1
10
1
-
http://humanidades-digitales.fhuce.edu.uy/files/original/126b10def53151d88c1c67de1c79b41b.PDF
ae5f022274cbfed962070da34ff5515f
PDF Text
Text
— 62 —
-qíPu<fS uaqsstttaQ tuttz qonqptwu 'vxzxij^ 'JA :uBuiaiB sbjjb p ajqo *X56I 'b^ubuibibs '**
-puitr^ ap w//K /^P oftsp<fo^(f y •svoífsittSuij t>t2o¡opoi9iu A Ptxo/stf{ 'HVAiy 'Vi 'SBinaps *-p
¡66 ' 22 'dd '2*61 'I '.B!^oIoIÍJ a'p'ssañSmío^ BjsiAag,^ ua 'utptunox anbtistnSuij sPjiy/j
'dOd 'S '•WLV Ia 3JC1OS '* " 22 '^^ '(577.) 6*61 <D?IÍW 'ajptzp4s pattsmSutj tp ttuautpaut-j
'iSSOaiA 'O Á a 'Vi ua 'ouPifPft oatfstttSutf aiupjty.j 'noxHvg -pi :¡jy ja ajqos -9x1 -¿8 dd
'6*61 's^iodB^^ 'tft^efsp totts tap Ptptxots pj¡au a a¡PSJa/iiun pzuassa pns p^jau oupum otSSpnSutj
11 'icnoxHag 'A 'SIV ^• dlV SI ¿^qos jBin^iwBd ng -unssed ^S6I 'OJianBf ap oi'g '/"-^f)
paifsmautj ap sot4pup¿ 'af VHVWV3 OSOXXVW 'f '-^6' 98 dd '^661 <U?I!^ 'I '^tiPtuox tpttfs
i¡ip ofuauiptn/ip tp ajpnupw 'idHHAaxNO^ "V :6^ " ^í ^• 2? • 22 'dd '2661 '^inoiog '-pa -%z
'auttPioau attSutj a¡¡ap tmStxo aj '-ai ^901 - C6 "dd '0561 'Biuoxog *-pa i^ 'Pt2ojou<>i2 pup au
•otzttpoxtuj 'inÚaviiovx D '-U-66 "dd '0661 'Eianajou '-pa 2 'pottstn2utj 'iNiaon^iW *a
'•L - 26 'dd '¿P6l '^^abh ^ssí 'aouato^ at/smSutj 01 uotpnpoxfui uy 'xNVAaxanxs 'H "a
!s3;s A xi "d auJBd '9^61 'swe¿[ '-pa ^? 'stofP¿'saj 'xvzava 'V '9L • 96 "dd '^^61 'ouqoa
-ojsg '4P2fsuafaa.qPx4s * SutxatuatxQ 'OH3HAN 'S H oa 'ffPxSoaSqpj4s 'XSlA&dNIl 'M ^61 - Ll
•dd '6661 'q^pnj^ '1 'qtjptutupx^ aqistqoatxQ 'aaZA^HDS "3 '-6P9 • 8^9 'dd '8661 'E^og
'I aotpua44y 'pupijp/j Ptpa4optou^ ua 'pjtfstnSut-j PtfPxSoa*) '[aaAVJ^ 'O} ;O5I"62I 'dd
'9661 'sajpuog 'saffstnSutj uxapoyi o/ uotfa'npoxfuj uy aawivd "g "I ^6^6 - 126 "dd '€61
'jjjoa 'M 'aSpnSup'j 'aaaiawooag "J :sojjo aJiua 'nEuoiajodojd Bjnians s^ni upi^enijoj
"UI '621 ' *l dd -DtjJBd '*6I '^J^aiaP!aH 'Sunqasxoftxpputty^ aqasfttaQ 'H3Vg *V ^XEaanaa
sajaju; ap sBaiSpjopcuauj A SBDijpaj sauopBAjasqo SBqanm uoo ojad 'BiuBinaiy ap '\ '8 ej
ap Baja^s opoj ajqo 'X62-6Z.Í "dd '256X 'OJiausf ap oig •psan2ttuo¿ PiSojofí^ ap prnupyi
'OX3M VA1IS 'S EDipap q *8 ex b anb oimidÉa (a sa opEjuamnoop ajuaujEiidoiB A ounjdp
'8261 '^jzdpq - pi^ppig 'tfpqosuassttnqopu^fS amatua8ip> atp xttf asstuqaSxT] axqt putt 9tq4
-pxSoaSqipMfs atQ '^aHDSniWVQ á A '2261 's,Ed 'anbttstrtSÜtf atq4px2oa8 trj 'xvzava "V
:aos q '8 bj ap BajaaB jEJauaS upiaEinjojm ap SBjqo saisdpuud SBq '611'001 'dd 'X561
'Bujag '8 '^qpH '-^sajsia^) 'ajqaijaqs^nnqasJog aqaiiJXEqasuassi^ 'uaqopx4s uaqostuptuox atQ
'l 'atSojoitq¿ 'aqastuptuo'^i A '9-'52 'dd '8* • 2*61 'I ',.q:)n<ljqBf saqasjjsiHEUiog,, na 'piupux
-og xap ut atq4Px8oa8q3Px4g axqpf Stzqaag 'NHfl'g "V ~p 'JEjnaiwBd na' odiubujoj oiniinop
ia EjBd "2 - 06 'dd '561 'Bujag '2 'aqj^g aqaiiJ^Eqasuassi^AsajsiaQ 'ajqaiiaqsSunqasjoj aqafl
-jpqasnasst^^. 'qt/stuptuxa8opuj •tfpqosuass'tm.q3Px4^ apuaq^ta'jSxa/t' putt autatuaSny 'iNVSld 'A
^ 'I8'2*'dd '8*61 'SHEd 'safstttSuej sap ptuotfpuxatui ' saxSuo^ atuatxi$ np satay ua 'a?d
'JA aP auJJo^uí ¡a -a 'sajuaiaaj seoj sofEqEjj A sógojjBsap soj ap Bajabiy '61 'E^anjjfsi 'ap>x
•aua8 anbtfstnSutf atq4px8oa8 ap atq4px8ot¡qtq ap tPstg 'NaNflHHDS "f 'A '61 E JOiJajnB
Bi^BjSoiiqíq e¡ BjEd •H9¡DE3ijqnd ap osjría na o sopBDijqnd soDijsjnSuix se^ib soi sopój ap
u9pduDsap Bj ñaiquis} auapuoD anb '[06613 'EnjBAoq '-sj 2 'tanbifsittSutj satatibua,p sapoqt
-aux fa attbtxotstq n5xa4y 'at3oiof3a¡ptp trj 'aod 'S :ua EIIEM as 'lEjauaS ua Bi8oiójaa[Bip bi ap A
'ÉDnsjn8u;i BijBj8oa8 b^ ap ÉajaaB Bai'^Bj8oixqiq A B^ijpjsiq npiaBauo^uí B¡[durB' sfuj q ' ( x )
'(l) SOpBipiUS^ S9J^|qBq SOJ
B O SO^J^JBip SOJ B *SBIl8U3J SBJ B *BtlSU3J BJ B 9^U3ipUOdS9JJOD ODIJ
-BJSO9S OIDB<JS9 J9 O9 SBUIJO^ SBJ 9p OpiDnqiJ^Sip BJ BJU311D O9 3U9I^
*sou9oj oj jod 'o 'opBüTuua^ap oijo^yjj^^ un ap sojund ap paj Bun ua
BijBjiun A Bjaaiip Bjsanoua a^uEipaui SBpBqojdujoa (sajBDijBUJBj^
o sBDixaj *sbdiu9^) sBaijSTr^Suij sbuijoj ap opBAaja ajuauíBATjBjaj
ojaumu un ap sajBioadsa sb<Jbui ua oj^si^aj ja auodnsajd anb Á
'odiubuioj oduiBD ja ua opoj ajqos 'oj^is ojjsanu ua ojjojjBsap otj
-BuipjOBj^xa jaua) b opB^ajj Bq anb OApBJBdiuoa Á oaiSpjojDajBip op
-o^atu un a^uaiUBATsnjaxa BuSisap ^BDpsxnSuij BjjBjSoaS^ uoisajdxa
bj *jBmaB Bapsin^uij bj ap Baiuaa^ Bi^ojouiraja^ bj U3 *j'x
ÜI^3S0D 01M1DC1X
�Acerca de tal método, de sus fundamentos y de sus alcances
prácticos y teóricos, entiende informar brevemente este ensayo.
Las comprobaciones de la geografía lingüística en este sentido,
aunque logradas en un terreno propiamente glotológico, se relacio
nan estrechamente con la geografía como tal y no pueden dejar de
interesar a esta disciplina —en la medida en que ella considera la
tierra como "habitat" del hombre y, al mismo tiempo, considera
como pertenecientes a su objeto todas aquellas realizaciones huma
nas que tengan extensión en el espacio—, no sólo por el empleo
común del instrumento cartográfico, sino también porque revelan
un aspecto esencial de las relaciones entre la vida social y cultural
del hombre y su ambiente natural. Sin embargo, hay que señalar,
aunque de paso, que la misma expresión puede entenderse también
en varios sentidos no-técnicos, según el concepto que se tenga de lo
geográfico y de lo lingüístico, según se ponga el acento principal en
el sustantivo "geografía" o en el adjetivo "lingüística" y según las
relaciones que se quieran destacar entre ambiente de vida y lenguaje.
1.2. Las relaciones que destaca la geografía lingüística, en el
sentido que hemos llamado "técnico", no se entienden como relacio
nes directas entre el ambiente natural (geográfico) y el lenguaje, sino
como relaciones entre el ambiente geográfico y la difusión y dis
tribución espacial de las formas lingüísticas. Y no se conciben como
relaciones de por sí determinantes, sino como relaciones condicio
nadas política, social y culturalmente: más bien que a la geografía
física, atañen a la geografía humana y política. Así, los "centros de
irradiación" de los que ella habla no son los centros geométricos
de los territorios estudiados, sino los centros políticos, administrati
vos, culturales y religiosos, los centros comerciales y de comunicación
(por ej., grandes ciudades; capitales de estados, de provincias o de
departamentos; ciudades industriales, centros de producción y con
sumo, localidades de feria o de empalmes importantes, santuarios,
ciudades universitarias, etc.), es decir, aquellos mismos que se
consideran como centros "propiamente geográficos" (2). En este
atlas, Marburgo, 1952. Sobre el atlas de Nueva Inglaterra: H. Kurath y otros. Manual of
the Linguistic Geograpby of New England, Providence, R. I., 1939. Sobre la técnica de la
investigación, la importancia del método geográfico y sus alcances, cf. en particular: K. JABERG,
Sprachgeographie. Beitrag zum Verstdndnis des Atlas linguisfique de la France, Aarau, 1908;
Id., Aspects géographiques du langage, París, 1936; Id. y J. Jud, Der Sprachatlas ais Forschungsinstrument, Halle, 1928; V. Bertoldi, Lingüistica storica. Questioni di método, Geno
va - Roma, [1942}. Sobre la "lingüística espacial": M. BARTOLI, Lingüistica spaziale, en R.
BlASUTTI, Le razze e i popoli della Terra, I, Turín, 1940, pp. 320 - 336; Id., Le norme spaziali, en LIS, pp. 35-54 (v. también n. 37). Sobre el lugar y la importancia del método
geográfico en la historia de la lingüística: A. Meillet, La métbode comparative en linguistique bistorique, Oslo, 1925, pp. 60-71; A. Pagliaro, Sommario di lingüistica arioeuropea,
I, Roma, 1930, pp. 89 - 92, 172 - 177, y passim; I. lORDAN, An Introduction to Romance
Linguistics. Its Scbools and Scholars, trad. ingl. de J. Orr, Londres, 1937, pp. 144-200; V.
Bertoldi, La parola quale mezzo d'espressione, Ñapóles, 1946, pp. 9 - 37. Véanse, además,
los recientes "balances" histórico - críticos de C. Schick, La geografía lingüistica, en "Paideia".
IX, 1954, pp. 241 - 277, y G. BOTTIGLIONI, Linguistic Geography: Achievements, Methods and
Orientations, en "Word", X, 1954, pp. 375 - 387. Varios aspectos y problemas de g. 1. se
exponen y se discuten también en: W. v. WARTBURG, Problemas y métodos de la lingüística,
trad. esp., Madrid, 1951. Verdaderos modelos de una sabia aplicación del método geográfico
a la historia lingüística pueden verse en: R. MenÉNDEZ Pidal, Orígenes del español, 3 ed.,
Madrid, 1950; ID., El idioma español en sus primeros tiempos, B. Aires, 1942.
(2) Cf. G. Devoto, Profilo di storia lingüistica italiana, Florencia, 1953, p. 33.
— 30 —
�•<! 'PW 'TI
S3 *()X ^ XI sojSis soj ua 'bubdsox ua Bpuajojj ap ^ bijbjj ua
bubdsox ^p *'ía Jod 'svoo^? sv^9to U9 sauoi^aj SBjjap ap ojuaiuiBj
-sib ap jBjqBq apand as anb ojsa jod sg[ -a^uaraBDiuipuoDa o Banjjod
UaiqiUBJ SBpBJSIB UOS OU TS *(OSaDDB jpjjip ^p 'BUB^UOUI BJjB ap S3JJBA
o sbjsi '*(a jod) SBpBjsre a^uaujjBjruBu sbuoz sbj uoa a^uaujBiJBsaaau
k ajduiais uappuioa .sbpbjsib^ a^uauíBapsinSuij sbuoz sbj oaoduiBj
;o^ubj oj jo^ #SBDi^SBisaj3a unB *sBDoda sbjjo ua 'o SBDiuipuoaa
-oapijod 'sBApBjjsiuxiupB SBja^uoj^ uaXrupsuoa is o uppBDiuninoa
bj ajuauíBAi^aap uapiduii is Bapsin^uij upisuBdxa bj BjBd sojtidbj
-sqo JB^uasajdaj uapand ojad ísajiuiij anb uaiq sbuj uopBaiunuioa
ap sa^uand opnuaiu b uos (b^bjj bj ap oi^j ja 'oiqnuBQ ja
*H *> aiXSl^M.N3
unías) Buenjoj BiuBdsjH 1 — 'I OIJ
ja oujod) soij sapuBi^ so^jaia 'otjbjjuod jb iBapijod Bipj^oaS bj ap
bjsia ap o^und ja apsap uos oj ou oraoa isb 'BapsinSuij BipjSoa^
bj ap b^sia ap ojund ja apsap sajB^ ajuauíBijBsaaau k ajdiuais uos ou
—sajBiu 'SBUBjuoiu 'soij— ^sajBjnjBU^ sojna^sqo soj 'opoui oiusiiu
jaQ *(j mSi}) Bjnsuiua^ bj ua ^sajBuiSjBiu^ SBquiB 'Bapag bj k asuau
-ODBJJBX BJ BDIJSin^uiJ UOpBipBJJI ap SBUOZ UBJ3 'BUBUIOJd
bj ua r^sajBJjuaa^ ajuauíBapsinSuij sauoiSaj sbj b uaiquiBj
as sapBpijBDOj sbj b BDijdB as anb oj ^ 'BuijuaSjy bj ua k kvnSnj[\
ja ua 'saiiy souang ap k oapiAajuop^ ap osbd ja sa ouioa 'oijoiuja^
un ua BDij^uaaxa uqpisod Bun jBdnao apand ^ojjuaa^ un oppuas
�decir que no sólo se trata de geografía política, sino de geografía
política de una determinada época: de condiciones geográfico-his
tóricas que facilitan o dificultan la interpenetración lingüística.
En relaciones muy distintas —precisamente en una acción di
recta del medio físico sobre el hablar— han pensado ciertos estu
diosos como H. Meyer - Benfers y H. Collitz, que han intentado
explicar por el ambiente de vida de los habitantes (llanura o mon
taña) y por el influjo del clima sobre la fisiología de la articulación
fenómenos lingüísticos como la primera mutación consonantica
ocurrida en las lenguas germánicas y la segunda mutación del mis
mo tipo, que caracteriza los dialectos alto - alemanes. Tales intentos
han sido muy eficazmente criticados, en particular por E. Sapir y
O. Jespersen(4), y el mismo problema general de las relaciones
entre ambiente físico y lenguaje —que, más bien que de la "geo
grafía", sería el de una "ecología" lingüística— suele considerarse
hoy como inexistente o como un falso problema. Pero ello no sig
nifica que haya sido realmente superado o resuelto en sentido nega
tivo, y, en efecto, ha sido nuevamente planteado en época recien
te (5). En realidad, se trata de un problema que no puede resolverse
o negarse en el campo propio de la lingüística, ni con medios ex
clusivamente lingüísticos; y por esto los ejemplos particulares, como
los de Collitz —u otros ejemplos análogos o contrarios—, no pue
den servir en ningún sentido. El lenguaje presenta efectivamente
una faz físico - fisiológica, pertenece también al vivir biológico del
hombre. Por lo tanto, los eventuales influjos del medio físico no
pueden excluirse a priori. Pero la lingüística estudia el lenguaje en
ciertas condiciones dadas y no el condicionamiento de estas condi
ciones. Así, puede estudiar el influjo de las grandes ciudades sobre
la historia de las lenguas, pero no es su tarea investigar cómo se
forman las grandes ciudades. Del mismo modo, la lingüística puede
estudiar el condicionamiento fisiológico del lenguaje, pero no pue
de investigar el influjo del clima o de otros factores sobre lo fisio
lógico: el problema de una "ecología de la articulación" es, desde
el punto de vista lingüístico, un problema previo, que debe plan
tear y resolver la biología.
En una situación semejante se halla aquel otro problema que
también se relaciona con la geografía y que es el de los eventuales
influjos del medio físico sobre la cosmovisión que se refleja en el
lenguaje. Empíricamente, es evidente que a un distinto universo de
experiencia corresponde un distinto universo lingüístico. Así, por
ej., el caudal léxico de un pueblo de estepa no es el mismo que
el de un pueblo de montaña. Y esto la lingüística —que se ocupa
de situaciones lingüísticas concretas en condiciones históricas dadas
(entre las cuales hay que incluir también la llamada "mentali
dad")— puede comprobarlo y explicarlo históricamente, y, en un
(4)Cf. O. Jespersen, Language, 9 ed., Londres, 1950, pp. 256-257. V. también
J. Mattoso Cámara Jr., Principios, p. 216 y sigs.
(5)Cf. V. PlSANI, Forschungsbericht cit., p. 25.
— 32 —
�TS6I '*Hd ''P3 *2 'nhho^ k *3 xaniaj^ "V
ap noij33Jip bj snos sa:sin8u;j ap adnojS nn jbcJ 'apuotu np sanSupj sai '\c,(,\ 'a^puquiB^
''ll'S'S'fl'9^ f ^^imSÜtrj ''s^aHXXVj^^ '^1 Z^ í(s^pB o;idaiB un uoa) 8^ • LP61 'Bi^oa^j^
-ouijqn^ '• z 'oSau^pSo pmtsoiPuzo^iCzal síávz. 'i^S^aiiw 'X '•l??6l n3 'I<jnd ojad) Q^(,\
'subj 'anbfisinSui] acfoznq/j 'xvznv<3 'V '-8Z61 'sjJEd ''P3 *3 'ajjaanou atfojn^^ supp sanSupj
s^q 'aaaiÑsax "I Á xamaK 'V ¡(sbjjb uoa) <^z<á\ 'Sj3^pP!3H 'aPu3 ^3P ^sta^uaqopj^^
pun uaj¡juipfqapj(fg at(j 'xaiWHDS '^\ :oraoa SBjqo na SBpiua^úoa 'sEnSuaj sbj ap ¡Euojujaj
uppnqujsip B| ap edjo^b sauopsinjojuí sc¡ •[ S ap ojdaouoa ajsa o(eq uaqs^) (¿)
•soapsinSují aiuamBidoJd sbjjb soj
naXnpm as (O^f • 6f^ *<J<I) EIíEj^oHclícl BI n3 an^> 3P ^Esad ^ <:s9;s ^031 '<! '6€6l <31JOA 'M
'aSpnSupq fo suotfppuno^ 'AVH^ H "I b3 a^^-Jede anb q S ap oid^anoa ¡a sa jbx (9)
SBUJ UOD 9D9U^^J^d 'SE^Sin^uiJ JCXÍ 3}U3UIUrHXJO3 EpEZIJE9J
'a^u^ipuodsajjoD JoqB^ ^j '(¿) souo^uj^i sojjap ua ^sbü^
j^ sbj ap uppnqyj^sip bj uBjjsi^aj anb SBjqo sbj^o n 'opunuj jap
^ sbj ap BaaaaB SBjqo sbj uauaxjuoa anb sb<Jbui soj ap X sau
-oiaBaipui sbj ap a^jBd ubjS uaiquiB^ otuoa 'soaxjp^siq sbjjb soj ua X
saunuioa soaijBj^oa^ sejjb soj ua UBj^uanoua as anb soapsjnSuij SBd
-biü soj BDpsitíguij BipjSoaS ap o^daauoD ajsa ap oxjuap
*(*a^a. 'pp
bj uauoduioa anb SBraoup^nB o sajBjapaj SBaijqndaj sbijba sbj
ap ja ua í—soadojna sopB^sa aj}ua SBapsin^uij - oaiuja sbijouiiu ap
sojaijjuoa jaAjosaj BJBd sbpbzbj^— uozjn^ X uosji^ SBauxj sbsouibj
sbj ap osbd ja ua íojBSunq - ojjsny oijadiuj jap SBUinj sbj ajqos
uo^ai^jns anb sopBjsa sotjba soj ap osb^ ja ua isb) sopB^sa a^ua
SBjajuojj sbj soapsin^uij sa^iuiij soj uoa jxppuioa jaaBq ap e^bj^
as opnuam b anb opxqBS sa r^opBjsa^ ja '^uppBu^ bj '^Bjn^jna^
o ^uppBzijiAia^ bj ouioa 'Bapijod X BUBUinq Bj^j^oa^ bj ap ojaíqo
ja UBj^a^uí anb sap^ppua sbjjo ap sa^uauoduioa sajEdpupd soj ap
oun jas ajans ^Bn^uaj^ bj anb ^SBuiapB 'jBpioaaj anb Xb^^ 'bdijijocí
BjjBj^oa^ bj ap ojjuap aqBD SBjja auua SBjajuoj^ sbj ap X Bjjap bj
ajqos (sBapsjn^uij sapBpiunuioa) ^SBn^uaj^ sbj ap uppnqijjsyp bj ap
oipnjsa ja :BijBjSoa8 bj ap ojaíqo Jinjijsuoa X SBdBui ua asjBjjsj^aj
uapand 'ojubj oj jod 'X ajjsauaj oiaBdsa ja ua sauraij X upisua^xa
uod UBjuasajd as ^^BnSuaj^, SBpBuiBjj sajBapi sapBppua sbj jBjqBq
ns ua ajuaujBjajDuoa uBzijBaj anb spjtfsmSutf s^fvpmntuoo sbj
'oqDip joíaiu 'o 'ajuauíBDijpjsiq BzijBaj as ouBuinq aÍBn^uaj ja anb
sbj ua sapBppua sbj 'jpap sa 'svnSudi spf 'ojaap u^j '(9) (sBDijo^syq
-ajd o SBDiJOjsxq 'sajBnjDB) 4<sBnuaj sbj ap BijBj^oa^^ ouiod 'a^uaui
-Bsiaajd 'BijBj^oa^ bj ap ajjBd oujod ajuauíajduiis asjapuajua ap
-and BDpsin^uxj BjjBj^oaS bj 'ooiuDaj-ou opijuas ojjo U3 **j
•SBpuaiD sbjjo ajuauíBij
-Bsaoau jnbB uauodjajur as 'aÍBn^uaj ja Bipnjsa anb 'BDpsjn^uij bj
X 'ajuaiquiB ja aqiJDsap anb 'Bipj^oaS bj ajjug; 'so^psin^uij sojBp
b uaiquiBj JipnDB uaqap anb sbj pBpxjBjuaui bj ap UBdnao as anb
sBTDuaiD sbj uos 'oijbjjuod jb 'ouis 'BjjBDijdxa ap jbjbjj o pBpijBjuaui
bj b jypnDB aqap anb bj BDpsjn^uij bj sa ou 'sisijbub ouipjn ugj
•Bj^ojodoj^uB bj X Bi^ojODisdoma bj jaAjosaj X jBajuBjd uaqap anb
Binajqojd un sa iBDpsin^uij bj ap oidojd oduiBD ja ua asjB^au tu
asjaAjosaj tu apand ou odistj oipara X pBpijBjuatu axrua sauopBjaj
sbj ap Biuajqojd ja oja^ -sapEpijEjuaui SB^upsip UBÍajpj so^psinSuij
sosjaAiun so^upsrp soj anb jpnpui BjSBq apand 'jBjauaS sbui ouBjd
�la geografía (y a la historia), y dentro de la lingüística representa
más bien una labor previa de información "exterior".
2.1. En cambio, la geografía lingüística, en el sentido técni
co, es una geografía "interna" de las lenguas: no se ocupa de las
fronteras entre "lenguas" (comunidades lingüísticas), sino de la
extensión y distribución espacial de fenómenos lingüisticos particu
lares (fonemas, palabras, construcciones), dentro de una o más
"lenguas", y de los límites entre las áreas ocupadas por tales fe-
FiG. 2. — Los resultados de lat. ki en Ordeña (según un mapa de U. PELLIS
reproducido por G. VlDOSSi).
ñámenos, que sólo en casos especiales pueden coincidir con los
límites de la lengua o de las lenguas estudiadas. Por lo tanto, los
atlas lingüísticos se distinguen de los atlas geográficos corrientes
también porque no contienen mapas de varios territorios, sino una
serie de mapas del mismo territorio, y precisamente un mapa para
cada concepto o para cada fonema (o serie de fonemas) cuya expre
sión o cuya realización concreta se han comprobado por el investi
gador en una red de puntos (localidades) previamente establecida.
— 34 —
�•\Z- 5 ^d 'sil 'A D ^ n
-OXHVg "j^ ua 'iqndaj 'jj'^i •^^buejibji BDijBj8oa8 BMiAr^^, 'aqotfstnSutj ajxva aj 'issoaiA 'O
|3 -p 'so^nsinSuij sbcJbÍu ap soda soijba'so¡ b aujapuoD anb oj jo^ (8)
-aja sojund soj sopo^ BjBd ODijuapi ajuauíjEiujou ouBuoijsanD un ap
asBq bj ajqos 'Bjsanaua ajuBipatu BzijBaí as anb 'jBijajBui jap upp
oayoaaj ap joqBj ej (j '.('D^^ 'soaiuDaj X soDiSpjopojatu soidpuud
soy uaaajqEjsa as 'ouEuopsana ja Ejidoaaj as 'jE^psaAui e so^und soy
UEUoiDaayas as anb ej ua 'uppEjEdajd ap EdEja ej ap SEiuapE) sajEd
-puijd SEdEja sajj 'sand 'apuajduroa Eapsin^uij EijEjSoaS e^
'(S)('Z'f 'P) Z7FPP
upjDEAouui Eun ua^njijsuoD SBdEuj souii^jn so^s^ -oujsiuj oíaadEj^
je sa^uaipuodsajjoa sojund soy ua SEpEqojdraoa seujjo^ sej 'oajjajsa
oxaadEj^ BpED ua 'Euranjoa ua UEJ^si^aj Á opB^psaAui oxjo^ijja^ jap
souEipijaui soy A sojajEJEd soy ojos uaanpojdaj anb SEiuanbsa fsdxp\
-ttuis sv4^tu soy uos SEdEra ap jBpadsa odi^ uf^ '('Z'j? *P) VI"3TV
ja ua ouioa 'BDidp eujjoj EpEa EJEd so^upsip sajojoa 'unE joíam
'o 'sajEiaadsa sojoqmis opuEajduia 'ojduiaía jod 'sajBtuund X soap
-ajuis oduiap oujsiuj je ueos soaixaj A soapauoj SEdEUj soj anb EJEd
sajuaipadxa jEJjuoaua uapand as oja<j #opi^oaaj jBjjajEUi jap asEq bj
ajqos ajuaujEjaajip uEzijEaj as A sajEnjund ajdujais uos souipjn sojsa
ísoapsinSuij ajuaujEidoíd SEdEui soj ap asEq ej ajqos asjEzijEaj
uapand A sodp sop soj ap jas uapand soaixaj A soapauoj secíeuj
soi •sopESijsaAui sojund soj ap oun EpED A sojxjj ua SEpEq
seujjo^ sej ajuaujjaij UBJjsiSaj A sajiuiij sajEj uaaajqEjsa ou anb 's
-pntun4 sp4piu soj ^ í(^T '6 *9 '^ '^ *3 'S^13 *A) SEpEqojduio
seuijoj sej e sajuaipuodsajjoa se3je sej ap sajiujjj soj uaaajqEjsa
sand 'uppEJoqEja Eun UEDijduiT eX anb 'sootifims sp4piu soj uan^
-uijsjp as 'jEuajEUj ja jEjuasajd ap BjauEui ej unSa^ *opESpsaAui
oiund EpED ua SBpEqojdujoD ajuauíEjaiDuoo sauoisajdxa sej EDi^pj
-o^jouj X EDiupj pEpij^ajuJ ns ua UEjjsi^aj js fsonptnSut^ d^udtupi4
-ox4 sp4puí (d X f(3j % '9 ' -sSp *a) ojund EpED ua EpEqoídmoD
jEijnDad upiDEJDunuojd ej ap 'jpap sa 'sBDiupj sauopBiJBA sej ap aj
-uauíajuaipuadapui '(^EzaqED^ ^^sed^ ^^UEuwaq^ '^a jod) ojdaauoD
orasiui ja jEsajdxa EJEd SEpEajduja sEjqEjEd sej UEjjsi^aj is 'sootxdi
sp4vw> (q í( 'Sjj *a) ODijpjsiq ejsta ap ojund ja apsap uppBmis eui
-sjuj ej ua uEjjEq as anb SBiuauoj ap saijas SEpEuiuuajap uaiqujBj o
*(Z'^}} *A) on^ijuE seuj Buiauo^ ODiun un e sajuaipuodsajJOD SEuiauoj
sojjea soj o *sopBpsaAui sojund soj ua SEpEqojduioD Euiauo^ un
ap sajüEiJEA sej UEjjsi^aj js 'soop^uof. sp4piu (b :jas uapand soap
-sinSuij SEdEui soj 'uEjjsi^aj anb soDijsinSuij soqaaq soj una
'oopstnSnti prtx^iPtu 9p spo^pxSo^xp^ sduotood^oo uos soott
-smSutj sppp so^ 'SEjqEjEd sejjo u^ 'opEjjsi^aj ODijsinSujj jEijajEui
ja sa EjquiED anb oj :oujsiuj ja ajduiais sa '('aja 'souEipijaui soj X
sojajBjEd soj 'sajEdiDUTid soij soj 'sajuEjJoduii sapBpnp SEjjap uaiq
-uiej zaA BunSjE ísopE^ijsaAui sojund soj ap uppBDiqn ej ísoaijjjod
o soAijEjjsiuiujpE 'sajjujjj sojjo 'ajuauíjEnjuaAa 'X Ejsanaua ej
opEzijEaj Eq as anb ja ua oxjojijjaj jap sajiujjj soj) sajpn o sajqEsuad
-sipui sojuauíaja soaod soun ojps auaijuoD anb 'opuof ap p4pux j^
�gidos, pero también con la ayuda de medios indirectos, como foto
grafías, dibujos, ilustraciones, o la presentación de los objetos
mismos cuyos nombres dialectales se quieren obtener de los interro
gados; 2) el registro del material coleccionado en mapas que cons-
Fig. 3. — Un mapa léxico "sintético": frater y fratellus en Italia (según V. BERTOLDI).
tituyen los atlas lingüísticos; y 3) el estudio y la interpretación
del material proporcionado por los mapas. Sin embargo, alguna
vez se aplica la misma expresión para designar sólo esta última
etapa, considerándose las anteriores como preparación del instrumen
to de investigación.
— 36 —
�"¿I *d 'I ''•'^ atj/3st<f3^f¿f) 'HazA^^H^S "3 'JD (01)
'i '5 *d '-3/ atq<ft>¿So?S p-j 'xvznvQ 'V ''f3 Jd 'isy (6)
'o^anq *(oi) sodi^^j^ouj3-oDijsin^uij sb<Jbuj ap uopBzijBaj bj ua
opBsuad BiqBq —Bapsinguij bj ap Buojsiq bj ua ajuBjJodrai jb^üj
un aaajatu sauozBj sbjubj jod anb— ztuqt^j v.^ 'oapsinguij jBijaj
-buj pp Ba^BjSo^jBD uppB^uasajdaj ^p 'oapaBjd ojaadsB ja ua oraoa
oaupaj oduiBD ja ua isb 'sajosjnaajd opiuaj Bq ojxnara ja
y^P
sppy jap jojnB A sijb^ ua Bi^ojo^aajBip ap josa^ojd 'uo¿
~9ííííD S3^ní ozj^s osoipmsa jb —ajuaujBpBDijpsní Anuí k—
-unj ouiod jBjapjsuoD ajans as Bapsin^uij Bj^Bj^oaS bj aQ *j
'i'Z'L 'P) SBm^nbsa sajduiis ajuBipaui
asjB^uasajdaj ajuauíjBnjuaAa apand —pBpijBja joAbuj BjBd— anb
üpxanqij^sip 'sopBjapisuoa souauípuaj soj ap jBiaBdsa uppnqujsip
bj ap jB^uauínaop o o^Dajipui o^uaiuiiaouoa ja uoa buuo^uod as k sbcI
-bui soj ap a^uarajBUJJou apupsajd 'sBpBiBduioa bdijbujbj^ bj ap A
Bi^ojojaajBip bj ap odtuBa ja ua BaijdB as is opoj aiqos 'Bjjq '(ijoj
-jBg) ivtop4sd PopsmSmj 'a^uauíjBui^ 'A (iubsi^) p^psmSu^odS '(ij
-ojJBg) P^pstnSufiodu BpBurejj oprs Bq 'sBn^uaj sbj ap Bijoasiq bj b
Bapsjn^uij Bi^jSoaS bj ap jBjnai^jBd upiDBDijdB Bun aAn^psuoa anb
A 'Bidojd Bi^ojopo^am uoa Buij^aop ua bpbuijojsubj^ 'upiaBjuaiJo
B^sg qBpBdsa uppnqijjsip ns ap opuapjBd soapsin^uq soqaaq soj
aj)ua BDi^ojouoja upiDBjaj bj jaaajqB^sa :osj3aui oppuas ja u^ sauop
-anpui jBn^a^p ap bjbjbj^ as anb oqaaq Bq upiaBqojdraoD jbx #bau
-Bjaj bt^ojouojd ns opotu unSjB ap BÍajpj as soapsxn^uij soqaaq soj
ap jBiDBdsa uppnqp^sip bj ua anb Jiaap sg *SBnpuB sbui SBapsin^
-uij sbiüjoj jBAjasuoa uajans 'upiaBAouui ap sojjuaa soj ap SBpBÍajB
^^ajBjajBJ^ A ^SBpBJSIB^ SBUOZ SBJ \('Z'\ 'P) SBDpSBISajaa O SBApBJJSIU
-impB 'sBapijod SBja^uoj^ 'sbubjuoui 'soij jod sopimpsuoa sajirajj
so^aia na auaijap as upisnjyp ns A sojjuaa so^iap ap uapaaojd <4SBn^
-uaj^^ sbj ua sauopBAouui sbj anb jBqojduioa ua^iuuad .'Soaijijodoa^
o soaijBjSoaS sajo^aBj soj A Bapsin^uij Bijo^srq bj ajjua upiDBjnauíA
bj UBjaAaj '("^-^'9 #p) jBpos upiaB^iunuioajajuí ap orpaui ouioa
aÍBn^uaj jap o^uaiuiBUOiaun^ jap BajaaB jBjaua^ j3^dbjbd ap sau
-oiDBAjasqo jpuasnoa ap SBUiapB 'soapsin^uij SBdBm soq "^'Z
•soapBj^oa^f ajuara
-Bjnd SBraajqoíd uaiqraBj JBUiranji uapand 'ojubj oj jod 'A Bjjap
bj ajqos ajqraoq jap BpiA bj ap soapsjjajDBJBD sojaadsB UBjaAaj sand
'oapsjn^uij ajuaraBjaijjsa ojiqraB ja uBjadns sauoysnjauoD sns anb
jbjou anb ABq 'oSjBqraa ut '(Q ^BDijBj^oaS Bapsin^uij^ bjjb^^bjj
UBiJijajajd A osn ja jod opbj^bsuod bA ajqraou ja opBnaapBui oraoa
UBjapisuoa sounSjB ojsa jog 'soaiSpjojojS ajuaraajuapiAa uos sauíj
sns A sojuaraBpunj sns ojag •(soaijsin^uij sbjjb soj) SBsinbsad sai
-oijajjn BJBd aaajjo A BzijBaj Bjja anb sojuaranjjsux soj uos ajopui
Brasira bj ap A '(opBdsa ja ua soqaaq JBqojdraoa ap bjbjj as sand)
ajopui ap sa BDijsxnSuij Bi^Bj^oa^ Bjsa ap Baiuaaj Bq
�ideas que preanunciaban el método geográfico se expresaron por
los estudiosos contrarios a la orientación "neogramática", que do
minó la lingüística de las últimas décadas del siglo pasado. Ya en
1872, Jobannes Schmidt, para explicar las relaciones de parentesco
entre las lenguas indoeuropeas, opuso a la tesis del "árbol genea
lógico" de August Scbleicher la llamada "teoría de las ondas"
(Wellentheorie) (11), según la cual las innovaciones lingüísticas se
propagan desde varios centros, como las ondas en un lago al que
se hayan arrojado algunas piedras, y la individualidad de las len
guas "parientes" se define por el encuentro de distintas innovacio
nes (v. fig. 4). Una tesis análoga había sostenido cuatro años antes
FlG. 4. — Diagrama explicativo de la teoría de las ondas (según J. SCHRIJNEN).
Hugo Schucbardt, con respecto al campo románico (12), y volvió a
sostenerla en una famosa lección universitaria dictada en 1870, pero
publicada sólo en 1900 (13). Con esto se negaba decididamente la
idea de cambios generales y simultáneos en toda una lengua y se
afirmaba que el origen de las innovaciones hay que buscarlo en
la actividad lingüística concreta de los individuos hablantes, pues,
en último análisis, el punto de partida de toda innovación debe ser
un hablante real que, por múltiples ra^ones, modifica en algo la
"lengua" anterior a su hablar.
(11) En el opúsculo
Sprachen, Weimar, 1872.
Ueber die Verwandtscbaftsverbaltnisse der indogermanischen
(12)En el 3er. tomo de su obra Der Vokalismus des Vulgdrlateins, Leipzig, 1868.
(13)Ueber die Klassifikation der romanischen Mundarten, Graz, 1900, reprod. en gran
parte en: L. Spitzee, Hugo Schuchardt • Brevier, 2 ed., Halle, 1928, pp. 106-188.
— 38 —
�— 6$ —
y ^iqeq ^p ohojwj3J p opoi e^jeqe (srjtrq3Pj¡fg
-ft*Q) onJBj^ - B^^jij^j - ^p^J^ P t^pe \ íjeuoujuokJos - ojjdo^ eiueuisiy ej o^c J
-moa Eiqap (pupjqistn^ppuiW pun • puo^^ uon svitvqovjt^) lu^^^^ ^p sepe jg (^x
•sajopBjoqBjoD sajj jod '(sopBSpsaAui sojund
¿ soj
ap ¿j^ ajjBd ua 'X (^061 ^ I06T - 681) Pub^P^^ ó^siui ja jod s^p
-Bnjaaja SBjsanaua ap asBq bj 9jqos sopBzijBaj ^ SBpBipnjs^ S
O^i b saju3ipuods9jjo3 'soDpa^uis 9J sajBtiD so¡ ap 'soDi^auo^
-bui ¿9 3U3IJUOD oinpjn a^s^j *(606l " 8681 '^izdiai 'sdtdiqd2qov¿4s
UdqostuvtunAo^wp Sdp svpy Adqosttstn2uv\) pupStd^ 'f) ap oubuj
-tu sbjjb ja Á (^681 '^^Suiqrix 'sBc^^m 2Z) ^9ct3S*tL 'H J^ opBDijqnd
BiAan^ ap sbj^b oyanbad ja uos ^"jy JB sajoija^uB sbjjb soj^q
'(fl) ufuv^ *^ ^ p^zfr^^^ '^ ap upiDoajip bj
oÍBq 'opo^auj omsiui ja uod 'pBpijBmoB bj ua Bnuxjuoa as X 'o^jnq
-jbj^ ua '^p^A/^i '¿ Jod 9^61 ua BpBpiuiaj opis Bq (000 *^^ soun b
sopBjuainnB B^sanaua ap so^und soj uod) sbjjb ns ap uppBDijqnd b^j
•bdusiti^uij Bi^BjSoa^ jbiijdb bj ap ojBipauíui josjnoajd ouiod o^uain
ns aXnuiiusip ou o^sa ojad *(^ 'Sj^ 'a í ai jas Bun ap sBjqBjBd sbj sBp
-oj ua ajuamauíjojiun ajjnao ou ouamouaj oujsiuj ja anb X sajirajj
soidojd sns auaij ouauípua^ opoj anb uBDipui :oijbj^uod jb) jBjDajBip
p^piun bj ap BDjaDB Ja^ua^ ap sBapi sbj ubuijijuod ou sopiuajqo
sopBjjnsaj so^ 'soDi^ajuis soDijauoj SBdBUi 9 uod 'oXbsu^ ap ojnaíDSBj
jaiuud un oSmqsBjjs^ ua paijqnd J881 ua ^ 'sajBjaajBip sajiraij
soj upispajd uod jaDajqBjsa ap ojxspdojd ja uod 'BUBiuajB BjqBq ap
oijojijjaj jap sojund 000'O^ ua 'BpuapuodsajJOD jod 'Bjsanaua Bun
ozaduia *9¿8l ua 'u^mb '(JJ6I-3^8I) Xd^Ud/!A. 'D UOD 'odijbuibj^
-oau ojiquiB ja ua 91Sjns ODpsjnSuij sbjjb un ap Bapi bj BjsBq ^
•^sbata sBn^uaj^ sbj a^uauíBjDajyp jB^nsaAui a jBiprusa ap bj
:Bjanasa bujsiui bj jod Bpiua^sos BpuaSixa Bun uod uapiDuiOD 'soijbjj
-uod jas ap soíaj 'sajBj ouiod soDiSpjoiDajBip soipmsa soj 'bdijbuibjS
-oau Bjanasa bj ap sopBjnjsod sowap uaDipBjjuoD Bi^ojojDajBip bj ap
sauoisnjDuoD sbj is 'anb JBjBuas anb XBq 'o^jBquia ui
'•
'dlV Ia opuaiuiudují
BqBjsa as bX opuBna '^o6l ua ivqonp^) "j ozins osoipnjsa ja paijqnd
(dunwtuoo dun(p stofp4 d\ supp anbpmoq^ fttunfi) oSojbub oÍBq
-bjj ojjq "bijtuj^^ Bun ap saiiuiij soqaajisa soj ajjua Bjainbis aj
-sixa ou BjnjosqB BDpsjnSuij pBpiun bj anb 'J681 <sJJ^d '(^tu^Apq^)
utnoA^dp^1^ 9p dpttup^. sun/p sioíp4 ^\ supp sadipni? dSpSup^ np
Sdttbpduoq4 suopp^t^tpo^i Bjqo ns ua 'pjisouiap fopssno^ '¿ ajBqB
ja 'ajuauíBisní 'oduiBD ajsa u^ Ud/C^^ '¿ X supj #f^ 'ijODsy ouisiuj
ja ajjua sajBjaajBip saiiuijj soj ap BDJaDB upisnasip bj uaiquiBj cujns
-aj Bsonjanj^ Xnj^ '(0881 (Sunq^Sdo¡í^9^PfQ dqosindp A9qd[\) ¿du^S
~9/Xi 'Hd ^ (9X8T 'sn^v\O suoiup^j sdp uvpunw ^d^udA9^[ ^t(j) ¿^j
~91utA\. '[ 'oDiuBuijaS oiuiraop ja ua 'X '(¿81) f^fP^I f^^^s sns UOD
'—^ODijBuiBj^oau - puB^ oujod asjBjapisuoD apand ajJBd ua ojps anb
osoipnjsa un— t\oosy 7 •) 'odiubuioj oiuiuiop ja ua 'ajuauíjBdp
-uijd uojaXnqijjuoD upiDBAouaj BXnD b 'BiSojojDajBip bj ap ouajjaj
ja apsap 'jpap sa 'soDijsinSuij soqaaq soj ap ojaajip oipnjsa jap
u9jDDajip buisiui bj ua osjnduii un 'opBj ojjo jo^ ••
�4.1. Cuando Jules GilHéron (1854-1925) empezó sus cursos
de dialectología en la "École pratique des Hautes Études" (1883),
ya había realizado apreciadas investigaciones dialectales y hasta
había publicado un Petit Atlas phonétique du Voláis román (30 ma
pas, París, 1880). Pero sólo las circunstancias de la enseñanza y las
investigaciones que siguió realizando le hicieron concebir el pro
yecto del Atlas linguistique de la Franee, que había de inaugurar
FlG. 5. — Isoglosas correspondientes a la "segunda rotación consonantica",
en Renania (según E. H. Sturtevant).
una nueva etapa en la historia de la lingüística, constituyendo el
modelo de una serie muy larga de obras análogas (cf. 4.2.). Tres
fueron las principales razones que le determinaron a emprender la
gravosa tarea: 1) la necesidad de "salvar" para la ciencia y para
la posteridad por lo menos una parte de la riqueza y variedad his
tórica de las hablas locales, ya muy amenazadas por la rápida difu
sión de la lengua común; 2) la necesidad de una colección de
materiales de todos los dialectos, sin lagunas demasiado graves,
— 40
�ap Bjqo bj ap BpuBjjodun bj 'sajBpjBd sauoisuajduioD
-ui sajqBjiAaui SBjjap ap X SBAjasaj sBun^jB ap jBsad y %z'^
*ajuauiBDijBjojJB3 sopBJoqBja ou X oijbuoij
-sana jap sajiimj soj apuajjB juouip^j jod sopi^oaaj sajBijajBiu ap
oujoj un uoa '0361 u3 ^ í(juorap3 ouusiiu ja jod SBpBSijsaAui sapBp
-ijbdoj ff ísopBjaaXojd jiui soj ap sBdBiu 66^) B^aajp^ BjBd ojuatu
-ajdns un uoa 'j - f\6\ ua íaaipuj osanj^ un uoa BpBjajdtuoa anj
Bjqo ajuauodun bj 3J6I u^j *Bjsa ap a^JBd Bun ojps '(¿djoa - to^uqp)
Bjaaja^ bj X íjBuoipijaui buoz bj ojps '(s^Ainv snoa-udftAqp(s)
BpunSas bj ísaauBjj oijojiua^ ja opo^ BDJBqB (9^^ua--9^jtdqp) ai jas
Bjauíijd vj 'SBdBui ¿i X 93^ 'J3^j ap 'ajuaraBAijaadsaj
sai jas sajj ua sopBuapjo 'sBdBui 0^61 3P 1^^ un UOJ j
sapuBj^ 9 apuajduioD (0J6I" 3061 <s?JBd) ^jajduioa Bjqo vr\
•sajojnB oujoj juouip^ X uojaijji^) uoa X opBDipui
bX ojmp ja oÍBq 'ajuauíBai^Bj^ojJBD opBJoqBja jBijajBui jap j
-sbj ua upiDBaijqnd bj jBzadura opnd as 3061 ua B^ 'opoiu ajsa
'SBjsandsaj ap upjjiiu un ap sbui opuBjjsi^aj X (sojaíns ojjBna
*sosbd sop ua *X ísajj o sop 'sojund sojjo ua íojund jod ojafns un
'sojund o^^ soun ua) sojaíns 03¿ 3P s^ra opuB^ojjajur 'sojsiAajd
sojund soj sopoj pSijsaAui '(J06l^¿68T) SO^B ojjBna ap souam u^
•ouirajaj jap sajuB unB BjjinjauoD pj^oj 'pBpiDBuaj X upsaj sajqjaja
-ui uoa opuBÍBqBjj 'juomp^ oja¿ *soub oduid ua oqBD b asjBAajj X
(bubtjbji ^jqBq ap sop 'sojja ajjua) sojund ^^9 JBajBqB Bjqap Bjsana
-ua bj 'uojaijji^) ap ojaaXojd ja un^a^ 'Bansinguij bj ap Bijojsyq bj
ua odij ajsa ap Bjauíijd bj X sasaauBjj sajBjqBq soj sopoj ap bdijbui
-ajsis X Bjaajip uppBSijsaAui Bjaraijd bj jas ap BjqBq anb bj '(0361
BjsBq oSanj SBpBjuaumB) SBjunSajd OO^'I SBun ap oijBUOijsana
un uoa 'mpuajduia ^g j ap ojso^b ua X uojaijji) uod jBjoqBjoa
b omsBisnjua uoa ajsa pipaaay #soaijauo^ saaijBUJ soj jjn^uijsip
X jiqxajad BJBd pBpiaBdBD ajqBjou Bun 'sBuiapB 'Biasod X 'pBpnp
ns ap ooixaj ja ajqos oipnjsa osoijba un opBzijBaj BiqBq sand 'sodt^
-pjojoajBip sasajajuj soj b ouaÍB Bja ou 'oSjBqraa uis 'jBna ja '(sibj
-B^-ap-sB^) jo^-juibs ap pBpnp Byanbad bj ap ajuBiajauíoa ajd
-mis un 'fuozup^ puouip^ JBjjnsaj ap Bjqap Bauppi Buosjad bi
•soaijpaj o
soaijpjsiq ^sojdaauoaajd,^ jod jBiAsap o JBuiraop asjBÍap ap ajqijdaa
-sns 'uoisa^ojd ap o^ojpjaajBip un o Bjsin^uij un jas Biqap ou jop
-b^ijs3aui ja —pBpiauBjuodsa BuinuaS ns ua BjBjdBD as jBjqBq jap
pBpijBaj bj anb bjbcí X Bjsanaua bj ap ^pBpiAijaíqo^ bj oiuns opBj^
ua jBjnSasB BJBd— anb uojaijjiQ 'SBuiapB 'BqBsua^ 'Buosjad bjos
Bun jod X Bjaajip Bjsanaua ajUBipara opi^oaaj oaua^oraoq jBijajBtu
un ap asBq bj ajqos opBzijBaj 'saauBJ^ oyjojijjaj ja opoj ap odij
-sin^uij sbjjb un 'uojaijji^) un^as 'jijdmna Bipod ojps SBpBDipui sbid
-ua^xxa sbj U0^ 'oaijijuaia jaAiu ap iu 'sauopjodojd ap iu 'soijajija
ap tu 'pBpiuuojiun Bun^uiu UBqBjuasajd ou X sojaajBip soj sopoj bj
-Bd UBjjsixa ou 'BjoqB oiuoa saauojua 'sbjs^ *sajBjaajBip sbtjbjSououj
sbj sajuapijns JBjjnsaj UBijx>d ou sapBpijBÚi^ SBjsa bjb^ 'oaud^otuoq
'ajqísod bj ua 'jBijajBUj ap upiaaajOD Bun ap pBpisaaau bj ( X íoa
oipnjsa ns sauíJTjf sbuj sasBq ajqos jBjuas Bjaijiuuad anb
�fue muy pronto reconocida en esferas cada vez más amplias, y el
método geográfico ha llegado a ocupar hoy una posición de primer
plano, sobre todo en la lingüística europea. Lo demuestra, en pri
mer lugar, el gran número de atlas lingüísticos ya publicados, o en
curso de publicación o elaboración. La mayoría de estos atlas siguen
en lo esencial el método del ALF, aun introduciendo innovaciones
y tratando de perfeccionarlo y aunque no acepten siempre como
dogmas algunos de los criterios gilliéronianos (en particular, el cri
terio del investigador no-lingüista).
Entre los atlas románicos completos —dejando de lado los va
rios atlas franceses regionales (15)— los más importantes son el
Atlas ítalo-suizo y el Atlas de Córcega de Gino Bottiglioni.
El Atlas lingüístico-etnográfico de Italia y de Suiza meridional
(Sprach- und Sachatlas Italiens und der Südschweiz), 8 tomos (16
partes), Zofingen, 1928 -1940 (AIS), es obra de los romanistas sui
zos Karl Jaberg (n. 1877) y Jakob Jud (1882-1952), profesores,
respectivamente, en Berna y Zürich. Este atlas no mantiene el prin
cipio del investigador único ni el del investigador no - lingüista.
Las encuestas —que, a diferencia de lo que ocurre en el ALF, com
prenden también las ciudades— abarcan 407 puntos (entre ellos,
dos de habla griega y uno de habla albanesa) y han sido realizadas
por tres investigadores: P. Scheuermeier (Suiza meridional e Italia
centro - septentrional; 306 puntos investigados —cinco de ellos dos
veces—, en unos seis años de trabajo ,entre 1919 y 1928), G. Roblfs
(Italia meridional y Sicilia, 81 puntos en 15 meses de trabajo, entre
1922 y 1928) y M. L. Wagner (Cerdeña, 20 puntos en 5 meses, entre
1925 y 1927). Normalmente se ha interrogado un solo sujeto por
cada punto, aunque en presencia de otras personas, cuyas interven
ciones se han podido tener en cuenta. En las encuestas se han
empleado tres cuestionarios distintos: el normal, con unas 2000
preguntas, aplicado en 355 localidades; el reducido, de 800 pregun
tas, en 28 localidades; y el ampliado, con unas 4000 preguntas, en
30 localidades. Pero la novedad más importante del AIS es la que
aparece en su título: es un atlas no sólo lingüístico sino también
etnográfico, un atlas de palabras y cosas. En efecto, además de los
1705 mapas con comentario marginal (ampliación de la informa
ción contenida en los mapas e información acerca de los objetos
designados por las palabras), contiene unos 1900 dibujos y más de
4000 fotografías.
La misma orientación presenta el Atlante lingüístico - etnográ
fico italiano della Corsica, 10 tomos, Pisa, 1933-1942 (ALEIC),
realizado enteramente por Gino Bottiglioni (n. 1887), como autor
del proyecto y del cuestionario, investigador y, finalmente, redac-
(15) Ch. GuERLIN DE Guer, Atlas dialectologique de Normandie, I, Caen, 1903
(casi enteramente fonético); G. MiLLARDET, Petit atlas linguistique d'une región des Landes, Tolosa - París, 1910; O. Bloch, Atlas linguistique des Vosges meridionales, París, 1917;
A. DURAFFOUR y P. Gardette, Atlas linguistique des Terres Froides (Les Patois du Dauphiné, II), Lyon, 1935. Un nuevo gran atlas lingüístico de Francia, por regiones, se prepara,
desde 1939, por un grupo de estudiosos, bajo la dirección de A. DAUZAT; cf. S. Pop, La
dialectologie, I, pp. 136-151.
— 42 —
�"SOI "<> '*fSofouot9 PjfP pojfuj 'iKiAVnovx "O (91)
Buasua dog #s) sajojaBpaj sop soj ap upiaEjBdas bj 'jojaajip jap a^
-janra bj 'BjjanS bj jod BpBaja upiaBnjis bj 'o^anq -(sEdEiu 9J^7) OH>I
<níqíS 7 ^ 7/ JV2T7F í(sBdEio Vx^^)'^^I <níqíS ^ 86l 'ín13 7/
Á 1 ' 7 W^^ 7 F í(sdEiu 96^) O^76I 'niqis 7 * 7í ^^7 V í
300 3^61 <níqys ^ 8^6i 'íno 7/ ^ / • 7 7F ^hj ^i
opBDi^qnd OEq a *^//^ ox^vno ap pEpijEaj ua aüoduioa as
ja 'sand *isy •^// I^^Í7F ^ / W^1V) p - II p ^duv¿ 'uyiuox
opstnEmj svpy ^n^w Á. j Pd^xp^ 'upiuox 3ijstn2uti sppy ptotysl s^j^^
sop sano opuaAn^psuoa 'sajojoa ua A. jouaui oueuiej ap secíbui ua
oujsiui ja jod sopiaajjo '(soaixaj X sajEapEuiEj^ 'soapauoj)
Á saauEsajajuí seiu sojaadsE so^jap opEJoqEja UEq sai
- sajopE^nsaAui soquiE '—2í 7 F Ia JO<^ Bpianpojjuí a^uE^jod
-raí SEra u^pBAouui ej sa Ejsa X— sEraapy *so^und ap sapaj sop sej
e sa^uaipuodsajjoa '(jj }ny X / ^I7V) vil p ^d?^*d 'upuioá apstnS
-up insppy X 7 Pduvd 'upuiox opsinSu^ fnsppy 'sejjb sop ua opiunai
opis Bq opi^oaaj ise jEijajEra j^ 'SEisanaua sop X euti 'a^uaraBAiiaad
-saj 'opuEzijEaj sorapjn so^sa 'uppt^^ 'c¡X, ^ po^vd '^S '^upup^ #f>
piAOJja^ uoa opEjoqEjoa UEq so^und g u^ -SBiunSajd 00X3 SEun ojps
ap oiJEuopsana un uoa X SEjqEq sej^o ap sajopErajo^uí uod jj X 'sej
-un^ajd 008^7 SEun ap ojajdraoa oiJEUoijsana ja uoa X BUBiunj EjqEq
ap sajopErajo^uí uoa SEjsanaua 9^ rajuaraEsxaajd X 'sojund ^8 ua
SEjsanaua ¿8 opEzxjEaj Eq 'opBijdraB oiJEUopsana un uoa 'piAOJja¿
jira^ 'sajojpasa sau e 'sEraapB 'opESouajuí Eq X (souEiuEjan sajop
-Erajo^uí uoa 3 X soiE^unq sajopErajojux uoa 3 'souEranj sajopEra
-jojui uoa jo^) SEjsanaua go sojund \o ua opEzxjEaj Eq 'sBjunS^
-ajd 0913 3P oiJEuopsana un uoa 'do<j jaAa^ -sojrajsrp soijEUopsana
uoa X sojund ap SEjupsip sapaj sop ua ojad '(X^6l ^ 06l oa)
ouEranj oaijsinguij ouojijjaj ja opoj ua SEjsanaua sns opEzijEaj
UEq sajopE^psaAui soqraE 'ojaa^a u^ "oaiun jopESijsaAui jap oidp
-uud ja auaijuEra dlV P *sajopE^rjsaAui sop opEajdraa jaqEq ap
jEsad y #fnj^ ap pEpisjaAiun ej ap sajj soj '—sajojaEpaj X sajopE^
-ijsaAui odraaij orasira je— tataou^d tiul'3. ^ ^od ^d^S JO<^ P^^ij
-E3J X '('• mp) puE^ia^ ap SEjjy je jopE^psaAui oraoa opEjoqBjoa
EjqEq uamb '(8^61" XX8I) nuv^^nd 1^X9S J^ P!^ÍJÍP ^ opEjaaXojd
'opBapi an^ '(9J) ,,Eqaaj ej EjsEq ojaajjad seiu ja^ oraoa osoipnjs
un^jE jod opEjapisuoa f(d7V) ouEranj oaijsin^uij sejje jq
•asjEnuijuoa uEpand anb ap
SEzuEjadsa SEaod XEq 'ojuaraora ja jod 'X sojajdraoaux opEpanb UEq
'EunjEjE^ ap ja X BiuBiun^j ap ja 'soaiuEraoj sejje sop sojjo
•oiJEüoijsana jap sasEj^ sej ap EUEraajE
X Bsaj^ui 'BsaauBjj uppanpEjj ej uoa X sauoiaEAjasqo X sejou uoa
'SEdEin J003 3U3puoa ^1 "3IV T3 "ojund jod JopErajojuí ojos un
'(sojund gg soj ap zf ua) I^jauaS ua 'opuE^ojjajuí a sasEjj o^61 3P
oiJBuoijsana un opuEajdraa '(bueosox ^p A Eqjq ap ejsj ej ap Eun
'Euapja^ ap 3 *E^aaJ93 ap ^f) sapEpijBaoj ^^ ua '3^61 ^ 836T ^J:ua
'SEjsanaua sns ajuarajEUOsjad opBzijEaj Eq (Eiuojog ap pEpisjaAiun
ej ua ajuarajEnjaB) Tuoij^ijjog "jojg ja 'ojaa^a uq 'SEdEra soj ap jo^
�actualmente en la universidad de Lovaina) y la destrucción de una
parte del material han interrumpido la publicación de la obra, por
lo menos en la forma inicialmente planeada.
Como el ALEIC, el Atlas lingüístic de Catalunya, 5 ts. publi
cados, Barcelona, 1923 - 1939, es obra de una sola persona: del ilus
tre catalanista P. Antoni Griera (n. 1890). En efecto, también el P.
Griera ha realizado personalmente su encuesta (1912-1922), inves
tigando, con un cuestionario de 2886 preguntas, 101 localidades de
todo el territorio de habla catalana: Cataluña y zonas adyacentes
de Aragón; Valencia, Baleares, Pitiusas (Ibiza), Andorra, Rosellón
(en Francia) y Alguer (en Cerdeña). El ALC debía de ser uno de
los atlas más ricos, tanto por el número de preguntas del cuestio
nario como por la densidad de la red de puntos investigados. Des
graciadamente, la dispersión de los materiales durante la guerra
civil ha truncado, quizás definitivamente, su publicación. La parte
publicada comprende 858 mapas ordenados alfabéticamente, de
abans d'ahir a fregar (la roba).
Muy adelantados se hallan los trabajos para el Atlante lin
güístico italiano (ALI), planeado ya desde antes de 1914 por Matteo
Bartoli (1873-1946) y en preparación desde 1924, bajo la direc
ción de M. Bartoli y Giulio Bertoni, y luego (desde 1931) de M.
Bartoli y Giuseppe Vidossi (n. 1878), con Ugo Pellis (1882-1943)
como investigador (y al mismo tiempo redactor, junto con Bartoli
y Vidossi). El cuestionario del ALI es el más rico de todos los que
se han empleado hasta ahora: comprende un cuestionario general
de 3630 preguntas; dos cuestionarios técnicos, respectivamente, de
2000 y 1224 preguntas (agricultura, ganadería, caza, pesca, navega
ción, plantas, animales, etc.; artes y oficios), y un cuestionario mor
fológico de 1048 preguntas. Sin embargo, una serie de encuestas
se han hecho con un cuestionario reducido, de unas 2500 preguntas.
También la red de puntos a investigar es más espesa que la de
varios otros atlas (unos 1000 puntos). Por lo que concierne a la
recolección del material, Bartoli entendía mantener el criterio del
investigador único. Pero Ugo Pellis falleció antes de terminar la
encuesta: entre 1925 y 1943, había investigado 727 localidades (31
de ellas incompletamente), reuniendo, además del material lin
güístico, una gran cantidad de material folklórico (en el sentido
amplio del término) y más de 7000 fotografías. Después de la
muerte de Pellis y de Bartoli, los trabajos para llevar a cabo el atlas
han sido retomados por un nuevo comité de redacción (constituida
en 1947), que integran G. Vidossi y B. Terracini (n. 1886), ambos
de la universidad de Turín, en la que funciona, ya desde los tiem
pos de Bartoli, un Istituto delVAtlante lingüístico italiano.
De todas las lenguas romances, sólo el español y el portugués
no poseen aún su atlas lingüístico. Por lo que se refiere al portu
gués, ha hecho encuestas preliminares, en vista de un futuro atlas,
el profesor de Coimbra Manuel de Paiva Boleo. Para el inmenso
dominio español, sólo tenemos, por el momento, el pequeño pera
muy valioso atlas de Puerto Rico (75 mapas) contenido en la obra
— 44 —
�•d '7*3 -qo 'doj -s *p) jouBdsa sbjjb jap oniisap jap BDjaaB usnsisqns soue soaod
EjsEq anb s^pnp sej opEdisip sq sajojn^ soisa jod EpBuopjodOJd nppEinjojuí e-j
JOjjEj/^ ap eujje^ 'pauaqp pjnsutuaj pj ap spjjy ja iC pppjjpnjop vj ua patjstnSutj ptj
^l "H^NavíiO SiH^Niv's W ^ '962-882 ^d '^S¿I 'op^^o '..mnA!lI:>JIV.. u^ '(idlV)
jnsuiuaj pj ap ootjstnSutj spjjy j^ 'ONvnaxsvj znnojaao'a "i :ouis;ui jap saj
ui sop ueujjojui idiy jap sapnjispiA sej á sedusijojoejbd sej ajqog -odjan^ jeuioj
oj^aXojd ja Z61 3P ^opapajjE ¿jos OJa,j • Z.061 JO<1 B^ pBpisa^au ns pDBjsap uainb
uauapyr -^ -q b a^auauad BUEds^'ap ODijsjnSurj sbjjv jap BÁijEpiuy v\ (81)
•^9J - j^¡ *dd '\i '^b^iu
biSojojij ap EjsTAa-^ BAan^^ na \lvihN3SO1I -V aP ^uasaj bj -a 'souErmauíBouBdsiq
soaijsjnSuij soipnjsa soj' BJBd JBjduiafa Bjqo Ejsa ap Ei^uEjaoduii bj ap Bajaoy (/.I)
*^3uapiAOJ(j) {jfp¿ny[ '/^ jod
'Biuoyo^ ^p BDi^BdjB^qns upiSaj By ap í(y^6y 'sajaqiny) uasspSuPy{
'H A ^aBtibauByg ouisiuj ya jod 'sapuByj ap a^sao-jn^ yap í(9^6y
'sajaquiy) t¿9pnb3UPi^ *^ jod" 'ajuBqBjg - ouanbag yap SBy^B opuBD
-yyqnd UB^sa as o opBDiyqnd üBq as odiubujoj opunuj yap Bjanj
'(81) SBjsiAaj ua 'sBdBiu soaod soun
A soipnjsa soun^jB opBaiyqnd UBq as oyo *opBiaiui Bq as ou unB
Bai^Bj^ojjBa uppBaiyqnd ns ojag '^ IS ^ PP ^sajUBAja^ ap yan^iy^y^
ojmijsuy ya ua sopBjisodap UByyBq as sopiSoaaj sayBijajBiu soy sopoj
T^6l ^ps^Q "sapBpiyBaoy ^y SBun opB^ijsaAui UBjqBq as oy^s '^^6y bj
-SBq 'apuop 'yB^njJog BJBd OAyBS 'sopynyauoa ajuauíBDijaBjd asjBjapxs
-uoa uapand Aoj^ 'S^^ijijuai^ sauoiaB^ijsaAuy ap joyjadng oíasuo^
yap Bpi^a By oÍBq '/.f^6y ua opBpnuBaj UBq as oyps A ^qio^ BAan^yj b
sayBijajBui soy ap opBysBjj ya jod A yiAia BjjanS By jod 'sopidiunu
-ajuí uojBpanb soÍBqBJj soy ojag "SBpBipnjsa sapBpiyBaoy o SBun
uoa 'ouxujjaj ns b uBqBajaaB as 9^6y ua A 'z6l üa uojBzaduia sBjaaj
-ip sauoiaB^ijsaAui SBy 'y^^y ua sopBnjaaja sajBUiuiiyajd soÁBSua ap
sandsaQ '(pjlíwt) iC^jputq '¿j j jod ajuaraajuaiaaj opinjijsns oiuijyn
ajsa) optusnf) 9f> dxqo¡^ 'y A oá^iq 'y 'oupjf^tsp^ Zdn^txyo^ "j
UaujLPni) stqyup *jy '(oitcf) psout^s1^ *yy 'y 'lioy^ *g ^^ #¿j :sias opis
UBq sajopB^xjsaAui soq '(^SBjsandsaj 000^ SBun b sajuaipuodsajjoa^
ojad) SBjunSajd f^^ ap yBjoj un uoa 'oaixay ojjo ya A yBaijBuiBi^
-oapauoj oun :o^6l U3 sosajduii 'soiJBuopsana sop opBayduia UBq
as umaBziyBaj ns ug *san^njJod - oSayyBS yB ojsaj ya A ouBiauayBA
A uByBjBa yB ¿^^ 'youBdsa oyuíuiop yB SByya ap 083 opuaipuodsajjoa
*(yB^njjog ua q6 SBun A 'Buopuy ua Bun 'upyyasog ya ua ¿ 'bu
-Bdsg ua ¿zf) sapBpiyBaoy c,z^ SBun 'yBjoj ua rsanSnjjod - o^ayyBS
ya A ouBiauayBA A UByBjBa ya uaiquiBj BajBqB sand 'oayjaqi aauBiuoj
yap seyjB un ap 'pBpiyBaj ua 'bjbjj a #q.ioj^ BAan^^ ap XjxsjaAiufy
Biquinyo^ By ua ajuamyBnjaB X pijpj\[ ^p soayjpjsif^ soipnjsg ap
ojjua^) ya ua josa^ojd sajuB 'sbujox ojjbab^^ *jl ouisiui yap upiaaajip
By oÍBq '8361 ap^ap opuBjBdaid opBjsa Bq as anb Y/J7F^ PJf^
-aq\ p^nsuma¿[ p^ ap oaffsmSutf sppy ya ojuojd jauaj japod ap sbz
-UBjadsa SBuanq XBq BUBdsg ap youBdsa ya bjb^ -(¿y) SBjun^aid c,ff
ap oiJBUoijsana un uoa 'sapBpiyBaoy ^^ ua (836l"Z.36l) osoipnjsa
ouisiiu ya jod opiSoaaj yBijajBui yap ajjBd Bun Bjjsi^aj SByjB yg '8^61
'sBjpaig oig '((pupau,atu>poup(^siq po^stnSu^ Ptfp¿SoaS p^ p upta
-nqufuo^ 'oar^ ou^tt^ ua joup^sa /g^; 'spuioj^ ojupíip^sI spiuoj^ ap
�sigs.), etc.; y muchos otros se han proyectado o ya se están prepa
rando.
4.3. Además de estos resultados materialmente evidentes, la
geografía, lingüística ha hecho progresos en varios sentidos, fecun
dando otros campos de la investigación lingüística y cultural.
El método "espacial" elaborado por Bartoli (cf. 2.2.) ha sido
aplicado en el campo de la reconstrucción y prehistoria del indo
europeo, con restricciones y críticas, por V. Pisani, por G. Bonfante
y, sin restricciones, por el propio Bartoli (cf. 7. 4-5.). El mismo mé
todo, superados los límites de la lingüística, ha sido reconocido
como fructuoso para las investigaciones etnográficas y folklóri
cas (19).
Por otra parte, mediante la unión con la orientación lingüís
tico - etnográfica llamada "Wórter und Sachen" ("palabras y cosas"),
que exige el estudio simultáneo de las palabras y de los objetos
que ellas designan (20) —unión que, como se ha visto, se presenta
en forma sistemática en el AIS—, la geografía lingüística ha dado
nuevo impulso a la onomasiología, un campo de investigación en
el que se han destacado estudiosos como V. Bertoldi, E. Eggenscbtviler y F. Krüger(2l).
Finalmente, se ha entrevisto también la posibilidad de elabo
rar un atlas fonológico de Europa, y la Asociación Internacional de
Estudios Fonológicos ha tomado una resolución en este sentido en
1936. Una "geografía fonológica" presentaría un interés muy
peculiar, porque a menudo las lenguas territorialmente vecinas
pueden presentar inventarios fonemáticos idénticos o muy semejan
tes (como, por ej., en el caso del español y del vascuence), aunque
no exista entre ellas lo que se llama "parentesco genealógico" (22).
5.1. El atlas lingüístico es esencialmente una "colección de
material" (cf. 2.1.). Por lo tanto, lo que se comprueba en un atlas
podría deducirse también de otras colecciones de materiales (por ej.,
textos y léxicos dialectales), así como de estudios particulares sobre
los dialectos. Pero el atlas presenta ventajas de claridad y evidencia
(19)Cf. M. Bartoli, LIS, pp. 46 y 53, ns. 143, 144.
(20)La revista "Worter und Sachen", Heidelberg, 1909 y sigs., fue fundada por R.
MERINGER y W. Meyer - LÜBKE. Pero como iniciador del movimiento hay que citar, junto
con Meringer, a H. Schuchardt. Acerca de Meringer, y. la introducción de P. U. González
de la Calle a la trad. esp. de R. Meringer, Lingüística indoeuropea, Madrid, 1923, pp. 7 26. Acerca de Schuchardt: A. Castro, Hugo Schuchardt, en Lengua, enseñanza y literatura,
Madrid, 1924, pp. 155-170, y A. B. Terracini, Schuchardt, en Perfiles de lingüistas, Tucumán, 1946, pp. 103 - 131.
(21)De V. BERTOLDI es célebre, sobre todo, el estudio Un rib elle nel regno de' fiori.
I nomi romanzi del Colchicum Autumnale, Ginebra, 1923; pero cf. también, entre las obras
más recientes, La parola quale testimone della storta, Ñapóles, 1945, y La Glottologia come
storia della cultura. Principi metodi problemi, Ñapóles, 1946. De É. Eggenschwiler: Die
Ñamen der Fledermaus auf dem franzósischen und italienischen Sprachgebiet, Leipzig, 1934.
De F. KrüGER, que dirigió durante muchos años la famosa revista de Hamburgo "Volkstum
und Kultur der Romanen" y es actualmente profesor en la universidad de Mendoza (R.
Argentina), hay que recordar por lo menos la monumental obra etnográfico - lingüística Die
Hochpyrenden, 6 ts., Hamburgo, 1936 - 1939.
(22)Cf. N. S. TRUBETZKOY, Phonologie et géographie linguistique, en Principes de
phonologie, trad. fr., París, 1949, pp. 343 - 350.
— 46 —
�Lf —
as <#ía jod 'isy '(uppBAjasuoa Eun ap bjejj as is) opinjpsns UBq
bj anb o (uoideaouui Bun ap bjbj^ as is) opuEuiunja B^sa anb sbj b
sbuijoj sbj ap opBj jb :ojuníuoa un ua aA bj as anb ojsand 'bcIbuj un
ua uopBaijiu^is jBpadsa ajainbpB Bqanjdraoa as Bpuajsixa BXna bui
-joj bj 'sBiuapy *(oiJBUopsana jap B^unSajd Bun^jB b uapuodsajjoa
SBjja ts) <4SBpBajjsBJ>^ ou sbiujo^ sbj SBsojaxunu Anuí uBas ou anb
ajuauíajqBuozBj jauodns ajiuuad Á. oiJBjuaAui jap pmijdtuB bj ap
BDJ3DB sbi^ubjb^ SBuanq aaajjo 'soaijsjti^uij sbj^b soj BJBd ua^ixa as
anb sbj oujod 'sBqaajjsa ajuauíajuaiaijns ^sbjjbiu^ uoa so^und ap paj
Bun ua BapBuiajSTS uppE^nsaAui Bun ojos ojad ísojaajBip soj ajq
-os sajBjnaijjBd soipmsa jod uayqujB^ SBpBjBuas jas uapand sbujjoj
sbiusiui sbj anb B^sa ojbj^) 'svuiao^ d'p otxviuaaut osoijba un 'jB^nj
jainijd ua 'aXnjijsuoa oapsin^uij sbj^b ja anb jraap sg *sopB^ijsaAui
•(/ ViWlV ^P '3I3W3J '8LZ\p
^\ ajqos) oaemnj va (^.jsínuí,,) atatu^^ Á auatnw ap scpeunxojde se^jy — '9 *oi^
V-—\>*
^-
^
q soj ap bijoXbiu bj ua sajuaiaaj sbui sbuijoj jod
-sns 'Bn^puB bujjo^ Bun ap Biauajsisjad bj ap bjbj^ as is ajuBjjoduir
ajuarajBjnaijjBd Bjapisuoa as anb oqaaq 'buijo^ Bun ap bujsiiu bo
-uajsixa bj jBqojdiuoa a^iuuad sbjjb ja 'jBSnj jamijd ug "¿'C,
•OApBjBdraoD X jBjauaí?
*ODTJ9^siq uapjo ap sauopanpui sa^uBjJodrai ajiuuad anb BauBjjnrais
jBiDBdsa uotsia Bun ouarapua^ BpBa BjBd opuapajjo 'Bn^uaj Bun
o ojaajBip un BjnaijjB as anb soj ua sajBjqBq ap o^uníuoa ja ua ouis
*jBjqBq ojos un ua 'sopBjsiB soqaaq soj B^uasajd ou 'opoj ajqos '\
'('Zy 'P) sajBnjund sauopBSpsaAui sajduiis sbj Jiunaj uapand ou
anb 'sopBipnjsa sojund ap pBpisuap ap X 'jBija^Btu jap pBpiauaSouj
-oq ap 'BDiuaaj pBpiun ap sbtjubjb^ X souauípua^ soj ap BjBiparaui
�comprueba que el lat. apes o apis, "abeja", generalmente sustituido
en francés por el tipo meridional abeille
apicula) y por otros ti
pos, se conserva todavía esporádicamente, en algunas zonas margi
nales (v. fig. 12). Al mismo tiempo, se comprueban los límites, las
áreas, de los fenómenos registrados. Así, por ej., se comprueba que,
en rumano, las formas latinas mulier, "mujer", y nivem, "nieve",
se conservan en Transilvania (muiere, nea), mientras que en las
otras regiones han sido sustituidas, respectivamente, por el más
reciente femeie < familia (v. fig. 6) y por los empréstitos zapada
y om'at.
5.3.Tales comprobaciones, si se pueden constituir series de
muchos casos análogos, consienten, ante todo, inducciones de índole
histórica acerca del carácter "conservador" o "innovador" de un
dialecto. Luego, también inducciones de carácter general: por ej.,
que las formas o fases más antiguas se conservan a menudo en zo
nas aisladas, lejos de las grandes vías de comunicación. Así, quien
estudie el infinitivo personal y los indicios de conservación de la
final latina en portugués, u observe que los sistemas vocálicos ro
mances reflejan tres distintas distribuciones de las vocales latinas
(puesto que el sardo y el rumano presentan cada uno una distribu
ción propia), no considerará los primeros dos hechos como peculia
ridad exclusiva del portugués ni pensará en la escisión de un
sistema latino - vulgar único y en sucesivas regresiones inexplica
bles, si comprueba que el AIS registra hechos análogos en dialectos
de Italia meridional, sino que relacionará los fenómenos portugue
ses, sardos y rumanos con los italianos y con diferencias dialectales
existentes ya en el llamado "latín vulgar" (23). Es por esto que,
en efecto, el AIS no sirve sólo para el estudio de los dialectos ita
lianos, sino también para el estudio de las lenguas romances en
general, resultando un instrumento indispensable para la dialecto
logía románica comparada. Y es así como los restos de fases anti
guas adquieren peculiar importancia para la historia de una lengua
o de un grupo de lenguas.
5.4.Por lo que concierne a las innovaciones, el atlas lingüís
tico permite inducciones del mismo tipo. En primer lugar, induc
ciones históricas: desde qué centro se ha difundido una innovación
(por ej., de una ciudad importante, de particular prestigio cultural
y político) y hasta dónde ha llegado; cuáles son sus límites, los
obstáculos que han detenido su difusión; cuáles han sido, en ge
neral, los centros innovadores en un territorio y cuáles las resisten
cias a las innovaciones. Así, un mapa de algunos fenómenos
fonéticos hispánicos pone en evidencia que ciertas innovaciones han
partido de Galicia, otras de Cataluña y otras, la mayoría, de
Castilla, y que el castellano es el dialecto más innovador dentro del
conjunto ibero - romance (v. fig. 10).
En segundo lugar, inducciones de índole general: las innova-
(23) Cf. H. Meier, A formafáo da língua portuguesa, en Ensaios de filología románica,
Lisboa, 1948, pp. 5-30 (partía p. 11 y sigs.).
— 48 —
�uy '
soj '*ía jod 'tsb) soj^is ajuBjnp opiuajUBiu UBq as anb sBjajuojj
ap bjbjj as is opoj ajqos 'SBApBjjsiuiiupB o 'sBapsBisajaa o 'sbdu
-ijod SBjajuojj SBtigpuB uoa uappuioa (soapsin^ui^ soqaaq soj jod
SBpBdnao sBajB sb^ ubjiujij anb sBauíj) ^sbsojSosi^ ap saaBq soqanj^
'i'Z'l *P) uppBDiunuiODja^ui bj ajuaraBAijDa^a uapiduii anb sajBjn^^u
sojnaB^sqo so^ iod o SBjajuoj^ sbj jod sBpiua^ap uos sauoiaBAou
-üt sb^ anb 'oinsixnisB 'BAjasqo a '(fz) ..^suajai jsouj asjnoaja^üi
puB ^sasop si ^DBjuoa ajaqAi jsaqDinb spBajds 'asBasip aqij 'qaaads^,
rsajBjnqna X sajBpos sanopByaj sb^ ap pBpa^sBA A pBprsuajuí bj ap X
sajopBAouui soj^úaD soj ap X sonpiAipui soj ap oí^psajd jap apuadap
upisn^ip ns ap pmijdinB X zapidBJ bj X 'oj^o b onpiAipui un ap ubsbcI
anb oúis 'sa^uBjqBq sonpiAipui soj ap a^uaiuajuaipuadapui a b^
-uaná ns jod ubzubab ou SB^psin^uij sbiujo^ sbj íBjsiaiuBDaui Biau
-Btu ap ojsa jBjajdjajuí anb XBq ou 'ajuaiujBjnj^^ *Bjajsoduio3 ap
b bjjbab^^ ajuaiuBngpuB Biun anb ^saauBjj ouiuibd,^ jap
ip suba \a Jod 'stt ap
•(H3Vg #V nn^as)
\a ua sun boijoj e^ ap
:Bnreoa^ — •/, '9IJ
o^jbj oj b uojaipunjip as jBzuaAOjd X saauBJj ua^jjo ap sbujjoj sbj
BUBdsg^ ua 'isy *saupB SBn^uaj o sojaajBip ap bjbjj as is opoj ajqos
*bjjo b Btt^uaj Bun ap X oj^o b ojaajBip un ap ubsb^ -('aja 'BjjasjBj^
*uoX^ 'soapjng b ajuaurej^ajip sijB^ ap UBSBd <#ía Jod 'boubjj ua)
SBipaiujajuí SBUBduiBD sbj jBjsinbuoD uis bjjo b pBpnp Bun ap UBSBd
ojjnuaiu b X <(¿ Sjj -a) soij soj ap sajjBA soj *-ía jod *opuainSis
ap sbia sapuBjS sbj ap oSjbj oj b uapunjip as sauoto
�Pirineos entre el español y el gascón, pero no entre el catalán de
Cataluña y el catalán del Rosellón). A este propósito hay que insis
tir en el hecho ya señalado de que los límites lingüísticos no coin
ciden necesariamente con los límites naturales: un río no navegable,
bastante ancho y sin puentes, impide la difusión de las innovaciones
y constituye límite dialectal, pero no sucede lo mismo con un río
navegable o cruzado por muchos puentes, que no impide la inter
comunicación (25).
Por otra parte, se observa que una nueva unidad política cons
tituida en una zona donde se encuentran varias fronteras acepta
innovaciones de las varias unidades cuyas fronteras se entrecruza
ban en su territorio; es el caso de Castilla, constituida en una zona
que perteneció a tres provincias de la Hispania romana: Tarraconensis, Carthaginensis y Gallaecia - Asturica (v. fig. 1).
Finalmente, la comprobación del área de una innovación y de
su centro de irradiación permite importantes inducciones en el
campo de la comparación lingüística. Así, por ej., si se observa que
habere se sustituye por tenere en varios dialectos de Italia meridio
nal, es razonable relacionar, bajo este aspecto, las lenguas hispáni
cas con esos dialectos italianos. Del mismo modo, si se observa que
mb > m y nd > n se registran en Italia en la zona antiguamente
poblada por umbros, sabelios y samnitas, se justifica la atribución
de tales fenómenos al "substrato" osco-umbro; y luego, al com
probar que en Hispania los mismos cambios se han difundido de
una zona colonizada presumiblemente por óseos (cf. Osea > Hues
ca), es, evidentemente, lícito relacionar los fenómenos hispánicos
con los italianos (v. fig. 8) y con un latín hablado por itálicos
(las discusiones acerca de la acción del substrato y las dudas acerca
de la etimología de Osea no quitan, claro está, el valor teórico del
ejemplo).
5.5. Lo dicho hasta aquí implica que en los mapas lingüísti
cos se comprueba también, y sobre todo, la distribución de un fe
nómeno con respecto a otro (de una conservación con respecto a la
innovación que la sustituye). Y la distribución permite observar
que ciertos dialectos se diferencian de otros, no tanto por diferen
cias ya existentes en la unidad o en las unidades lingüísticas de las
que ellos proceden, como porque muchas innovaciones más recien
tes no abarcan todo el territorio considerado: han conquistado
determinados dialectos, pero, por varias razones, no han llegado a
otros. Así, por ej., en Hispania, la palatalización de pl, jl, kl inicia
les, surgida en Galicia, se ha difundido también al castellano, pero
no ha llegado al catalán; la reducción de mb a m, realizada pri
mero en la zona catalano - aragonesa, ha llegado al castellano pero
no al gallego-portugués; la diptongación de e y o abiertas acen
tuadas, originada en el centro de la Península, se ha difundido a
todos los dialectos propiamente españoles, pero no ha llegado ni al
gallego - portugués ni al catalán (v. fig. 10).
(25) Id., ibid., p. 140; A. Dauzat, La géogr. ling., pp. 179-180.
— 50 —
�sbujjoj sbj ap Pflp¿2tipj,is9 bj buibjj as anb oj 'jBjuaiunDop
uod 'jaaajqBjsa ajiuuad uppBqojdraoD jbx 'sauopBAouui SBAanu
-jns Baji^ biusiuj Bjsa ua A BajB Bjjap ua apunjip as uppBAouux Bun
:sbujjoj sbijba ouis '(uopBAouux Bun A uppBAiasuoa Bun) sbujjo^
ap BÍajBd Bjos Bun BqanjdraoD as ou ajuainjBujjou oja^ '^e,
'(' -Z'l 'P) ^^ppupiugp 'Pinqpj. 'snfjdq
sauoiDBAouui sbj ap umsn^ip bj jod SBpBjBdas uojanj anb A SBnu
-puoD jas ap uBiqap SBajB sns ajuauíBn^puB anb BDipui bidbq na A
BiUBdsi^ ^a naAjasuoa as dxdtd^ 'psu^tu 'smotuaof anb ap oqaaq ja
**ía jod 'isb :sBnSuaj ap odnj^ un b ojaadsaj uod asjBAjasqo apand
'H onSas) iBooipuaui
x 'Djv
b\ ua 'uu 'tutu < pu 'qtu A
A a*auaj^
-g
oujstui oj ^ •upiDBAOuui Bun jod oSanj BpBdnao 'Bipauuajur buoz
Bun ap saABjj b SBpiun jBjsa ap UBiqap sbuoz sbujsiui sbj 'jouajUB
BDoda Bun ua 'ajuatuajqiiunsajd 'anb BDipui jBn^ oj *(3j '6 *s^ij *a)
BpuBJ^ ua pnbd ap A ss4p ap osbd ja sa oujod ^'Z'L *P) ^V^*
-ajBj^> sbuoz ua o s^pBjsiB^ sbuoz ua 'ajuarajBuijou 'uBAjasuo^ as
S
sbui sasB^ sbj anb BAjasqo as 'jBjaua^ sbiu ouBjd un u^
�lingüísticas. Así, en Francia, se encuentran al lado de forgeron, que
es el término más nuevo (derivado de forger < fabricare), el anti
guo faber (fabre, faure, févre) y el intermedio ferrarius (ferrier).
Las tres formas se han sucedido en el gran centro innovador de
París: a una "capa" primitiva févre se ha sobrepuesto la "capa"
ferrier, y a ésta la "capa" forgeron (26). Análogo es el caso de equa,
ca^alla, iumentum (v. fig. 9.). Equa, el término latino clásico que
FlG. 9. — Equa, cavalla e iumentum en el galo - romance (según A. Dauzat).
se conserva en Hispania (esp. yegua) y en Dacia (rum. iapa), per
siste sólo en pocas y reducidas zonas en Francia, bajo la forma
éga; cavalla (cávala, cávale), término de difusión más reciente, se
extiende a expensas de éga hasta Valonia, y, finalmente, se difun
de de la zona de París la innovación jument
iumentum, bestia
de carga), a expensas de cávala, cávale: las áreas de éga son latera
les con respecto a las de cávala, cávale, y éstas son laterales con
respecto a la de jument. Pero el hecho de que jument se encuentre
también en algunos puntos aislados del Sur no significa en este
caso que tales puntos debieron de constituir antaño una zona conti-
(26) Cf. V. Bertoldi, 11 linguaggio umano, pp. 115-116.
— 52
�—— ce ——
'Zf • lf "d<* 'aSpnSutrj aiauwooig ~i •)
(82)
'8-l ^ "*.'/ ••*<>^* 7 'xvzava V (¿Z)
B3UIJ BUJSIUJ BUn U3 UapOUIOD 3tlb SBSOjífosi 3p ZBq UTI X '(8) SBapjB
sbjocI ojps anbjBqB anb Bun anb ajuBjjodiui sbui sa oijduiB oijojijj
-aj un anbjBqB anb bsoj^osi Bun :BpuBjJodun bujstuj bj uauap sbs
-oj^osi sbj SBpoj ou anbjod 'BijBjjiqjB ajuaiujBjoj sa ou uppuaAuoa
Bjsa ^o^jBqraa ui -saiBjaajBip sa^iuiq oujod uajdopB as 'uppuaAuoa
jod 'anb sbsoj^osi sbj ap apuadap opo^ :ojaajBip un ap sbuj uBDjBqB
sbsoj^osi SBjjap anb jpap sa ísaunuioa sajajDBJBD A SBpua^ajja^ux
'ajuauíjBjniBU 'jaqBq apand so^aajBip soj ajjua ^ ^BjqBq jap pBpiin
-jo^pjnuí bj ap Buipua jod UBjnjanj^sa as anb sbsojSosi ap SBUiaisis
'sduotooPÁisqv ouis 'svsoo uos ou íjBjqBq jap so^ajauoD souaiupuaj
soj UBJ^si^aj as anb sbj ua SBajB sbj ap uqpBqojdmoa bj ap sdn4
-sdf ouis s^fuv ua^sixa ou sojaajBip soq "so^DajBip soj ap Bpua^sixa
-ou bj jBiujTjB Baijdují ou sa^iuixj so^sa jB^au oujod isb 'sajBjaaj
-Bip sajTuijj ap Biauajsixa bj Baijdun ou sojaajBip soj ap Bpuajsixa bj
*ojaaja u^ "oijojuja^ un ua soaijsjn^uij soqaaq soijba soj UBjuasajd
anb SBajB sbj ap uppBqojdiuoa bj ap a^uaraajuaipuadapux a sa^uB 'is
jod ap sa^ua^sixa 'svidxouo^ svsoo ouioa sojaajBip soj UBSuayd as anb
bdijiu^is rsojjaqBq Bijaqap anb jBsuad bdijcíiui sand '^Bq soj anb
ua uajsisui anb soj ap jBjuaujBpunj pmpaB bujsiuj bj BjaAaj sajBj
oajBip sajnuij Apq ou anb jB^Bjqns ja 'pBpijBaj ua 'oja¿[ *ojaadsaj
a^sa b soaijBuiBj^oau soj ap Bjan^aa Bjunsajd bj A oiuspBiu^op oj
-unsajd ja opBDpua UBq as oqanuj A '^Bapauoj Xaj>^ ap ojdaauoa jap
oujod sajBjaajBip sajiujTj soj ap ojubj pBpayjBJjiqjB bj asopuBjBuas
^^Bjsjraajjxa^ oppuas un ua saaaA b opBjajdjajuí Bq as ojsg
•('C, 'Sij #a) ^i ua A 9-^ptu ua qo < ^ oiquiBD
ouisiui jap SBajB sbj uapiDuiOD ou 'BiuBua^[ ua 'isb íuppBnjis Biusira
bj ua UBjjBq as anb sbjjo ua aunoo ou A SBjqBjBd SBjjaiD ua aunoo
oiqxuBD un :bdtj9bd X BiJBjjiqjB upiDBDijdB Bun uauaij ^sBDijauoj
saXaj^ sbj anb X sojDajBip soj ajjua sajiuiij uajsixa ou 'ajuaiuajd
-ujis 'anb jBDipui aaajBd sand 'spop^uof. sa/C^j SBpBiuBjj sbj ap ojjo
janbB ap X sa^p^^a^Pfp saftuif] soj ap Biuajqojd jap uchsia BAanu Bun
BDIjdujI ^SBSOJSOSI^ SBIJBA SBJ 3JJU3 BIDUapiDUIOD - OU BJ 'BJOqy
'('Z'f 'P) sVtuoX OAipaP^^ 'j; ap sojpmsa
soj ap X sBduin soj ap Bjjnsaj oiuod 'OD^^ ojjan^ oiuod ouanbad ubj
oijojijjaj un ua BjSBq jaDBq opijx)d ^\\ as uappuioa ou SBjqBjBd
ap axjas Bun ua soDijauo^ soiquiBD sorasiiu soj ap SBajB sbj anb ap
uppBqojdtuoD Bq '('' *p) ouaurouaj ouisiiu ja uBjuasajd anb SBjqBj
-Bd BjSBq SBjuijsip SBajB uauap X B3jb ns auap ouaurouaj BpBD anb
'UapiDUIOD OU SOSOJBUB SODIJ3UOJ X SajBDIJBUJBj^ 'SODIXaj SOU9UIOU
-aj soijba soj ajjua sajiuiij soj 'opnuaiu b sbuj oj 'anb sa X 'jBiauasa
upiDBAjasqo bjjo auoduii as 'oaijajuis BdBiu un ua soqaaq soijba
jiunaj jb o 'SBdBiu soijba jBjBdiuoa jb oja^ "BdBiu un ua '(soaijbj
-ajjOD soq^aq ap aijas Bun b o) oq^aq un b ojDadsaj uod 'ajuaiuBDij
OBjd 'uaDBq as SBpBjBuas inbB BjSBq sauopBqojdiuoD SBq *¿'^
•(¿^)<<sopBzisaDUBj^>> sojafns sojjaiD ap jBjqBq ja ua souaxu oj jod '(^"^
•p) sijb^ ap sbujjo^ sbj ap Bnuijuoasip upisn^ip bj b aqap as :Bnu
�—-como sucede en Hispania al sur del Duero (v. fig. 10)— es más
importante que una sola isoglosa con recorrido aislado. Ahora, el
observar que en ciertas zonas las isoglosas no coinciden significa
sólo que hay interferencias entre los "dialectos", en el sentido defi
nido, lo cual es comprensible. Y, al mismo tiempo, significa que
en otras zonas coinciden "extrañamente". En realidad, hay que ex-
FiG. 10. — Principales isoglosas hispánicas y confluencia de innovaciones en el castellano
(según R. Menéndez Pidal y H. Meier).
plicar tanto la coincidencia como la no - coincidencia de las isoglo
sas y la explicación resulta ser, justamente, geopolítica o his
tórica (29).
Lo mismo vale con respecto a las llamadas "leyes fonéticas".
La comprobación de la distinta extensión de las áreas no implica
un rechazo de la idea de "ley fonética" (pues se reconoce que hay
zonas en las que ella se aplica), sino que sólo señala la existencia
de "excepciones", hecho reconocido también por los neogramáticos.
En realidad, la comprobación no se refiere al cambio fonético en sí,
sino a la manera de difundirse los cambios, y afecta sólo la idea
neogramática del cambio simultáneo en toda una lengua, es decir,
la concepción de la lengua como organismo natural y autónomo y
de la ley fonética como ley física: señala que los cambios se difun
den con las palabras, de individuo a individuo; que no son fenóme-
(29) Id., íbid., pp. 343-345.
— 54 —
�'61 " 6 '*^<^ 'L?6l 'U?I!W 't>94oinaput a ajvxaua^ P3tftt8u?j
oa 'vtÁOfs vns i a vnSutj vj 'imvsij #a 'P 'sojajauoD' so3ijsmSui| soj^e soj ap aseq'ei ajqot
BjnjDiujsa as anb seso]Sos; ap eujojsis orneo ^^enSuaj,^ ap' óidaduoa ¡ap eajaoy (Oí)
ZapiJBA BJ J3DOUODaj UIS 3SJ33Bq apand OU UpjDBJBduiOD BJ :aSJBDIjd
-xa ou o uBjpod 9nb '(sBpuajajjajuí) ^sauopdaDxa^ sbj opBj ap op
-uBÍap 'sbuijou sbj ajuauíBjDijjsa JBDijdB anb XBq mby 'UBJBduioD as
anb SBn^uaj sbj ap Bijojsiq bj 3douod as ou opuBtiD sbuijou ap sbid
-uajapajuí sbj ap uopBqojduiOD bj ap Btuajqojd ja sa ojuijsiq
•SBUjajuí uos aj anb sbsoj^osi sbj jod sajouaui
sapBpxun ua apjAipqns as X f sbj ja uoa unuioa ua auap anb sbsoj^ost
sbj jod sapBpiun sbjjo uod BuopBjaj as ísBidojd uos aj anb sbsoj^osi
sbj jod sapBpiun sbjjo b auodo as :sbuj3jut uos aj anb sbjjo jod X
UBjadns oj anb sbsoj^osi jod uayquiBj ouxs 'pBpijB^o^ ns ua X ajuaui
-BAisnjaxa UBDJBqB oj anb sbsojSosi jod ojps bzij3^bjbd as ou (o^aaj
-Bip un o) Buioipi un X 'opijjnao Bq ou apuop ou X oiquiBO un op
-ijjnao Bq apuop Bqanjduioa as Bapauoj buijou Bq "Bn^uaj bj b ou
X 'b9jb B^sa b aujapuoa X bsojSosi Bun ap B3jb jap oj^uap
as buijou Bun anb X (o) ^sbsoj^osi ap Biuajsis^ un ojps sa
bj uaiqujBj anb apuaiiua as is 'jbuijoub BpBU Baijduii ou '
uis 'ojs^ '-qtu- odnj^ onSpuB ja UBAjasuoa anb 'j,vtqwvo 'soqiuv
uauodo as otuo^ 'otuo^ b apuop 'ouBjjaisBD ja uoa o í(9U3ío4 'oj
-ottj) BpBzuouos ou BDijBDOAjaiui Bpjos bj uod sbjjo uauodo as
'oSp^ ouiod SBjqBjBd b apuop 'oubdsoj ja uod apaDns isy '
Bq ou anb sbj ua sbjjo X-oppjnoo Bq oiquiBD un anb sbj ua q
BjapuajdmoD BnSuaj bj 'ósbd jbi uq *pBppuaojajaq ap uopBnjis Bun
BpBÍi^ Bpanb saauojua anb X 'sBiDuajajjajuí ap buoz Bun ua asjBui
-joj apand BjnjjnD ap BnSuaj Bun anb JBAjasqo anb XBq ojaj
•ojtAoptq uj ojistf. ap
ojjpiujofsup^í p 'afuatup^sní 'outs 'aa^j as saja^ p oíuoj 'o^Mn^sap p
a/Cnqufuoa ou pjtfsmSutf pt^pjSoaS bj X 'ajuaujBDisi^ ou X BDUcusiq
BjapisuoD as is jijn sa ODijBUiBj^oau oidpuiid ja 'souiuuaj sojjo
uq 'sp^utisfp spiujlou sop b uaaauauad (aqjptu X ^t *ía jod) ojaad
-sb ajsa ua SBisando SBjqBjBd soq 'SBjqBjBd SBjjap opBjsinbuoD Bq
ojps sajBjqBq sojjo ua anb SBJjuaiur 'sajBjqBq sojjap ajuauíBjajua
opBjsinbuoD Bq upiDBAOuui bj í( *^ij *a) BiquiBD ou apuop sojjo X
qj ua BiquiBD ^ apuop sojund XBq BiuBua^j ua ''(a joq *sbuijou sbui
o sop ajjua SBpuajajjajuí ouiod asjBjajdjajuí uapand :(jBjauaS jas
Bjjaqap ^BDijauo^ Xaj^ bj ajuauíjBaj anb Bsuaid as is ojos UBjapisuoD
as tsb) ^sajBuuouB^ ouiod SBjjBjapisuoD anb jod XBq ou ojad ísbuoz
ajjua SBiDuajapajuz XBq 'uaiquiBj jnbB 'anb sa ajjnao anb oq *sbjjo ua
pBpiujjo^iun-ou bj X sbuoz SBun ua oiquiBD jap pBpiuuojiun bj :sodij
-pjsiq soqaaq sop JBDijdxa ap ouis 'iCa^ Bun jbuijijb o jB^au ap 'sand
'bjbjj as o^s¿ 'auijo^iun sa sbuoz SBjjap ua anb uaiquiBj ouis 'aui
-jojiun sa ou oiquiBD ja anb ojps UBjaAaj ou :oppjnDO Bq ou apuop
sbj jo X opijjnao Bq oiquiBD un apuop sbuoz UBjuasajd soDijsinS
-uij SBdBui soj 'ojaaja uq 'uouajso4 v upiDBqojduioD Bun 'oDiJojsiq
jajDBJBD ap oqaaq un ojad 'oqaaq un sa oiquiBD un ap pBpiuuo^iun
X pBpijBuuou Bq 'sajBjnjjna X sajBiaos souauípua^ ouis 'sodisi^ sou
�del principio de la regularidad de las correspondencias fonéticas
(aunque sin atribuirle carácter absoluto, de ley física), porque tal
principio constituye su mismo fundamento.
6.1.Las comprobaciones e inducciones señaladas en el capí
tulo anterior las hizo, naturalmente, y ya desde el comienzo, /.
GUHéron, sobre la base del ALF. Pero Gilliéron no tenía un interés
real por la lengua, como entidad histórico - cultural, sino más bien
por el lenguaje en su múltiple variedad: su cariño por los patois
era, justamente, la forma de su interés por la espontaneidad expre
siva, por el hablar como síntoma inmediato de fenómenos de la
conciencia. Por esto trató de ir mucho más allá de las observacio
nes objetivas, intentando descubrir, con la ayuda del atlas y tam
bién de otros datos, el mecanismo interno del lenguaje, la razón
íntima de las innovaciones. A este propósito empezó, ya desde 1905,
a publicar varios ensayos, algunos de ellos en colaboración (31).
En estos ensayos, ahora famosos, entre muchas intuiciones agudas
y muchas expresiones polémicas, aparecen principalmente dos con
ceptos nuevos, con respecto al "cambio lingüístico": la patología
y la terapéutica verbales. Al inevitable esquematismo simplificador
de la historia comparada de las lenguas, que ignora o debe ignorar
los detalles (32), Gilliéron opone de esta manera la infinita com
plejidad de la historia de las palabras.
6.2.Se da un caso de "patología verbal", según Gilliéron,
cuando dos palabras, en virtud de los cambios fonéticos, se vuelven
homófonas, o cuando una palabra pierde su expresividad, por ha
berse reducido excesivamente su cuerpo fónico. Se necesita enton
ces una "terapéutica": el hablante siente la necesidad de modificar
o sustituir la palabra que ya no le sirve.
Así, por ej., comprueba Gilliéron que el lat. serrare, "serrar,
aserrar", ha sido sustituido por varios otros verbos, como secare,
"segar", justo en una zona en la que se encontraba con otro serra
re, "cerrar" (y en español puede explicarse de la misma manera la
forma con "ceceo" que tenemos en cerrar); como moudre < mulgere, "ordeñar", ha sido sustituido por traire < trahere ahí donde
coincidía fónicamente con otro moudre < moleré, "moler". Pero el
ejemplo más famoso es el de gallus, "gallo": en una amplia zona
de Francia meridional (v. fig. 11), esta palabra latina ha sido sus
tituida por otras que significaban propiamente "pollo", "faisán",
o por la imagen vicaire, "cura"; y la comparación de varios mapas
(31)L'aire clavellus, Neuveville, 1912; Généalogie des mots qui désignent l'abeille,
París, 1918; La faillite de l'étymologie phonétique, Neuveville, 1919; Les conséquences d'une
collision lexicale et la latinisation des mots franfais, París, 1921; Pathologie et thérapeutique verbales, París, 1921; Les étymologies des étymologistes et celles du peuple, París, 1922;
J. G. y J. MONGIN, Scier dans la Gaule romane du Sud et de l'Est, París, 1905; J. G. y M.
ROQUES, Études de géographie linguistique d'aprés l'ALF, París, 1912. Sobre Gilliéron: A.
Meillet, /. Gilliéron et l'influence de l'étude des parlers locaux sur le développement du
romanisme, en Linguistique historique et linguistique genérale, I, nueva ed., París, 1948,
pp. 305 - 309; A. B. TERRACINI. Gilliéron, en Perfiles, pp. 85 - 102; F. SCHÜRR, Spracbwissenscbaft und Zeitgeist, 2. ed., Marburgo, 1925, pp. 72 - 77.
(32)Cf. A. Meillet, /. Gilliéron, pp. 308-309.
— 56 —
�-jat^ ys oppnpsj ssjsqBq jod '3iu3iuyBdpuijd 'opiunDo BTjquq upp
-nipsns yBi :(^^^tdqp 'iduu p dqonotu 'd^^dssd ^dUdqonotu 'dqonotu)
SOUTUJJ31 SOJ1O SOIJBA Jod OÍSydlUOD 31U3UIBlUnS 3A UOJ3TJJT)
anb os^^OJd un sp s^abjj b A.— ssssdubjj sojo^jBip soy sp bijoÁbui
bj us Bpmjpsns opis Bq Bn^puB BjqBjBd Bjsq '(^ y '^}} *a) ^BÍsqB^
^^ o sd^P p y^ ss ^BDi^nsdBjsj^ sp o^bd ojjo ysp oydui^ís ufy
*S3JU3piA3 3JU3UIBDI^
soydrasís UO3 ^BDi^nsdBJS^^ ns jBjjsotusp opBj^oy Bq k bais
-psp BiDUB^jodurx Bun Biuo^ouioq By b opinqyjjB Bq uoj^iyyi^
'313 (¿9Soo uoD upysnjíuoD By b opyqsp ápuiooo jod 3^niiisns ss
'ssusiBydoiJ us í^osorajsq 'oiiuoq^ 'snipq uod Biraiuouioq By opinq
-ijiuod JsqBq sp sqsp (PMidnS) pjudtn odiubiuj^S y3 jod umf^q *iBy
ysp upiDniyisns By b í^JBiyB^^ 'bapoupiu uod upisnjuoD By jbiias bjbcI
*3iu3UJ3yqBqojd (9XPt2uptu sdubujoj - oyB^ buijoj By jod pXmíisns ss
)^ (9xponipupiu > dxvouvtu yBUJiou ys 'ouBiyBii us í,,oib^> '3di
uod Biunuouioq By jod osdfio OABys^ ys jod opinixisns BjqBq ds 4<
(8df syqBqojd un 'ouBuinj us 'opora ouistui ysQ -opBpinDSsp
SBisin^uiy soy snb ousuipusj un sd ou yBi ouiod Biuojoujoq
sp (ip2 BjqByBd bjio By uod 'oiubi oy jod 'ssopusipunyuoD 'p>3 JBp
Biqsp sniip2 '/ < // sp bdiisuoj uoiDnyoA3 yBuuou By jod 'spuop
buoz Bun U3 3iu3uiBisn( oppjnDO Bq uopniyisns By snb BJissnuí
�po fónico de apis, apes a un simple monosílabo (ef, é), de ex
presividad insuficiente. La misma razón habrá contribuido en la
sustitución de términos como sol y pectus por soleil < soliculum y
poitrine < pectorina; y, en español, de caput y cor por cabeza <
capitia y corazón < corationem.
Naturalmente, no hay que pensar que, en todos estos casos y
justo en el momento en el que intervino la homofonía o la reduc
ción del cuerpo fónico, un hablante inventó ad hoc una forma
FiG. 12. — Zonas donde se conserva lat. apes, apis y áreas aproximadas de algunas formas
más recientes, en el galo-romance (según el mapa /, abeille, del ALF).
nueva, con fines exclusivamente "terapéuticos": las formas dobles
y las imágenes habrán existido ya antes, y su adecuación a una ne
cesidad expresiva habrá sólo facilitado su difusión (es decir, su
aceptación por un número cada vez mayor de hablantes).
6.3. Por otra parte, Gilliéron trata de descubrir las imágenes
con las que las palabras se asocian en la mente de los hablantes,
valorizando de esta manera la etimología popular. Así, para la ob
jetividad del lingüista, fermer es sólo una forma que procede del
lat. firmare, pero para el hablante real e ingenuo la misma forma
se asocia con fer, "hierro" (y significa, por lo tanto, "cerrar con un
hierro"). Gilliéron entiende que hay que considerar l^s palabras en
— 58 —
�•Olí -601 *<^<* "PW "PI (K)
•6^ -d luo¿atjii^ 'ini3VHH3X 'S V ^D (€€)
-nqD *f^ 'jBSnj jatuud ua 'sbistti^uij sojjo opjanDB ap q
-Bisa BDoda ns ua bX ouipjn oísa ap bdj3db j^ 'BjqBjBd bj ap Buoisiq
ouis 'BDpauoj upiOBnoa ajduiis jas aqap ou Bj^ojouipa bj anb ojqs
sa 'opuoj ja ua 'auapsos uojaijji^) anb oj rsoqaaq ap uoiDBiajdjaiui
a upiDB^psaAui sa anb '<csoiDop soj ap Bi^ojoiupa^ bj X 'oapsinSuij
oqo^q un sa anb '^BjSojouipa^ Bisa anua uppisodo Bun ap oppuas
ja ua (BiDBq orasiiu ja ouiod) BjjBjajdjajuí anb XBq ou ojad 'ajuBj
-joduii 'Bpnp uis 'sa <^jBjndod BiSojouiija^ bj ap uppBJojBA n
'(^) uopB^daaB o umsn^ip ns jBDijdxaap unB sajuB 'o(njx)J3ui bj uainb ap pBpijB^uaiu bj ua asopuip
-ojod 'buisiui umaBAouui bj jBaijdxa ap opBjBjj jaqBq ja A íjBnpiA
-ipui uaSijo un auap upiDBAOuui Bpoj anb íJBjqBq ja ua opBjjaaua
BjjBq as 4<Bnuaj1^ bj ap ojajaas ja anb osoipnjsa ajsa opinjuí
jaq^q ja sa uojaijji^ ap BDiuiajod ^j ap osoijba sbui oj 'ojaadsB
ajsa oíb^ *aja 'sBiauaAiAajqos 'uqpBAOuui bj b Biaua^sisaj ap soaoj
'SBipauuajuí sbuoz 'sbuijou ap sauopisódajqos 'sBAanu sbuijoj
X SBÍaiA sbiujoj ajjua sosxuiojdiuoa XBq anb ouis 'BaiuBDauj
-n^aj bj Buiiuop ou jBjqBq ja ua anb 'jpap sa iBjajauoa
pBpiApaB bj ap 'JBjqBq jap Bjanj ajuaujBjajauoa ajsixa ou ^
bj anb Bjapisuoa as is 'jBjadsa ajqBuozBj Bja anb oj sa Bqanjdraoa
opojaur OAanu ja anb oq ^^Bn^uaj,, bj ap BDiJcnsiq a^uauíBidojd
sbub upxadaauoD Bun ap upiDBjnjanjjsa bj ua BjauBiu Bjsa ap op
-UBJoqBjoa 'uopBjajdjajuí ns jBDi^ipoui b aXnqijjuoa X soujstuj soqa
-aq soj ap uchsia BAanu Bun ajiuuad 'soqaaq sbui Buopjodojd oja^
•oaijpjsiq <toqDaq>4 oujod opBqojdraoa uBiqnq soapBuiBj^oau soj
anb ojjanbB Bapijxiui ou Bapsin^uij BjjBj^oa^ bj 'pBpijBaj u^
•(^BDi^pjoiBd^, uqpBTOis Bun b Bajj as anb oísa jod sa
X 'snuvo uoa u^isnjuoa bj ap jBsad b %p2 aAjanA as snf¡p2) soapau
-oj soiquiBD soj ap '^pBpijBuopdaaxaui^ bj ap Biseq X 'pBpijBiujou
bj ap oidpupd jap upisiuipB bj UBaijduii ^BapnadBja^^ X <tBiojoj
-Bd^ ap souarapuaj sorasiiu soj ^ *(ODiisBja sbui oqanuí ^oipsajduia^
ap oidaauoa un uauodns anbunB) ^soipsajdxua^ ouiod o t<aiuauiBaTÍf
-ojoaisd^ JBDijdxa anb XBq anb ^sauopdaaxa^ ouiod 'BapBuiBjgoau
Bi^ojoapi bj ap ojiuap uaqBa uojaxjji^ ap soppouoa sbui soaiiauoj
sojduiaía soj ap sounSjy *aaja as saaaA b ouiod jBaipBj ubi sa ou
Bisa 'souaiu oj jod 'o upiaisodo jbi XBq ou opuoj ja ua oja^ "BapBui
-Bj^oau BiSojoapi bj b jBiauasa upiaisodo Bun X ^sBapauoj saXaj^> sbj
ap uoiaB^au jbioi Bun Bjqo ns ua X opoiaiu ns ua oisia uBq 'uojayj
"TÍO Jo<^ opnuaui b opBidopB oaiuiajod ouoi ja X BDpsinSuij ^ijbj^
-oa^ bj BjBuas anb soqaaq soj sopBp 'sosoipnisa souai^ y^
'(''f *p) Udqop^ 'pun X91áQ/^ oiuayuíiA
-oui opBpjoaaj bX jb X ipjBqanqa^ b bdj3db as ¡j^y jap JOinB ja 'op
-om aisa aQ -BJJ3TS Bun b aiuBÍaxuas 'saiuaip uod BUBpBn^ Bun Bajd
-uia as '^jB^as^ 'dxpo^s opimiisns Bq as dxpxxds^ apuop buoz bj ua
anb '-[a jod 'BAjasqo ruBuSisap sbj ja anb spso^ sbj uod 'saiuBjqBq
soj ap jBijaiBui BpiA bj uod uaiquiBi X BDinbisd BpiA bj uod upiDBja.x
�La geografía lingüística confirma en efecto, que cada palabra
tiene su historia. Pero, naturalmente, esto no significa, como algu
nos creen, que la historia de las palabras debería sustituir la histo
ria de las lenguas, así como el hecho de que cada individuo tiene
su historia no implica que no pueda hacerse la historia de una
nación. Nos encontramos aquí con una interpretación errónea del
método geográfico y de sus alcances, análoga a aquella otra de que
la geografía lingüística debería tratar a toda costa de desenterrar
las formas antiguas conservadas en los patois(^5), para lo cual
estaría permitido hasta "provocar" una segunda respuesta del su
jeto interrogado, si en la primera éste se dejara influir por la lengua
común (36). Es, ésta, una "arqueología" lingüística que Gilliéron
no habría hecho nunca, porque lo que él buscaba era la esponta
neidad del hablar, y en el hablar no es importante sólo la conser
vación de elementos antiguos sino también la aceptación de inno
vaciones y elementos de la lengua común: su uniformización por
razones sociales y culturales. Del mismo modo, Gilliéron, aun ocu
pándose de palabras, no podía reducir la historia de la lengua
a la historia de las palabras, porque consideraba cada palabra en
un conjunto, en relación con todo un patrimonio léxico y grama
tical.
En realidad, no se trata de eliminar la historia de la lengua,
sino de justificarla; así como no se trata de destruir el concepto de
"lengua", sino de mostrar de qué manera se estructura y cuál es su
realidad. El método geográfico empleado con discernimiento no
afirma ninguna posición dogmática: ni el esquematismo simplificador que ve en el lenguaje la absoluta regularidad y uniformidad,
ni el individualismo atomizante que sólo ve la arbitrariedad, hete
rogeneidad y variedad. Mejor dicho, no afirma ninguna posición,
sino que muestra, por un lado, el constante juego dialéctico entre
innovación y conservación, entre creación individual y tradición,
y, por otro lado, el juego entre acto individual y norma social,
entre heterogeneidad y homogeneidad, no sólo con respecto a la
lengua común, sino también con respecto a las normas limitadas,
de la familia, aldea, región, etc. La idea de la uniformidad en la
variedad constituye la base misma de la geografía lingüística, por
que la investigación con un solo informador en cada punto implica
la suposición de que en esta localidad (y en una región circunstante)
la gente habla "más o menos" como el sujeto interrogado.
Si esto se admite, es evidente que la historia lingüística no pue
de atender sólo a los episodios (historia de las palabras), sino que
debe atender también a las etapas (historia de la lengua); lo que
debe comprobar es de qué manera la historia de la palabra refleja
la historia de la lengua, y se inserta en esta misma historia.
(35)Señala tal tendencia L. Bloomfield, Language, p. 331, al observar que más
fácilmente se comprueba la persistencia de formas viejas que la penetración de las nuevas.
(36)Así lo entiende, por ej., A. Dauzat, La géogr. ling., p. 10, n. 2.
— 60 —
�— 19 ~
•OIJEJJUO3 O|
PX •..sajEjnjeu somsiucSjo,, oujod SBnSua^ sbj umapisuco id sjnssnEg ap -j na uéscq as ou
scqndpsip sns X i]OUBg '9 -d /-í// uSoaS trj 'xvzílVQ 'V ^^*3 3ní> I 3P sad y (i*)
•f6 <* "Píqi (Oí')
•J-Zl 'I -P^I (6€)
'9I^-80^ *M 'III '..PJO^fl^,, os '?^J?g 09ttw 'oxoxaa 'O :80I - 6 '^d
'9^61 'I \.^!3PJ8<I., D3 '9jvtz<fs PítfstnSutj pj a fjoupg oaupyi 'iNVSid 'A '-W^^g ^qos *I 'o
aaiquiBi *a ¡(9^1 - ^9 -dd 'tatu^at tjtattx^ 'ajjcd i^ bj -g -j^ ap sa) 8^6l '^napoj^; 'pattstnS
•utjoau tp otjpttia^g 4-g -j^;' X iNOXaa'g 'O ^5*61 'níjnX '^pnzv^s patfsinSutf tp tSSrs '-^Z61
'BjqauíQ 'fpo/atu 'ttfoas 'tcfputuj •patfstnSutjoau pjp> auotznpoufu¡ (¿)
-JOU BAJ3SUOD BpBJSIB SBUJ B3JB J3>^ '.(SdUOt^VOtUntUOO SPJ V
SOU91U VdJíP pp o^atl^ BpBUJB^J) PpppiP PdAP pp PtUXO^ (B
sbj uos 'sauopBAouui sb¡ ap sbsiibd sbj A.
ap sojjuaa so¡ *sa^uajBAinba sasB^ sbui o sop ajjua BDi^p^oüOJD opp
-Bjaj b¡ jaaajqB^sa japod Bsuaid ijojJBg anb sbj a^üBjpauj 'sajBajB
sbuijoü SBjsg -oApBJBduioD A ODjjpjsiq jajDBJBa ap sauopDnpul b
(sa^uajBAinba soapsinSuij ^.sodp^ soj jod SBpBdnao SBajB sbj ap bdi^
-Bj^oaS uopnqu^sip) sajBiDBdsa soiaipui soj ap aÍBSBd ja ubdijijsiií
anb s^p^XP svuixou sns ua a^uaiüBDpaBjd Bipuadinoa as opojain
jbx "^ojaxjjif) ap SBjqo sbj oa anb ^jy ja u^ sopBqojduioa soqaaq
soj ua uaiq sbuí BSBq as ijojjbq ap opo^aui oinsiui j^ '^'Z.
-(i^) buijj
-aop ns ap sopBJBjaap sojuaraBpun^ soj ap a^uaipuadapui Biauanj^
-uodui Bun sa 'uppBAouui a u^iDBAjasuoD aj^ua BjsiDiuBaaui o^aní
un b A 'oAisaaxa omspBiuanbsa un b an^ajj ijo^JBg uaiquxB^ o^anj
an^> *BjsiApisod onpisaj ajuapiAa un a^sisjad anb ja ua A 'oapauo^
oiquiBa ja jod sopianpojd souBp soj BJBdaj oaixaj oiqiuBD ja jBna ja
jod '('^*9 mp) ^BapnadBja^^ A ^Bj^ojo^Bd^ a^ua orasiuiuuajap janbB
ap soíaj Xnuí souiBpanb ouipjn ojsa uo^) '(0^) oí^i^sajd jo^bui
ap sajBjqBq ap upiaBjiují bj ua asjBasnq uaqap sauoiaBAouui sbj
ap SBsnBD sbj anb 'sBuiapB 'A jBpuasa Biauaja^ip XBq ou oapauoj oiq
-ujBa A jBaijBUJBj^ X oaixaj oiquiBD ajjua anb ap oidpupd ja ajuauíB^
-pjjdxa buijtjb ijojjBg "SBn^uaj sbijba ajjua upiDBJBduioa bj ap ou
-Bjd jb asopuBpBjsBjj 'Bjsa ap sa^iujjj soj uaiquiBj Bjadns X 'BDijp^siq
pBpijua ouiod pn2u9\ bj ua 'jBj^jna o^uamoiu ja ua ouioa 'upis
-ajdxa bj ap jBnpiAipui orasiuBoaui ja ua 'aÍBnSuaj jap OApBaja oj
-uaujoui ja ua o^ub^ bjju3duod as ou ijojJBg ap saja^uí ja 'a^JBd bj^o
Jod '(G^)dífíUdD ^ ^3ox^ ap 'jpap sa 'oubijbji oaijpsojij ouisijBapi
jap X tposy ap uapaaojd anb ouis 'souBiuojaxjji^ uos ou BapsinSuij
-oau bj ap soaiSpjoapi sojuauíBpun^ soj ojag #(8^)ojx)jauj jb aujap
-uod anb oj jod '¿"jy j^ o^aadsaj uod Bpnap ns opnuaiu b bujjijb
osoipmsa a^sg '(¿) ("3'3 'p) tfou^g OdU^W 3P ^psjn^uijoau^, bj
sa 'oax^Bj^oa^ opojaiu jap asBq bj ajqos 'BnSuaj bj ap Bijo^srq bj b
sbj ap Bijojsiq bj ap aÍBSBd a^sa ap bujjoj Bufj '\'¿
�CERDEÑA
ITALIA CENTRAL
kras
domani
domo
mannu
casa
grande
iskire
ebba
sapere
capaila
En todos estos casos, las formas sardas (logudoresas), que pro
ceden de las formas latinas "clásicas" eras, domus, magnus, scire,
equa, son más antiguas que las formas toscanas, que proceden del
latín "vulgar" (de mane, casa, grandis, sapere, capaila). Muchos
casos análogos se comprueban, en el campo románico, también en
otras zonas "menos expuestas a las comunicaciones", como Recia,
Portugal, Veglia. En general, observa Bartoli, las islas son más
conservadoras que los continentes, las montañas más que las llanu
ras, las llanuras abiertas más que las ciudades (42).
b) Norma de las áreas laterales: "la fase de las áreas latera
les es normalmente más antigua que la fase de las áreas interme
dias". Por ejemplo:
IBERIA
GALLIA
ITALIA
DACIA
frumos
hermoso
beau
bello
mesa
herpir
table
bouillir
tapóla
masa
bollire
a fierbe
entonces
alors
jour
allora
giorno
atunci
día
más
plus
piú
mai
zi
En todos estos casos, las formas españolas y rumanas, que pro
ceden de las formas latinas formosus, mensa, ferpere, tune, dies,
magis, son más antiguas que las francesas e italianas, que proceden
de bellus, tabula, bulliré, illa hora, diurnus, plus. Coincidencias
análogas entre las zonas laterales se dan en muchos otros casos: por
ej., entre Iberia y Recia, Dalmacia, el Sur de Italia; cf. también los
casos de apes en Francia y de frater - fratellus en Italia (v. figs. 3,12).
c) Norma del área mayor: "el área mayor conserva normal
mente la fase anterior (a menos que el área menor sea la menos
expuesta o esté constituida por áreas laterales)". Por ejemplo:
(42) LLS, p. 36.
— 62 —
�9
as ou bX '-(a jod 'jbSjiia üijbj jap osbd ja ug -odraap jap Baujj bj ua
uauodsip as ^sajBui^po^ sojuaraaja soj anb ojsand 'uppBjuauíBpunj
BAanu Bun ajainbpB BapsinSuij uppanjjsuoaaj bj 'BjauBra Bjsa aQ
'sn^^dq ap ucnsnjip bj jod opinjpsns ajuarajBpjBd zaA ns b anj 'o^
-anj 'X Ádqojn4 b BpBjqBq Bti^uaj bj ua oXnjpsns snsomxof anb oras
'snsotuxoj. X sti^^^q ^jB^jnA^ ui^bj ua UBjpuodsajJoa Ádqoin4 ^bdis
-bjd^ BjqBjBd bj b anb Xoq souiBijip ou 'isy \{asBq - Bnéuaj^ bj ap
sopo} UBpaaojd opuBna unB *SBni}UB a}uauijBnSi sbujjoj jBnuuuoa
ou X SBDoda SB}ui}sip ap jbdubjjb uapand 'odnj^ ouisiui jap SBn^uaj
o so}aajBip ua 'sa}uajBATnba souarapuaj sblu o sop anb :sBn3uaj sbj
ap BiJO}siq bj BJBd jB}uauiBpun^ oidpuud un japua}ua oqaaq UBq
SBjja sand 'sbiujou SB}sa ap BpuB}jodun bj ajqBpnpux s^ ''¿
•(sajBDpBuiBjS X soaiuo^ souaui
-ouaj b uaiquiB} UBDijdB as sbuijou sbj ojad 'sa}uapiAa sbiu soj so}sa
jas jod 'soaixaj sopoj uos opBp UBq as inbB anb sojduiaía so^) *saa
-ubuioj SBnSuaj sbj ua SBpBAjasuoa 'stn2uvs X snqv sbuijo^ sbj anb
SBn^puB sbui UBijas ÁOttAo X snnp^p sbujjoj sbj 'isy ^poxjajuB asBj
bj ajuauíjBuiJOu sa BpiSjauíns asB^ bj^ 'aAiAajqos bjjo bj X 'Bpunqxj
-ora o Bjjanuí Bjsa 'jpap sa 'Bpi^jauíns opis Bq Bun sasBj sop ap is
:(Bpunqijouj o) wptodxv^vse'p 9SP^ v\ df vtuxou bj ^aijpjsiq ajuara
-Baasuijjuí *Bjuinb Bun apBUB as sajBajB sBrajou ojjBna sbj y
•SBUBIJBJI SBrajO^ SBJ
anb SBnSpuB sbuj uos ouBrao"^ oijadraj jap SBpuiAOjd sbj ua SBp
-BAjasuoD SBrajoj sbj 'sojjo soqanra ua X 'sosbd sojsa sojjoj ug;
op^tui *dsa
#ranj
dpuo *jj
Xdiuoo 'dsa
owtqoono
otz
dxptSuvtu
9onp v -ranj
*dsa
dxxnpuoo
SVlDMlAO^d
VYIVJLI
rojdraaía
jo¿ *(ajuapaj SBra Bjsinbuoa ap) ^joiiajsod B3jb ja ua ajuarajBrajou
BAjasuoa as JoijajuB asBj bj^> :xoixdtso4 poxp pp ptuxo^ (p
•SBUBiunj sbj anb SBn^puB SBra uos (t^ f9xtxd4v 'stsu^iu 'psupo
ap uapaaojd anb 'sbubtjbji a SBsaauBJj 'sBjouBdsa sbujjoj
ti
dptqosdp p
puní
nxoni
viDva
9
9xix4p
¡í
19
xtxano
stotu
9soqa
9S91U
PSO9
xtxqp
S91U
PSO9
vmvD
vnvxi
�piensa en una lengua estática^ simplemente opuesta al latín clásico,
sino en una lengua en evolución, en la que surgen continuamente
innovaciones y las formas más recientes eliminan, en zonas más o
menos extensas, las formas más antiguas. Así, los tres distintos sis
temas vocálicos latinos que se continúan en la lenguas romances
(cf. 5.3.) pueden interpretarse como tres etapas distintas en la evo
lución del mismo vocalismo, representadas, respectivamente, por el
sardo, por el rumano y por las demás lenguas del grupo.
Naturalmente, a pesar de la terminología de Bartoli (que em
plea metáforas como "la fase parte", "la fase se pone en camino",
"la fase no llega", etc.), no hay que interpretar sus normas de mo
do mecanicista. No se trata de formas que "viajan", sino de formas
que ciertos individuos adoptan de otros individuos, y la difusión de
las formas no se detiene por inercia física o sólo por razones de
tiempo, sino también por la resistencia de ciertos ambientes más
cultos, o simplemente conservadores o "individualistas", que no
aceptan innovaciones ajenas.
7.4. Pero en la aplicación de las normas areales hay que pro
ceder más cautamente de lo que a veces hizo Bartoli. Es verdad que
él mismo insiste en que se trata de normas indicativas y no de leyes
y da siempre también ejemplos que las contradicen (sólo observan
do que los casos "normales" son más numerosos), así como insiste
en la necesidad de aplicar más de una norma a la vez y de tener
en cuenta los documentos(43). Sin embargo, en la práctica le ha
ocurrido ir más allá de estos límites, eludiendo las dificultades que
el método ofrece.
La más seria de estas dificultades es la que se debe a la co
existencia de "fases": en efecto, ni la geografía lingüística como
tal ni las normas areales pueden iluminar la relación cronológica
entre dos o más "fases" que se empleen al mismo tiempo y en la
misma comunidad, por ej., como variantes facultativas o estilísticas,
o en distintas capas sociales o culturales (44), como puede ser el
caso de las parejas avis - passer, equus - caballas, en las lenguas
romances, o de ignis-pyr, en las antiguas lenguas indoeuropeas.
Es decir que la cronología relativa debería referirse no sólo a cierto
"espacio", sino también a un determinado "lenguaje" dentro de la
lengua, y a un determinado empleo: el mismo Bartoli observa que
una forma como passer (forma "más nueva" pero conservada en
zonas laterales: esp. pájaro, rum. pasare) puede haber existido tam
bién en la zona intermedia, al lado de avis, aunque con un distinto
valor semántico (45). Hay que pensar también en los contactos
directos entre zonas "laterales" (por ej., entre Italia meridional e
Iberia): una forma como thius > tío puede haber llegado a Espa
ña por el mar (46), sin interferir con el área gálica de avuncu(43)Cf. Breviario, p. 66.
(44)Por lo que concierne al problema de las variantes, cf. L. BOOMFIELD, Ob. cit., p. 324.
(45)Breviario, pp. 78, 103.
(46)Cf. V. Bertoldi, La glott. come storia delta cultura, p. 72.
�— 9—
'0¿I <J
•zt -^ ' . . .
-una -p í^g^ - 59X *dd ^pjcd 'o*6l '^uio^ 'oacfounaput a P3ffsmSui]oaf) 'invsi^ "A
(^*)
anb bj ua BDpsin^uij uppipBjj bj opoui un^jB ap UBDijipom sopoj
'pBpiunmoD bj ap oapsiñ^uij oiuouiijjBd jb o^jb ^UB^ajíbj^ 'oiixa
uis o uod 'sojja sopoj sand '^sajopBAOuui sojjuaD^ uos sajuBjqBq
sonpiAipui soj sojxu sisijbub ouipjn ua ojad 'sapBpiunuiOD aj^ua
sapBpiunuioD uos ijojJBg ap upiDBipBjjx ap soxjuaa soq *onpiAipui
un ap jBjqBq ja ua Ibidiui uppBAouui bj ou X Pn2uaf bj ua oiquiBD
^a 'ouins o\ b 'BDi^dxa :ouisiuj otqtuv^ ja anb uaiq sbuj oaíjsjn^utj
oiquiBD jap upfsnftp bj BDijdxa (^o^psajduia^ ap apadsa Bun sa 'bid
-uasa ua 'anb X) ijojjbq ajaipj as anb bj b oj^ijsaid joXbui ap saj
-BjqBq soj ap uppBjiun bj anb uaiquiB^ JBjBuas anb Xbj^ '^¿
•o^upsip jojba uod anbunB
'Bipauua^uí buoz bj ap .^sBj^ bj uod oppsxxaoD jaqBq apand Bjsa
ua unB X '(sajBja^Bj sbuoz sbj aun anb upp^as bj) Bipauua^uí buoz
bj ap uppaas Bun ua ojps oppsixa jaqBq apand psBj^ jb^ 'ojoap
ug "o^njosqB opi^uas ua pBpan^ijuB joXbui ns ou X 'Bipauwa^uí buoz
bj ua uaiquiB^ oppsixa jaqBq ap aqap jbut^jbuj .pSB^^ bj anb ojps
BDipui Bjja :sauoiDB^iujij uod B^sa unB X 'sajBjajBj sb^jb sbj ap bujjou
bj jojba auap ojps 'Biio^siqajd bj BJBd 'anb sa iubsi^ ap upis
-njDuoD Bq #u9idbaouui Bun ap opBjjnsaj ja jas apand joXbui BajB ja
anb X í (g^) sBn^uaj sbjio uod ojdbjuod ua BjjBq as is BJopBAjasuoD
jas ajans ^Bjsandxa^ BajB un sand 'odnj^ ouisiiu jap sojDajBip soj
o SBn^uaj sbj uod uppBjaj ua ouis 'oinjosqB oppuas ua asjapuaiua
aqap ou ^Bjsandxa souaiu^ o t<BpBjsiB BajB^> ja anb ísBAanu aiuaiu
-jBn^i o SBn^puB aiuauíjBnSí SBquiB jas uapand SBauBijnuiis X sai
-uajBAinba sasB^^ sop anb 'ajuauíBisní 'BAjasqo Bjsxadojnaopui ají
"snIÍ 13 '(¿f) SBadojnaopui SBn^uaj sbj ap Bijoisiqajd bj b uppBDijdB
ns X sBiusitu sbiujou sbj BDpiJD BSoiDnuiui Bun b opilamos Bq uainb
(tiM?st^ '/[ 'jBjnapjBd ua 'uoiDuajB bj opBuiBjj Bq 'upiDBiuaranDop
aisixa ou anb sbj BJBd SBDoda ap bjbji as is opoj ajqos 'sajBajB
-jou sbj ap ojnBDui oajdma un ap so^saij soj ap BDjaay
j
aidmais sa ou —¿(bü^iiub sbui o) BAanu sbuj 3sbj bj sa jBna?—
ijowBg ap ajuBjsuoD BjunSajd bj 'sBjqBjBd sbjjo ug 'ojnjosqB
bjsia ap ojund un apsap ou X (snnb9 b pXnjiJsns anb soj ua soajd
-raa soj ap bjsia ap ojund ja apsap ojps upiDBAouui Bun Bijas sn\
'\vqvo :ujjbj ua sn^vqvo X snnbd ap osbd ja sa 'ajuaraajqBqojd 'omoa
'sBn^puB SBqraB jas uapand o 'npo *jbj jap saiuaSjaAip sauoianjoAa
UBiuasajdaj anb ouis ojio ap oun uapaaojd ou otqooo 'jbji ja X oq\p
•jjod ja 'isb :BpiDajBdBsap asBj Bjaajaj Bun ap japaaojd X sauop
-baouui jas uapand sop SBg *bjjo ap Bun UBpaaojd anb o bjjo bj anb
Bn^ijuB SBra Bas Bun anb ajuaujBUBsaDau BDijdmi ou sajuajBAinba
<4sasBj>4 sop ap Bpuaisixa bj anb jBXBjqns anb XBq 'ajuamjBuig
•sauoia
-baouui sBidojd sns b opuBpunuaj 'sbuSijub SBra sBDijqBjuBD SBm
-JOJ SOSBD SOIJBA U3 OpBjdaDB Bq SO^jng ap BJOpBAOUUI SBm BUOZ BJ
'BUBdsg ua rsauoisaj^aj sbj jinjaxa anb XBq ou 'sBuiapy 'dpuo < sn^
�se insertan. Y en estos "centros" últimos las innovaciones no son
sólo "préstamos" sino que son también —o son al mismo tiempo—
actos de creación inédita, cuyas modalidades, justamente, trató de
intuir Gilliéron (cf. 6.2, 6.4.).
8.1. El método geográfico —con todos sus alcances prácticos,
históricos y teóricos que se han tratado de esbozar en lo que precede
— constituye, indudablemente, una de las grandes conquistas de
la ciencia del lenguaje de nuestro siglo.
Concebida inicialmente como actividad preliminar de colección
y registro de materiales, la geografía lingüística ha logrado, ya en
este plano, adelantos muy considerables, perfeccionando cada vez
más los métodos de investigación directa de la multiforme realidad
del hablar y proporcionando a los lingüistas esos poderosos instru
mentos (y, al mismo tiempo, fuentes) de estudio que son los atlas
lingüísticos. Pero en sus fases sucesivas ha logrado mucho más que
esto. La interpretación de los mapas ha desechado dogmas, ha con
firmado hipótesis y ha puesto en evidencia nuevos hechos, contri
buyendo a aclarar y a modificar profundamente una serie de pro
blemas que hoy, gracias en gran parte a la geografía lingüística, se
conocen mucho mejor que hace cincuenta años, o se plantean de
manera muy distinta. Precisamente, la geografía lingüística ha
contribuido a demostrar con toda evidencia que cada cambio lin
güístico parte, en último análisis, de un individuo hablante y se
difunde por razones sociales y culturales; que no hay cambios si
multáneos en toda una "lengua", debidos a oscuras razones fisio
lógicas o biológicas; que los cambios fonéticos se difunden con las
palabras y que cada fenómeno tiene su área de difusión, según su
antigüedad y según la aceptación que ha encontrado en el ambien
te social; que los fenómenos lingüísticos, no sólo los léxicos sino
también los fónicos y gramaticales, pasan de una "lengua" a otra;
que las palabras son formas de cultura que acompañan en su difu
sión los conceptos y los objetos de civilización. Ha hecho ver clara
mente que cada palabra, cada forma lingüística, tiene su propia
historia; y ha contribuido de esta manera a modificar la concepción
misma de la historia de la lengua, que ya no es historia de un blo
que unitario visto sólo en sus relaciones externas, sino —como se
ha señalado— la historia de un juego constante, e infinitamente
matizado, entre innovación y conservación, entre el hablar concreto
del individuo que realiza una tradición lingüística y la lengua de
una comunidad histórica, que se alimenta continuamente de los actos
lingüísticos individuales.
La individualidad misma de una lengua, dentro de un conjunto
de hablares afines, llega de este modo a definirse según los distintos
momentos de equilibrio en la tensión entre innovación y conserva
ción, y con esto ya se pasa al campo de la gramática comparada. Así,
por ejemplo, la individualidad del castellano se define, fundamental
mente, por sus numerosas conservaciones de edad romana y sus
�— ¿9 —
•91 'III \.EnSan.. na '9tif$stttSufí stuajfj 'iNVSld 'A "P 'ojd^DDOD ajs^ ap B3J3Dy (OS)
•QIl 'd 'ajvtzvd^ 'Sutj tp t22t>s 'noxnvg *K 73 (6^)
ouojijjaj un ua sbuijoj sbj ap uppnqijjsip bj ap oaiupaiu oiuaiui
-pouoa ajduns ¡a ouioa isb 'Baijcusiq uopBjuamnaop bj uaXnjpsns
ou uaaajjo sbcJbiu soj anb sajBpBdsa sopipui soj j^ •sbdijej^ououi
sajBiaajBip sauopB^psaAui sbj uaXnipsns ou 'oiubi oj jod 'X JBjqBq
jap ^BAnsnBqxa^ upiaduasap Bun 'ojund BpBD BJBd 'jBuopiodojd
uapand ou 'sodij sbuj so¡ Bjaxnbis iu 'soapsinSuij sbj^b soi
•sajopBAouui a sauaApí so^aíns ua^qa
as is 'uniuoa BnSuaj ^\ ap upisnjip bj A uppBjdBpB bj 'pBpaAou
bj o íuppBAouui bj b soiJBjDBjjaj A soíaiA sojaíns ua^iya as is 'ojd
-xuaía jod 'pBppiBDJB bj :opuBasnq Bjsa as anb o\ a^uauíB^sní ajjuana
-ua as anb ap oj^ijad ja 'sBuiapB 'a^six^ -jBjqBq ja ajuauíBpBuiix
-ojdB ojps BÍajpj sBdBiu soj ua Bjjsi^aj as anb oj 'ojubj oj jo^
•soAisajdxa sojuaraoiu sojupsip soj A sauoiDBmis SB^upsip
sbj unSas 'onpiAipui ouisiui jap JBjqBq ja ua A 'sajBjn^jna A sajBiaos
^SBdBD^ ajjua '^jBai^aA^ pBpaiJBA Bun uaiquiB^ a^sixa :aÍBitSuaj
jap pBpaiJBA bj Bpo^ sa ou BapsinSuij Bi^Bj^oaS bj a^uauíEapBiu
-anbsa Bqanjduioa anb ^jBjuozpoq^ pBpaiJBA Bq 'jBjqBq jap ojuaiu
-ora opBUiuua^ap un ojps 'osbd BpBO ua '^ oaucusiq o^uauíoui op
-Buiuuajap un ojos BSpsaAux as anbjod uaiquiB^ ouis '(^o^ajdiuoa^
sbiubí jas apand oijBuopsana unSuiu A 'ojund BpBD ua sajUBjqBq
soj sojxw b A oxjojijjaj un ap sojund soj sopoj jB^xjsaAui ajqísoduii
Bijas) sajBijajBiu sauopBjiiuij sajqBjiAaui sbj jod ojps iu 'ouBuiajuB
ap opBÍij oxjBuoijsana un ap oipaui jod JopBSpsaAui a ajüBjqBq
ajjua aaajqBjsa as anb jBia^xjjB o^jb ojdbjuod ja jod ojps ou ojsa
^ -uojaijji^) ouisiui ja BqBjBuas oj bX oujod 'BnSuaj Bun b aiuaipuod
-sajjoa JBjqBq ja opoj UBÍajpj ou SBdBiu soq 'soapsin^uij SBuiajq
-ojd soj sopoj BJBd BaaBUBd Bim ouioa asjBjapisuoa aqap ou X ojxn
Baijdxa oj ou oai^BjSoa^ opojain ja 'jBjnjBu sa oiuoa 'oja^ 'Z'S
•pBpiuniuoa Bun ua Bapsin^uij uppipBjj Bun ap pBpinupuoa X pBpiun
ouioa 'ajuauíBaiJoisiq 'a oiajauoa JBjqBq jap asBq bj ajqos Bjnjanjjsa
as anb <^sbsoj^osi ap Biuaisis^ ouioa 'ajuauíjBapi 'ouis 'sajUBjqBq soj
ap ajuaipuadapui <{BpiA^ uoa oiuoupjnB ouisiub^jo oiuod ou bX 'Xoq
asjaA Bpand Bn^uaj bj anb ap oqaaq ja 'opBjpsns Bq ajsa anb sauop
-Bjajdjaiui a sauoisnasip sbj b X 'oaijBj^oaS opoiaxu jb auBd ^
ua aqap as 'ojaaja uq 'Bapsin^uij BijBj^oaS bj jod —,jBiaBdsa
j
omoa— ajuaiuBjauíijd BpijinbpB '^bsoj^osi^ ap uppou bj b sbidbjS
opBDpipoui Bq as ^/enSuaj^ ap oidaauoa oidojd ja 'ajuauíjBuiq
"(Oí) .ODT^sitiSiJiy oasajuajBd^^ ap ojdaauoa ja soAanu aiuauíjBjoj
sojaadsB opiJinbpB Bq X í^opBapijBjjsa^ ouis JBauíj ou ojjojjBsap jap
*SBjupsip SBn^uaj ap o BnSuaj biusiui bj ap souarapua^ ajjua SBpuanj^
-uoa X sBiauajajjajuí sbj ap '^sajuajBAinba sasB^, ajjua BaiSpjouoja
uppBjaj bj ap soidiauíjd soj asopuBjBjaB X asopuaxaajBjjoj 'sopBjuaiu
-naop ou soaijsin^uij sopBjsa ap upiaanjjsuoaaj bj ap Baiuaaj bj
X uchsia bj *Bi^ojoiaajBip bj ap osjndun ja oÍBq 'opBapij^oui UBq as
*oduiBD omsTiu aisa uq '(6f) aauBiuoj pBpa ap sauoiDBAouui SBpunjojd
�no dispensa del conocimiento de las condiciones de vida, sociales y
culturales, que rodean, y en parte condicionan, el hablar.
8.3. En la historia de la lingüística, el método geográfico ha
contribuido a fortalecer y a justificar la oposición a ciertos princi
pios neogramáticos, explícitos o implícitos, como el de la existen
cia independiente de la lengua fuera del hablar, el de los límites
dialectales y el de la generalidad e "inexcepcionalidad" de la ley
fonética. Pero esta oposición no podría ser absoluta (cf. 6.4.) ni
llegar a eliminar ciertos concep^os que, aunque tales (es decir, abs
tracciones), corresponden a realidades del hablar, como "lengua" y
"dialecto", o a ignorar una comprobación como la de la norma
lidad histórica del cambio fonético. En realidad, la geografía lin
güística no puede eludir la exigencia de una norma objetiva y por
esto, al desechar las normas neogramáticas, y en particular la gene
ralidad y fisicidad de la "ley fonética", debe introducir una nueva
norma, que es la de la continuidad de las áreas: la no - continuidad
es algo que exige explicación en cada caso, del mismo modo que
las "excepciones" en la aplicación de la ley fonética de los neogra
máticos. Y es aquí donde empiezan los riesgos, en primer lugar,
el de caer en el objetivismo de las formas y áreas lingüísticas con
sideradas como "cosas" independientes de los hablantes: hay que
tener siempre en cuenta que las formas no "viajan" de por sí, sino
que se introducen en el acervo de un individuo del hablar de otro
individuo, mediante contactos ,que no implican una continuidad de
áreas, porque los individuos se trasladan de un área a otra con
todos sus hábitos lingüísticos, y también a través de contactos in
directos. Una lengua común, por ejemplo, no se difunde por irra
diación mecánica desde un solo centro (que puede ser la capital),
sino que irradia de todos aquellos centros en donde por lo menos
un individuo la emplee, aun parcialmente, como hablante o como
"oyente" (por ej., escuchando la radio o leyendo libros y diarios).
Otro riesgo es el de atender sólo a la multiplicidad y hetero
geneidad y descuidar, en cambio, la unidad y homogeneidad del
hablar (cf. 6.4.); o bien de ver lo que cambia, descuidando lo que
permanece de algún modo "idéntico": es el riesgo de la excesiva
atomización. A este respecto, hay que observar que las "conserva
ciones" e "innovaciones" son tales con respecto a algo: a un con
junto, a una tradición o "norma". En el lenguaje es importante el
polo de la variedad, que corresponde a la expresión individual,
pero también lo es el de la unidad, que corresponde a la comuni
cación interindividual y es garantía de intercomprensión. El len
guaje expresa al individuo por su carácter de creación, pero expresa
también el ambiente social y nacional, por su carácter de repeti
ción, de aceptación de una norma, que es al mismo tiempo histórica
y sincrónica: existe el hablar porque existen individuos que piensan
y sienten, y existen "lenguas" como entidades históricas y como
sistemas y normas ideales, porque el lenguaje no es sólo expresión,
finalidad en sí mismo, sino también comunicación, finalidad instru
mental, expresión para otro, cultura objetivada históricamente y
— 68 —
�— 69 —
•Bjadns By opora a^sa 9p oyps X *aBd ua 'Bapipora By
X B||9 U3 BW9SUI 3S anb OUIS 'JOIJ9^UB BDIJSIIlguiJ B¡ B 9UOdo 9S Oü
ÍSOTIDTJOJCl X SOSOIJBA 9JU9UiyBn^l *SOpOJ9lD SOJíO UO9 9JSIX9OD X S9JOIJ
-9^UB S9UOI9<J9DUOD X SB9pi U9 S9DJBJ SUS 3O3IX "^DPsíTÍ^ÍI ^I 3P OJ^
-uap otidnu opofdiu un ouis 'J99JD U9D9jb<í soun^jB oujo^ 'BDijsin^uiy
BA9T1U BUll S9 OU B^pSin^uiJ BI^BJ^O9^ B^ *9JU9UIJB^OJ BJOpUBUIUI
-ij9 'BÍaiA BDpsiTiSuij Bun b aXtupsns as anb BAanu Bopsin^uij buti
oujod 'BDpsjn^uij bj ^pot oujod BDpsin^uij Bi^BjSoaS bj
ap jojj9 ja U9 J9BD anb XBq ou anb 'a^uaiojBup
sns X sauopBiTinij sns sa^uas^ad ajduiais jaua^ anb XBq '
opo^aro ya jBaydma yB 'ojsa opoj jo^ *onpiAipui yB apuapsBj^ anb
�
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay
Subject
The topic of the resource
Repositorio de ensayos en las Humanidades publicados originalmente en el Uruguay
Description
An account of the resource
<p><span>La Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación se ha propuesto contribuir a rescatar y poner a disposición de los lectores la escritura ensayística del Uruguay a lo largo de su historia. Esta Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay pretende reunir en un solo lugar más de dos siglos de textos de reflexión y pensamiento, dentro del amplio campo de las humanidades, producidos en conexión con la universidad. La mayor parte de esos textos han sido originalmente publicados en revistas universitarias o periódicos hoy difícilmente accesibles. A menudo nunca recogidos luego en libro—o recogidos con sustanciales modificaciones—, son textos que pueden contribuir a recuperar y mostrar las dinámicas de pensamiento y representación en el país, tal como se realizaron en tiempos de centralidad de la escritura.<br /><br /></span>La a veces fina y sinuosa línea entre Humanidades y Ciencias Sociales hace que textos de historia económica, de estudios sociales, de ciencia aplicada a la antropología, puedan tener cabida en esta colección, aunque el foco está en el núcleo tradicional de las humanidades. El Derecho (con la excepción de Filosofía del Derecho) queda, por su especificidad técnica y profesional, por el momento fuera de este grupo. </p>
<p>La colección será un trabajo acumulativo, con entregas bimensuales. En el tiempo, los textos se irán organizando de acuerdo a posibles lecturas de la historia de las ideas en la región y el continente. <br /><br />Aldo Mazzucchelli</p>
<p><span>15 de octubre de 2017</span></p>
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Pablo Darriulat
Gonzalo Marín
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
La geografía lingüistica
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
COSERIU, Eugenio
Source
A related resource from which the described resource is derived
Revista de la Facultad de Humanidades y Ciencias /Universidad de la República. Montevideo : FHC, UR ,Diciembre 1955, Nº 14 : p. 29-69
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1955
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Language
A language of the resource
Español
Type
The nature or genre of the resource
Publicación periódica
LINGÜISTICA
METODO DIALECTOLÓGICO