '{o
bubiub^ p anb zibj Biusini bj ap amauíamaprAa '(8001 ¡^) B^raaa ap
BtUBasa o oiía^pad,, s-f>dn '(S) (96 K^ mapi ^vj bubuib^) i^QZ tí>
uojopBziiB,, s-a^yny -jS a '-aia 'soipsuam ap sajipnou u^ unraoa 'euo pp
(I)s- ffíj"^ I3 somaJtraopcani jbSoi jampid ng -sBUBaijamn sen^aoj bb[
na SBppjBdsa sBi^opmB jB|[Bq opand os soAiinniímp sofijns bo^ med
uoiquiBj, oaimap! ua^uo BSuai * 10^8 r3 "A) ^3P; '^-"I 3P "VI I" 'Ios..
ií-ujj/ na o|diuafa jod 'buo u- bj anb appqoad sg *oAi)Bpadus uaiquiei
sa opBaijm^is p apuop l[tJoÁBin p,, u-Tu-unjwq ua - Biiqoanb p JBip
b souiBA opg -oTpuTJaniB no unutoa ^noi sa puiniou u- f¡jns jg
�la mism^ raíz que el verbo ^ubstantivo estar , en amerindio, ka—
hay, no obstante, lenguas en que expresa movimiento, lo que parece
caracterizar el sufijo yámana.
-ta {en general precedido de la vocal -ft-) es un formativo definidamente transitivo, que a veces toma el significado del verbo inde
pendiente ata "tomar", con el que parece identificarlo Bridges (1).
En general, se puede decir que este sufijo expresa la idea de "hacer
uso de", como en íimba-ta "agarrar con omba" (especie de arpón),
gai-a-ta "agarrar, tomar" (de gai "lanza, arpón", etc.), kipa-ta "come
ter adulterio" (de hipa "mujer"), pero también se usa en varios
sentidos transitivos, en función a menudo poco distinta, v, gr. ili-ta
"alcanzar, tomar" [ili-na "tocar"), apa-ta "traer, buscar" {apa, del
mismo significado). Del sentido transitivo se debe distinguir algunos
intransitivos, como en bla-ta "salirse" (agua; comp. ola "beber"),
hatian g-wia-ta "está acostado aquí" (de uña "estar acostado, echado";
cf. cou el transittvo-causativo uña-ka "cortar, echar", etc.). Aunque la
duda es de orden secundario en estas lenguas, no obstante sería más
propio diferenciar el -tn transitivo y el -ta intransitivo (2). En cierto
y náhuatl; compárense arauaco a-murri-da "engañar", al lado de
murri-ga "ser falso" (intransitivo), náhuatl cac-tia "poner zapatos",
de cac-tli "zapato". En el primer idioma el -ta (-da) transitivo co
rresponde a menudo al -ka f-ga) intransitivo, según sucede con los
suiijos liomolooos ti el y amana, aunque cotí esta ultima lengua no baya
ninguna analogía desde el punto de vista semasiológico.
-no. Si el sufijo -ta es preferentemente transitivo, el sufijo -n
es claramente intransitivo, aumrue también atiui bav ciemplos de
sentidos desviados o menos claros, como en ifí-ua "locar, palpar con
la mano" (cf. supra ili-ta "alcanzar"). Generalmente, con este sufijo
se expresa "estar" o "hacerse", v. gr. i¿a-na "helarse el suelo" (de iéa
"hielo"), uuru-na-sin "creciendo" (A 6:1; literalmente haciéndose
muchos", de wuru "mucho"), yamana-na "vivir" (LA 18; de yamana
"hombre, yámana"), c-kipa-na "liacer el trabajo de una mujer" (de
kipa "mujer"; comp. con el transitivo kipa-ta, mencionado arriba),
c-kina-nti "adiestrarse en la disciplina de kina". En el verbo kua-na
"ir, pasar bacía el oeste" (ku-ola "ir hacia el oeste para beber"), se
percibe un sentido más concreto, sin que pueda afirmarse que sea
el primitivo ("ir"). El significado es a menudo nominal, v. gr. en
yama-na "yámana" (cf. yama-U, yama-lim "gente"), uda-na "hombre
no iniciado (literalmente estado de bombre en lo futuro", -lea-, de
*ua-ivu-na), así como en ci-!apüsa-na "botón". Este sufijo se combina
con -ta, por ejemplo, en simo-na-ta "derretirse, hacerse agua" (de
ti) Por ejemplo en apug-a-ta "lomar algo del fuego" (de u^ufeu "cocer"), lug-n-fa
(2) Hay nn elemento homófono, modo en el mi^ño sen^ido, en algnnog de loa idioma!
llamados chibeha, en el noroste da la América meridional.
�"(BiS^ojooixaj ap ojnjriÍBa ja ^be^a) jjuouí uo
slJBp?, opeaijiiiSia nn ap opuo^jBd '[toia6itu ja n JRp,, oruoa n^vimiu
jBarjdxa optunmoAe hm^h oii o.iad ' ((íJBit)3jd,, vumu ap) ^opBisajd jjp
-ocl^ n^f-mwtu ua oiuoa 'sojbja sonara soxio u^iquwj A^i] isojiiraoiaüjai
a^uaniBmijnj ubibo sopiiuas sop sois^ '(uJrpuaq 'ieiimaoj,, dj^-stkí-i
•ja) it3sjBinaAaj:M vj-n^^sod edbuib^ na opBÍajjaj ejjbij a^ szmb anh
I \tíís •tot' 3P) aBj3(Irnoj5! -nj-tubso^^ '^op^iuas jbib^,, -vAi} ap opB[
[b 'tiaBjB]n39;j 'ii3[-vAi'i "Já 'a ^oAiiBooui-Oün^nB^sui n3iqmBi Ba -w^.
BnÜa^j B4sa n^ 's.oui9tni is b ^3A5^ -iia-n^j ~aS 'A 'Bnijoanb na SBi^ojetre
¿t{ opimas aj^a n^ -343 ' í^j.mna.T,, ?d?^ ap) (|otuaini n EJrcd Jinn^j,,
n$-v-&diij l(vssv apj ltorasiui ib Bjiid boSb jbj¡i 'abdiijí:en rtS n v
* (^jBinsnb,, 1^1 ap l uoiuseui ib ejcd {[üijjb nn) jcni3iibH nS-n-pfi
ua "JÜ 'A 'ltoni8ini ib B^nd oSp jaaeq,, batjtuiíis ^iuainjEjanag •soipin
01HE4 an^í; (dj- -duioa i-u- ap opipaaaad ^ujuuBin^aa inS-) n^• ;>4uauiBuBtf o oiiauTii ^injatip l}od^^iii-iii-'<)itis iBiunibaa ja no a x&i
•Bdmoa Biipod 'o^^nqiiia nis 'n^-u-Yp RntiniBÁ ja) jBnnnbaa jap -S-n^otijii^ ja oiiioa 'oAi4aadaap b^b aiib Jiuinsajd ouBsaaau sa ou o ^ad
'ojju4sa nttíraap Bojdmafa sonnáj^ u^ 'aia '^ais.iBinaAa.1,, ni-n^od aia
-BÍí jb jbjb35! nj'Oindii] ' (([jtuijopt! -^^o ap) (iopn3inuap o opnniop
.iBísa,, nj-u^o -iÉ a 'noiaunj njcja nía soqjoA bouliSjb na bju^ij nj•openotaBjaj ainamBApisod Sfiu ^sa '(^JaA,,
-na/j ap) sia]uauqBi3¡jj3dnei aaA1? -ij-h:ij '(itJBA3jj;l -vdv ap) ltJBAajj
B jBZii^nioa^ jj-i/ ua -JÜ 'A 'Bnqaaiib jap jj- OAijBOauí-oanBjuB^sui
ofijng [j ojad •iy- pEmpn ofijnB ja npijBjBdiuoa imi h Bisajd as
'[biiijoj bisja ap U4und nn apsaQ 'lto^jB ap (n^wo) ofouBni un JBmoj
Á 39jB4UBAaj!¡ uuii'oqtuo-^wf 'iS -a -31B3 un^ opBiiopRjaj jbjso aaojBd
vmj- oj-ijus ra mbjjui -a) iiopet803B jap uuianad,, esajdxa anb jbij
-txiiB ja jas apand t*i- anb oitíand 'uopiaamjoj>B oniu mi omoa Jirmcnr,,
atj-odnp na nart|inB4 niuasaid as ofijns a^a ¡9 osopnp s^ -^.jnijBs 'jbj
-oa., tiüti ap) ^íbjo onma jBtuanjj,, vi^riSv ^sojbÜiij sojjba na Jtnuctp
m)-ii¡fg na ocuoa 'BauEinnieni o spidmn-uatut noiaaB BU^i9ap wjj•ejBja sonara npiaunj anap ([tBiai,,
s-gdup ap) íipjbuibhim vj-gdup na cuad í (^Jiuuop,, v^g ap) f¡04nani
-bubb -iiiiiJOjí,, ot^iij-m¡g ua o^iiBjna o oAiiunjap opijuas auaij vj*u3oUO üj|o anai 4 Bpnp ms opuop
'(ItBfi9EA uun. o o.íoq nn oiitos 'biuíb oji oaod nn janat,, vft^uinf-njgd
'^osoiatijj 'buziaojj u^aojj,, u^-n/gq •diuoa) uojjj.ipod 'Opnüjq,, vui-vjnd
OAjiaípp ja ua 34ua^ajtp -ínuí sa isy -^piiuas so.no 'nau[iiiB4 '^eij oiad
li(B3ofJ bj ap noiaaBM ap opeaijin^is ja JiJaiínfi Bjaipnd anb oj *((iJBni
-1,, w utja 'draoa) 4¡jamoa!5 mu^ato a juiapi 'vA-nX 'ja) ^aapjotu,,
mwtiX aoqvu boj ua Rsn as aub ap oq^aij ja 'oiaduia -ojqBion s^
•jBn^aB Bao da bj ua opiuauaJajiji uaiq ajniuas un auaii oaoduiB4 uui•j-oja 'itua BiBiA bj jbIij Mrjtiu,j Ba^pr.ia bP anb
u^iaonpnJi bj ap ejjnaaJ ou oppuas a^a *jL(ofo,. w/^ai ap) vj-ou-3)]3j-st
ua o Jad "tio4nBau¡ j^s b ^"^TI ^i-vtMtÜi^.ii ua apaane ouisitu o^j
•(81 VI 'J) ^Ai4Boaui op^nas un Boraujiajod anb boj ua '(auarij
' 11(BtiífRM dwijs
�Hay también prefijos verbales. Los más importantes entre ellos
son f- y ^(ij-, que tienen funeiones semejantes o idénticas. En el yémana actual, según las reseñas de Bridges, expresan que la acción
verbal se efectúa con carácter general sin que sea limitada en cuanto
a lugar, tiempo n objeto, Como en tn-teki (de t'-leki) "ver en algún
lugar, o en cualquier tiempo, o ver alguna cosa en general", t-uteki
"mostrar en cualquier lugar, etc., o cualquier cosa", c-kipana "hacer
I en general) el trabajo de una mujer". En suma, parece tener la
función de los prefijos náhuatl fe- "a alguien" y fin- "alguna cosa",
v. gr. ttti-r.hihua "hacer alguna cosa".
Tanto en alacaluf, como en tebuelclte, hallamos prefijos seme
jantes y, según parece, con sentido similar, vale decir, para expresar
lo indeterminado. Tal es el easo del alacaluf ti'Ühwr "oír", t-ikyaus
"parir" (cf. ikyau-t "pequeño"! (1) : ona Xalpen t-ahanh "Xalpen
destruye (los hombres!", Xalpen te. wakenen "Xalpen exige (carne)";
tehuelclie propio t-kole-shco "coser", t-yo-sheo "oír" (la mayoría de
los verbos transitivos del tehuelclie comienzan por f-). Nótense tam
bién loa nombres de las partes del cuerpo, como el alacaluf te-lkaolo
"oreja" (cf. ti-lskior "oír"!, te-rrkof "cabello", fe-rrwa "mano", ci-llak
"corazón", ce-regdi "diente" (21, que podrían traducirse por "oreja
de alguien", etc.
T- también se usa en compuestos nominales en yámana, v. gr.
t-u>iaka "hacha" (instrumento para derribar, cortar árboles, miaka),
t-iinga "vasija para achicar, tirar agua o cualquier líquido" (de dnga
"achicar, tirar agua", etc.). Del nombre t-iinga se puede formar de
nuevo el verbo indefinido ts-tonga (= t'tónga) "tirar algún líquido
con el tonga".
Aparte de los prefijos modales, de los que trataremos en otra
parte, el yámana posee otros prefijos verbales en gran número, de
los que sólo vamos a mencionar los siguientes: mota-, wóla-, y el cau
sativo w-,
mofa- (con las variantes mdf- y mdtai-) expresa movimiento, es
pecialmente hacia el este (3!, v. gr. mofa-meara "ir (hacia el este)
para tomar un pedazo de pescado cocido", mofa-mata, ídem, "bus
cando conchas , mota-mea, ídem, para pescar {4) •
wola- (wól-, etc.) significa "completamente", v. gr.
"hacer todo" (de ivostagu "hacer"), hau-itfkir haia ko-wolai"mis orejas están (completamente! tapadas con polvo", del verbo
simple yoru (B2), wól-opasun "catar bien enterado", de opasana "estar
Entre estos prefijos hay que fijarse particularmente en el se
gundo, mola-, que también vamos a tratar en el capítulo de lexico-
(1) v. Skoussebu, en Ámet. Ánihr^ vot. 15, píes. 605 y úfí.
�mbjuijii,, it[ti8-o u> -j
•(,,""I ^Y P) "-"""I <
o 'ajjou p Xntu BEpanjts SBnSua¡ ua puopaajtp oftjajd onisiia pp
uppmij Hinsiui B[ Bjjuanaua as anb ap oqaaq p ajqBjou Anuí sg
•^(n.^m/-) japae (-n- lepuiiSas) jaa^q (-3) uainiíp
b (^n- Bjaunjd^ jBsiiB^ ainanrTBja^T^ ^J^manb •—uam^p b— ¿aaBii
ní¡nd-n~n-} ua omoa ^eubihb^Í ua soAji^siiBa BoCyajd sajqop uBijuanana
as uaiqure^ •[isiiqsu EjnjBjairj e{ ua opnuaiu
^nin een as esom
•adsaj upronaojmijjia ap odp aisg "¡^^^q,, vn^up aplrais buijoj B[ b
apAinba anb oj 'tijaaBq aa^q asf, otjtm¡rq^-oiu "^S -a '(-ui- BUBtne^
na "ja) -om OAraayaj ofijajd p bbui oaiiesubd oqjaA un uoa buijoj
as anb l|jBnqBu pp ¡EpuajaAa-i uopaiuisuoa BpBUiBj| b^ noa a^uatu
-BpBido^dB saín aejnjBduioa apand upiaanj^.suoa B^sa 'so[dtuafa so( ap
aXnpuoo as oino^ (^^:01 V) ltaIB0 f"™1^ aHaílBll —¿ouistur n b—
f-nt-J oenaa p,5 aiuauípaai^ 'ttsaíd sns b aeopuBquaap,, apn^anvdnj
-íiju-tíj-oj/ wdn-Xmvif '(^:¿ y) h.k>a (-mu-) asjaa^q (-uj-) psnBa p!(
ajuaro[Bja(n) ^(inBqBjqy ajprd OJisanu b) opajEdn (sotq),, api^aj
-nm-nj-p^ \^-mu-) jbsbj as^aasq (-m) nam^p e jBsnB-a ,, ainanqBaaj^}
l(Bjambpna jafnm un uoa asifiSB^ uainS[B b jaa^q^ n^u^-mu-'n] :übj^
-9U[j O^ sainam^s sojdmafa so^ •() Bfajdnioa aiuauíBjapBp^aA Bapi
^un 'itouisini ib Bi^d o'ñ ^e jajeq ^uos^ad eno e jaaBqn ouioa aquasap
saSpijg anb 'piaadsa upiaunj üun JBsajdxa BJEd uaun as '-tiuí L -nj
'aofipjd sop Bo^sa 'BBinapy • |lsJBJiua jaaeq,, tagtu-n ap ' (¿) t¡vsoo
mdo^d 7ts -fejiua ^aaBir^ o jBjiua asjaaBqt9 aiuau^Bja^rj s160J3uapB
o^[e 3aBJiI5 ioqui-11-tu 'itBsoa Bun^p jbjibotu1! ijpj-n-3 -i^ •& '-iu .í -;
sofija-id eo] uoa opiun fijjuanaua ae BaaaA BBqanM -aia ^aB-rejuan
E^sa jsy oqjJA pp o;afnB p sa o anb aiua^B un BiaBq (tt^aA,, -a q)
[BqiaA nopaB B{ a^uip 'íttJaAi9 jjpj ap) ^JBJ^eoni 'jaA jaa^q,, í^aj-n
na Ojduiaf joíI '-jí B[ o^od 'bubiuB^Í na -1 ap uopunj B[ somaaouoa
Of^ *Ba[nuoBjad sofipjd jo<1 sopBsajdxa p^auaS ua ''aja 'oq^aA pp
ojafqo n ojafiiB p eubi¡ [nqJOA uopaB B[ iiSijjp ap nopunj b[ auaij
'sojBp sos^a ug • | ^} ¡uvowaJip [ofijui o) ofifajd ap ouuupj p noa
inbB soiua^BnSpap aub insandaiuB [b^oa ap odii p buiiSjb Bpnp ais
aaauajjod '(uiapi 'ivf-n op opi!| jb '^.iBuianb,, _i;y.i -j3 -a) -í ojbj ofrpjd
p OTO03 'BUBIHBÍ pp ajUBUCldlUC BB.U OÍIJ^^d p 83 ([) (OAIJBIO^Íad
o OAijBAi^d -dn '-n pp ajuauiRso^ti^u asjBiedas aqap anb) -n
ltuaiq ^B¡qBq,t voiopjan '(^iaqns^ )/biu) Hua¡q aejijuas,, pmu-]an '(^.^
-BqBJi 'jajaq,, m¿iip ap) ^aiuaraBsopnpina opBfEqBjj,, ijiym^a-opjan
ua o^dinafa ^od '-jan(y) pBngBu p Ep^anoa^ osn i buijoj ng BJ3oI
�sea en el cuna {Panamá), donde mena o- y en el Ka gal) a (Colombia).
donde la forma es u-, tal como en y aman a. Así se dice en cuna o-takke
"mostrar, hacer ver" (de takke "ver"; comp. con yámana. ii-ieki, de
te-ki, v. arriba) (1) y en Kagaba u-í/m "traer", lit. "hacer venir"),
(de nasi "venir"). Por eso no cabe duda de que tenemos aquí un
prefijo antiquísimo, cuya forma original debe haber sido o-, usado
en un sentido igualmente antiguo.
Rasgos de infijos direccionales se hallan también en la flexión
verbal, según oportunamente veremos.
MORFOLOGÍA
Estudiando las flexiones de esta lengua —o aglutinaciones, si se
prefiere llamarlas así— se nos manifiestan muchos elementos y cons
trucciones con loa que hay determinadas analogías en varios otros
idiomas indo ame rica nos. En la flexión del nombre se advierte, en
primer lugar, que el yámana no expresa, a menudo, el plural de
nombres inanimados, v. gr. Icila ojo y ojos , aritf concha y con—
chas". Esto es regla en náhuatl, v. gr. ptttla-tl "estera" o "esteras"(2).
Del mismo modo, los nombres animados, cuando se usan con
ciertos significados colectivos, se ponen en singular, v. gr. ya-m ana
"los yámana"; así, por ejemplo, (en el sentido "pueblo, gente") kónde
we kutandara yaman-upni "y hablando ellos al pueblo" (A 4:1) (3).
En los casos en que se agrega una voz atributiva, que exprese número,
el nombre se pone en singular, de rigurosa conformidad con muchos
otros idiomas amerindios (por ejemplo el guaraní), v. gr. woru yamana uiorasin "muchos de los que habían oído" (A 4:4), y lo mismo
en la traducción de la Escritura por Bridges, cuando usa numerales
yámana o ingleses: thanz nd y amana ^mil personas s (A 2:41). Hav
también otra palabra que no agrega un sufijo plural, a saber yainali
o yamtdim "gente, pueblo", y que se usa lambién para designar la
nación yámana (y después por extensión "gente, pueblo" en general,
en las traducciones de Bridges), sin que pueda afirmarse que esta
palabra tenga forma singular o plural, v. gr. yamalim'ndagia "por
can a del pueblo" {A 4:21), yamali "las gentes" (A 4:25, donde no
e estrictamente colectivo). En el uso idioma tico, empero, es un ver
(1)
No inn Ui
!<• la
la ro.
cion debn tener
<2) v M
t)
1
Ro a
verbal sea tdent l. en ambo* id
ripen común Par a las tnoxi'
lo de loxiculopia
k udia .¿ramcU r-Dfe* del idiomtJ me^eono (M exjco
Ocurr'ele m.sm. en
que
teki
93 ), pig*
ik iku lo. u ksíka peka ,,t loa Peigan , etc ,
Blackfoot (t^aitima^-^V^h Ka n. Aaderl Akad
Wat fe, A mu., Afd laiíerk a i^ vol 41), pag
p, n opro
— 212 —
�- eiz -•(ot 'tq
"I^Va M>^r ••"!) 969 •í!'l 'Z
j
{
IMjBnp retBJnj ^iimpí ou nípanti [3 <^)
"l<™ma "•"i' ^ng) 96S "B?d Vi "J™" -raínnSut^ unipu^ un^iJaiuj' ¡o jfDS^puDH a (EJ
•(tit a i^ Pp D^8|"rpi pu- 'm vT "o^pu- (i)
^mn^d o -injnKiiii omos jípuaju q:p as
•".WS iao P 1' JnnnnJSiop jraijip m opam omiim pa (p
ÍKt ,{>} ..^^PS I
'sFmt^inbijnF oo^ s^p^^i.^ ^BHIJ01 BBt ^n^i ^^n^piA9 b^
•B^nopanfuoo 9B[ jbirji jb 'ofoqo seta 38B^,i 'B^nop^n^isao^ ^i eo^d
-ra^fa bojío BJüd S ^gg y-j) t(p noo ueiji onL fiO[ Á Ojp^j,, -uoropu-en^
'• oinaiiijiT^ oro mat^ to na o v o omo bubih^ ^ u ^j ti o obb otii^toi
13 '(Sjop^p •reSni P 3BB^a iq^ni^a ja bjbj -(^,) (t^jpBiJ,, D^u^
3P) (Blofíll a ^jpB(lH iiiwv^ojC Btupanb ja ua a.\ as ouioa ^sainaip
-nadap sus uoa oiunf —¡bu os jad oJdmais sa aní)^—- ajcjmou aisa a^nj;
^Oí as aikl^ na odiu^ un ouis ^oBi^ajBB as aiil^ J^ ajiímou fap iBjTiTd o
pnp un on uüsajdio sotijns no^jip j^na ^j unSos -SBn^^noj ^ejsa snpoi
na EpBsn nppanj]uoa ej sa sajaj.u¡ sbui miB ag '(g) a;uaiiiR|os jBop
jap ou^is ja sa iju- otiiiis ja ^fubiub^ ua ivii¿- uoa apaaiis anb oí u
ai uaui'B Jj o j b [ib b5jrajo^j ua o jad * sa jattiiu su 9 í/ii^diu ^yu 'jb a piibiu
-bá p Bjud uoJRip as anb scj b saiuetamas eanopaiuisuoa ua bhm as
'jtuujd 'ijw- ;i[o^|iLi|a ug ooijBisBoajnd ua uaiqiuBi FJiuauaua as jbiu ja
'vttu- Btujaaub ja Á wmi¡u- jFjnjd ofijns jo ojjuo Ezuiftaiuas fj ajijüiou
sg •saiUBSOJaiiii amaiujFiaadaa nos 'Fpiuajrd ap sojijinou ap sboiíbij
-3l3B.iBa uaaaJBd anb *-nju- ua sbiujoj BB^ -((bojoábiu sommuaij siui,,
UBtupti-upio 'ítsofoj boj,, w)iupv-ii¡nsnj '(^oAanij,, ^pi/ ap) (t9OA3nqw
u-iiííbij -j^ "A 'sopBuijua sajcjmou FJttd (^| ("aja 'uoíopu-) itum¡v-aaij iuií7 u-itpin ap) ibBaJo,ímn soucnuaij aoji 9jiH wpw-íiynp '(í(^toj(,
P¡dsii¡ ap) ([sohu sop boj,, intf-iyi^n; '(sj 'ví.tntt^ ap) ^sbjjiiboo sop,,
tod'ift \ufiajd sop,, tad'Uiítnm^ "J^ 'a 'pBpiJFjn^ai Jouaui uoa ti trina boj d
as Bofijns sojiq -gop^uituB sajtjuiou bouii^jf noa opesn '(spu-) iojWit ^sajomou boj ap a^jBd jo^{uai bi noa sopBBU F-w/- ^ •/• soiububa
sbj uoa '(bjjui *a iteop,, Faij¡u^is ajuarabubui^ijo aub ojnaraaja) iíxínos ajqraou ja ua soptran saj^up sofijus so^ -(6St ^HJ V3A PP
uojxajj bj ua ojpa opcsn 'ywijj un uaiqui^j Bjuana uuFuuoigajj
aúbunF 'aoJauínu sop sosa Fiuoipi ajea auatj^ 'sajBJitjd A eajraip eoftjtie
eojap^pjaA uaiqurej bsu Buerac^ ja 'p^piAijoajoa UBeaidxa saaaA bbj ap
buoÍCbui bj anb 'eapurmon ajuaraBJnd sojnaraaja eojsa ap ajaedy
'ltajBa,, uji ap 'muny-nj_iH epsd
-ooutB on bulioj '(tlajea jap,, umpjf -p ív^m-Duinpnj p) ajsa jap
ajua3,, vprútunpfi •^$ -\ 'eajBiqaaApF esraaoj noa opeen ea naiqraFX
'aja ' f aaqraoq dtz ap) eaaqraou,, udiiumi 'j2 *a 'jFjnjd oAperaaoj
Ojnaraaja o otijne ap pBptjeo na 'sopbanuo eaaqraon b naiqaiBj B^ajg
as anb '(¿[t^iuaS,, jsni^uo opBatjrn^js ap) (-u)^pcn-^ ojuaraaja ja sa
odij oraeira jag '{^\'- V) m93-11!11101!™ ""lyuwi^-on 'KonBraB^í npiapu [„
(íu)iptuwA-vuoui'o A 'JÜ 'A 'pBpiAijaajoa bj JBeaadxa Baed soparaiuB saaq
-raon sojjo noa noiaieodraoa na Ben a *(j) OApoajoa aaqraon oaapop
�La flexión de loa ca^o^^ como la], cala poco desarrollada en yumana, y nunca en puede decir si las terminaciones agregadas deben
considerarse como sufijos casuales o como posposiciones. Para el estu
dio presente tal diferenciación importa poco. ÍSo hay forma especial
para el genitivo, o caso posesivo, y la relación posesiva se expresa,
en general, por simple yuxtaposición de los nonihres que indican el
poseedor y lo poseído, v. gr. trmpl lumoHn ^a la puerta del templo"
(k 3:2),"no (wa) yuni-n "al lado del camino" (HH* 154); pero
muchas veces el nombre que expresa lo poseído es provisto de un
sufijo -n, evidentemente el mismo que se halla en la flexión posesiva
(v. ^e. hi-tukií-n "su mujer" i, pero el cual no siempre se diferencia
con facilidad del sufijo idéntico del locativo, v. gr. ieáka tulara-n "la
montaña de la isla" o quizás más bien "en la montaña de la isla"
(S1 1421. Esta construcción, que representa asi un giro de lo más
el nombre poseído es personal. De nombres personales, que expresan
el poseedor, se forma a menudo un genitivo especial con ayuda de
sufijos (~ti o ~íici)¡ cuya función original no nos consta, v. gr, (yon-ftet
makii-a "el Hijo de Dios" (A 9:201, aposl'-ndaiani-n 'kautyan "a los
pies de los apóstoles" (A 5:2). Como se ve, los nombres personales
agregan además el sufijo -u-(2).
La distinción de un acusativo y dativo es muy problemática. Rela
ciones semejantes se pueden, empero, expresar con sufijos casuales,
como -ttut, -¿/or^a, -upai, -nci^ etc, Así no cabe duda de que un acusa
tivo personal se puede expresar con el sufijo -mu (3), v. gr. Ji^osi-ma
ataSin "los que habían agarrado a Jesucristo" (A). En el mismo sen
tido se puede usar -ikaia, v. gr. hai imun-ikaia hakuskaiata "amo a
mi padre" (S1 139), pero este sufijo más a menudo parece expresar
un dativo, v. gr. Arupin ctab-ikaia kokutanude "Arupin dijo a (su)
madre" (S1 139) (4). El sufijo -upai (como posposición = "a, hacia")
se usa para expresar un objeto inanimado en kokupagundekáa
haitanci ókat-upai "destruirá este lugar" (A 6:14). Originariamente
(1) Los ejemplos sip^.-T.tci riel ona lo ilustren mejor: SeffcWm he xon "el exor.-isla (j-urandero) .le los Seik'nam" (G' 73_9),_*Dn ke yun "la fleche del exorcista"
flecha", etc. A veces lo yu suposición Be usa también ahí, r. ge,
kofken "el
tiempo de huevos" (G1 1109), Cemike ule "el manto del ienuke" CG' 11111.
(Z) Como si se dijera "de Dios, su Hijo", etc.
(31 El sentido de esle sufijo es probablemente local en 30 origen (= "con"?), cf.
ton lidia nu ni-mu "oslaba al lado de ellos". Analogías de esle acusativo perHonil se
como el quechua 'v. J. J. vos Tschidj, O^ganism^* der Khetlua-Spraehe. Leipzig,
J8R4, pág. 273). el nimara (v. E. ^F. Mtddenj.oiu', Díb Aimarü-Sproefte. Leipzig, 1891,
píg. ¡71), y el guaran! (¡chipe "a él", ele).
(4) Lo mis probable es que todos estos sufijos sean en sus orígenes locativos, expresando
vario, grados de proximidad. Asi -ikaia es genitivo en LSrd-ikaia "el nombre del
Seiior" (A), -uéi es genitivo en bmio ko¿piku-n¿i "de mi Espíritu" (A 2:17), fedni.
wü-nci-a bnuon "¿de qué hombre es esto?" (B]), pero ensalivo en uo-n¿¡ "hominem" (HH= 154).
�- uoo ojunf *("[) noiaaaarp Baijdtni 'ti^jBqrna uta 'opijuas [9 apnop
'4i3jped je,, wu-sjo rqaqnqa [9 oiuoo oaiíEiseoajBd na beiuioj iiaiqnnsj
jí oíata ja n^ ti^ifoud-yf^ffl na omoa *u- *i*u- bjbuiib ja Bomaj.Ei.todB
bueiubí jap BAijeaoj u- bj bjbj 'sorrjna sosa ap Boqaiira ua Boipniíamn
Bmoipt boj ap sauncuoa Ánm somamaja jaA9.ijna JPÍJÍP É^ W
•(68 ^8 TI *• L'(i!JJB 09B^A)
ittajpBiii tu ap Ba oisa5i vmrú^ vp^n-u-ioqvp -jS -a '[oyEd^a na OAiima^
0oAt^Bp jap [B sainefaraaB aopiiusg nauajt vm^y 3 uij^i- ^^1^•1(3IB3,, vjj ap '(sg) S1ap ajsa [b51
todíi-^-^ofi aa omoa ^ofijitB aisa b ^ buei apaaa^d /aA buti^^j^" 'bubiub^ na
noisajdxa ns Á oAnesnaE osea ja ojqoa bcjujb oqaip oj asajBclmoa
• IV) iíBBB3 BI (9n^IT) TO<fn-Ji^o na \i^ "A 'boa¡ibsu3B UEjnSiju^a anb
aoen boj nBsajainj 'a^a '(Eg) ^soAan^ eoj fjb<Ih mdn-Svt¡ u^ -a 'boib
-Bq npioBagitiStB tiB ap uotsuatxa jocI soppuas soj]o na naiquici omoa
*(V) ^BIP pnl^8 Bl9ttll?í mdn-jntu "¡[ugq -jS 'a '[oiiBda^ na 14BjBBqje
oraoa '[Bjodtnaj npiaBoijiuStB uoa san a^ naiqniBj i C9T:0T V) P!a
[3 na,, mdn-uvSvtn *(l.reni Buajd bj Biaeq,, ivdn-^i^ ua omoa 'oinnd
nn siaeq nopaajip uátaap {^^ yq -a 'itf- bobbd sojiato na) totín-mbii9bw Btuiff 'onBOi,, sp^í ap '(y) 4íeiiSb noa (j^zpneq)„ iij-oviu
*40UBtn B[ noatt í^ü-so^ 'j3 "a *v- anb onistm oj ta^a bdijiu^ib 7^/v*
•(MniiJidB3B xidsg^ ap) '(y) ,4oinBg muids^ [a noa,, n^dso^ vuim^
'(soX) Hoaent B[ noa,, -sp^ '(((biubSjeS,, wX 'ftBaoq,, vX) t4BjuB^ie2 [
nooM 'uBOoq E[ uaaM vXyaX na [BiuamnJ^ant op^uas nn auaji w'a^nejapa asm ejsjqBq as anb sb¡ aiqos X
?•aja '((>rep im na,, l((jimjop iui na,, a^uameidojá uBsaidxa Bafena bbj
1{(1^EpM tl^oj 'ja) itip oí opuena,, n-is-o3j-jq * (44iimjop ap op;sa,,
va-a^a -ja) ^Bjnuop BBjjnaim,, v-vs-oyo-noy -j3 -a 'sa^EipnnjaS sauoia
-aiu^-Bnoa bbj na ^en as ofirtis oinstin j^ • ounxo^d saní ja v-aymiwy
nyny '{44BpjBd9a ira^ -tysi-nvy "ja) ttBBBa ¡ra ap aca^ap,, ii-iysi ivyn
^nvy '4jra ap eajjap,, u-jysi-nay ' (08^01 V) BaBa V^ n^ v-vyn noy
'(E:0l V) eÍP 3P w-w/^P1^ '(82;^ V *8Oí 9a^ na omani|Bjaiij)
^.Bianaia^d nj noa,, u-v^pn ouis UW yq) hbuoii ej na,, w-mi '(vgj)
14Bn^naj ej na,, v-nw>j '(xgy) uoAanq jo na,, u-nSvy Éa^ -a '[ouedsa
-snif sa^nayn^TS Bojdniafa boj nq 'Bounj^j^ uí opBtioratiam Bomaij BajBiia
boj ají 'mvyt- 'wiyy 'vtyv- 'ivdn- 'j^u- '- 'u- ¡gajuaoj bobe^ ap sofijtiB
Baiuain^is soj 'aand ^soinatiaj^ JE^nj aisa na uoiaejamuna ne EaijTisnr
opout o^aaia na 1eíjijjr BopEiiotauam sojaadBB boj uoa uoiarjaj ns omoa
ibe ajqtnon i3 noa uotaatiA^BnQa euiijut ub "Banoiarsodsod bbj ajjua Haj
-uain^is softjtia boj eopoi op jejbjj oaiiípj beoi se/iiüj bia^s anbuny
•jEiinj ap o
odman ap pupuuixojd ap opBj^ o^iaia un oftjns ^^s jod osaadxa 98
�1a consonante -Je- figura como elem^nto locativo en nn gran número
de lenguas americanas, v. gr. náhuatl comi-c "en la olla" (de comi~tl
"olla"), tle-co "en el fuego" (de tle-tl "fuego"), chukchi nute-k "a
tierra", y se puede usar también como genitivo, v. gr. quechua runo-c
"del hombre" ( — runa-p) (1), así que parece que tanto el sufijo
yámana -aki (locativo), como -akin, -ikina (genitivos), se hallen em
parentados entre sí, y también con dichos locativos amerindios (2),
r,n Cuanto a las formas en -pe, tenemos también analogías en náhuatl
y quechua, v. gr. (náhuatl) tech-pa "cerca", Tx-pa-n "en frente",
no-c-pa-c "sobre mí", (quechua) yaya-y-pa "de mi padre" yoyo-pa-e
"al padre", etc. Especialmente es digna de notarse la forma guaraní
-upe, v. gr. Pedro upe "a Pedro", che ru upe "a mi padre" (dativos),
que se acerca particularmente al sufijo yámana -upai.
La flexión posesiva, esto es, el modo de expresar el poseedor, se
logra por elementos antepuestos, o más bien prefijos (aunque muchas
veces son separados del nombre según la grafía de Bridges). Loa
mismos corresponden a los pronombres posesivos del español. Esto
se ilustrará por los ejemplos siguientes:
1.a persona (del singular) (3) : hau-imu-n "mi padre" (imu),
kmttt-tuku-ii "mi esposo o esposa", küu-ale.mu-n "mi cuñado" (elum),
1.•,' 4¿ . i„ / ,-TL r J^.l.^ •J SS
(cf. dnbaia "tu madre"), hmt-iski "mi espalda", hau-óUiir "mi casa"
(cf, hnu-okat-iski-n "tras mi casa"), hnu-tisi-n "mi tierra" fusi o usin),
hauu-isu-n "mis costillas" (isu-n, plural de ¿s "costilla, hueso").
2. persona: sin-rmix-n tu padre , sm-alamu-n tu cunado , s^íi—
dabi-n "tu madre", sa-tuku-n "tu esposo, esposa", sin-halicin "tu hacha"
(halÜin, htduciuj.
3.a persona: fcíí-ñmi-n. "su padre" (v. gr. A 7:4), kit-alamu-n
"su cuñado", ki-luku-n "su esposo, esposa", ki-dabi-n "su madre".
En el plural, por analogía con muchas otras lenguas sudameri
canas, se usan genitivos de loa pronombres personales ("nosotros,
vosotros, ellos, ellas"), v. gr. haiana-n tukóla-n "nneatro campo" ("el
campo de nosotros", keitui), heitrnu-nirt imu-n "nuestro padre" (Ga
1046), sana-n "vuestro, de vosotros", kondaiantirtiin aponakindaianima
"sus muertos" {eorum moríaos; v. HH2 162).
En cuanto a la construcción de los prefijos posesivos, debemos
advertir: 1.) que hay varias formas, usadas, según parece, sin reía-
:¡do de Se¡.
(i) La
(3)
íe prnmint
ue lo fomcLid',',."".""1™".^
•a), las reí:
im™'n que la -p del
casos, en pasic
Per
saiv
gr. chukchi e'kkc-k• tiarfein "es. del hijo", "pnrle.ee. ^ hijo"
2.a. páR. U
al A ricen iridian Langa
formt,1 da -a. -akí. sufijos locativos, c en los ya
i -aki si como el hecha q;ne pueden
pineal. Pani una retan
Cf. mis adeUrue el 1™oda de eipn
1 y újs,
prefijos, véase
- 216
�súl-B-z -j8 -j. inpnji a nfiqnm íJJnao tnoMíd ,-f i ap OAj |g
•4 do í -c) 13 muMJad ,-^ n[ ap OAiiimjoj [a nIiojM|j na ojsd <aa|tipjoniijd o I i
Mina nm^opi npjani^ip aanq ai oo lan^ua) nqann ug yE I ""^ '( '<• !) a
(E>
•mí-spu-EU 'umn ni,, jn^-spv inoienE '(,,aipBd^ -fuju- iiu •] ap) ,,ojpnl oj)ian*n
sudo-uu-^ '(OMinjJUí) uJpiI ojis^nu,, nunu-u-iif (^soJÍen Mid,,) oambuo*[B -dtnoa
•notJHl S-E i ap n{ A iiAnnpni iimjoj suj ajina ooinauaa irainnj ajdniaii ÁaH (¡)
•aia '^wni !?„ n-^TTUi '.^^innB nin infi^-Bumu '..ni ni,, n^tw -dinn^ (T)
•(ofüqB sboi 3BB3A) soAiiBJisomsp s^jqiuonaid boj ud uao3.rede3J
BAisasod noixajj bj as sBaoBJod sbj aeBOjdxa snb sajiíEiiosaoo bb-^
•(g) (saos jad B'g) -s^, X (euosjad D-j) -x # irauas soma tu aja bojeo
ap BBAijnmjd sbiujoj bg"j • (g) ^odatea ojjBatiA,, m-vw-ndn.i ' (oAta
-ujaní [BJiijd) ,tajpBd oijaonn,, ws-uj^wj '(OAisnpxa jBjnjd) kbbb3 bjj
-sanu!t Btjf-jíi (mtoaouou) 'ltajpBd itn^, nt/f-vjmj *iá -a 'eepEfijus Baa o
^OAiBosod optjuas lap BFJopBjjod BajuBuoBooo bbt b Baoj anb oj joj
*ujarnin n85J (• • •3f-j-mn-^t ap) s^unX^-jjm^
'^jafnni nj,, (• •-^-^-ínD-í^ ap) XtmX^-;^nwj '^jafnui tra,, (• • '^-/-o-t^^
ap) aXnvi¡-soi¡ jnjB3Bp na uoiaaiujanoa bj noa oras tratas osajfd
-rao^) *uajpBd n^,, ii-niui-^-i-if *((opBuna ns,^ u-nwvjv-^-i-^¡ '(1a4pud njn
u-^uii'-u-i-f ^ ajo^d tra u-niui-ín-u-i/ na oiaoa ^sFpBjBajajut (BajUBuoB
-uoa o) bbcjbjib bbj X BBuosjad bej uBeajdxa anb BajnBUosnoa bbj
ajjna sor¡jut oraos ubjüSij sajcuoiaaaaip sajEaov sn^ -aja '((ojpEd tra,,
(q)n-j.*np idbjbii^ jap -j- fj natqiUBj ajuoraojqeqojd í-oja 'Mapf ¡ra,,
(v)wiau¿-si-yu 'ltJafntn ira,, (vJumu^Tfxo-i-i-u joojqaBjq na o '-aja
'uBqaFq ira,, adso-p^-t-ut BjoaBp na soraBjjuoaua anb bbj b sajqBJBd
-raoa nos ajuaraajuaptAá anb (t)3- X -fvjj- '-fvjat- '-(v)u~ BBtjejtB bbj
(0-g X (BqiJiB snra 3BB3A !BajBUOtaaajjp sBpBUotauara bbj Bpnp uib)
*t- a 'O' sajBaoA bbj {-• j ^nBuotaunj BoiJBjnatnajdnB aoinatnaja orao^^^
'•? b' BI BaB^ ^ "s e'Z BI IB10^ '•'H el BI BJBd 'UO9 -leI[l^níB PP SBnoB
-jad eajj bbj ncsajdxa anb saiuBuoBuoo bb'j jjtinqtrn ua o aqajanqaj
us apaatis anb opotn orastra jan ^bosijbsoa Bojuaitiaja noa nann as anb
sbj 'optjnas [ap SBJopBjjod 'sajBjpjotnijd sajnBuoBuoa ap bjbjj ag "pBj
-jnatjtp Bqanra ntB aaBq aB BOAisasod sofijajd boj ap bibijbub jg
•aja 'KajpBra nj,, moqvp cHJoaani BUBtniaq ira,, vdiqnsn^f ''aja 'lton¡jqo8
ira 'oran ¡m 'jouam ouBiniaq ira,, s?t^ '(itajua3 'sajqraoq,, 'injjín-im^
•uojdíhd, ap 'uvjmi o uojvo mi$ -a '[tajqraoq,, aod B^n as anb Biuaj nn bs
bjimi) hjoXfid ouBnuaq ira,, u-u^n 'J)o -a '(jbhij u- bj uoa aaaaA bbo
-ngjB) oCtjajd nrt^ntu urs oAtsasod opijaas na agjBen uapand sajqraon
sonn^jY* ^BopBraniB Bajqraon noa onts bbu ^b od i¡- nijaip anb aaajB^
•(j) sBnoaaad bbj BBpoj BJBd X *BnSuaj Baa ap jBqiaA noixajj bj ua uaiq
•rasi bo^bbj X^q [Bna bj ap '(tlsojja ap bbbd n^,, n^-u-isonq '^aasa na,,
u-iS^íi^ -j -a) Bnqaanb jap JBjnjd X jBjn^nis jap ^nosaad B'g bj ap
- bj noa BpBjnajBdraa oraos w- ejb^ jBjapianos eoraBupo^ •(otp '8
*8I V^ 'J) OAiBa^od ofijaid nn noa HBsn as opusna v- enn bSsjSb as
sunoBjad ap aajqraon boj b enb (o-g X 'namjap anb ajqnion ja uoa npia
�Vil Ji^1*110 de que esos elementos parecen ser Io^ inianios en yüinuiiii
aspeólo interesantísimo. Es un hecho positivo que oí' almura repre
senta un estrato lin^üístico más antiguo que el quechua. De tul modo
conserva elementos antiquísimos desusados ya en quechua. Ai tiempo
de la expansión del ahilara en las tierras andinas, que mucho prece
dió a la del quechua, los mencionados elementos posesivos, desarro
llados y usados ya en aimara, se distribuyeron rápidamente por ciertas
Clonadas casi autóctonas, entre las que se encuentran el alacainf
feomp. hós-, "arriba") y el yámana. Sin embargo, al producirse la
adquisición de estos nuevos elementos, ellos fueron colocados como
p^~ejlijos en los últimos idiomas, conforme al sistema Tamatical v
sintáctico ele los mismos. Este hecho nos confirma nuevamente la
verdad de la teoría de que la estructura o sintaxis de una len^ua se
moililica mas lentamente que las lormas concretas, lo que a menudo
lleva por consecuencia que la mayoría de los idiomas, por regla
general, son más arcaicos en lo que toca a su sintaxis que en lo que
En cuanto al elemento k- de la 3.a persona, se tratará de él
en seguida. Por lo que toca a las sílabas intercaladas, o infijadas,
entre los prefijos posesivos y el nombre, es posible que sean restos
de prefijos posesivos aun más antiguos. Especialmente las consonantes
—te- y -ti- tienen tal tune ion en muclios idiomas amerindios de tipo
mas viejo. Pero es más importante el hecho de que muchas otras
lenguas amerindias se caracterizan por el uso de infijos semejantes
entre los prefijos posesivos y el nombre, por ejemplo el guaraní, el
dacota, el "pies negros", etc.
Adjetivos, Los adjetivos yámana (que contrariamente a lo que
sucede en español o en inglés se usan, sin modificación, también como
adverbios) acaban a menudo en -^, v. gr. haima utin "hoinbre bueno
(S1 1421, ulapa kokutanude "él habló malamente" (literalmente "ma
lo"). El adjetivo atributivo, a menos que sea expresado por un sufijo,
siempre precede al nombre substantivo, v. gr. yefcn 6i^ "ave pequeña",
yeka-ias "meñique", yeka-iaska "isla pequeña", huiu husa "viento
fuerte", yori¿ hipa "mujer joven", dnra hipa "mujer vieja, anciana"
(ef. dtwtt-ii& "envejecerse"), keitfia kdspix "espíritu santo", etc. Por
otra parte, el adjetivo predicativo generalmente sigue al nombre que
expresa el sujeto, v. ar. cilowtiiti hulu9 iesenn jitóttn hulttkíius "'el zorro
grande q.ic el zorro" (S' 143); Bridgc, sin embargo, Ja las cons-
un hombre mejor . Estos ejemplos también muestran la formación
del comparativo y del superlativo (por medio de la partícula kaus),
los que son poco desarrollados, caso semejante al de los demás idio
mas amerindios.
— 218 —
�— 6IZ ^
•BuBinj^ W|B30A [ p n^pBiuoisidaj bj uí sanuiiui" satiotoiqíntiA sbj opuBiapis
.Qoa BjjoiBqojd Bjanj equmn auajl on bijbjSI oqaip uja^ •(•ndluaii :nd-lun-m¡é bubiu
-ni <) .mí-iu^-n;^ OAiüiuiid un jod lu^aioj, jdj!|i1s.-> najiíp Elias ou sa i^ ,s -oo o
BaimBQDi BB -n ap ^u uo o upj -a -iriqu/ojf erjuí bi is laqn^ ubi™)^, ¿niu btjbS (?)
¿(i-oa-n) traqsanb od i füí) *.ímn na eannuiuo.ina naiquiri auli \,">p^
aoiounj bj jcsajdxs b^biJ S3[nio3dso ^niujoj aonor] ani 's^jcuosiad aoj
'aínatasjanti^d 'iBamsap oij^a sajqmouojd soj aj^u^ •sajqtuovoJ^
'crpHinixojd^ p^ppci^a Batí anís ui^q^av^d
jBjaptsuoa fioaroqop 'aued b^io jo^ -(líOíotM püpijentae ej uj uuiog)
opiuijaput oiaranu un ap sauoieajdxa 'jtaap sa '^ajBJamnu-ispna p^ptj
-Baj ua opta objÍbij t(eajin ap Butiauo jod sajBjaoinn iiajquiou soj anb
jaaodne ajqeuozBj: bbki SB^iñfc Bitas 'opEaaaa^ap Bq nqit; sea ap upia
-BZtjup bj anb BjJBJiaotnap anb bí 'aiuBeatajat (ínra aaatnd ^a;uas
-atd [B anb sajBtanmu satqmou be tu ajnantüti^^EjuE UBjnai sauE^oÁ boj
anb tana]soa jb— ea^pu^ ap nomido bj aubnny -ata 'ltaopoi 'eoaod
8onn)t ap optjnae ja na ^ajuaniEpiutjapui nesu as etp Xoq ^nb [^vwd ^
vdsndnif 'ttp^ :taqBs b) qj^ A. ^ lf Btsd aoi^o bübuib^ boj ajnauíBnrfijuB
UBiasod mbB sope jaranita Baa^ soj ap seraapE anb buhije 'oiqinita
113 '(8¿ t3) ^a^pug BnBitreíí na q'[ vie^q BajBianrnn sajqraou Eiqsq
l(^¿ 'Zt- 0 "4) 9981 ™ 'nBU opuatoAag ja Braaojut bou nn^ag
Bonn,, uatqwBi oujb 1(Bat),, BotjjnSta ojos ou aub 'uwjouí bubiubá na
aqrojad a^ uoiaBUiurja^apu; Batatín B^ "HsopH otautnu jb oiíjasunatta
BJaTAttjBa ou osn ja 'oíd¡amad un tía 'anb ajqBqoad aanq as 'oiuej nj
^od 'X *l(eaii,, oraoa ^sop,, sajBjanmn saiqtuou soj ejod ojubi opeen
sa -iMÍ, Buta^ ja 'sBn^uaj SBmiijn e^iea ug •SBtieoij.iLueoJinao sBttünaj
en^lata na X nqaqtqa na attb jbu^i '^sop,, wf^jod bjbuiib na ajana o
aatqmBi (i-Jvd- ja ¡-vquiO- bubuibX jb ajqtaajaj suas (/(o- 'opora
ajsa 3q 'nd- jEtip ojuatuaj;) ja natqniBj auattnoa anb jo d aioBeajaiut sa
onuoj Bun^n vj '(Kj^sop,, Tid-eó-u (Bioasp) xnois ja o ^sop,, amo
pEnijeo ja noa jeatjt^uapt Bjjpod as anb '-tuo- ojuatnaja mi sa aitiBjsaj
o^ -opEipiusa bX [ttnp ofijns ja Bpnp ais 'i-vd- ofijne un X | j) -^
ojnaraap nn ap ejBandinoa aaajnd anb 'apun^as bj aaqos oajbb 'jtaap
anb oqanm Xeq on 'bbuzioj BBjsa ap ej^ojoutqa bj b oiUBna ug
•(jotip oftjne uoa) wsoqraB 'aop
boj,, (g^ o 'irftWwtwa -f^\ íPl iS '¡q^qwoq 'adradiuoq ^aouwqxuo^
^9W =3 'adptdwoii) md-mqmqq nraaoj bj natqLuei asBa^ ^sBOuea
Bop,, ([Bnp oC^ns noa) pd-vuuvtvquiqq <(9m ^^) ^sonnin eop,,
taX todwoq 'MBBonBa Bop,, ttvun-wquit?q 'usaaqtttot| Bop,, v.ti-ioqtiivsj
'Í9WT í3) ou^ ^„ *^ ITSHft^ : sainain^is sojdraafa boj aHiiaujincxa
'sotsa ap npiaan-nsuoo bj nang -fX oisia Bq as unSas '[Biip ofijns
un pBptjaaj na sa hm/j(/- buijoj cg '..soand eonn,, Batjrnuts naiqtuB;
ouipjn aisg -^saji,, (y^^j .^ 'wavoiu) ummu X ttsop,, ijj^l iS ^^qnioq
:9^t'I eO "wdwos^i raqtuq^ 'ltojos onn,, 'ltotm,, j^f-j ^.^) 'i/p-'/rí^l
ífovqn tíos atüi 'g-j sajiMamnu sajqutou soj anb sbui bubuíbX uo Jtispta
naaaiBd on jentaB odraati jy •s-a;jawinu soapafpu X sajqiuoy
�enfática, mientras que las formas no enfáticas se expresan por medio
de prefijos posesivos o personales. Los pronombres enfáticos en los
idiomas amerindios muchas veces incorporan un núcleo concreto, al
que se unen los prefijos posesivos: de este tipo son los siguientes en
yámana: hi-tiipan {i-tapan, H 317) "yo solo*', sa-tÓftan "tú solo", látopan "él solo" (B1, LA 36); también ki-tu "él" {LA 36) {!),
Las formas usuales en yámana son las siguientes: hai (ai, H 323),
haia "yo", sa (fa, H 323), saia "tú", ki-tu "él, ella" {LA 5; comp.
arriba), con las duales hi-pai (i-pa, H 323) "nosotros dos", sa-pa(i)
(^apa, H 323) "vosotros dos", kondei "ellos, ellas dos" (v. gr. kónde
"ellos", esto es "Pedro y Juan", A 4:1), y los plurales haian (aian,
H 323) "nosotros", son (^ea, i. e. san, H 323) "vosotros", kóndaian
"ellos, ellas".
La flexión de los pronombres personales se liaee por analogía con
"a nosotros", sanani-ma "a vosotros", kiindaian-ani-ma "a ellos, ellas"
(con intercalar ton de un elemento plural -ani-) ; (dativo, o forma
en -kaia) haia-kaia "para mí", s(ij-kaia "para ti" (véase arriba), hipikai-a "para nosotros dos", sapi-kuia "para vosotros dos", hainni-kaia
"para nosotros" (G^ 1081) (2), snnani-kaia "para vosotros"; con in
tercalación del sufijo -ma-: haiani-ma-ktda "para nosotros"; (locativogenitivo, o formas en -akin, -kina\ sin-akin "de ti" (ef. dabai-n-akin
"de la madre'"i, hipi-akin "de nosotros dos", hipi-kina, ídem; genitivo
en -min: konji-tmn tella-n "su rostro ' (A 6:15).
No puede considerarse como análoga a las mencionadas arriba
la forma haia, aunque usada muy a menudo como dativo, v. gr. dueinu
haia sa-tagude "me diste lo que era duro (correoso)" (Bs), sauyanux,
tun haia toga "delfín, dame un dienl (G 735) esa fo ma n duda
es el propio nominativo independien e / a yo ( a e a ba).
Para expresar un pronombre per onal e do por na prepos cion
en español, se usa en yámana, igual q en nal atl etc (3) un
prefijo posesivo con una posposición o un ad e b o ton cu ( )ta
"al sur de ti", si-moci "al este de ti e e De e odo e explican
Uciie notarse que onuges no liacc d n n efe a ent e pronombres independientes y prefijos p n m nale que a e t enen
formas idénticas. Sin embargo, el se [ ono 1 re o ] ref o re p ctivamente resulta de la construcción F louien e ej mplo la
primera forma es pronombre independ nte la e un la p ef o hai
Las formas hauakín "el mío" (a men lo m epooo esposa"),
sinakín "el tuyo" {hauan sinakin "es o e par
) kic na el s yo"
(ki¿ina hauan "esto es para ella") tienen apariencia de ser compues(1)ta^ totuma sá-ndai "¿crea lú?", o-fon "¡qué necio ero fot", mu diferenWs, incoe(2)Estrilo hanani-kaia por error (?>.
(S) v. gr. no-cn "pars mi", mo-pníft "por li", y-tach "corta de él", le.
_ 220 —
�{p
oul OJ nos a^piiui hií <^5 [H) Hi^nban ¡au^ b o^iiu jumos p oiijniounjd ojiq (I)
-uanuBjoatiJBd ^soipnijaniB sBraoipi ap ojaumu objí^ un ua Epiaouoa
'jBiaiui -3f aun sa soAim^ojiaiui sajqmouoid boj ap oApuiisip la
•eoijuem
•as B^nad bj b njiraq as biSojbub bj anb oms '[Btuinbsa na biujoj
buisiui tfj X vSul EnEoreX ja yjjua jbiujoj uopBjaj cun^ura O[dcuofo Jod
Buqvq ou 'ounainoa jy Bnosjad Bj j ap |iuoud ajqinouoid jap ae^q
' (Z) (""'^ 3P) "Dílw jBiainbsa ja noa Bnoiarjaj as ^pnp uia ^aisa 'ojm joH
-oii-ui/ ají -¡h- "fijin [a anli ihIjb somajipitiiy ainanuoijajcB oisand^a
KX oj osbba 'sajBuosiad soinauíaja eoj ap sisjjbur je oiUBna na
•dio •.janbF,, vun '(^jus jap ja,, sopajaip so^aia na) mapt ^vutw
'1(aijou jop ja,, oSitt sajorntubsa sbuuoj sbj uoa uaaaijo onb sbjSojbub
bbj ua aisisuoa sbuijoj se^a neinasaid son anb s^aim ¡a [<; VT
¡6S '8E i^) ^3'^30 PP P la>rao IB BJÍ? 4oqo I ->p opnoj jap ja
'Bzoqa ej ap opuoj je,, p 'ttBqijJE ?isa anb ja 'BqujB,, nui 'ltBzoqa
bj ap opBj un ap ja 'auou jap ja 'a,jon jb,, oSm 'Haisa jap ja 'o]sa jf,,
mi '^ani [ap P,, Vm P ^"^^ VH :?P^!P ^p soiq^aApe eaiuainájs
boj op BBpBAuap sboijoj ua aisisuoa soAijEJisomap ap asBja ^jiq
• (ju Biaeq,, b radn-m^n 'tjin ap Baaaa,, b ajBAinba u-vnm{ isb) o^ieasod
oTijajd nn ejn^ij anb na ^SEpenoianam bX ^^oui-is ^^^^-^ sbuijoj sbj b
soo[bub ainauiejaiua nos anb 'uoutniBa aisa na,, wdn-anwif 'UJIP,,
8I:0l V aa) JBánI 3^3 U3 "•"/ soaiibdoj soj asjBiia uaaajam
u?Íflmví '(ESI eHH 'dinoa) i4Bsodea ira 'osodsa ¡m,, ap opimas ja
na opnuam b Bsn as U'^uuu bui^oi bj • *aia * sop sois a 'sojsa iiTjiiypu
-d/ídi^ '41sop anisa 'soisa,, wa^ti-unoij ^jja 'ja 's^anb^ 'janbB,, ui/'"p^
BEin^oj sBq •(BqiJiE osboa) -aia 'i4Bsodsa ;m 'osodsa im,, v^ti3¡t¡¡-nnm¡
na ouioa 'jBnnnon Bmai ja QEa^BqB !/•• oTiins ja X OAisasod ofíiajd
ja anb sej a '^^afnni Bisa,, Tj-ndi^-vrmii '(iajqmoij aisa,, ii-tm-mnii{ ua
amauíiBiaadsa da as sEAisasod sej X sbuijoi sbiso ajina noixauoa bui
-iiui b^ " ("aia ^ni/u- 'if^i-) ian- X v- BOAtiBAuap sodios soj opeJiuoaua
somaq ajuaraJouajUE b^_ '(j)-aia '^ajquioq janbB,, mi infupij 'tlsoAanq
soisa,, uii^iiij yJittvnvij ' (119 V) n3JtIlao'I 3íBa u^ai lau^noi^ "já -a
'ujiBj ua a//i 'ajs? '^y omoa jsbd sop^sn '(^ja,, -^ '4ini,, -s 'i4oX,, -^)
sajBuosjad soiuaraaja soj ap sopEAuap soj soiubiou opoi ojny •eubuibX
ua sopBjjOJJBsap uaiq uejjEq as soAiiBJieotnap sajqraouojd soq
•¡taiianj ojapisuoa as,, wjiaq api^aj-uui-p^j iiiv^iu 'itosira ja e jbjtui,,
asBaA f-i ua) oqjaA jap EAisajpj fulioj ej uoo aXnaisuoa as ajdraais
anb 'tloinsiui,, umaut OAixajjaj ja sa jeuosjad ajqraouojd ojiq
•sajuaipuadapui soAisasod sajqiuouojd oiuoa osjbj
-apisuoa UBjjpod '-aia 'ui.^iíijmi/ sbtujoj sbj 'aiuaiujEnjay -pEijnaijip
uis aanq as ou 'oqaip soraaq bX otuoa 'sofijaad sosa oaiua upiaBiauaj
•ajip Bq (BqijjB usboa) in^u- oAimaoj oftjns jb unpjanaaj sauoiannj
BBuaia ua oaad '(^qiJJB sbui obe^a) ui^b- jbuiuiou oajibiujoj ja jod sbi
�le de tipo reciente, entre los que se notan el esquimal (kia, hiña
"¿quién?"), (1 quechua \mni-ifaiu rruit-i/Vn ";cuál?Kl y el ainiara
ík'iti "¿quién?"): esta^ formas lanihién tienen relación con formas
asiáticas'(1). En yámana hay dos temas paralelos, a saher k(o)- y
A-(2), de los cuales el primero ocurre en hi'mna "¿quién?" (dual
konnei, plural konnaian; véase LA 37), v, gr. konna so iárd "¿quién
eres, Señor?" (A 9:5), con las formas emparentadas honi "¿qué?,
¿cuál?", komudua "¿qué hay?", hninna "¿cuyo?, ¿cuya?"; v. gr.
koni-wan "¿qué hombre?", küni-kipa-rt "¿qué mujer?", koni-tvü-niia
hallan, "¿a qué hombre pertenece esto?", kómudua Iárd "¿qué es,
Señor?" (A 10:4), apa kiimudu-upai "¿por qué cansa?" (A 10:29),
kainna-pai "¿cuyos son los dos?"'. El segundo ocurre en ku-ndum
"¿cuál?" (cf. hó-ndanl "tal", demostrativo), ku-nji "¿cuál?, ¿qué?"
(cf. ko-n.j in "aquél"), v. gr. kunji-wa "¿cuál hombre?", kunji-kipa
"¿cuál mujer?". La forma * r/'a Icomp. groenlandés -qn, alasita ka,
partícula interrogativa) ocurre en los adverbios ka (^a) "¡qxié extra
ño!", kon, kaüka "¡qué divertido!", kalium "¿de dónde?", y la forma
ku probablemente en hwi (< 'ku(iv)i) "¿dónde?".
Aparte de estos tenias comunes hay otro más especial, a saher:
aPa "¿qué?", v. gr. ap' hai "¿qué de mí?", npo kon "¿qué?, ¿cómo?",
ap' hauan "¿esto qué quiere decir?". Apa se usa también como adverhio o conjunción interrogativa i — sí, etc., v. gr. A 4:19 "si es
justo").
Las formas siguientes podrían clasificarse como pronombres inde
finidos: haku "otro, cierto, un", etc., kuka "todo, todos", etc., y el
sufijo ^dora "todo, todos", etc., v. gr. haku hannuka-n "el mes pró
ximo", haku tvii-n "un varón" (A 5:1), haku-ndaian "otros"; hauandaian kuka "todos éstos", kóndaian kuka-n "lodos ellos"; yamanadara "toda la gente" (HH2 160), worur-dara "todo árbol, todos los
árboles" (ibidem). Acerca de kuka, usado como adverbio, con analo
gías en otras lenguas amerindias, se hablará al tratar de las conjun
ciones.
No hay pronombres relativos en yámana. Para expresar esta fun
ción se usa un modo subordinado del verbo (v. infra), v. gr. kuii aian
hitekisin "¿dónde está la leña que vi yo?" fliteralmente "¿dónde
está la leña cuando yo la vi?"), yamalimunci musurmutaiíin "la mul
titud de los que escucharon", esto es, "la multitud de los discípulos"
(A 6:2), literalmente "la multitud cuando escucharon", o algo pa
recido.
(1) Comp. ynkaghir kin (=a!eiitiano ft¡n), samnyeiío fui- (tema general interrogativo
(3) Estos están representadoa en varios idiomas amerindios; del último tema procedo
por ejemplo ol halda gu-i "¿qué?", el ttinkit gu'su "¿dundo^" y el simara cu-n
"¿quéí", etc.
�•EE6I •Sil-Til 'd ': "F* '"^'Wcf •ÍD!jSpIoIí/ xaooi(in6íi(7 'iNizzvaa^g sothyo
•W8t "^I-OEl >s^Pd 'BT 'F4 '""JuaSjp aijlj uatj pupotaog d; ap sapup -oían^
^ap D^iaix í p smSua; so^ aj^os soaiSo^op/ sajimtfp 'iwizz3adS soiav^
^261 'U-t "sa?d '0 'Io4 *aíJ*s ^'E 'uI/J aí aP oasn^- ^ap D^sina^
YfJ(WJtf ojs/; Biainjf ap dubuid^ vo^ ap owotjn ^ ajqog 'saino '^ *na,i
tg
0
'IE6I -69-BT 'sad 'SE 'I^* '! ^^ *io)J }
ap oasn^- ^p Oísiíiajf -¡"papiy o^its^Suij odtuá m 'auDSii^-M.^VKMaT 'H ,N7
*E16T "EE "IU4 '3íjas -aZ '*>tld 1 aP oasn^^; pp ajs^ajf -^oaiup;;
•D^aiü ta^ojijja; so^ ap uo^í) oaijíinauij odnjS ;g 'aHDSi.i^-fií-' vwHa'i -^ ,[^1
^
•:E6T '9¿^9t "b3?11 'EE "I04 'sodojqiuv
•puDjjanaj /no du^uid^; jap atpHudg ^ap u, a^apaf/ /u; aia 'saaado^ -^ "J
yi
"S88I *BJJd -aB8/ anSuo^ dj ap ajtoutwoj'j 'wvay .¡aiani
'6E6I '6ÍI-0SI -Ba?d 'S 'I04 '?jíin8i/!7 uotiatu^ /o pi^naf Im,mpitua$
•^! -pwniana^ 1mmunX mj uauiouojrf íd^ 'aBnnwYH -NtívwaaLsaH -oaa^ ,HH
"EI61 "Xl-iE '*a^d '01 "I"4 '^jJ ap saísiuaaiiaio^ sap ajaio
-OS 07 ap joa^nof -uu^o^ sap aíSj/jruojidij^suDj^ it¡z 'N-vvwaaiB3H ^oBa^ ,HH
•1681 '¿EE-09E 'e^
6
•936T t^OI-OÜDT •aSEd 'TE
-o^vm y •tto^aojd's tisipnpuBp3718/ jop
*¿E6t
"""M ai,I :oE FA •^a^
•61 '^pnisi
;/
1"
•Muusnf;
opaiaBpa^ -i
^?(/ '
*EE ^"4
'E6BI "08-ES '!
J*.
o
SVOV1K) SVHflU
�
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Revista de la Facultad de Humanidades y Ciencias
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1947-1989
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Language
A language of the resource
Español
Type
The nature or genre of the resource
Publicación periódica
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Lic. Pablo Darriulat
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Apuntes comparados sobre la lengua de los Yaganes (Tierra del Fuego)
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
HOLMER, Nils M.
Source
A related resource from which the described resource is derived
Revista de la Facultad de Humanidades y Ciencias /Universidad de la República. Montevideo : FHC, UR , Agosto 1953, Nº 10 : p. 193-223
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1953
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Language
A language of the resource
Español
Type
The nature or genre of the resource
Publicación periódica
FONOLOGIA DESCRIPTIVA
FONOLOGIA HISTORICA
FORMACION DE PALABRAS
MORFOLOGIA
NOMBRES
PRONOMBRES