1
10
26
-
http://humanidades-digitales.fhuce.edu.uy/files/original/c3e6f31fad8bbc8d413d3b1cfd304295.pdf
ce3920d78c54bbe3fdbeda9e76751726
PDF Text
Text
/
a
E'
§
+i
-
5
o
§
o
T'
a
o
c
L.
o
E
G
f=J
a
o
TN
lo
(o
o
C)
F:
I
lJ. 6
o
a
I:
il
E
oH ;
OH
ü
o8
FE
ox
o OE
J
E
Wo
IIJJ
IJJ
J
I¡J Ñ
0.
II
§F ff:
rz
UJ
I
É
E
o
o
^,(,12
U3H
D.
:/
�.r- L-
llllÁll![iN0ltY§]Nl3li$ll,0
É€
(Ú
!;-.o
(ú o
;
6
I
lI;
(ÚuJ
Eq t t
ñ.,E€§5
gi
lff*
l0 1l lSVdSl,C fiif]JUVd 'lEtüS t0 ]rítitiyc
HsffiÉg
fiJtljUYd'1UlA'S|VUi 'llA
�u
§i
rO
I
&f¡
$
.rl
t{
f\t
FI
e,
.rl
ü
'ra
E*
ffi
u#
qET
*
dL
w
ffi
§h
#
liB4uil
tu,
@
#
flh
$.
MT
ffi
ry,q
qhg
ffi
ffi
tr#
w
{3
H:
dur
LL¡
4fl,:.
&)
#Bi
HBF
-d'g
.BÜ
Fñ [S-
ffi'
*§:
am
*
r§
{d
kA
{§
.{#
k&
ffi
M
-:-_,,
Or;
Ft ..
\g
F{
I rú É
o,l'O
o rú ;
u
G'llr"{
.(}o
;'o) +¡
t{ r{o.¡
oo
r'{
Fl F{ . Ut
lo -rl
iC I
1¡ O
chF( l{ r§
O rl
r§
O+.r.OOÉ{
'iü O
O >O"
¡vl!¡
O O rdÚ*J O
'r§ E .¡
rddE-{
U'á
rh
O4J."{
^Oü
q.r
;5
h.úOt{
{Jd}' $ r<r(ü(¡)
O É O..t t+ O
{J fi {r}ñO^\§ tr&
(..¡
I O
li.O+jtr.rt+J
U
q, ."{
(! OOO
r/)
r,
r§
r§
t}
§
O (l t}
O¡'r{
0A
16
O'.r¿J
'rt
H
Or{
OCñtf
{
(l, >t§
r¡{
O fdE .r{
A¿ $*JrCht{-¡
Él-Oü
Eü
! .tÁ> q¡m-te'IJ
O..{dE:q
§ r¿O
rc§
or'l
&
c
(J u.t3-l
O O\"{ o
dú- bo- lr
r{ O rl3rg Od\ o
o o ñ .o'1, oqli+-l
rú
É
d+,
ü !{tn0
--aq5o
,A,O0,
t{tiÉ
OO'tOUlrdt{
ú
rU
r{ e1
.
O
tf} '(,
\3
{r}
¿.}O
o
{§
- . ¡¡'tú $ O..{ O O fi^ O.'c, (Ú O EnE
- ti+J !*J+¡ l'4cn E \'{ u} O É
r(rco O
c\l}+r rú o, rü fd 5 olt* o Ét{.{'d'rl rd
ül C, O } f{ +r
{rñ á.C m+Jqú r.{+J > ¡'tI (l
r{ r l.,t t{-{
E {,i }.¡ O }*
O.'{ * r5.-4.ñt
A & N +J I O.+J t rn U--l O O *.¡ rl
u o r§ o üi t) o oilc'\ §'-l §.,ü, o
F
Fl}¡i t{ ñ O l"{ g
5'Fl 0i
Cr\0)'¡{
g f¡r ú,
iÉ Q
k¡if O,x ul A H h*ú
(B
{ú lC
f&
>'r
V1 " l.t t) r§
{§
{, .ñ+.,
4tS
g
(§.{
..{Oq
+.¡
Abf{hld
COltl
r6+ruE ao Ft oÉ
o , Í-+
..1
rd
t:
C
É
k
U+r
Xl-?
Q)
O'd
ftroo
Llq
r O'.{
rJErordo
5üo§
*{OO
OffÉk
hF{\O.¿r1 $1
l{J
+r t{¡{ OO.g 4..1 w (JOO+,
q"{
(A>'.{UÉ(JOf{
IJIOS
rX
d O tr; O É 'rl^
0) > 0¡O (J 14 U OQ
"d
tr
ü
>
o
CI I¡x
o ¿J F{ o.rr +J l:] rr4
."{
r{3O+
rdA§\ {r}§r.§r¡U
tt.
rdd 16
N<g)
§\§ $-rl ñ
rÚ gr 5 ¡.{.d rij Fl F{ Fl "o 11 QJ d r§ v
ICO'"'1t6
5
tltÉ-&G)
(Sl,1CiCI
(}
{5'it
5
O
{J
o¡tl
n -{. ll
0}
ld t{
k fi t{ $r{ r ({ $
0}
t.l
{J O O OE't'
c) 0, U O.}r 0} §
c r§
ü fd 4) > d {J r§._t o¿ L{ s.r§
(j
o Q ü)r{5'1J U..{ U ñ ÉrH § t,l
ú]qJ o o -.t 0'{J 0) (} 0.rú u¡ o {d o
ül O.rd É-i O t ¡r r§¡, t] Q¿r{ rd U..{ O
O {J O 0l 6 l.{ d t{ 0 Cl ¡J} tn'ú § f{ E
E tr.'l .C t¡ O (J Q. O.Ft t{ O.'{ d tB O O
(}
O F1 O..l > S. O{-{ O{ tr 5 +, +J *} +,
u u,q u§ 14.¡{ o
o.Q lq t u É !0 É
$ O 5 O O 0J C O O"{ tll O fú"{ O'-i O
Efid CIt 4J cqpÉ u c0 F¡ o +) q5 0 iq u
co
g,
IJ?
o)'
F{
o)
t.
;/
�llllf,lllill
.tr*
L-
..1 ü
(U
J
i15
U#tr't
ilos
(} t'i
r:r]
#
{,i
!4 l"{ ry:
ü *..4 ü
Lr, s
$tld{J
'i4
ñ a! *¡F
1'{F{ri
lu
.r
fi(üÉ
Nñi#
Fi
¡''l'r1
*'i:lJ'ñ'frq*!i
*, {4,
tti +t
i'r
U
tf¿
&irjQl"ü
*s+r
ütrs'¡J
iltFi1ll
¿f
B
ñ
*fr
.i{J
,4r:¡'il
,tJ
,¡ *{
4J
d
§{¡l$
fiü
*
ln ñ*{
[rr llJ {J el ,+{
s: #: NiÍ {i 1+;
24
z
t
.;,l
C.l "t?
i:-*,*á!f-5+fi
u., r*
!-' L, H
e
v,
',{
\rj
iil
ü#
tfl ,--(
t
'o
ttti q'
ü?Ü
()
*1 t'-{
: -; ," "' fj :\ 0
'; ',.,
*
$ - .'.- ¿J¡
;.i ti :;
."
rÉ P' *r,JH 1",, - rI)
fu o .!fr::( .,i
r(-i tñ
lr
'fli +j
: st f, P ¿, ,-r*,
É,¡lli;t?*:¡i
'','
:, i* í¡ - fl
rfl
--i
"':2 *i":ü
ri tl zJ'¿-;
"5
Ot4r+qi
§ *: ü
a
- ';':1 S
in IÁ i,, i, ¡r
{J
fi ', i{
"
n¡'oí{ü
,n' r.-.i '* T JJ fi'¡ s 'i'l
.,¡
ñ ,.r -- r; k y
# t)
tr,¿
Lq S rI .4
-.rJ..,
"*;
'';Nt'-4lti
*q4o
r\ 4r, 'fi i
F{ } '"t '}{r.) (:)
Ü r+
,f,r +.¡
"H '"i ¡¡ 'i r,*r#
r"i rú +j
ü
15
U
iú
:
ijii-u"
-:idi
.ri t 4Jr'i'fitll
hY:-tt -'
¡';i
rj'i 'H
¡-i
É qJ"*1 '*l U
d ,, il á i+ i+.C !n *l
E
i
H :\
Hfi H t,
*: ü:d 'd
Ü,¡n rrO(!U
''d
-0
É () ri e,§
:
N0ltv§l¡tJ3lI{ll,0 ilf1juvd 'luir\ 'stvuJ 'ltA l0 1l l3vdsl,0
1¡l0Juvd
'Ilt0s t0 H,llijilyi
�¡
rf)
t. rO
r . I I
U é
r¡;fi rl o ¡4 lr¡ D
E,e¡mOH."+tsl
d,El4 É@FiU
t:H
P¡ {ú O rd }¡
l¡H'.'{}ft4d
H'ÍI r{
5
f¡I r tg 4J
É< F{+J r[J H..l (o 5 t/¡
i \H*§4
¡{Cf}
(+rD
n¡ttfi
gEx
LI{
0
{r}rd I
ür{
\AM
H
r {/J
I
tfr f¿J rS
{,,
,l
JJ
ÉO
O l
É
- (,tÍ,
OÉ
+} r{
Oq5
."{
ó
LtE
l{ A
OmO
UQr\O
É,¡rt
üÉ
rúE{o
úr§m &
U q} $
c{
a
t
TE
.r{
tH
O
+r
vt
.,.,1
rd
tl vÉF¡
16 (I.l a
4JrL r+,
a o'e{
."{
rüÍ{
>OOO¡
(,dq,t?
}i',{ B¡
Él
15
6q)
Fl
"rt
rs
"r{
d
¡.,I
fi(4
u U
H
QJ
H ü1 'rl
LJ'
ü
*,
'¡{
, {l +r .-'0
.tr
^"gfr
. ü §4{/)
ü
fil!0ir{
§>
É{O ú¡x) ú.
NX rsFI{rrt{ul
{fE{t{J
0}t¡O
A
I L{
4m
13..{ ¡ l{ *J
.
>O...
'r - t?Xt¡
q,
k O rftJ
{4 r{, ü)
rd r¡}^É h
O fr .H ()f¡{
OB{* A
r.{ ü}E¡z
OrUA{O .{üE(r}H
Éd N
$¡¿(,tt
5.OÉ{dH11urE[r¡
{ o n Í* } q.{ ü} .lJ (/)
X
Irt
f,
F."'
,. .i,
É] O
É
¡4 !.4 fu
{r
g -{
ñ10) c.t t{ 0)
ru
§ #
U --lEU.,4n>l
\ rl
rd p"ú-i kl gr
H
0)
"(
l¡r
.(
H
fr4
tr " o É o rúÍ4J o .l C.u'#llat ,
|.)l
üi&UO>El'dC
dt
r$ l¡4
s
ir
i,qrü
() r
-lJ)
<i
f.{
'A
I
fi.
.lo*{
XI l"¡lÉ
lrfí
HI -Áru Hlv
^lA
U m 0i .filrl
r, U rll.0, rü Í{lO § of ..{ Dl.C
út U{l
()I
t{ F{ t§ ..{
|
ú
C 041.{
É
É{l'-i
4l 0 6{10
o
-our{0ird,dt-É+J
+J UIE
o
o ül trr o] u r&la. 0) l¡l
H
r-¡
H.
Pqe
-.1
=-:
ffl
r§o
I I
r{t
rri 8J
+., '-{
0§
mo
*L¡
É{ {1{
r-i
0l .
q""i
I
(t,
'"1
fr
ñ
U
C
fi
F-{
tl
(F{
4)
É"t
r-.t
{0
4)
da,r{
¡l ll
Elü u lrj or ol 0¡ >lu ¡lI O
. ptl-r
trl u 4l dl#
Iñ
I yr Eii "ci úl
C Pdl*.,l fr¡ ú)
> tr¡l ro ()rfl t-l qJ m {l r§ r{lO dl'.|
'{ alE utic E El frj Elq; ul^c
lllJ
Ht
{ú r4 5r ü: qJ{1..{ 0-*
rt.#
$ $
lk
HIU FI k E¡ Í t-O
ñ ü i §r l4J
iÉ
..+ f{ .l .rl .l r,t
*l
f,
'l
(r]i''{
{S Hl k Fll..l Hl
rlotr >
l-{lu
i ol¡l
.l *, ll
<(i+
Fll
tdlrfi
lur ul :r¡ ú! { t'j ¡lñ.
lElrt
1..{ O I ..{ Fll gi Hlrd
I r:
-l -C Flt-O l''t
Yt"
§ti* " ^t'
,{l f* 11
iJl
i4gj
0u't'l
r-{
6¡l qc
Ú.i
'"{
§E
Ft k
r{$o
§.o
+!
()+r
CI
t4
04
."1
l'"1
IE
o
r{ .{J
§
ü
Ln
r.1
,
lü
io
IL
io
F{
ñ{
t
t.
.'¡
�ffi
ffi€ffi
E {¡ ñffi
k E'F r'E'E
E-
&üi
as
\F I
*Effi
H,fr
QH== #
e§E
sÁ
5-+
tst
q
aM
�"c-C+l
r", Uq$ *S4€gcrt*Ér"t
Lr.-r"s¿: -Cn ='C¡+
r{ - " ¿.r.J ü +f rg
$ fñ g CF
0
.{"r,= #.;
4.8,g: ".ü ":;a-*.;E
t;lr f,-a
r¿,,¡ S
tit
ül §
$.-i
dl * *fi»{rjiE"
_..r
",i -.; tr'*,"+
x a; *ü'r.tñ
,EiU,?j*
{j
-
¡ S sg$e-1
ü i 4tüirl: i rüü *O€ I $ I {J:
J #¡S I §+.}
§.t ¿j
{l} ü& {i
"*i.*t"t$*j
s
tr
É
+¡.+É
r,}
ñ.*
ei
ó
kríi 'ñ{
uoJngqEE
(f Gst{5coE+¡+r;ñ
q :J¿r
cu#.S rú r/j.,{ Cr É CI E
ú;
ri
FC.c
e
41.".{
Q,"C qr,,-< 1t r§''{ É
r,s
Cl ¡-r r¡ E É, iJ É U"ñ :: ü O "-- 5
'odarFFmffñó-.u<ñ
_- gs
_.^..¡#-rE
ü
.-t
al
m
il f6.,{
ts
S >.q f,+r.-{ (r¡
rS U
* ri6 '" p*
O :l''"i ¿fr rñ iü.i
> qj ñ,; - -.i
O
si $ñrsc§!¿Éq+r U
oEc!rJ]p=d t_{ "<
e"i .¡er
-&OOObt¿O-'r+
.*q¡6c
ür"1 r-{fS 5_f,¿$
ü.¡ ü rü; n +.r si : *.;
P q t+ -. É o'E.t'
,. 'q
fú0
5
+1
O'q
UiJGÚ,r¡16in,I}C-¡
.{;>¿r{,Et
m+r 0} g
Q 0¡ * o
fi rr§ E.É ..!§
4
Q'
- -.i.1 e}..-.tot,3i
{*f;i
§
.+ü
ü*{
*g*
q.*
-de.+ É+iÉe**
i..r -ü
'd {Í §_tlf,i+j q.ri#§rn
u5q
o-§>'r.',i'rÍ
14
§_Éud u o-{.m
:: * f u.*-{ fi
u1)?-oürñÉír
'**"?'ͧ9.*fi
rj iJ .{ rs t¡.-! r É
-+
';+E'rij*.##
Lr
ri.x 4 U r-jj G
ij
**+i +r Lr
l1 ñ: á)r{i
+ Ll ü
. -iJ
# ti
.Sl,'-iS¿i¡¡ür*.d
{:i !t
r} {*.*r.# l} I r;.r: ú
lJ ff*r iht] U.ü;6j,.r;
"tr*;-*+
.,.1 *rj+¡¡rjd|.;
-f*I;
p lij i; g¡ c .* *-"i + s ó r,:
#+,.¡.¡i.r: ;l}\Á * > m,O +* UÉb
§ffi HEH?,i*fi.:;E3d u,'J3fr'H-ñifi ;;frfi
ME
*.¡',iü*&fr;fi.
i!"frn6
-..{tr8_ '';á':JX;ti
,Jg
dlr
Árt
w
ffi
c#J
ñ
ffii
"*e
É
.t
t.
7
�Erl-
+.) üü
..j
Ca
§ i
É !:
üt
qlE«r;ñ
Ga t
rr1
*'ü&tJi¿,+t
r 0) li r'i : : I | #
fi ' lll C rrj r,-4-i /'8 qi ú
,G*L1
i:Í fr I-{ ff ñ 60.8.i ¡l fr 5'.i,i c is f -i
i'
¡i r''r)'F{'tr
É
ii:
':
8.4 F,s.;\
,.i
#1L,.¡ =uiñ
*ji'-r'
¡i i)
rrIH
Étt
-<.¡f
Ü d ti0'n tll "(i.'rT
t:f
ilri
{i me Li'3}' + $
'{ oE q
g"+J''{ ffi l{'+**ilfJ
'!r:É4üt:G+
i+:
"rQr'EÜܧ:J
r-, iq J
b'.'9 "-;*
Hsi*i,c -=i,c
i*'d
17 {t
':l i)
¡}'!'Í'Pf,!1 :) =
:::
)'+l;
'="J'r'¡
uit,r*iu:
iPi+i
')''i
H Ü :1,¡:,1,'",,,*,I
'g üil ü
G't''4
o ¡
l-- í:.
¡é D t¡'J: ú
;l Í¡-j*..i o lr-;ñ'I "-rrt[.
*o*I",Hi
b¡c.'i,niti;q;uf i?
ci
.-¡H"'E
ilttc+'-á¡
ür'l t):' ;$;gg
Itn*i
'¡'
*
icüt;*!4r:l,lE¿:f
-
ú -2,,:
É -,: i, + i;J t l; i
r, - i
*¡ñ,^.**
iIüfi.ilA:r "Iq;
-+-er li,;}qt
t-rJirü
.-c q
sJ*-;É;rI
q¡
'Jl
C'j
i"i
ó l;'-*
*,Tj s {:4 ü ¡l; 1-,ñ
f
ir - r¡
r.r::: r::-i
=.,r
:(!
1../¡:;,¡t),;..*,:t'f:i;i
¿a-rS .t3 g.ij*'-*:*-''*
-
a-1
ic"nl'¡*ü i'i 'ti r+
fit:
-j
* *^..*,,4
:''rii'':(t:i-*
^i1.1
'J
¡i: I ,;'-: ¡
i:'-{
Ili
'il::rí';"-iiqfl
i C''" l"¡ :-- :-J rJ u
¡§ iLü"
+¿r &'4J
.,;'r'l
ur;
ii:ij.Í
fj
n)
t; ,:{:
L: {-i 7:
iÜ :5 ,.'r
{l;
''.'-r " l'-" #'t;
-iil' É
:" .t' "' ij 'i i; ljl 'i:'' '';
ir*I;¡ii¡ l:t'li=i" i=:ii
i,HiÉ[i
.fr1 i"i,;ir=[:i]*r
yi iü[,j ,,i;
I'1§..]
'jli ,i.iHli
'Á
*H - ';) ,!: I
* 'i1 ; ;
.i'll
tjJ;q'i.ü
E"g,,j q{ É
f ri,; ¡t{il+':-'
rr*,rlt ::fr;i:,i{'
-i t¿,,i ,Í =-- I r: i-l T 'l'; '--: :i'
ü
;
-;..i L,¡i*..;'-r.t
,jEi;*ii=i;rlü
C': 1,, i l ri I-i u i: ii
¡.J r: 7) i;i '.-i
-!".-!;l-:
s # .Ú':r-É¡;L;ü'¡-i-r
,c.r "r
¡ q):*'§'ñ - = *l;
,: $ ü"*+-, fl
t
,¡4 i#U,.:¿r*§l-r
ü rt jl ü u Jl sl
.:+
,.
.,.1
,í:
,\
ü
# ¿1 *r ..j.
.a
I¡ ,4 \'r rr
't._l ,r' u .j,,,
'v ¡. ri-. í ri'
'
'¿:-a ,ri: # + +-I+ i;'I ti* ¡:';
t t.l>, iJ : + r,¡ -il l'i -I > i: ¡:- '-. 1' -: '-l ':i ''l:
*:tip
st,-,ils
l+alÉu
,, .i.-,;"t
"i,rr,IiI?*=
:;.,
:.*:l;r;1,=,,
;;;¡,iiñ§ i*+;i *s,.i-r =r,rr,.ü'_5+,;,* ;{#
I
;'i
E"?iil
r''*-ir
rIIi'i,i" r:!;*;'i :
"II,t;;i; iolp, lL, l; ;:.'j",'^*rirú:rCI
ir:
=;J U Lai. 'g
.5 i;,á r+: i.: .r
i,:;'] f t] [i
I,i.j:l
"d.tÉ*S f$ s L'i'_;* :::fP',"8?,'Y
ni*-iE
-"Jj >-,iy* ii;'t
*ll" t; flfi,1:,3n'X i-'ü Ji=ü
't¿'i?*:;*i[fi_*
**#
5.;*
rltr;rhru
(;ñ"ÍüE
u *.1 .* r 14 4ria l
ij # -i üc
il¡i
i¡.i;i
-tj fit'ü
ñJ.r,,'i
10 luljijVd
;¡i;':?*,.xi>'r*'Üili
" ¡}Ü P
3 il
l0 1l ltVdSl,0 lAlfllUVd 'llll0S
Eq'E u: x'¿ r0 L{ *ir§ *fl
c I * O'ru'¡':1
ü1 (l ,il ,r ¡ rt }i
Éri rF Ej i- ¡t
'tÍ
'.* iI É r{: *-r * ej 'S ;: * Ú v: lj
{;0
,ql
'\.9
'1UlA 'SIVUJ 'llA
tlllA1.¡0l,1 tl10ttYHJN:$ lNl1,0 lÁllllUVd
e
�*(l0
\i
*rs';rÉt",
nr
f
G
1ú
"-t
!
V
f
vt
uln -r
ü
ú S
.i r¡
fs$fiü.¡drü
d
uJ
q,
V
*
c
ln
4l
*lf,sl
,n
uJ
U-V
É
U l>
G..fs:
ar1^
t{nol
s
ill
¡.i
l¡ * E
;:
?-t
(iJ
J
loor,tc
ü ^U fú
'-i 16 U É - CJ
"É
U en ''{'$ (J U tf 0 {i jJ
{JFi rrr E O m rd e É{tn$ $
.C iú 'C U ú -r E'g
ñ5'tÍ
É rAlf(-ru :1:Jf4
#- '\l
4
ry vl!
.* {J
¡,
r;,
íü
LJ
^r., ^t-¡ u,
"t;,rt+r u r+ u ti fi-r fr..{ ñ$r
rIJU$r{r0ü.r{ü5EU[
$ {J
''& >
'O."i ü
dl
ÉJOeg§
ü
CI
rrók
\rlt
$kr.tJC.OO
-f.{ fl+J
or-((J
üf E
tFUt I{ I u u . 5 g 0 {} o'Ft
Oñüi{
0JU
..{.értO
.¡C0=UÉ
'r.t>ar§(|{.OO
OÉUU
A
U
.
+*OHfrg{.ri
i di att4daLJ
Fr f: rñ r.?l
il n!
n ¡i¡
* n\ñ
U:&
r !u =
U !¡
ui
t U ti'üq E
É tr** S rli
rE L{ q{-."x
ó."{.?
*
+J
.;$
fltru+J
ü >'sLrñ I;¡f:iÉ, tJñinu.¿"*
d
¡
di a] ii
¿
kF #¡t
"Ó*
Ut6{,}§
ü.#
,fl G üi
m$
L.i tr hO s
-i f"\.f:*,!.'
3\4J
FtrÉ
Hñ
e,r*-t §
rñ til
11 ,-,i
ñ) ua
li
t; .; tÍ:
.-
*-
-,1
,.J ¡{
-:
a
t-
14
É.í
*=
f.t
+.¡
.F{
O
ü
+i
4.¡
i!
ü '.i
t¡
+J
t1
C}
!/
#ifs§r\
.?-.\
.!/
íJ
'*n
ñ
q.¡
rJj
# f:¡r
ó
1)
*.+
iij
5O0t
-{U0J
O..i X 5
t\{-{ (j $
16uii&
É.o
rt + rg..i
U,If&
rr)"JO
o+.{.f{$
().{
ü §F{rd
* §
u.i
ti p
i§r"i {t
{J rS \d
4 u1 ,oi}4
&
d
¡:
*
V
ei. fi.ei
il
* r¡ H atr¡:i ri n
f¡i.: H
iJ
r
..{ t"{,.i ü r-,} S A 0 U Spi L{'t} {S A
${r.4\r$
ü. rX; É
C S l{3
E ..,..r G 4J"'{
.r"1.ñ
r§
U,-l +J &..f O t{ U.'f +J S di § fJ tn
rri H +r'ñ
rr
h.{
{rr
lJ
r$ § {.} §
O*§,'.i.r-, U& r{'r1 t-{
}d
Sür{ U§ O #1 U k
gi,t)(,'Ú
ÉY-E
i<01 C¡ti
J
60üJüUüüO'.i:'6S
üü
-9"'*='-ikf¡SuGEta
\0
h';oo-0rtsÜ
rF{ k {J
ñ d"U.o§
5 (f+¡ 0}
ÉÜ
fliü
§¡."r (, O C]
-10.+-{
'U:
ú¡J
:Ír
ú0
l,l.{ .t+ O 0 f,\.1 O
O A) g t{
,rthO'ni'*t
,
Ord-rl tt.#Qá4J& tlO+JÉ"C -Ü'É''rÑ
fÉ4ÍJ ü
Y§'p.{r{
Ürq0lÉa5
E0ifd"tffdHo Eu+,oo§É5f
r§
!i
t4
dq'{
ra#.<
OrÉ
FÚ
0)'¡
E
O - É¿
He
0
U
'ño -o §,¡ U Éqj.¡
¡'¡ I g trl'* \'.t i0 Fi$.-l
8-{ O 0
(}
lÚE-i
,3 dJ S
.1
t§io
14 $ O
rüd
O nf ',
Ofd r¡: ü) {* - *
,q
!§8,$F1
E
d'.{
S é -E - O O+, U .{J.}J iJ }
.. uJ
A
ant
uuÍetoqri
;5
ñO
fiú
§*ri
it+-¡OB
.
t¡;014
ü
5jil#,ü0
r&u
5.á
f, r::¡-, 'n§
É +¡5C
+r 'ulo{+rEq5üdtÍ0i{a
ÜÉ
tr*
c,arg .ÍJ
r§ rd.-4'ü
Ü
¿+ ü
c,'ü
S d,'{
; C (r üj r"{ $ * C'á gt *
É
. ¿t,C
-.ri k
úr
6t¡1 4J r+
#.; # +t É + si.r1
d
O
f¿¡ü k X +r 7\ü F. üitit't: fr¿ ¡r'q ':r
"; E Flt-i.¡ Ú ü rú'Úq*
íjÜi{ii
Lr}.e{+ '.4.ucili*
EqiSrqq
ul
="ir.-{¡J i4 C {f Ü ü
8""
U r.4 Fi
Cn O U q C fr¡'"i
Y E E E Q"'{ !
= é td ñ: B - É: r:
rE ü,) (rl'fi Éi ct Ú Ü I ñ,:i Ü ;
B'a
.j.t{ iE (FU d
,! t G
t1 *r !l.* >i É 5 rC O *- L'
i-.r C
d t í5
É
Y ü(t
új'.-i*'Ú(,l
;¡;.¡'i'U.tr()'S"r*i
-e"e
t
{c$f&{i
',1.?'t"ÚüS;t}'ñ
B t)-pltÜ$'"'1r{i
:i
A
Ü,'-i Ú É
U ',T'Fi 'd
4 §"* k i{ Ú U
'rq.-i i., L] F4 r-i)
16¿:-4+J.'+
J
h
C,tu(J.,r
O
É
É l, rfi fli u (r
ütJ:
,s C
(!
# l¡}'1}
li c
ñ i.{ fr & ü fi+4 r\g +J .<
É": +: ff.ü
i5 [, [: ru !
.3 ü,:i-. ,i] # {j.'i ü
E O ff S É.{r 5 (J $ E:3 d.*{
,:]
Úij,--,ü4rtj,- *,d 4 Ú-i +:3 Q 5'# d.t = en"* r] C i¡ f; Q.o a
¿-'
É-r'a
v
.-i,!4
!*#r+r,fi ñ
-tirli *1)4
i
*
J rt /1
dr"": ú h
ú' ¡,añ+_
V iU
.Lr
¡i ii .-r (D* ü[ E
fi
E-- U+r ü ü,¡ r+"r.i
{ *'1 c¡
r, Oj+:
C ( r¡ > 14
4 4
r¡
, 4 ra
^ ¡rj
H k :j
d
-¡
=
urirr*{J
ñü
U
.¿-¡-{ 4 il""-i
i ea !-r 0
,<
{.
,
A1 *- /¡ri
"<v4sñ!\Ji1¿'ü'r,#ñ\iú.:.j;t¿¡ü
^
,Jr,sr"lr}
i.l:}
{t
l.+
, ñ ¡ i1 d
ri ¡ñ
t,
tr<
i!
tJ
?i
ij r; !
-H
#"O1r
{.}.r{ g
0
,],iI$ '0!{ {r}
ñri
tr &.}
rL +4J
* :J # ü
'...{ :\ l,ii (i ü -.4'ü
riJiJ&J.+
=r#ÍJ
P -r
4
,¿1
"jija..
-r/
r._¡ Áa
d ¡1
#¡t
H
¿_i r,J cIfi l}:
cr -(I)\ü
*
ü] !^i
's{ tr LJ Ü .pi t{ 0
l.{ rd
..tr"*rr--iqJürS§UdrSU
U§Or§Uo..#0),15.-t
gJ{,J{)4JIl'4
rt-1 !t+{
tt) ü * fr +} É o..4 o.o
ql .r{ro§.lJ.§ü¡
C, .r{
.d.-{'A
É!nñÉdO(uO Fl
1rdDl(J0J
O0)0Jtn
¡-j :i
ñ-i Í
==:
-.-.-_'
.
iE
-ü
:
O 6-C-O.¿.-{ §
O 5 Ii OFi rd U.-t..t d ..1'.1 5 O O I
U< 0) (].-r {J'rO U U rcr+{ u} (f U L, H rú E"C U O U U Al
Ei
:
.:
'
I
�.4nt;t.::r
'l:*;i
\
'#Y?
*
'+
r-r
üi'*
'-i *
ri
¡.i
¡'-.{
i.-i:# i-¡ II.
¡. i
!/
.i '.:: ¡1,
ñ
*
üj
4
l-i *rLi 4t-: * ri
-ti - +:
,¡
, +fr
;Jr' .i;-il
t¿
"* +
*r,*-
^
!'; 'i '^i l; '; ,-l r'i ii 'r
f..l+1 -r': *s
*'.1,
.: t:i- ri '¡, !-¡) 'il"*'i
ü,S,j_¡
'l; fi
*i*.éi*:
q th I
aF'{ (} ut
tÉ'"'t
rrJÜH
+J."{ 0_
q"
Üi
CtCl
u
5#q}
tj''kI
'Í5
'd
I C.
Qg
E
¡t
tti
¡+
L;
ci
ij
ü'-
Lr'ÉÜi
¡"i ii
ff*:i
í: *+ t.'::
!5
+J
E
'si
c+
'J;'
¡E&88"
s''i
ilj¡:
¡i I i 'l) ü n i§ S 'i; i ! i * ñ
!4 fl] i rx ,rJ !'+ C )'tc
ñ ü dr ó ru ñ * Éi '',r';'1 u* ñt1r H= 'É q't q f"{
,;r+Er¡-ci
u
$lc+3.É'úrÉü1
á""áiui'otñ
'o.l
.l-;
"¡-ciuc*
, á ¡r ¿, 7:ieir*';¡¡S:-{QP0
/\
ñ .+-,+r
é
4É5
-,54 - ':it.-1 e+.,{
'r,+U
I
ñ
rr
s
k l¡i
J
t{
.¡
.h¿,
c! q F p ü
o tr,-¡
rr {c ü h'6*E Ci
i:¡'ii-'r'-'i ,eÜEk
#U"-+ilciA;>gUq
-c9{
tsJ*"'d'
I¡-'
O.ü*üñ¿"§,ro'
- 5
tñ
'"¡-*"A
Bñ.; *uIb
- ü-:r) i;;^"*r-"{e)iruñí54J
.ñ a.r o ñ ñJc.; +J (i.
-a'-i'L= ?*+ F f,
"'
¿r
Ur-|
=
SJ 4 -' 6.6 ,, i¡'"r- ó *, E fi it'i
ül t'* -aúiÍ
- - ,T'};+rí',,i'ij=
'*'j-:tc
.!;;d:'.iHrtrüL-'cíJ-"
ilri; .in
++ün*#¡' 4; -¡ '"-'^IrJ
tü"qI3ti"'"ü{1S?}*rlij
n, 8ilfiF"-*;
*'={}li;
*
,{ HirIXiil
-il:
{}'J; * rt
+l {"t üH 5 S rl.'r'ri--SiL
r' :-¡ L: ¡
:-. 1..;
i; ** S',?
j * C
ii
5 r"' 'i ai .4.
.
'., 'ii
Ut
.-.:.
-{
="
;
-q
*.+
r:';!eit'-4úi
=
:l:..i
:i .I ..,*-I:-:.r'-u!
-",|Y:;:
c i*'*
iI ,'i tS':-.i-,¿ 5
*"-¡
l¡E, E1
i.i ñ -i
;fr.;; '.r'*r;
*
;,i i,.r ii
]'+ ;¿, . r.; *
..
r
=1*
,ll-"I = ",*'.¡ *l:a'ii-ii':'l;:*-*güt
'*.I, ,.¡,¡
-*"*
h ü ü* ¡;;i+trJÉ:truf,r*:{-lÜ'.i-*eÉi-i-*iq
[1 ':'1
r;;
,d,
,.
;jü;.;i+*G*
'; -iiT f:-. i: ;af:
'r' li
r,i f, '*l
i: ,j -i .,: ;i ,:, ';-'
u :1: ; ii *'A"'"+'r
íi: Q
i-' ;-¡ ü'"i
t5'{'*i
; ;. " I C",;'; 3- fs
;;',+-i-'J
.r
q""
t.¿!
i..
f !
'E i! S
é ii 4'o g.],'r-l i:E
a{ *,
'i *A; * "g
'3
-'
g
*+l;:-::
rd - ';
-' friiq4 ü;
*',t
i
-'':**ire t;
l* ¡ '¡
*.".j"';$ p
--a¡ri;'-i
(1
ijji"i
;' ';
rJt
QÜ
'¡-J ci
#.r.i§
t!: ¿)
ñ
i
ni
'i
";1
4t¡;t'irt)
:\ 1r"
*. ¡ +
ir:fr#
-'+tfi
*iii*i'EEfr
i-r
-}.
''1 ÜtJ;tt
*¡' '¿ ü t:)
.ñi
\É{
ff
1ii ='*-r
rt ü # *'-g"¡si
üi'* "i
''* 3 :ii
iij
rii fi
t li 'i'
Q i;]
í} ttl 'I3 t'l oJ'
>'i; lr i l¡.l
,
i.J.i-
.¡.i
.; .i Í1 41
É *,", .,*if ;. ¡i i,
.i
*; E i,j + !':j.'.9. r,:j.: i¡ q a E':: {i §: fri,*,.9 §';"i g# .
S#
E: * Ü "rr:ii.j .r;'T; 14 f 'I: ']Í -n, tr;4"i # "';4 {-! -i L{i'Ü H
ii
I G ¡ ¡1 ¡1 i:;'l-l ". I ñ tj
t
C
fi
+'i
+: ij 1i];l
- [1
i} ,+: ¡*: ts. -J
,ü r-} j*i. i';
1
ri-:;-.,tS#5r
-' #*-i.l:
ü *' u'; i
11 ;, S;r
4i ;; rj: ü r; *j .i h.;
a; i] 4j +..1 ,;!j +{ ;r I .;
i: :
H
' =' ,j,'-; '* ui c.-+
,.¡I;l.ri-rl
¿*
'ü
ri i,: l,i -E f;
í;
". :i:
ij'+
,*.;.-;'rr!-;1l
+
,"
"7+
-
'ii*;i *;-'t'gH;
a-
;.
!. ¡ ri
s+: i:i4 i!:) r,+''i,-;
,:
- ;: i., { ; ñ ::'i,-; l, r{ '.¿,'
,i
-:::+'.,-i
rJ'ril i
a1
-.;-:.- ,) '..
+u"il;r;'t
*
il
-+
+l {
=
'*ir'rl
ü 'ür
ü :i n§'ffii;l
1-+ "ti tifi
rdÜ
A
.lj t'-;
iJ
"Ü'.'r'';
'4*s,Hn
IÉ1;-t.i
*;: .'
f,'r.lr"{
I á*
"III
i'r
il ¡
'¡S" *'¡ i*:t-.'F{§F
=
*rJ *$í.;g.Q''+üF-;Li
;,¿ t: .; :"; iÍ '
:, 'i
G *4:Ér+-Éi]j
L,) i
'J ü"Ü t¡
"1
."rüdÉ¡1-.i¡-tti';ío'I5
+
::
-¡
in
.
".J
^
;-
;
^
.
5
'¿)
A
SIVUI
-
ra¿lrñt
CI
¿l
'liA l0 1l ltVdsl,0 i¡,rfl]UVd llll0S
oI
.# q
1-'} á* áC
tr Ü*!
I)
IUIA
l0 .r,l:rYr
\rr*'" 't, ,t ,.' E ú
fi
ff
r'-lq r¡
{r rr ,: \
'*e ^ t'¡*
y+ á¡-''" U;- (t¡,1 il,É tr IÍ.'t S:"X :i ;.: -l u
*;ttrE,p:¡
.-;
id§,^jhEti
ri¡I +./
Lr-*.,.rip.i,tñ
i
.,-j#üO1,
l;
i..rll.(l u
Ü Ü tr} i4'-+'fÍ
m
c
I ¡+*4
'"S k 6l i'i d i)¿q'¡
ilif.]JUVd
*-! rh ^ll ÚL'd
Ü ü
x tl É,, iilij ''-¡
r.r.,Í ü {o cr o o 't fü } } o
,45'r''\iJ
Li,'i§.1-, U-i.J"d "$.Ú
.r-§
llllAll0fi} lr]0l"lVUl¡ll3lNfl,0
�..-¿
r,tj:i:::i:..:i*
+*iñüril
.4 ,]J
..-i i,j * +: iüi
i¡ ;"'i:
$ ',.T
."i
.i
:,i
:-'
f +i
fr
-,
ti it
+:": r-i ii :;j *j +; 8_i *i U
...i
* i¡ ,, # s-_i si }"; k.f
,i I 0
T - ¡: -{ .-.r !i lt- "tl
,"¡
.:i
rr.
fi,
:r.; r"' * ;:- .i¡ ir,
f
.,4
i4
i: ,t; ::
-i. Ll yr
.,"i i.r i¡
ij
f:i ll,i .,"-i \t!
Q n E ,-;
{,t'a :S ¿r^i ¡.,1 *
;.jn ifl 4-¡
{Jl-t
ñ 41'.-J
i+-; lii q,".-i
.r-i
e
,*+
$
..: ;: '^
:: ,-: .t :/ ¿r
H.
,;; *
ü *
^_: i.i.r4 ,= ¿i #
--.1 ,r: * (; .e rr
.,^l rJ
|- yi ti: .:, ,,.j
al ij* ii
i: t:. i:
L..;
,rr
-1 :., j, ,..,
(: ff u r.,¡ ij
-+ J-) ü
.il 'rt rii í.L ílD, l1 f)
(j
*r;
.ti
ie
r*
r*
#
#
&
L,,-4
r:
;, ,:J
;
l:
5
¡J*"is,? *;'.& tj n {,
*
r.-.i
rid
(i ti ;t
,¡{
T
i.4
.+J
* *
l-t ." i¿+
,¡ ¿=i F ü: f&{J
.r{ fr,riO q,
{E
e
á
i"i*
LJ
i¡\
tlÁ"
TJ*
*
lar
J
LJ
t¡
E-.1
'ri
F:)
: ir{
:
i
! .,.
iFd
i
ti
t'fl
;.^
i.j
t..
ir.i
c":
ir"
I
i
ier
r'"!
:M
int
IH
i+
i*
itu
:.ra
."\
¿r
¡!
.r!
rr
.d
"*?#l?*l
\f1
{§
r,_' 1.J 1ü I-
rd
l.j4
-1
l:-,
¡..
irJ
.J
rjj
§
!i.!
ir
lq !t
,l!l
!ilJ
l,{ r.¡
fr
F
r\
t,J
\,.
ñ"
r./r
1!
&!,,-1
L'{.\
\J
,/
fr,
fr k 1i.., $
l-{'S ü
$#)
U *"i (5 ii-.| O
rJ
.-1
¡*i
fi:
íi
!a
i>
:tl
*s;',t
,, br{ * i¡
;
i
ñrsürEÉ
I t j d
É*ñ
s,Jxlñ§:rrlid
fü t,1 rt -+ qJ 5 o i,?
+ 6 or.+ -i ,-{rd qr É j'c.,-<
l:"i,tÍ ti ti, Ü,$ Ll f4
rltLi E ili qql *+ - § É
# I t.J Jr }i (,
i$ tr...{ O S*r ú¡ ¡1 '^.'
=*¿.'t.
IrCtit;#0
ti¡úü4J
14&t.-,tnJ0¿¡{
l''t+-r{1 Uf;,.¡¡J
*Ü
U
,'4rJ{,Ji
q;úrü,-if.r
:
[rn.-{rr}
Uj,r{qjg
ü
il4i{5-"t¡l''¡-iCg{J
Liú¡C
\ii ¿]
+r ü,.
lfr,ÜtlkS
Oü.".iOe!,áHXE'irL
j+.i-$.-(.Cfr
.-il"iC--trd$.r$"-i'G
#0Jn¿.tl./,ü
U
SÉñ
4
.*i +,.+'.{ '*.+
,* ül
. §.
iÉ.*t tl U: C #,.Ü
H 5 0 rS.*{ fiJ r--i.-r.t{
!.}*i
i4r{:J
* É},üt*.U'<I,. H í¡{ ü
f& ü # #
"r 'r{
r c
,f
i
rf -E q),-.i 0) r;:1 '.)
u-"1
i
#
.-{ 5-¡
{4
!+ ü,'rrñ
ff U} $ l¿ r{E
tf'-i ü; (') (; rg t
iO
rii fI
rE - {,? ;-- :. # .-t
;c .*t r
ff I in +J Uf Q--.t (J
Íl ¡
-{
.*
.A
r
,¡
(n{fi
..-i,
;n
Ü
r;
il
¿
C.l
ej
\ü
q ü. ¡i 0
..4ij:
*
H
#
0
u.tifriC*.r,
É
'--,I .ü
,n'$1,.*Itr
.JJ rr -F]
rL1 Yi»..d
U +¡--jiÍúA.C.rr
'llir)
,¡
, q'Ii,¡ñqñ
r,1 +Jilir:e€CO$(3ñ-.4
LT f¡,t-¡>
"Írf
¡j)
,a!(].
ü ,,iir(lJ,]J$\J
frÉñ,r!ü.ü(:Uui.,
É,"JU'-t3ÍlO
.q
*ilÉe
i,lÍ
rÍ{-!..'i
i-i
fil-ri3
,j -. ¡;
.;.,
,f
q
ri
T,- rj
tn
f* ri
f
i4
i.t
"i-¡:J
f
{
fr'<
+":
ü
ü
'-.i
')
'i
lS l> i, E *: L ,.ii= ..X irj; i.#'ü
C.,E t,.Q il Fr..n.-+
i.¡.*i i.,i í;,!r--i -i
{l § iii d,,} üj ü A
l+.¡ A¡ {J * g--t }a l.i'"i.,^{.i",{ tl tQiC $ +J fi..{.¡{
$
'ü*ü"+J.1^:¡-l¿,
r1'.ri,.ij,:: ü
L] fi\"{'ü } r f q;: il * L¿ {j C¿j ti,ll:}
,*
.t¡
¡;:
É"
r'{"r"r""+
,4
{ir
ur
*i
r+
§
*
:j
ii;
ti
'4
fii
'*
',.) 3rr¡-¡
:.;
Fr
fr#':
"¿|r
.§ rrj fiü;.;ii;-l
tt, !iqFCr1,¿;-1
l-li
;1 ";Í
ry ff l.}
iñ.1 Fi
fi
S
--¡
'
g
?ri it di üi
l."i fri *
!ú |ii.,;
l¡ F ¡rj
',i
i¡i
-;'.*l
S
*
t
-H .-+ 3 üf
ri
.-1a¡i {j
r-.i fi ,¡ r¡;
i:: á.j:f;
Ili
fl #r.1 ¿,1 r.,*
#
.Ü {¿i
ü ii,'iÍüñ-""ii:lfiiai.ri.¡"irr{i,:fl
+5
rili r*i
ÜfiÜr;*rn
I k H $, +I "J § Ü '.t rj lt ,-. J ,-\ :J J¡{ ?",..i C, *..; :-.} íi !r ij il -:; () i,: ñ rIi *-{
jf,
:'i.ti*rilk
+ !':L'xj {,-,-t .;;. i^. IIr ;l* ln ii:_+ üft.:ti
=*=::Jt} }-; Li
+§
:g*
:---1 i-: ri .T
i l;'*
i . rJ ib
b
i>! {fi .{)
r,'¡ ü
,
:) í,7
. - P,
t+
j ¡: {.*{
iA] ri ftr Q
1.,"i.*'{ rr.1
i,-4 1-::
f.::t Ti .*{.j::
'."*j
'
i:i ,f
,:ü '.,j 'Ü :..i
.-i
4..
ür
íi3
,
i ,'.i,*t
:f,: . it,{
${
j:i 4 {l
Q
'iJ lrj 'r{ r.fi }l
L-r l¡
:C
jú\
.u ¡aú ftv lJ C!
CJ
.;
tfr ei,¡
frTi-§*i,:-,.1*,USJ
#
;.,I];+J
É,t
1.ü "#r& Lj L;i .;i
t) Iiil r: .r'C
.fr'n .?
É
úJ''+
U d '!O u1 S ii ri .,.1 I {J § $ 4
'+ri& "{
# *.i"--, §i {¡lrJql
§ 6'-.r üd E ü **
-1'
:l,t
:-
I
�ñ
ür§l'{n:'C{t¡ I tl}.O O*lti,;I ¡i
,ü;
O É.ú
á+r #, ü " p 5 üJ "
q
,;C"c'¡r nr
t,
ñ,t¡i
"*TY.í.
! vr *
ur¡'rn +r É.;.;rE'oql
s)rüq)
ü ir',1(}ild
o&r¡l- r-rfiH--'ü¡Éir
.
'Éc
*-6ocaS6
t¡
üE
o o; U
ñ
r't
" i;u o ü5;'i
cü
áñ
ñ'#lÉ É-'¡ú.c
Úrr 4¡r+u E
G
ii*
6üüÉ-+'"o-tlG
."i
o Ü -ü ñ
4.+r;s
Uiudeh,iÍ &
ñé
Hh*'t..-J
U
I¿(JJ'U
--.¡J
-ü.ia-
-i '1
c; É
J#
v'#
rj.ilsil-"Ú*.ñ
L¡
C"ó ñ
" Q
r§
^
-
n:
I{!JIt4
.i
2
l" l-i
$.d
Ca
(,
¡J¡
u*É
^ád
(..,
& r4
(5
ñi*
fÜ
ur
.¡-l {J r6.Q
O u} (}'.{
l. i Ü | Q}¡ !-{4':i'{CI
I qrÚ0i
c¡ tg+J 0l al'f{
O+r.ri,CI rü'C
i s,3b,¡,
iqu.t Ét, g.'tt p.rE -. u'$
qF'n
ptnoo
Ú 4J
fll §
E iJ+
A
É.:tJpl U
- .c-lu
iieÉoq8!0
¡iet&u rCIu¡
o0rÁEa
ioÚ4'a{!
ÉEoslE
-r&ÉiloP
-'oi
-olo¿J-.al9
ñ qqr u
o q)
5q¡ o u . Ü+'¡
tr
,o $ - o'd
o
- rdt,
od o?
o''rc ''i É''+
qa,¡ 3- Ü
C ,tr§rt'O
SFI 'n
-48'"1
ci '';5 drr-ii
*oE"
.A hl§É-f
it r§lA
Cl.{ree.tOQ+qFo
U
O.fr1Ímó.AlU0.¡
E ltt
xE'ri
ru H v rr
v
r¡*
E
f4 r{iit..c"-{t'
It
I
t
T
I
'l'á
J
{,
iiJ
T.J
s
ilt,l
r#(},
ñ.¿..'i.l
#'l)
tr'!x
"4
r* UC{,r}.i.lUq
-é"{r*t¡l¡:*{¡'"+*#q
+0
d $+r u} tFit! o*"'r c'J !4s,.
s #,
e'$
'
fÓ yt
't'
l"i'?3 U f}
5
§
l}
>
*¡ l'r O f¡. !'{J § d'{
r'f;?t'.ir{,:Ot+h
- ti
üJ * 'il'rt i$ +'
q '-i'tI
k';'*""t.fi'l'+:0.ij)
',l" +j-ns !) ln u !-'{ rr} fl.tj 'r- "-r'$
l* ¡' d
- "4 !; g! {ri.*{#t!}
iTi
_a)
I
I
I
I
{-
tl-
it
it&i
,rl
s i$
Lñ (§
(}
c] s
{ *+ r.L
t)
J
uJ
fr,
ll lSVdSl,I Jrl]:UVd llll0S ll ,'..::Í:
{J
üúü
* tr
(J lfl r+ r$
tIj 0j
til'"i
. o td
tÉ'.1 E U]
rf Ol!
rdn¡ § 14 O 0l '-¡
¿n
fÚ
'r'l \U
tl
*lC d -{ ¡'{ gl '-fu f¿¡ &Li'
o)
o,¡
rl
ñ',r O
É 0¡
0j ttt
Ü r{ u-í
o6
+r úJ
É dl (g+r.l,, O*tll ulrü > tr.,',1
rd
0'.-{ (+'l
O
.iCJrd r..t ci \r.t l¡l r-t F{ !.¡
¡¡ É q-t u-,a É
r(Q-a É{ &}t{
.Ot§
,.; t»ior{Go
úrr{g}
oÉOt{O
PI
l0
^O..tqHq
u, d'ru
i ci.rn,r{ rsc.¡E
O u.'{ fi..| 8(I É ü Cf-l k
(J
5r§
f&qJl¡{rd +¡{,
"É
¡.U(h
EL]
L{ ;V, O
Crr tlt".f '.'l U} t{
ó:O e l.{ d rú.r{ 5 X 6 O 0l
Á É.1 O.É Urs CrQrr{'H'il
-P
rilljUVd'1UlA'SIVUJ 'llA
f
Ü
#
{"¡ ü,
q
'$ § *€
¡{.C ,* c + }..¡ _r,ú 4r
'..{ 8) 04
+¡ .i m ñ r:.*
ñ
*-r
!+
{ rj ,J.,"{'¿} 14
ü
rC tEJ! U
O ñ r+
f^
U A- {Í fú3 r{ rtt" ü ü, É
É U O qr.{ 0 rl l¿ 0 !1
j
$qÉ
.d'J
A;ó+s¡
*
U
t/r
ll.
í..
O
"< O-l ',*ácot-¡
-ri
!'.
üi
irj rS {}
i
#
*
o ''{
:p
*€,ñ.iq,H¿'ü,ñg'ile;
5
fir{i L-!t cjcriÉ
'f ¡hou
qür-li,ic
:ivi V'tt'ürqü#$t*e
4'Üu
*
ri?
.a-itü,**.;*.;i
hru:l'¿t1
S
'4'Q 5'¡Jf;'1$r§"tjtjl
O}'i ¡-Oi¡ 'n0{'Ui}(]í9
.-{ Í;i;.r.t-ñU,:""t'2
'''{ O
t" lq L{ rÍr4
rJ,*i
í,,1
A\4e7\4.¡'i,,,1
f;,?.
il.
n1
{é
ri.d
$ ü
¿tr Á\ ¡1,
r:r
Er áE
{§ # lri'¡{
iq,ú-<
Ú-'*¡#.+,:,J,.t*5')", ñ'jg O
-q;É¡*-tirüry-t
+i
-'f;
,ir #lj
r§
ñ
fí á
*¿J
-'*
""
i.t c} {r} 'ii'i o
"{
* C
ü O
sJ rd 0 s ü ñ
":7J.<**rf+it
i¿0¡u tí
.* li"Á,¿, lj t;j *¡
fl 1.,,}'C * ü i¡, 5.tí c.'
q *''r
i¡ +{
Él
'-t U
j,-j {:'0
| ;-¿
l''i1
lri
:,1§ -{ U
I r,J ú '.¡
r0
* F
ji'.t Ü
':
(J
Ü's
,¡{ É
.-l
&1 U
ñ l¡ lrr.J
i*.¡ * §J
r
üi.r-{ +,t
S üJ i{'O
: bit-'{ {U e
ñ"-j .ü Li Q Ú
¡ rFi'.{ drits¿'!
LJ!!X
.,* fr *car../,
i.{ (}} r{
ld U ú'.{
r9'{
lO.-t $
(6
I t$.'"1 I $rs
lOrqtf k ilrd$4É
!¡{
i.d
td'¡{
ik d "'4
'-{ U
rd 0'
I "'l
O¡*n't
I orH fl Fr.0..+U
lrg H c O {Sq}X5rÚ
i-t É{ ItJ u E+JO()0¿
rllliil$lü N0llYEJl!l$lNll,0
�T
¡t
U
^
i
,;.:
iii
i;
U:
;
Jj
* {-: I
1-t
4
H
L.:ri
f.
v
.J
tt
w,
rf}
iJ
{
F
e'
ú
t,n +
L'
v
v
;i
*-
¡
á
'§
rd
d
i'j
t^
ú¿
+
u
¡q
?.
rv
¿1
.s
ü
[;I I
E fi,- 'n lE
'12 É?r
ü*
ii
S +i ü-: (' Ú LrÜ
l{ ü {§ 4 Cr ! qi 0 I i
:3- *
|:'ii
v
G
":,l
E E f¡, CI CJ L O'rí L!
'o J tl*{ v; ij)
{¡l § ñ rt
4J ¿J
*i;i
C-.f¡'.*
{isjqtq
-'su
+¡ i #ei
?4 -'ri ñ-1
!"É
t"it
'r{
Q §
{'#ñ
6u:@O+OL't
{)É}
-r--'':'ji{;'
ñcio
Boe
\j'r (- ü¿
U J '{ E-u'i
H '.- "n fi'^ft'::
U ri .A'=Ü,
tr ":
':'i ¡J L, Ln{i'r Ü * *{'A
r--r
§+J
reUd
,-{'*--'!
g,t4
-'i
qlL,l-Ql+
{j-!r-{ q#.?OOüeü'-r:
'?1
U üj D lJ t) r'f li ¡< '¡ ¿¿ '3 '*:
Éi ñ
il*.hCFiiJ
'."lilrd
ü
Y si e-{tidjl:
¡-'i
u
c;'*
*'3
ü
- ":i
g-H
'Jlr§O-.:.ü,+l
i:';
É I ü u tr;
e'-{-l f,'drÚ'Ó
#'€ (/} É4'
.Q 3
{§
+r '4r
§t':q,q-.q'n*ñL+É
*
+t
* rÍ:rf: íi]-+ Lt € Ü d + L.l
o É fi,1'; g É ú o.p :
qñ
o ú 4 qi-{
a'¡ É'4 p
4' t-= rJ
H *id-''J
=i'v-F+''i#
rJ
Li :
c-r
l_l
fr":
¡ü U,
.?
.-fr t ¡d.r;l'-i.'i
ti Ü:ü
tr S rivI
O ,x
li.'§ U {fi L)rpi \r{ rs É.
*
'f*,C
fi0',,"tq-"rr+n¿ralu'¿' A
f5
'irOO0lSO¿ft8
'drC (iJ
'í7+}
L{{rr
'v-5 '#t4qLia,r'+'l${J
q §
,sLi{;ll"
#*J{,
BÜSp*
,ü
--l F4 # 0l
") .u. f§ fjj fJ I ú u F{
'.{'-lüOtd(l)"d
JJ>!}i'*'i
'.'1 Cf'i
li
4r
{: {:j tJ; .4 'i: S t5,{ fu JJ r{ .{-rt
t
é
0."{ {S *fiÉ
q-:'
6) Ü
ay !Í ''4
i; i'l f, 1-i ';
'1
ü
d-r
É#
ri
i,;.*'*..{E
.1l
r;
4E
íj
U
É*'i
Y
>,*r
aF{
1,i+-."{
q +}
rii
tr "a
E
0-Q 'r§c")-r
11
ti^i¡tiE ñ
'H
,*i,r.i
¡.{..{"C ri}:F+ r-J r:O }4 Ü
e,ü
4
k
U
U;n
L7¡ v f
l.;'H ¡-.i
tf)}!') 'a.ICú}-¡3
Q
*€: 4
*6
{¡J i4 ,+'=.4 q'
*"-t
t"( +l r-} $
rr ":r \'i
Lry l! i-t"-i t; l} +
:-1t"
i
$CCrftr
fl ü
rÍ-1
Í q C r¿ Q {} ':; ir
i, i, *
Vt
e
{jfr#-*T
I',í;14 ¡¡'irt-i
í!fii;'.{
F'rr,q-a.'5ñÉ!gÜ'}
t;1, #
íri ái
il:,G:i5'nr"r
.iJ
CI t!
,_r:I3
,=fr= ü
Sj
_ #-* S r* E € É-*:*
¿¡
,üi:t"
U
§qtiüH!ifJ¿ri
s *
*
$-*g!-átJ(!Ll
f fr
t S {E¿s -¡ 0 Ñ rd .m i-i O GFr:4a
pi
f¿-l-i-( ü;-i {l +J*+
U-i il L: fi.i-rE
*
;t) I "+ I -,1
i rl}i'l l.';;
;*
fc'¡;,*
/r{
E.+#(l
lJi
t".. r- '¡: ,-r: "5- ¡,J ,j ñ ñ
q .+ (i
ri r, ;i .Í O t';
':
¿r"¡:*
,*.,i., .iilg-"#";
¡-:l A
i;l"u{.*
}
.;.u$*
aiEl:r
,. '";':"; ;---{-;ü
iju
ü-.¡
ü
|i',t s ¡; <rX ¡i*¡*
* * t* :}'Fi lñ"
*,}4.*ir:¡e
",J # t S
:*s
-'C;
,:ar {;.i*,'Íq
i-:i-ü
I. ,:, ¿r Ú r" qj u ii,'q
ij ,:i 11 r rj rl -'-ri
ó,..-l ¿; üi
l, n i,: c
üiü
ñ
L,
.l:.- ...l
i,i-:'n:-;* *
4,
* Ñ.-+,8 ¡¿ C
tr + rn
-¡.*
.¡ '" lij
r; r, fl ; (¡.0.ú
u
.3 4iflJLiJ.*J(,}..i{Jdj
§,
,¿f::-l:f
(JrJ>,Jrl
li
i:'*{ñ
ri{J*+"{É".4r}Uü
''{Üe
:r,l*, "-,r$,;tltl.{fr(-}'.r
' *.;
¡t
!¡ 0]*;, .,{ lj 14 .-{
fi.+.-¿r:g:
ú,
U#Oi,i
i.lJ S J «i A.¡ .¡-¡ f"t $ "tJ'i'-1 #
'u:.Ár*
'¡ i.¿ .-{ .<*rC{,1-rX}e$i"{
tÍ
E rfi - ' 1 üJ
---ün
-.¡o
tt5+.:
14 +' fi ü ür-"1
t¡:¡
'-i # s'+ r{ "d1 sj
l:¡ {.'q3
'tl"-tl
t¡*{}3.}
*
ü Ó,ñ 'l"tl -,13 { ú i4
Ut
l*'¡,
L'
' :l t;,L¡
ur;itrTrdC
4rr-.;J i,{r:
*.¡ i;i t, * *,.§ {1-1 r5,* i¡l'}
ü .:-i i.:-É 1{. u * t.Ú'*
X';ri""tj;; §
IJild-i¡-:
r-i --i ,.j .H.J.-r rj;i J
-71
,Xiir,;
rj
,,; t7;*,
'e ¿i",,.,, rr":,*,". #*r¡:
*'ñ
:)¿ - - ,r::,..-j
iü d r.i
**1 ; l,i'+ rt- ,¡
- +]:*
,.; +
! r+ {r *
,**-,c*
ü'*4,sii.É*"t
t::,*"i.*
ü
{;+.r-- +;w
ü;:¡:,r :.;=1
-{:i, i.;
I íl ñ ü q f;
i:, ó üfi i>.*-*<
1ji,
il;r
?'.-
|
r,Él I.l
* " l:
,ñi.;
i; ;;
ü
,-! ry,; -
i;,,8
i d,.n
r ri; vj
rq
ry"¡C
Er'. ::
1,"J.1
*;l-.l
l-".,.1
if f , ,.-:riit:
;ü- jv
j,3i(liiüin
r, ñ;;í
v
ro
¡,-i,:i"
{.¡; .? .-.{ ¡:1
,:, u :) .-r
5
li
gc"{,iiÍü ii L, "t,*e,
s
¿,.i;;t3-'i+ü+rtlü
r¡''q ..i
rr¡i
rn
u
*J
ff"r-!
'-.c i,i$n: ¡'l¡¡'-i
- rtc glܧ
tr
't¿
tlt
{ü
ti r,q U
:: -,"4 r';
li ff,|**#r*{Jo,E
ir., *rj
ur rv v ?-
ggí{
§r;Ííl§$;f§§
.-"r o o fl§ 0 $'¡ o
v k v
.:-.
F +.*t r! r¡,r ¡ñr ¡1.r
:&,,,
iSá,
*r''J'--,H -' 6 6"Ét;
lc* u;¿Á,il I
rU
I
eí-i#;gíÍg$ §
iil
t''
l=
i
i-*=:-'r-_=
+i É: =E :i :ü É É; i§:;; s* f,-* H i'§
i
f:s
i=:z - == t;=:= r ;á¡ igi!Í=¡r=
=,=
==:=:;
.
= ;. ;E =; =
*m¿
** T t§ñ ñe,i* *t jkiF mffi #¿4,
�lr.¿¿t¡ I
{{,}g¡¡ (J {J
.! U
ñi¡"{
r$ Oü
...{ ii
'.C $útJ
i,0."{r§tÚ
üjHi-¡
O.-f
+.1-¡r-¡ ¡r
O
ÉUi'tF
GJ.d'.{
lJEUü
O Cl É
L) ü
frñtfiA
Or.{{j5
§
$É)¿,?t:
¿8.*ü-' ru
g
rJ,
fJ O--r
lpl
(8r{
r.}1 §.¡ {j {i .ü,
0ürt)
.¡-i t*
|{ [1
f; o pi 0
.r
ñ¿k
'F{..i fr .¡{
§lr¿:J,hi-{
:Cl
I ir)É'.
É4í"fr
¿;
Q.l
(,1 .ü,t¿-i
B'n
'ü
I
'üü
.t'1
ñE
.;O
.r.t.¡..{
i
ü}r:tdo r*.{
re {d 5 O O
E {,i ryLit
..t(
Cgl4\rfl {J 5
.l}.
+Jt.{JrU
!f)6)
UCÉ
ÓáO
dn
q}ÉÉ
-ۤ
- id
A.¡ O t¡t
{iF.irE +J
u) c o g r0,"
GCtTUOO
Fi 0¿
"{ U r"1
J2 E,
ü ñOCr.-i
3 ü|l+i
(l l{8.C
új (i
{.} .r{ É,$i
¿Ju:r,r-rql(}'{t
ñ d 0) C-{ ñ
#,.Jliü"Q,..1
*,"¿
q+
Vt
-i(4.CS
ür*
! m rr} U} *r$
I O 0
+-}FJ ¡- t Éli
¡d..t S ül C¡'-i
ñ!-i * CJ tÉ.ü
et n it I #
ii
i"l C
*á\'" nrf{ñ.
ñ*-'üHlJ'0]
0-¡j1g
;
ú0 oo : iü,*fiS
Oq Qs
:1 c] r:
i
.10.
l"rü{d r'{.1 t I
"rs{l0}
§ t:..{ rd ñ..J d rd rd tlt l¡ 6 !Q-tr..t.t,
U
$ O C ü q, E ü!F{-r{..{ 0r.-{ rrJ +{
+rQ¡OO
Q{Cn'd(rtUA{&Lr".iOO
..{
¡¡.gr-.1 É
U
Éf¡l
O
O U43 fi r§
O -f C]
,$d
O
CIiOd,
Oti
O..t o¿J>r OO'-lrú
ú¡C} r-{+J
C dú¿JÉU-á §.-t.-lru.qü
É'Fi
'-{+rtig O ()+r rú rS -{HU'.{f¡*
rt
$ ¡.i O A-,.Fr§q,
Li
!rx
>0,.a'.{F.{U
O Arñ
a a É o,rd.¡ o_..r{{rlF{
E.-t 1,.{ ü.+,r 0J c c} qj
gñOO'.iqr$'.jü$'-{ñ
nJt-lO
fr
¡4 U\r{'+{ qf¡¡'13 r.{ C) tJ t4 U O
i.-{
rú&),.(
c!{q*r.¡ro
t)§]§O
- r§U
É1f
&fñfliq6'.-{
Fi fi.r.{ &iS{i\r{C.}
0 *Ci3&,ilitrlJÜ}{il
d(J$O'""{rd
.-{§lJ"¿JLIN
Fl
+l #)
ñ 0 fi i.J § c Q-.i
"ft
*5
O-{nÉeJd«CI§c)É..rrc
{,0S
Et*'i-1
HPg..^y
r§ LI] ir ft
ux
LJ r'[ ]:[- '¿,§.^s
J rd ,r4.Éi
4
$|f
EU
,-0iu* fr U tu-ü{!
t}
rs g¿
ü
>.+
tr
tu.*{
fe
{J.-{ S
!* I'r ¿"} § .*"ü '."i iI}-4
.trs*{.!0.*¿*"-r*(Jüü
$Li4sl
ü §n--] {r ir S #i t} il 4, ff"4 rü rd ¡'.,r 0"{ #
atr o d."-rú
o üJ fl¡!.t.i':
- t!¡,Xj g ts{ U,€
H ti -,J A
*,i # #¡ 41 ,.a * {j,sJ}=4 14 O ú'"{
ü-..{
ldJr # il fr U Ltt!¡ {.r {i;¡l. Ln O>ñ'ü É
ü "i.1 q1 i:;
ü: ir; I i ü 3 ¡ t: Q Lpi ' ,C
0 0 r;r !iq ! I i; ü t,i¿."r
.rJ É rÉ Sl
'..r jr ,:¿ Q
-6düñ8";
á'+4.*r*
tÍt;frt*
§rgdry
ür*
ffj.-" Gt)F1
tr-'q.$:Er;{Úa* fEO6ft1
d 'rJd 'p$
'lJ
i$
X
ro ry_{ U
trl
},{ ú
CI-C
É
d
Esl§E gg**;E úH8.
f.tt¡
qik
-d
F1
li,{
il
{U$
urt
gt.A
.Éd
r,,:
."j
OO
;oñ
---C
qrú
r.t"iJ +*¡j
f O
t1 OrFjtJ\Oñd,tj
A§
"tü
'0¿:P'f
ó*frts*ü
:'-S 4nr,fl*
.qq
L
'ñ
l-l V
1.,
ij Y
.üs
{J }" l{'.¡-{F4 .rl í#
il i} -1 Sltf
QJ
A
-e,-tfü* C
,:S
.{
ü,)
in+4ü1
#
E
S
+
O
ff
ág
S
Li .ilr: S
E n-it4t{] UStr§
.f§ !l"ffi8
t¡t7
L!_
.,+,,&Aqiú
S§üt4üüüüdú)t{.}*
Ir.OS.qlq¿.{Iá-{
'.1 '01 'Utd
{ -ul :? t{¡.,?-Jrñó
(rl:
.e,to
qU§
CI.t'1!ryqqÉ
-'J"t +j'.{
q itE ri9fr-* T, yɡr(J-*6l,
U o,..i$u:r,r¡d
q¡
&,--"1x:'
,uruü..f
f4_
Ef:.i F-l E}.O¡¡
Li()OaJ 0.)
4 lt'il
{#Q>
h;-OÉu)á
O U
'FtUr-llfS-{ rr$
XÉ';Ó
'#!#6'l
Ufl
O '*{ ü14E U
O6UiO f.{
p
{}
oO O{ÉC}d-t{,}ff
* qtgd
6QO
rsi.{"cCi
il qr-ü
L
.Cr59.{O
fi-r
0t
'trU_-ó
l-t ilA.'-#
Uqlr]
QOLI
sÉÉ
_&tÉ
u CJ fi ñ O )r -{ d
nÉO-¿ lnrúcD
CI O E (J O É¡*
0J iri
ql
-O¡r,irdt{fú
i0;+i O
flgjd*egEi'§9Hfr,,§
ol'.if6ü
OF{E-r
F i'.{-i*fl
.'{{Jt*l¡.+¡l¡¡
t+{ Oq-i
ú:U &
G Iñttddt4
d$üOt¡É! p p. r-1rdl"^l#S
5.+qr¡rSu
{e{+- rE íir
. O.# Uréa A O>r+r H (¡.rü O
(\l
: ill:i;¡X I\i0liVIil{lSlltíl,{] i!fljUV0'iUl,1 'SiVii: 'li', lil ,.1l3VdSi,l :'.ll:!Vc 'rill0S lil ;iil:dYi
a
L
�r
ü-r
l
I I ü I,.}
$ rtj ij-i.* u § Si# r-"r
f,
v ,d ¡.,1 G ü (i .-:
'* ü¡ i> rj i,l +;
{5 0'r'!Í O n" *'.,x O,{f -¡.ü
i: ii,,{i
,Í
ú:}
:.(
{
+
tQ * '4 ¡--'i"'-{ .it .i'1
i.; i,ij
{.t i..t i}.¡
*
.$ ílj :-; r:r fl r1j üj ; i,
É
rl tü
rrt ii. Ej rf
-r-] rj É
1r{ r§ f
¡r¡ ¡-} -^t tL
ii ,"¿§ 14
r: {) {J + rii--;
r*
G.¡
i
4-a# r'.4 ro.r
i.) (I ü*' $
¡rúül+S
I "&' ¡ ia I
CI "u o ñ x § fü :_1 Q,r{J..,t .
{f} d g o
tr
u rrc,f.t { ffl
t¡ rU U
'-i tir.r{,.{ d.}
t';¡'.".t
fi Lr S l¡ i) rl {-,
íd 11 H"-r +.,-o d qr tÍ
!
*{ 'rr f§ U} ñ' {rl +J C"
f/
ll?""t
>ñU{,{D
t rB dJ k ܧq3"'{ r§ ü &}
s üJ r.r c.Óc5
l¡rr9 >
ñ'Q L.J
"J ñ ql G
Q r.i ri 0 f§ tf} Q ..; '¡} c
- {r.tr
C
§lr
*.'.4",4'4üJü"r{
§ ! *n g rJ C.J fl
§';
§ *
m -f) ."1 n'.J {ti .É
tr E O cj .*l
E'fii 'i-.i l.{ +J g
.rl
lJ
[A
$4*'r",J
Íj
01
ñ
u+r; (:É+r.s
É fn:
ui
$ ü:l E.-i ti t. *
1'
Ci
#
lr
ü
ü;
.t)
{j
.{
r-i
nt
e
,J:-i
* i ü ¡ f.
s
fPFq
¿i
+qü C
:.+
fj
,-$ tfSC
.y1 -,-{,"{ §: t!
r0
'r.:,u 5 ü
r*
L}-","{ *
..j
Íl
tJ
tr,
#
r+4 c
c 'z
§
{?
'rl ff
'rg ¡i
*-l¡¡d.ü'1.1
,Ét * I,r U} Q., tr
u--J r,? i1 (J E E
l.,{ ru.""r+..r u
ul ri
+r :í
{I
() -q)I
É il
Ér I,; É:l U ff *
.rl_r Ll
{4 {Í- j
r.t r.l lll $
S t]
§ ,r:
f; i",:1
-rJ
ñftl
d #.§
ü ¿n .* rij
.§
r¿}.d,..j
= 1-'r,j; i (.1
i..r ,-.,,-1,,i 0
i:;' i-i g ÍJ ,1j
fi
fil ii .:ij.; ri:i ü l-j
ñ :
"{ rJ".i
a{
i1: r,
¡,11 r.a !
{} .;-i
Éi¡ í; í:.t á-: +t r.1
É ñ i .+ ,;
ü
* ts
f
,."1
*.;';
'.,1..1
e-
jt
t¿
l.t
'rl
d
#
.{1,-:}
.n
.¡f¡'t
Li-J
i d
ñ.-i{rrE
c#t(j) 3
.¡5
cJ165ñ'.i
E,+JÉcrc
(l) ül
ñ (, (§
(.r r$-r O-r..{
l¡§ 0l ü oru
!0
üJ
fü d ¡J)
¡fs r+"il rr qr0>0ü,)tuotr
i.pCeAJ(J
5
lü1,94-'r^".4s
.^r0,r0c;-i}ldl45€fi1
J§fl
0)0. .. I
ü >...{ üj (,r(.} i, !
0) rtÍ
d..1 '-{ 3 ff t{ 3-Q Ü Ü 5..{ 0,
Fl É > uqts tf o Qi§ §.il'i5
-0C6'r.*,¡
d,üH'É'ü'ñ
& En.¿ ¿rt r) o, g.n q -
i.:¿6,_áLjs.fitr*ii
I3EI'
t
. *:is Eü"E .i§;§ii
Ég
É
ñr;J:,1 ,i:i (i {i li Ü,"1 o il ,üj
ñü
$ '¡,.el .-: c g c Í
"r:0,ü-:j
rJ {i
r¡i llil-".i íÍ "S,Ei'i*1 f-.i I:; {., ii
,t *
e"¡ --1 ú t -i,,t
rrj,-!
t§ $ ü C #-'-i l;- f,l
ü
$ m
l*
*F.i-'},.iJ".{ U i);§
.l,nrrij
)):]fifu;"i
r$.4¡
ñ
Ü
rr,.-ri/iÜtf.
"fr,.s
rsrfl
{t,a.qf}(rÜjJl4u:::^t*i4
c}}
Q,t,t.d#}
0
Ii
,* ,}
,ié
rÍ . rl d ü rS
ü rL-{
l}: i"' .| ii} ':r ü .1.i !. rI
- (ij
'".í
(] (p r'J u: * .¡
ü
r^i
í-' u¡ r--i 4-J ,
t¡ ".i # r-t fi
.r.i Ü lri
,ul
*-.i +J }"{ ,l-i k; *{
, ül
,rii S'.i-"i\C.J {J g tI
U
:] fr iii(l
b .
[r ú] .¡j ()*i (}"r¿
l]rr, (.i l-i
ü 0 í *7 t: ,ll
,-{
Q¡ .+,: i) tu
i1 ;;-, ir C ,l] r*J
+J ü ¡J) ** t:; Jl ,.j +r
ii.i Ar Si "
.# ü L{'{.}.ri
iri ñ ¡i.J
4""i.{
a: i.§ l.'' lñ i.¡
{l
ü.¡ l.¿ ílJ ri
rJ ii #
f,n
.a § § fJ; ¡ü
3 i4 4; r¡.' &
t] {'i ij
r, .{-.)
4
"
.*
§#*ú)
{).
f;fi{ilü1f;
ü-i :
t*frri*
ü
q
C:r,f;lñ n i: i)
tE'ii f '-l rti CJ &
i{ ?t i:i ti .S
l¡ $
(.) ¡r1C ;\ Xñ
ii; -1., +¿ ü (-i ti
Ll j i
n
É 'J
9 U C*.^.ll
.u
,.,/ rr.- L¡ r:
Oü ü ü
ü i:,
Q. ü ii .¡
0
'J
qlñ3'ii
:t"§tl¡.r'C*üi'$
ij¡üÜ't-§
tlO
$üJ>
l{+Jñl C
t}§
ñ.o{.r{
+r
{J{r.ü."i{-rUU.ñ'.-,i
,
}'j U sl
'".} § }'rn }:{i]
lJ !-4 L}Fj
}".l íi,
{tJ
e
{¡,-{Jü
3i4 l.¡
ñ1 CJ
f,.§.tr*SL;$qÍ
;Q, $ *+.¡
o fi,ij rr"! +, §G
i
0i l.}
+J $
?,.-
ü ü o !,".{ 0+
.,{
§ ür+""r urS.
Eñm C
fll o mdfieiN
rfr "c: "or.4ag,$
u¡l É-t(I-i E (]-.,i
É >,i")
(-) d 5 ü'4 C qj-i C
l}1§ § (Jrr¿ ul-i:"q !
_1,
_;:
il
�--
§-'_' ---
Üéo*-rd¿r,tti
.¡ .,:
+;
tl)
i+ r-j C
cJl ti n*
,0 D QJ fi
C * ,ri tr
5 § É .t-! áJ -'¡
rJ,t ü * ü "¡"rü
J
í: L-r "¿!
l,-1
ij
5"ri - ü":t'c
iJ
iI'
e
tt
i]
I]
#
'il i;r¡i
'-"i ü
¡q
1-]- J
*'*'C
l-q ,!i
'
-'
t.
¿
;,
f,,.i
--' 1.,
¿J '1
11 i;
q: ."{ '3 'a '."1
e. x5
il +- "*¡ í.:;i
r, ffi ü :i t.,
n
Ji ir,:,
ue!" .#.'i*ilr?.C*+,T{"i
"- lJ +i § it tL;t;j ;J íi
il
"'
,i
iü..{
,r
5
.l; Í;¡
:. ó
i:-' .. ':' ::. -'n
'
t;' " ;:,., i;: i. .,-r
* r.-, 1:
*- ..iil §
«tr
r; J
Ui t) irj ñj
* {i tj
il
{i l¡ il .ü
"ñ'i'"-:l§:fi*,*li
.fi,.*,[* fi
' *i
.-i .I ü rir r¡: *
i4 k
r* ,; ;) ü :; r. *.t
á.i § -,*
'
Lii¿
" ;"'.:;::,,:'.' t; e1
- :j:i ij!r !" - *i,i'r^'r:'- ; * ¡
tri
* ¿ ii
*
ulj "-¿
i '-; -.i* ,.l1 r,: ii;'*i i t rir ü f.)
L.l c,r,"-J {} r+-i'-"j ,', i¡ it -i)
ü r,;"
'" ¿ *"
rii r*íartls
p
ii
"*r
i{ .14 *
,; .;:' +,
¿*i iLi 'l]
.-. h f:, *: c # rii Ü * iij iS
;; ÉI -" ;* it'.ry i,::": t-t .i l¡i i;, fr
.*"i
; *iiiií.:
*i
."
ir
§J ii. Ú
r'i:
i)+
e =
;';
"'*
ü Q_ r: i:
"11
* rs S rÚ ü ü
q
T ¿,'¡t rts
ilÉF!-¡f
U
'-1,
-.'!'¡¿*1= '¡{ i-i Íi'i
7)
.7 íl;,+.j r: Í: -'
;, '- ü
¿} t} r:I''i
c '-ii
e"i fr! il
;j f:
'i: *:Í
ü L
c'
1j .;
'-li
'}
V
l¡
14 !r
+..
'+l
Lr.\.'
:
L:
,i; .4i.+ t iI
i*rci 0) ¿T
,iri fr\
f), =^":r
.4
| '! \ --l
¡,1 f,'
f:,.iJ "-i ff
t.¡
'-i
ñ "r'*;
Ei
ü'r*iiqÉf;
i;
rt
,*i ñi
íi ;y
l1
-"
i,.,ri
'¡j
{l) .* 'r'r
{i#t:i
i .i; , h,
H d
t
l"
-'r, '-r! ¡
ti¡
*;' j
t;*
't ]
-i:
.a
q
i!
*;
/\v
i-l',J -
r
-*{
u
"el
ffl
¡
=:
*
'',
it'-¡
''-i
lqrQtr
:r
::-§ (T .-'
iil,ri -:*
¡l
É'J.¡'{J
:-1 (")
I {J'
$b;.,
É*lll
';:
.i.¡
á#?]
Í
rl r" t; --i r{J i'
a": (-; Í: Lr i: t'lj
.: ¡; * "f: t) 'ti í;i
¡, ,-
w
!r
-,
l,.r { -fl' ffi q-: lir ir'
fl +r r.j ;-; :1 f^
',-r L* ^. i '-i
ü u"-r
'"1
-ü*, §
"¡ 'l"l 'ti
ü
g '+ *i
':'r*("'*"''1t) {;- :i
ti'e ;§
::' i:iLi '"'l
¡J i:;
'¡'-:
-:i
*) r'r i'i l"i "¡ :i
S f1
Y fi'{.'
i!.ill
+] '¿; i,''S Úi
tu
t$ * +r Ll É
* r+ 'ili
f:l ir.rl t-' r.li * Ü
''^'r {"i ryi
.8;;*,ii; i.iir ü
{i,
.;;
i:,'=
"*
illfi'". '*i:'*,$:: *rt:r;'i;*".n Lrq
rHfr, ii fr¡,i:,ur X¡l.,Il:,,jll *.*,*;
*
i ü - ?¡ü'" "
ii'Ú,; i i,i
,*- -';.=; i.1i*t¡t i.'d'*').,, Ii*':_, rii:
,,,it'' ¡li,l U 8fi,*l
ihi,* Ir.-l-E:i
-
.i
,, I,
Ii:':
§+.
lSVdSl,C :';ll:UVd
'lill0S l0 i!tiUVd
$
.i .i l:, ,l i ,,li ,,'";j'l i: ri :t] ; i i: i
= : l,:"fi-f,*"¿ ,¿ H"-$ilii "I".:i,j= i,:Ér-"
#ri
- i ü;,-,'l
¡ ii --c :: ü;,,'t'.§$ ' "*"o *' i'utü ij fr:'* ,ültl
.il::i"i+ xüü.;iiir¡ ü"nU.fiüüi*,,, iH. -fi**
't§#.rE-i
'fihi
- l -r'' i' *.X*flEfrit;fi; $:#;
t j' Íi*,fi
''"i
X
s14::iii=,1 ;; 'iii 'ulr
;ltl i
r*:ri¡
tÉ
llll,ll0fii t{0liYElNll lNll,[ ilflltVd '].Uit 'SiVUl l1i l[ .]
-I:h
�.¡
r,.i
,U.dIsirt!
. ¡ 1,4l}
t qr.i$
tÍx
_,0
qS
!F
cql
*É
pr§
óü
iíl*
--g
ll
,
.,r
[¡
o
{*-*
pUy
G
!,,1l.;
q,
-"i¡,
k i^,¡
d. ^ ^
ocr
p-.üi-lr_l
E
C.§
r.iü
i I
-
r!
0!
.{
*¡
!
I
\rt
il
.J
.5
,={
'-
Ol
.,* ü.X ñ C ñ u
= :, ij |-: rr i] c
r,l 6.
*.ñ§,,§5
{rr..S
'+
É O
;_)
I,
i|_¡
Lr
"{Jr*i
r¡1
r#Q
iül
l-,
JFi
u)
lL, ft
rri ti
ü
ür§
í::r N
'üÉ
rr.r
.J
rxj C
oO
ú
F]U
¡q
#1 S §J {d 13^
.tf
&a#
'r't
Ét"{ ,
,1!
$O0trr
r+ G U.Ü Q.'.{
'
E'.{
t+"i,Í § L!¡
-J O i.,r
,
ñ,i,ü t:f;;
5.,i,iC tjC.lj;§t*'
ññ¡ C.naUa
y
.",ijüT
FO.¡
}ri4 rr,
ñ .-{t} úl
¡'.I*.*,,J00,r5§..+
eU,Li
$}
m §!
S;+r * 5 - ".-r
,.rúLó*ruA
a
,f {ff flf .i
,{r Oi ..{ "*.{
rij ó Ci O
(,
i¡
ff
Ét "_ái f¡ $*J,§ c5 u
-c
{-uHr§,añ
L:
á
i f;,s
*ñ
*
tf \ü,r,
d /,\,.
Ut
0.)
ñ ; ,,0
k u) c ü +r c
"C¡
,r5ú-'
, CIOOr{O
.I"co
16U
¿ ij,E¡¿OuEU uiOl
6tiü'[u
.¡]
¡óCI,'n5,jd,_{Oü0rú
CIH:
L{i{Orgi.{
4 eC,r.ag6¡
fSo, q
ei I .6 *(JrJ tC) $
::"f
;i:Hu3-"fi;1 tjÉ*§§IH *oi
t*gd;q,ü'{"r'üii
,fffi"trüxuE.i
g,iil,I
It
IX::s
t}'-i " fi I c g +t b $ > "
,{uO...
.¡(,)Etr,fu#)u0{rü mOc.i
¿¡r{füúol+.¡
tl*r§úrdc.-l-{CrÜ.C
"'+.+rg
.-¡Ho.t]oo.+
nl+-rr¡É
>..i
¿t,Í7 frdC.;
r.r.{
qe
=+
ü f,t<-",f
*.ilajuer
fi!.ir,,r"ü$rp
ü
C),1 + -jF;,i
C, +rCU
''d 4+) fl0,1v}OcE}-inj
g A.
ñ
'ü.rrr"J
5U11
c
tr,
u
cr:
-"r.-{ ír:J
g} *
O ftr.G O C ü:. (c
¡u"1 .¡i i'U
_CJqrf C-rqü-"*t
..tJü
inSü
ü1
",i{.¡
r.¡ iü w..,
P i: o...j
. E"d4l:
>*
r.:tU,ilUr
|ttJ
f,(/nJL¡,ü
.-{
:l +r ,*i {, ü tl ".+ Ci .J ü
+.r {.i {i
ri 'i: "fi
rii a
f; "tr (:ül)
i\
lr)t} t:{ *; i)c f).+ A
.r.riC^
;t. .) i* L;;t
rJ,.!...-{ r¡',í}'*i f:. ilJ f: (i] IF ¡
, (.!
.J.-i
*.:
()
l;
ii
:13
-*t;
'
'.rj
.tt
':i
a,
::
a-i
!¡
':,
'-t
.-.
:
,=i¡
L
0 rd 0 S l> . §¡(J {.¡ i! C
t4$ -l-ulkl-{U.*
ifÚ
6§l
5.r{ri.-td
'.t
G
0r
+r.*(
O
lJ"rd
Qi
ú
l{
Ü
tf
0l
§ >
U6.Cl 0LicCq"t
3O.lr
rl "u O("O.Oü
fli i.r U..:1 +., (s (}\0 Cf .^J ,¿ É O CL'ñ
.lJ.-{ 5
c 5''4 E c Eq, u:(J É o ¡ (J.-{ c .; § u É
.rr.-..i.-l
.ú
O.¡J U..f
k 0} n ü r,J
.l&U
r{ .{ÉOroü
6 $cEOd
u) i É, r§ 0,) ñ 0).'.{ O.-{ 0) 5 0) r§ ! (t f; C O }.{ ñ
I¡¡ U..r C'IJlJ Ulr¡-i E.{ C.§.{5p-l+J N 3 (} E u 5
f-6
!
ü1 ü
O . fl dG)},L{
E+},;=+r
.§ i¡:'¿
ü0l c
li o i+ c tñ ¡,.{ ..1
u} sr u
rjCrs¡Ü
ür§Ui,
:lU
{] .'{+Jfij!.{C3 "-r
,J
r.t u] ] ...{ 0} tf 5 5
r§ # ñ4 :5'.J ü
$4.¿-¡rd0, -4 $pÉ !""rCErCCiO
n
;i ñ É:0''d
o ü 0) 0 06
I > ü
'J
,¡ U (.r c¡¡ü É D:,.O
u] tr 5
E
i
C 3.S
C¡lJ ..{h--f
C.¡{ 0 fi O c p C, t{
.*iü.*a
.l,iilt
0*..C.¡{ SsOu';
.§ ñ - il,ül
(J,--{ q
r1,l (
"rJ
i!
*E i+ ñu3,§6u3 8ñ
ñ **"!,] E] i ('i I I ri t O )\ I I * ü § # {.,
i -: r, j,c | ff "-1 (-,-0 q, L: ñ í: u :] :l ]f,.I
..-i {r *,.i * dJ ff il {J * * ü ,,"1 !} Lt
.."i
i.rl $ # ü r§ ..t r5 0r 0
{.,
+.i Ut O"
-:.QL i)
q rü
iI* ü cy.* i-¡ ul
o
'ritt
O.Ii
fi,É
v¡ ii-Á.-..1 i--{ i"i $ § ü, {§
ü
GJ .¡r!O
(J L} tr
oi sl ,! 8i l"{ u f:. d
u '*r
§ ."{ *{
'"¡ ir-r.l ,l C fl
O tr) C
?t.ü
0 il fi
'I;l g ? i]., :-" rür. ,Tf
ú; ! ü 0 ü-i
,I, .Li u .t;,
\." ;.),',- ,¡
c, *i fu. ftr 0,
BE
4vÁ:
*i% c
É1-1-
%g*i
3tu
m$
tñ
::
""/l
*J
,4
!,-l
lJjt
,
e
#
ñ
d
;
*J
H
UJ
Lf
i:
-:
--
"<
C d ¿r.¡i
rL y.>
E>
f
p'4Év
(r,
Cf)
Cn
u?
=
�(¿
u:' ';
Ü4 Ér
I i (i I i i t)
il i'¡ 'li *i
:3 Ü'* i}
iL
'
f d* 6
I
A}t' f+trr
n{r\s
*s)'
.*fl
l';a
rl
Ot
1+ ii
r; iIÜ
Gr 'l: l) "il
'¡4
il '- S
C . :fl t: "1
'J =::;
t
:*
i.3, :, -1
,1,,¡ ü,r, *
''r ¿) :l:i
'ií'* ' *'i §
üntis't"i
'ñ r* &! 4!i
iri r"': t}1
:i:''-,i
i 13,-;i
r oij'-'
'ui=
!j t:'
fi
'::
t' *
ül
1+r tl"i
itl
* itn S 'r - *
',li -+
'#
-' *. 'li ."- t¡ f* :t¡
-- "ü¡¿'; !:'qi'ili
("i "-{ +' {r
¡¡.r§'r':I'*+
:i I. ,,, : i,,;
I*""'u',r,'i.T.l;,8
Y
ü''r} asrc
i.Óin
":al t q'1 +y'l
ü
r'¡'i¡;--ñí'
b' u 't
fi
Q r'v)'r'i':''l
l* l' t¡,. it - qlt
)-*'i'ln
C :i I i?
Í i¡'*
E 5 - i;,'+ - tJ ,¡,1 '
!
:! I , n s (' r G,L: t.l Ü-4--l
*'i'"+ *j s} rr''+
!.H
{q tÜ f¿
n
rrr s\D,ü..{ H ñ i¡
-+i o
i+ A/ 5U
ñ, rr -,<'c
Lri
ü
u
L
'iti':E*Sñ
l
**H
l¡3i'n';
á'",.-rr¡ trs
,j,rH
-II"I,,5 a tits
.¡rrrrr{i-,rrr:!i.'1.-fi
;:
r, ii,: ü.,
¡l l:'r: -- u*14'ü*J'*-i
'r'r ei-,>>
r* b i"r s
i: r-: ij í, í; í,t u' 1 'I+
'$ íi,r 5x 'ir¡ ,e
i:, il, i.l ij i'l Fr .,--l
i": r. "il
,'t',);* " ri
,,.*.."r.
r.;
:"*
\,r l-'i
":
ti ¡ '": 'i
..
ii ti,*, {.r,1
r*; Ii
lr.rr
§.fj " H
,.],,*,t,r,
lJ *:
,:": -..1 'r1
f S.
1ir
'"-{';-ii,
r* ü i¡ i¡ * 'j Ét r'S *
i; 'r.{
"l, !.i il,di
*¡+,tl?r*i+*C*.
i,
-.- >i i í- i:
fi l-¡
"+
i¡
# rJ- 3--; üi .,*t Bf{: '* lt;
" Ü "r-;
*
ii,l
lq L1
r-{ ti
t, r ?.?,,,.'il.-, lit',Í-*,r,,
* **',.'
ti
l-" Ü
i':'.!
';
¡n ;.-",:;;:j-lL,-,[óiilq
: .¡ ¡i
-i
"t't:
l,
tr ."r-. í:-, r"{* dr
§ Q t} ¡l-'t
rrJ'.i ¡,i "; §: l* -}-} q
I :x -i.r.l Srii '{i 'Jfr:§
J, *Lr'tt ,l{
i¡ 'tr
v
U
i; +r
L'¡
ñ
$f
*
"o
- ,i tf ..i t': ."..l -* t¡¡
¡4
p¡
§:
1l'*'!
Ll tfi ":l lt- ''j #
*
4
o
ci
i-, i ¡e*
*ri:t
i.i
=
l1 '"4
['']
'r.r r*r.) :;'1: "1 l'¡+ !i rl
'' "i'
.* ¡, n i;, *t í'r r::, *'ü
Üñ
5:i
ñ
,: i, Í li il ?"i;*,u
i: ll;,":, ?,i:'r i,., ri ', ¿ t *ü
'S:?t:
'j" ii
-l ::icS: , ,',i-:Tc li:liS :l
<": ,r:r
{ .#!**{irli i ji
,ü
fil#'r¡:§'$.§.cü§&il$ÉE
dirl
.-:
) -Í * : -' il J ':; ;i *
't' :i :; i; o
i l¡;: ,, ,.: ,.:¡:l'; -; ij *
i:
,,.:,.,--,,
),;.-r...::,¡,
; * ;ii'd;
" ii : - ;; +,
l:;';ii '''I .,,il'il 'i,," ,, ;,:-*;*;;;:
i,,it¡"j ij:1r
u
'':r*
i:.}!:;
,f * ii ::; ,,-;j
i ii,1 i, ,i,*. * r, li : i
^
-'i,
; ir,j# li::
-'§ * H; +:: i"* ';¡ * *
-: iiii § fi.:]'i *,-'
*fi
tlH l"il.;
x
"§ - ; . '' i i ",ii::-"it -¡;; 5
itÉ',;I.;:,1 E jn.,¡, f. ;l
."
ijj
i,i;l.,=,j
:{
,¿i,.*
*;
;I
*§;ii
#r¡
*
§
:i
#
'".i.
il *";; *
ii
¡i iI ¡"i *:if;,1
i:*
- r*r i;; íii¡¡.i
,ii;r;;,
-",,:: : irIi.l"5i:i
I
i,.;;J
rlr
il')*i
d'
'lJ'* 8,,, E l; i
'.i".+.+ h t':' * ll i; * '1;1 -i\j
;J
:;
f;,ji ir 1 ¡;'*,- ; í1:x * § i É': ? i l . " - rr H ñ i,
ii'?t*#u,
$q.iii['"-ü$*Eü.§""
I#§n'
-* Ii
dE
á.fr ii i;,?u,,ñ
i¡ --.;oi¡
il Tj,* *,§ {[r *{,$- il Ii *
._*
$'"'$t:i
i:*l'isi{.r1
iHFi i'fiIJ 'n§
"-r;u.:\),'
,i(.
'ñfi if.;t
.¡i ,-,
t1 ,,.jr'l*'i-':'l;;
Oatí
j:
! i I s,:
T" g¡ ¡: u * lu +; . ;1'i; - .9 H'l t g.
'j
llil i ;lllitic 'iiir
?l
:i: <:. ;}'
üi §
u '##
1; t-, il
il ''{ (r!
r.; r¡ +i r-=: ':,' 'l) h:
:- .:1i1i 1-i,-I::':li
",'::i:
T
I
1
-
�üloJQ : ¡ *)\ú.t
S-{.qarCIo
:tr
rl¿rk
c
,{. !c
!
tü
ts
:
O..+ (Í !n I{-{ f:
É.ql 5'gO()trf
Q_{J¿ñ.9+ru}d
Uq?.,4
sÉñt-lO
O §ü?tl O.-l+r'^{
rútr
! U§ rJ.--{
S 'A ¿r)'ü
ü.i
t!F^ptrÉ
qüou!"*r{HtJ
É
g -i E {.r t nt:
h."{
L1
r{ (r {0 ll,Í;§r.¿-}
* ür
A O(t (: i: o
q E
u: ñ,-{
S_ra":J {J ñ # il
fi!-{,},
- i'] ,} + -r-l
ril
Ü ;. i-r'lr
É:irlf;
,:
cfi-f
F
$ r 6trd'J) 6,r{}
irÍÉilñü.+rsü
úalodr"¡rs".{d
.ii+áüÉ5i¡
q I I SO I t V: I
ürú$§t.¡oor
.4COr+ucj+.Ju
Eo§#eJÉ.-i ft
--"
li'u'u
j-á;*i-¡
,f fi
f. r,-.¡ Gj ,I li " .Í
tr i C rIÜ? C C É
*rü
!:{-i?"..}l.r
,-- i!
C f.-l
i-*r f¡ i4 i:
ii1
{ft
,ri,,*-,
ü ::,-l'-"
-
U
¡l
,.i:
C, fr
6r
*
r-
i"j)
J
:rf;ft
"O;i
¡¡jJ,,rl.jfiiüCi
. :ii f . -q t;fl I,3
l'* r;
i.r É:ñ
¡
"_i
,:ré,¡;-EZ
rü§_¡ fl3 r{ U."{ü
+r ñ¡
f: "
L}
*c.r.ür¡
d-rSO}"
ñtrFlctr.*á+j
4
*.Á.ia.l
í3
qEq
,+O{J¡Jr.{.
;*üq r§,ry{rirS(r*-j
- r¡.a ñ at
..t
t;; tr - ü
§";
C
O
qrli¡lO;\.-'Q):r=+-r
E.Clrrt
ql*<pc,¿.¡0ü'*
üüü'ii c.,
^ao{j{.rmñ."c*ü#,rrrñaoñá¡
r{ ú ¡.l o i) ü* ú l,.r ci¡
roó
*; d i,"'
",r."
ñ"¡.{ üry
O r-n+.r ;--¡.C
J:ñ }rUf }j(: i}rn -0ñ;¡*¡ n.*dt.¡;
{l
C'on ¡j.É "¡s
--'+j,
-"¡¡§ ql ,L § +-'#r"r a.¡
§ üi
r:-rñ
§
st
c ú.r '"r ri . ñ'§.fr.t
ü't'r* .;J e ix. r,r, o 'I
" j;"i
m"-i.-r i: ü--l*ñ
"c-t
i-.}(.i+-1 .,-1 ü'145
,1 ti fi I :: _i
,_. ü _
i.: -l Ii i" ; ",
.j: _,*)
-
I iür*§
üi r$.¡r,*; €
S
,li ü trfl]H,lnC
qi=[
;:r
U Í t, ii,il 15
) u; C.r ü.i +ü
#* I áü'*+r;-4
S iilr.,:
***r.§
* *iI
r)
-¡4
*eñ i, li; - Ot
':J
,-_i
ail
.- J;
ü*J,vlf,#
,I
a;
r¡
fl.', rj * in
;,¿{ü,; ii,,r¡,r.
+ r;,n ¡j cr
i
.4iJütr;
$]
r_1
ü)r r0 ;:{.,iri
g rt
tir ti:.]ftii.
ü t¡ fi
U §rü
l:.i¡
§ rT + il .e
>
íi
L)q+)§frC
...ü
3XC';¡,(iÍ !!
a
r.i
*Í¡J''.§.¿ir.y
,3, f
.1" q,tt
:..{-i'rj
'J'{ir;l
ü'.4 #-. $i.: $:J f ,1 C/: e_ ..1 ,!r+ñ fiC ".,,L
C a,¿
>lE.G dJ[i-, f),--{
tf :} ü $ {y.nrjrr 4 ¡i ü *.t-j
i* lirlil5t¡ín
i ü.*i
I
LiC
o lI tp'üT o lrq it $:: oiiir{i¡tü,}
C;
nJ t r:
+',3 Í, ie 1 v.; ** io,J.ü
c - >,q
ti
0"+üi 5
Lr L1 ir¡q
tr{J,p+j[i
*E gf
ii,ryJ !.:r _ C*.,6 fi: r§ )¡j?¿ O C¡
* rI f;
-_--:""-"8\J
.L; i,'{j :J 'I] *.4 * F-4 rii
}.r
*
f'J
':-, 1i .-r ó >"A ,ü3,1}
e t; !.rr n:C
C !) __ f, e
+if;d{'*,,::
Aü'$
ii;.i k {t,-c*r
."h ea'.*j'ii
r.n-i;
; :),i_¡ ¡;
- rn::
rr.1
ri.{";;:.,
ti¿b ¡I,: ii I
,í;
{
,f >,.1r
t
,J.jl -' U,
l
Ll rl*l í -- fl ', n É l, -" *j Lr¡
p, r--. r.i
i.j
t,
+, Et d] 'n: -¿ t
f:. ii :J '¿ +i'ü :.1 +; f; L¡ a-' i':j ,. ¿;
,,
rl 0 O rú
.l ¡,
.-n ..-)
¿- u v u¡ -r .r
.1.!*, .-l.ü
,
i>.t1
H í::!
'r
'$
rI;
§l "+J'i3
Ei*r >au ü"ü
O',,,fi
-.:
+r cr,i}
i.);
i
f
I t.i
d.}
o§o=
(Jrú()t',
,a-
-á
0{41 <+
ar:
ie h!
Qtt*: ¿¡
* .* r
-:
'])'d
crc,2Zr,t
E::
I
n,
[i
!";
i.q3i',I
-'
üs:t[iu]-q H " -¡-rÍ>,
tr
ri.¡i.:J.i;"C'"O''ü
f,"-;*Ei'i
...-.i.*ii;iU,J)
,J:taLárJt.-{fI
-i
;Jíi
4_l
ñ
r}
-t]I?
r5
.d., *
:
"-1 rJ 3-C 3
$r ñ !
!{] > ro ! f:
rr*
',r
ñ?,:
E::
OüG.j ,$
üq,=ü
o-oq] -.r,^ "JIO
6
Ü1}"rl
r; í: .-t-,-¡0ji.j-c«i,r, *
a
$c
'Í--{
fr.,4 U § fr .¡-¡
..i q ¡_,
oi ..-r ú...inÉ,
r,: §,
$n3 c ii
O' r0(tri"iru*t
eiü .dE, il *i.órusi"C"ijrdar
$ü?qÉ:
_.
r0
k l" sriüqqSt
t*
*t;{rí.,,frcürn-Hr,;
{0 i*i
80,"r:.S,ñ,1; I;5
-.sl E q rr,"0-rteFpCIo$rt
t :¡ >,f{ e U il ñr*l a, u E rd.o 0
:e
a---J
-': .
+J
f{
*^--
�*0.,rr:1
,6 ü §; ó
ür,"á,
ilfixñi"
"ü'rr, *
*!
Éñ *ii¡
[¡r+*
-.-:-{-,tuú
,*'*-,¡
'"I i^¡ .ii "
L. l.{T..iiú
eÍf -D.-r
t:
ES*'*-l
.;ü,
r!:
É ,ii :- H
r{
{ - ¡r :t-./,.. rl
d.r
n
*r¡-¡::,
¡r
u
.-
d
.)
fv
I lrÜs i I I tr{¡{rt *fr}{}>uq:. _&-§-qq} I #} i'JI ÍÍt.c¡3
r+'q
3
J
ü
ü
ai
u¡ a I x ¡¡t] #
e
tñ'¡.-i
t:
ü
Ú+'¡t¡;-¡Yo§:1
nj:¡ildo'¡>'e."+'o-fr
rüÜ+'t"iFu
{rÉq}-';';}d,a-H'ü
E = 'nñltr
+l 'J o * c.'ry ñ L'' E i'4 o l.t'- l1"x rÜ iq"r} U
ii;
ó
u+-¡{6Ub
!1"i4+rrtSOl,q--Tl:;:mrUÁU
ü$i
sH
ñliñt¡:
io',s'"]td&--r
''üi#§
:1'}->
"*JE: {r§C
**,?¿ ":át¡'tr': r.xtr{, fi;*¿¡ O*i
ri:ñ
1i,,3§ f #,--re1}4
l*{Él -*'4'
ri * ff.r ¿'r ñ
i"r: $ fr ü] {Í .$
f; l{ 8 ff '15C ii:C'C;*;
ui
L;
Í
Íl
A
T3
i}i.)V; -iI'i g " * '-S
{i'= '-; -4
s rJrf :':j 4'ii ru'"
c;.:i
Tt
''*-IJ,ilil*rr>rt
= i¡{:
a§q:}Ú
{i"*.-¡'''r
1:;
:jil'ü!.
L:ü-:i- i'¡r
'5u'-,-iil-;"
:+"?-"!j
i'i
ir
il s :i
ir
ar:
'rl'r']
''-l ti
e:
.
:
._'",
l:
';¿
!':'i i:
}r
l)'*'i
i'
É
'.{ -r u L{
..j');
¡
(;
*r-)r{lfi:1
fr ;>
$,Jr,f" 1;'iJ
*
*'.1¡;1
"" hüCirl:}ir!
=
¡, -.
i.t'i::
ts. ,., +''{.¡
H
il
tr- *:,
5
u
f.i
\.'
'¿) \-'
tl
t'it't)'r4:
(j
É' ü ¡: ; .,'c
r'1
**
{-x
ar ¡^!rr
a!-qh?
i {.,.r§ ,
:)-Fr'¿)
.r "i.j 'i-
i:
4
O
{j ,ri .i!"i i"l1
fi }1 C
:.r! 'r't ij¿::
,.} is i-i
-1r
al ,:-t .."i
.f¡ !¡
i+ íI lii
} r'
)
ri:
i4 lJ q)
I"+
ff
,*'{
ü
Ó
.-t ,i
a,t
!j
Ü
Ü: Lj ü
+-)
;)
( 'ii:!i¡t}
rf
r..l
- *-'Y'j l; il*
-'
ü di i:
\{:.- "."{ .§f '.t if{
ir'i
*
d ¡Jl (j Ía' ::
{.} '-4
t:i
I-¡ ",* 'y
¡i L: *, :''
íl {}
É ,1}
"" i''i
L! ',.:/] (i"}
-i,i rii iiJ
,1 ',1 r1j ? ' l'
l"l'¡r "l-¡ * Ü'¡,
L r,; ¡-; .i^: ñ ,j
i::r .:i 'iir :i i-i'} íi}
,t aJ '-;,
f
F-,5 ri
Fp
tu: t'' íi Li
"tJ
r:i1
.{:
i$
íÍ
rU
# *'¿'j
G
ff
'"
".J
t{ .*J S ü (l) "É:
ri !¡
tr i,? §¡
'ñ ,r'ij lr
"C Ll #r
- § §:
'{J
É
mt; ñ,tJtl
CI *ü&i
.r'Fr
q'" 3 3 + !l-,'iq*
ü# I
u- U
'rl
U
UF,Ü Ü
h;
ü lq&
Ü'ü{
3 .c
g'o"5 c]'-'tu!If
fu
E
:
m r,t U H ;' q
rri
u1 rd t] ü
G
d
i
0d&
ú("t0s
"
"drr§
*4¿J
tli/4
U $"-fi r§
4J (.¡*i (i{
}"Á
ii iU
(r} (}".{
q U L! q Q ü.j
r*..i l.{-{..{
, H.rr{¿{"q 4J ü É¡'¡f ,+a ñ r*} #ftl *'§ * 0J
() '" .l
r.t ;; rJ
,I " il *¡ " rl .i" ñ l* ,¡.¡ i'; ii ür ñ',-4 r1-1 i""{ rlr '¡ ::: 4ü:
J.- tr
'(i
'*-l
ri
i
li
+
.ii
;J
;-¡
u
*
ii
¿"¡ a1 iii
"-+ *f
{'l
i;'1 "ir '* Ü
.-+ i: .c i,1 ij
* [' :; 'l'; r',1 l+ "*l q fi lt c; t¡ "i'"'
':
"
ti ril iri'-i üi -'l .+'¡s r".} * 'i.i *'+ {i y.;
+i i*
* t ii{}'
|{
fi
iü
ü
!j'+-tti
úi "i{ ii
*m,i ü iJ
r--t * 4J'ri Ü i¡ij-.i
:;: *
f¡
r+;
- 'r;! i} *n ¿i {* i:.Í +j "n
15
r'¡
,i-i Ñ {ji " ':J {.:, ,1i 'il iii ;--l ,-'n *
'* 'iS
1ü il.i * i¡r'i 'r"i !'; -rr r{i
[&
i i-r1 ;tJ ii'ii
# * t t, r¡
*-'
fr' si *.i
*
..*
Í_i i,q r-.i .íi i.i i¿
ii
íI
C:, l; - ;i
* ij" f r¡: ¡, Cj .*i Ji ..r- "# f:
.i.i ,*{
il i-'l 'iJr!}
,;l .4
{i
{i} '.i
]:
ii r*i
* ,i
;*-: ¿.r ;*r *'¡
i:] ql'
"+
ñ
*
¡ü
14
,{
§
i*
tt
*
rr.l
il *'l '.1:
*j-.1
ü"j *'.i ñ # # f,'*í pr* ¡a
B rrr -""i¡ *"i,*1 {r i*'*
}:'l
,tl
i¡ -. ir :J ij I"i
lÍ
t
/\' f
a t'¡
rF r
:l
*
:,'i
&
*ljii.:,{ii:l+iij
U
C
i t
f-''(' i.:i{
í:. f lI .iI .¡J",í-:
t::, is " .-, 3.
.¡f]i r:¡ ;1r n ,.", J .: ,;- ,.!
;
¡
f* "4 ¿.i l-:
¿i t¡-i ,-*l {i ::.
',} lj '"4 ..--.i
ii¡ íl
\:.r ¡' i:i il
,¡.i .i"1 'rt
iÚ ti Ü ñ.t?
(.r -r {i ^'1 ü
i; ,+r ,r
'.Íj
{U.*1'ü
r: fl}
;J ryi
{j i* tl rn
ta*L
fr
rí
'r: L:._.rll:.,i¡.,¡r:i;:..:
;
i; .il.i ñ [ L; tS
,;i ¡ +J
i¡ "ü ,*¡ li; "¡
'
{ir
r§
rj
f!
u
ii:
i-'
- il
U
ü ü "'¡ +-t
,{r i]}
¡j
* i} :}i
* " .* l:, L) n" h rr
{,fi .4.,r ':.! (i ..;
{:l fi,i
r.i iji rji'
lt; 1,i ti "."¿
-"1
"" ¿,i r;i T-,
'; l;
l,
i'
*
* L"r u
¡:
iI,§ ;j
p
i_l .li i:
-I''* g
I * t": * .rr
t:
..-* ¡: É
-
ij 'r;'
-t §
'$
l*-n'¿"'*.*.-ii::t,),:
-
.'. lr,
l;-i
1,-;'*., ¡l ,.1
() lj * rf ). i§ ill "'i $? Ei ..r . " '1S
+i .r¡ .' l"t ij * r,. .i-r
-"¡.C
fl;
"5
(Str"')
fe ii1 r.
0 t
= iJ i,,
$ {,--,
'J1 ñ
¡s.iSrr[r
í,
ü*Ü
rr cl ü r tr,¿ fr l> 5
Cüü5d
Cr
#.{r Ü (] ri
i* üi'rd
ñ á 0] C]-i ü
"i ü t-j ¿, ¡:,,§'r¡,* arÁ
_--_,^-,,
!
�
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay
Subject
The topic of the resource
Repositorio de ensayos en las Humanidades publicados originalmente en el Uruguay
Description
An account of the resource
<p><span>La Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación se ha propuesto contribuir a rescatar y poner a disposición de los lectores la escritura ensayística del Uruguay a lo largo de su historia. Esta Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay pretende reunir en un solo lugar más de dos siglos de textos de reflexión y pensamiento, dentro del amplio campo de las humanidades, producidos en conexión con la universidad. La mayor parte de esos textos han sido originalmente publicados en revistas universitarias o periódicos hoy difícilmente accesibles. A menudo nunca recogidos luego en libro—o recogidos con sustanciales modificaciones—, son textos que pueden contribuir a recuperar y mostrar las dinámicas de pensamiento y representación en el país, tal como se realizaron en tiempos de centralidad de la escritura.<br /><br /></span>La a veces fina y sinuosa línea entre Humanidades y Ciencias Sociales hace que textos de historia económica, de estudios sociales, de ciencia aplicada a la antropología, puedan tener cabida en esta colección, aunque el foco está en el núcleo tradicional de las humanidades. El Derecho (con la excepción de Filosofía del Derecho) queda, por su especificidad técnica y profesional, por el momento fuera de este grupo. </p>
<p>La colección será un trabajo acumulativo, con entregas bimensuales. En el tiempo, los textos se irán organizando de acuerdo a posibles lecturas de la historia de las ideas en la región y el continente. <br /><br />Aldo Mazzucchelli</p>
<p><span>15 de octubre de 2017</span></p>
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Pablo Darriulat
Gonzalo Marín
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Corrientes filosóficas en el período 1939-45 a 1968
Subject
The topic of the resource
Filosofía
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
BENTANCOURT DIAZ, Jesús
Source
A related resource from which the described resource is derived
Bentancourt Diaz, Jesus
Corrientes filosóficas en el período 1939-45 a 1968/ Jesús Bentancourt --Montevideo : Facultad de Arquitectura: Centro de Estudiantes de Arquitectura. 59 p.
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1988
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Gonzalo Marín
Ana Laura Gilmet-Digitalización
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Format
The file format, physical medium, or dimensions of the resource
Libro
Language
A language of the resource
Español
COLECCIÓN ODDONE-PARIS
CORRIENTES FILOSOFICAS SIGLO XX
Filosofía
-
http://humanidades-digitales.fhuce.edu.uy/files/original/1ff52a56311f084aff3609c7694a6fd9.PDF
e9f81d60fc5e1065df314b25ec2c71f9
PDF Text
Text
- 96S •b n^ - a ^if *^ 'anbjjqnda^
"SS '^ '¿61 'S3J|
pjuoiipg 'pvpuaa o^ aP ^puasa vj 'jBSBqi[Bg uoa sj^ subjj x
anb uts 'ojafqo un b aSijip as Biouaiouoa Bg •oiuaiuuoouoo jap
-opuajm aa^oBjBO ja pBpiJB[O uoo opBjnjsod Bpanb mby \ sd anb
-qo un X 'o^afqo un oai^iosouSoo oj^b \a vmd Bq^uiBpaj uoib^j
•t soqa ap opBAijap ou X opBjadsaui ojuaiuiioajuoaB
un ap bjbjj as oaa^ *uoiaBi[duiB ns X soquiB ap O^uaiuiBuoqB[sa [a
auodns oiuaixuioouoa ^g -ojafqo X oiafns ap uotOBaqduii Bnjnuí b[ ap
BjBi^nsaj anb pBpuoiaaiuB uoa jBuiuua^ap a^qisoduit sa 'sBxuapy
'OAtiBJoqBp osaaojd un ap opBj
qnsaa [a sa oiuaxuiioouoa opo^ 'aouaixa opunuí [a aod BpBuoiojodojd
BtauBisns B[ aouaiui oiiquiB ns ua mujofsuvuj X Baqa^jaA Biauaiauoa
Bg uoiaijadaj a^duiis Bun ua ajsxsuoa ou sojdaauoa jod aaqes ^g
•sojep sns ap X a^uaasou^oa
oiuauíni^sur ^p pBpiuiijxSa^ ap bjiubjbS Bin^osqB sbui b^ sojispdojd sns
BJBd JBjnSasB aasap anb Baijpsopj uoxaB[naadsa Bun ap so^ unB
aA3[ sbxu Bf ap sa^Bquia so^ ajsisa^ ou a^duns ubi
•Biauatauoo B[ b
Bp ag 'Bai^ajodB sa ou joud^xa pspqBaí Bg 'o^aoouoa
oujoj ns ua bjt o^afns ^g 'ouisiui is ua opBjjaaua aaauBuuad
opunuí [g •ojuaxiuiaouoa ap oiob fB a^uaaajipui sa
Bg 'oaiuiBuip ojafns ja 'oAisBd sa oiafqo \a 'uoiadaauoa Bjsa ug
•opBjS ap X^q
•Biauasa ap Biouajajip Bun 'ajuaasou^oo Biouaiauoa b^ ua aaajBdB ouioa
buuoj b^ X is ua oial'qo \a aj]ua X^q ojs^ 'upiai^adaj Bjaui Bun b auai^B
as 'Bpipuaiua isb ^Bnjiaídsa pBpiApoB Bg *Bidojd Biauajstxa uoo p^pq
-B3J Bun Biouaiouoo BJisanu ua sowpnpojdau ^Bna ^a jod osaoojd un
sa ojuaiuiiaouoo ja 'BnuaSuy BAijoadsaad Bun apsap opBjapisuog
vi aa
DUDIS94JDD
Dijoso|!j D| ue JOU94X8 opunuu pp Duue|qojd
dOSOlld MOS73N
�éste deba ser obligadamente real. Como decían los escolásticos, la
intentio formalis es el acto del espíritu que se aplica a un objeto.
Los objetos sensibles forman una de las categorías de lo que
conocemos. El problema consiste en determinar si el hecho de cono
cerlos implica que son. Si el estar presentes a nuestro espíritu es la
garantía de su realidad exterior.
El sentido común asegura que estos objetos existen en sí, inde
pendientes de todo pensamiento. Son sustancias extensas, diversas del
espíritu.
Pero la naturaleza no puede ser totalmente exterior al pensamien
to, porque entonces sería como si no existiera efectivamente3.
El conocimiento lleva implícita la vinculación del espíritu con
las cosas y solamente es posible si sujeto y objeto son términos co
rrelativos.
Si los objetos de la realidad sensible son en sí, ¿cómo pueden ser,
al propio tiempo, para nosotros? ¿Cómo lo exterior, extenso, puede
estar presente al espíritu, inextenso? ¿Cuál es el objeto inmediato de
nuestro espíritu cuando miramos alrededor nuestro?
Desde un enfoque realista, el objeto del pensamiento es distinto
e independiente del sujeto. Las cosas mismas, no sus ideas, son el
objeto inmediato de nuestra percepción.
Siendo así, ¿cómo podemos salir de nosotros mismos para percibir
objetos que nos trascienden?
Malebranche, de neta formación cartesiana, vio con claridad el
problema. Si la relación cognoscitiva implica un vínculo del pensa
miento con su objeto, esta misma vinculación exige que los polos sean
de una misma sustancia. El sujeto pensante sólo puede ser testigo de
sus propias modificaciones. No conoce las cosas, sino las ¿deas de las
cosas. Exclusivamente la idea puede representarnos una realidad dis
tinta de nosotros. Ella es diversa del sujeto cognoscente y de la cosa
que conocemos merced a su mediación. La objetividad, que es la
garantía de validez universal del conocimiento, se funda sobre las ideas
claras y distintas, y es lo máximo que puede alcanzar el pensamiento.
Este realismo de las dos sustancias —el del espíritu y el de la
cosa — excluye, en verdad, la vinculación inmediata del pensamiento
con el objeto exterior. El conocimiento sólo es posible, ahora, por
intermedio de la idea. Queda desechada toda intencionalidad. La re
lación de conocimiento se dará por el rodeo de la visión en Dios.
Los objetos sensibles son reducidos a participaciones de la natura
leza divina.
El conocimiento, en esta doctrina, es una contemplación pasiva
de esencias invariables. No hay una actividad constructiva del espíritu
en la operatoria cognoscitiva.
El percepcionismo encara la cuestión desde un ángulo totalmente
3 Lachelier, J., La nature - L'esprit - Dicu, Presses Universitaires de Francc,
París, p. 18.
- 296 -
�- ¿63 •86S
'PB II 'IAXX1 'I '0881 *PHPBW 'sajojipa bzbjj ^ bXoj^ *Dat8ojo3 man^ s
'tS d 'IS61 'sJJBd 'U!JA *f '
0W3isA,s np uotwuuof vj swap ajvaaipatu aasuad to\ ap a¡ou aj uns sapm^
ouiod Bjuasajd as opunuí jg "sujja ap asjBuoisasod X sbsoo sbj b znj
jBp sa ojuaiuiiaouoa ap ojob [a ua Biauaiauoa bj ap uoiaunj sg
•oduiaij ouisiui jb sojafns souba jod opia
-ouoa jas apand oiafqo ouisiui ^a anb aBjjxa as o^diJOSuBJi o[ 9(j
"s tí^pioouoa bsoo B[ b b[iuiisb as aaouoa anb
o^afns [a anb unSas JBn^ auai^ ojuaxuiioouoa ^a • • •„ :oSanj Bnui^uoa
A "t^^^í^íl9^11! saiaadsa sns ajqos ouis s^soa sbj ajqos uasBSjaA ou
SBiauaia sbj anb ap Buad os 'oiusiui is ajqos njtjjdsa jap upixajjaj jod
jas ou b 'aiaadsa ns ou Á, 'opipuajua oj sa vwsiw vjpaid oj o^uvquia
uis Á íaoxp as unSas 'ua^Buit o aiaadsa ns ouis 'Bjpaid bj buijb ja
ua Bjsa ou ouioa :us^buii ns unSas outs '(as uinpunoas) sa ouioa jbi
ojuauuipaiua ja ua Bjsa ou opipuajua sa anb oj '' '„ :joija^xa opunuí
jap oiuaiuipouoa jb ojaadsaj ucuuido ns BpBjnuuoj BJ^uanaua as
^ouinby ap sbuio^ ojuBg ap Bjqo bj ap a^uBiJoduit aÍBSBd un ug
V^IXSV1O^S3 VT 3O 3Í1Ó03N3 33
•f opuniu jb jeqtJJE BJBd soiq
ap oijba as saviBasaQ 'soiq b JBajj BJBd opunuí jap oiajis as oaii
-SBjoasa o^uaiuiBsuad ja seajuaiui 'uosji^ auuaij^ BjBuas oj ouio^
¡SBquiB ajjua
X^q sauoiOBaijduii sBjuBna! 'oSjBquia uis j^ 'BUBisaiiBO bj ap 'p^p
-J8A so 'bjuiisiq "Buiajqojd ojjsanu ajqos uoiuido ns oau^ BOiiSBjoosa
bj 'oiJBJiuoa ja joj -jojjaiuB a^uauíB^Bipauíui ojuaiuiBsuad ja ua s^p
-BJjuapB saoiBj ap BjsiAOjdsap ajua^uoo Bun ouioa ou oja^ 'Biuapoui
bijosojij bj b oiuaiuiiDBU Bp B^sandsdj Bjsa ap pBpiJBijnaad b^
•ojafqo ns ap
bj Bqaiud oiuaiuiBsuad jap sujaiui pBpisaaau bj 'sajjBosaQ
•ojapBpjaA o^uaiuiBsuad jb Bpuodsajjoa pBpij^aj Bun
anb ja bzijubjbS anb jBuiuuaiap BqBosnq jBAaipaui bijosojij bj b^^^
•BUBisauBO bijosojij bj ua ozudiuioa ns auai^ 'aqauBjqajBj\[
ap BjSojoasouS bj ap 'ajuaiuBjanasa Bjsandxa 'ucuaBAuap BpnáB bj
uoo 'Bijod^ ua joijojxa opunuí jap Biauaisixa bj ap uoisjaAuoa b^
•ja b sajoijaixa sbsoo Bjuasajdaj Á 'njijjdsa ojisanu ap upioBOij
-ipoui sa 'uoiodaajad bj b Baijuapi 4Bapi b^ oiJBipaiujajui a^ua opoj
opinjaxa Bpan^) -o^jb Bsuaid ajduiaig qBuoiauajuí aiuauíBsojnáij sa
oiuaiuiBsuad jg *Bapi a upiadaajad aj^ua Biauajajip ^^q ou 'pBpund
ug 'sauoiadaajad sBJisanu ap soiui^sip ttsoAijBiuasajdaj sajas,^ uos ou
ssapi sbq 'UBjuasajdaj sbj anb s^api ap oipaui jod ou X 'siuauíBjBip
-auiui sbsoo sbj souiiqiajad sojjosou 'ojduiafa jod 'pjnBUjy un^ag
'soj2osou vuvd 4zaA bj b 'X ís ua
Bas ojafqo ja anb ua BunSjB pBjjnaijip Bjjuanaua o^[ 'oaua^ojajaq
�un conjunto de objetos. Es anterior y posterior al sujeto. Lo óntico
precede a lo gnoseológico.
La conciencia es una sustancia entre las sustancias. Una de sus
cualidades primordiales es la de dirigirse al objeto. El mundo le es
trascendente, en la misma medida en que cada una de las cosas que
lo integran son exteriores entre sí.
Para esta posición, la verdad se define como la concordancia del
entendimiento con la cosa. La emisión de un juicio con pretensión
de verdad exige su necesario soporte en la estructura de lo real. Las
relaciones del entendimiento deben corresponderse punto por punto
con las relaciones ya existentes entre los objetos de la realidad.
La misión de la ciencia consiste en hallar las coincidencias entre
las proposiciones lógicas y las estructuras ónticas.
La verdad, así comprendida, supone el dualismo de la represen
tación y del objeto. La verdad es definida por la realidad. El ser es
dado por supuesto. El conocimiento sería imposible sin la captación
de lo real.
La objetividad del pensamiento queda asegurada con el auxilio
de los principios de la lógica. Pensamiento correcto es sinónimo, en
tonces, de pensamiento verdadero. Y todo pensamiento verdadero,
directa o indirectamente, es el pensamiento de un objeto6.
La inmanencia, digamos así, es un producto de la trascendencia.
La filosofía posterior no habrá de aceptar pacíficamente este con
cepto de la verdad, basado en una presuposición del ser, porque es
el ser, precisamente, lo que se quiere buscar.
Como producto lógico, la verdad es una articulación coherente y
derivada de juicios, y éstos, a su vez, de concentos. El concepto es
producto de un intelecto que lo piensa. La realidad se reduce a la
verdad. La verdad, a la conciencia. A la trascendencia se llega, ahora,
por la vía ineludible de la inmanencia.
Según Spinoza, la verdad es una denominación interior al pen
samiento y no una relación con una realidad trascendente a la mente.
Si la idea es verdadera, debe tener un objeto que le es conforme 7.
EL PROPOSITO DE DESCARTES
Impulsó la elaboración cartesiana la inquietud por obtener para
el conocimiento humano un principio absoluto. La filosofía, como
ciencia universal sobre la que se basan las demás, debe estar fundada
con solidez. Esta finalidad corre serio riesgo de no ser lograda si no
aseguramos al pensamiento un camino que no conduzca al error.
A pesar de que todos los hombres poseen naturalmente la capa
cidad de juzgar con corrección, verificamos la existencia de una
múltiple variedad de opiniones resnecto de un mismo punto. Sucede
así porque no se han determinado las condiciones indispensables para
Gilson E., op. cit., p. 234.
Etica, I, Axioma 6.
- 29S -
�- 668 "6 d 'II 'sv¡So}ifit
nuvisauv^ sauoiaDjipa^ '*g 'jaassnjj,,x
•^ "d 'ii 'SDjSa^EX
If, "d 'ii 'svjSa^Zl
"tts^jjP0S9Q ap
^a S8JAn;j)M ua \qiz "d 'i 'aii¡dosopt{d ajaiwaud v\ %umpno% suoiiD1ip?f\[IX
"8l "d 'H ^ '0^1 "d 'I 'sunoosiQ0I
"ttS31JB3S0Q 8p SOJlia^ 18
ua S ^5 "d '^ ^ '91^ "d '^I SBpJan 'ij-tds^^ ^p uopaajiQ vj unod sajSa^j 6
"SJJBJ
'paBuiijiB^ 'apBiajj bi ap anbai^ioijqig 'sajjnasaQ ap saujiaq ia samnaQ ua íi "d
'8iUBd auiaixnaQ ia '¿-921 "dd 'aiiJBd aaaiuiajj 'apo^a^^ vj ap sunoasiQ aq 8
ex a[qBqojd o^ 9ju9ui[B0ipBJ Bmuiqg os[Bj o\ A
OJ9pBpj9A O^ 9JIU9 OiaCip9UU9JUt 9JIXUpB OU BUBI89)JB9 pnjTlOB B'q
•fl BAIIOnp^p BT9U919 BUIl 9p
bjs9 opu9iuiAOjd unB 'uoioBjuai Bun^uiu 9iuB jiquinons 9[qisod 89 ou
UOD JB8BJJB óiUOWVOi^OJdlll 9J9Illb 9nd
B[ U9 anbjod 4oid9ouo99jd 9;s9 jbziuibj
-UO9UI BIJ9g "OpBSIA9J 9nj OU OIS^ "BI9U9I9 9p OJOpOUI Htl
— OAni9p as sajjBos^Q ap Baippjaui BiauaSixa
uod oja^ -sajJBDsaQ jod BpBZBjj Bpuas B[ jajjoDaj Bosnq
oaiioui ajsa U0^ "ttBsojn^u Biouaio^, Bun bijoso^ij v\ ap jaDBq auod
•oad as uaiquiBj '[jassnjj 'odui^ii oajsanu ap aopssuad opqps ^g
*CT SBI9U9I0
O I-••
SBisa ap B[ b [BnSí duqiunppjdo Bun BDzajjo ou anb oiafqo un^uiu ap
asjBdnoo uapand ou 'pBpjaA B[ ap ouiuibd oioaj ^a jBDsnq uauodojd
as sauainb oaa^ "Bujauíoa^) A BDijauíjiay JBipnisa aub ^Bq BAtsnjo
-xa buuoj ua anb ainjauoo aqap as ou oqoip BAajj as ojubiid aQ
\x pBpjaA bj b ajuauíBnpisB sbui aanpuo^ 'oiqureo ua 'uoxa
-onpap Brj "BiDuanDajj uoa Bu^Sua sou Biauaijadxa bj anb ap uoidou
souiauaj( "sajBjniBu SBi^uaiD sbj jod 'Bisa í BDijBuiajBui bj jod
bja bj sa Bjjanby 'sbsoo sbj ap ojuaiuipouoo ja BJBd soraauod
-sip anb ap soionpuoo sop soj uos BiDuaxjadxa bj X upioonpap Bg
"xx sajBjaua^ X sajduiis sbsoo ap oju9iiubjbjj jap auaiAOj^ "sajBjniBu
SBiouaia sbj ap bj anb ^pijos sbui sa BDiiBuiaiBui aaquinpijjao Bg
•ox sojuaiuiBuozBJ sns ap BiouapiAa X Bzaiaao bj jod 'sopoi ap ajqBjtqnpur
sbui oiuaiuipouoD ja Buotooodojd sou Bjjg "BDiiBiuaiBui bj :jBapi un
opBjuBjapB jod 9U9ii jbzubdjb auodojd as anb Biouaio ap odii jg
*g tt^9p^^^B uapand sojja anb oj b opoi ap
ojapBpaaA oiuaiuiiaouoo jb 'Biauaio ns ajuauíBAisaaáojd opuBjuauínB X
sajnnut sozaanjsa ua asJBiiBj uis UBjBajj X 'osjbj sa anb oj ojapBpjaA
sbuibC uyjpuodns ou ajuamBjoBxa uBAjasqo sbj anb sojjanbB saj^no sbj
b sbiobjí> 'sajiDBj X SBJJ9I9 SBjSaj sBjjanbB,, opoiaui aod apuaijug
*8 uaiiuii oj anb b soj^o b Jionpur Bjua^ur o^[ "ja BJBd
jun Bas aj anb uod aiuaiDijns sa ag "Bjsapoui sbui sa uoisuajaad ng
•sopoj bjb¿ opijBA opoioui un ap bibji as o^[ "pBpjaA bj ap BsnBO bj ap
osaj^oad jb 'a;uauiaiuain^isqns 'ainquiuoo X soiuaiuiiaouoa sns jbjuoui
-nB BJBd 9ajis aj anb 'oun opBJiuooua jaq^q Bsajdxa saiJBDsag
•Bisandsip aiuauíBuas BiJOioaXBJi Bun 'opo)aw
un bjjbj aoBjj 'p^pjaA bj b SBpnp uis an^ajj ojuatuiipuajua ja anb
�Por otra parte, preside la disposición metódica el criterio de una
ciencia pura de las "relaciones" y "proporciones", que, en definitiva,
reposa en los conceptos de ordenación y medida. Sólo la matemática
estaba en condiciones de cumplir con esa exigencia.
LA DUDA Y EL ITINERARIO DEL MÉTODO
—A—
Para obtener una fundamentación absoluta del saber, es necesario
estar advertido de las causas que con frecuencia desvían al entendi
miento del derrotero de la verdad.
El filósofo se somete, por su propia voluntad, a los rigores de
una duda metódica en los comienzos de la investigación. Es preciso
dudar con sinceridad, siendo lícito tener tal actitud ante todas las
cosas susceptibles de conducirnos a equívocos lu.
La duda cartesiana, a diferencia de la profesada por los escépticos, es un severo medio de selección, que presupone de antemano
la verdad y la capacidad del entendimiento humano para llegar a
ella 17. Sólo radicalizando la duda queda demostrado el profundo sinsentido del escepticismo.
Pero esta refutación exige una previa actitud de cautela y me
sura en la formulación de los juicios provenientes de la investigación.
Algunos de los pensamientos son como las imágenes de las cosas.
A ellos aplica Descartes el nombre de ideas18. Tomadas en sí, sin
referirlas a ninguna cosa, las ideas no pueden ser falsas19. Sólo los
juicios son pasibles de error. Y el que con mayor asiduidad se da en
ellos, consiste en creer que las ideas que se encuentran en el enten
dimiento son semejantes o conformes a las cosas exteriores.
Descartes se atiene a la clásica definición de la verdad: adaequatio
intellectus et rei. Lo verdadero y lo falso se dan en el pensamiento
discursivo. Un juicio es verdadero si separa o une lo que en la rea
lidad está ya unido o separado.
Hamelin hace a este propósito una observación: "Una de las
fallas esenciales de Descartes es el no haber advertido con perfecta
claridad todas las clases de falsedad que las ideas comportan, y el
haberlas sustraído al examen de su duda, no obstante todos los riesgos
de error que ellas suponen" 20.
Sin embargo, encontramos en las Méditations un pasaje bien
claro donde nuestro filósofo establece una posibilidad de equívoco en
las ideas. Veámoslo: "Aunque — como ya he dicho — sólo en los
juicios se encuentra la verdadera y formal falsedad, en las ideas en-
16Les Principes de la Philosophie, I, 2; en "Oeuvres et Lettres de Descar
tes", p. 571.
17Discours, III, p. 145.
18Méditations, III, p. 286.
19Méditations, III, p. 286.
20El Sistema de Descartes, Ed. Losada S. A., Buenos Aires, 1949, p. 122.
- 300 -
�- 108 'Lfl 'd 'AI ^suno^siQ zz
'ZLZ d "I 'suonmipo^ zz
'"^6^ 'dd 'III 'suoijvjip^^^l is
-raaiap noo osuaid oja^ *opuBuos Xojsa ou 'o^[ 'ou^ns un anb osiaajd
X ojuijsip sbui oqanuí aaajsd aui oisa opoj^ 'O[[a ap ejuana bjb[3
Xop aui X ozBjq [a ojuba8[ 'Bjnqos B^aajjad uoa ojio b X opB[ un b
BzaqBa B[ OAanuí íoquasa anb ua [adBd [a ajuauíBJBp uaA soto sij\[
¿BJoqB opuBuos ajBjs^[? ¡oqaa[ iui ua Biuuop 'oSÜBquia uis X 'soubui
sb[ aaiua [ad^d un uoa 'o^anj ^B ojunf 'ssaui B[ ajUB opB^uas 'opxjsaA
'Bjoq^ omoo BqBjsa anb opBuos aq saoaA SBiuBn^)! '(jotiajuB ojBJjBd
^a ua so[[a b aaaijaj as) sojBsuasut sosa b uaajnao sa[ as anb sb[
ouioa 8B[JB[[aqBasap Á. eapuiisojaAui ubi sbj^o á sa[Baj sBsoa 8B[ bou
-ans ua suuBjuasaadaj Á juujop ap ajquin^soa B[ o^uaj anb 'ajuau^^
-isuoD jod 'X ajquioq Xos anb jBpiAp) ap aq ou *o^jBquia ntgM
•opaa^q ajUBisqo ou oqap 'uaaauaijad aui soubui stui
Á sozBjq siui anb X inbs Xoisa oX anb oqaaq [ap 'o[duiafa jod 'jBpnp
oai^o[ Bozaj^d ou anbuny 'sajouajxa soiafqo so[ ap Biauaisixa B[ ji^
-iuipB BJBd Bsoaapod uozbj Bpoj ap souiaaaJBa 'sand 'BdBja B^sa u^
:, •'SOJiosou
ua sjuasaad ajuaiuBsoiaaisiui japod un jod SBpianpojd jas ñaiquis^ uap
-and 8d[qisuas sauoioB^uasajdaj sb[ anbjod 'sajoxjajxa sbsoo sb[ a^uaui
-BAi^aaja us^uasajdaj anb a)uaiuB¿aia Jijiuips ajuatuaAuoa sa o^ oj)
-sanu jBsad b uauoduii sou as sa^ijosuas soi^p so^ #eopi)ua8 so[ jod
8Bpi)iuisBj) 'joua^xa opuniu [ap sbsoo sb[ ap Biauaisrxa B[ ua Bzaui
-jij uoa jaaja aaBq sou [Bjn)su uoiDBuipui buq *o)uaiuiipua)ua [ap
o sopijuas so[ ap uauaiAOjd 'souibzi^bub anb so)uaiuiiaouoa so^
\z pBpi[iqB)iqnpui Bsojn^u Bun ap UBjanj is anb p^p
-xjn^as buisiui B[ uoa SBjjaiaui sauoiuido a^uauíunuioa uanáts anbjod
'Bpnp B[ ap ziuib) [a ua SBpiujaa jas uaqap sajquin^soa sb[ uaiquiB^
•pBpiJOinB BpBjqiunaua sbui b[ ap SB[[a UB¿uaAoad anbuns 'sBpiqiaaj
SBZuBuasua sb[ ap asjBÍodsap osiaajd sa sa^uB oja^ 'pspjaA B[ bjb[3A3j
as joijajuí ns ua anbjod 'ouisuu is ajqos asjB3[OA ^qaQ \z sapspas^Bj
jB)daaB ou BJBd oíainí [a japuadsns a)uaui[Biaiui aqap ojosopj [^
oX Xos 'sBjapspjaA opuais uns 4anb ap SBpnp oSua) oaoduiB) osa jod
íjas ou [ap 'Bpsjuasajdaj ssoa B[ Jin^m^sxp BjjqBS ou anb pspqsaj
Baod ub) jaaouoa b usp aiu 'sBjapspjaA uos is tB^aajjaduii sa anbjod
4Bza[BjnjBU iui b oS[B b)[bj anbjod iui ua us^sa anb X BpBU B[ ap uapaa
-ojd anb suasua aui [bju^bu ziq b[ 'uos ou anb sssoa UB^uasajdaj is
'sbs[bj uos is íoX anb JO)tiB sbui sBapi ss^sa b jinqiJiB ouBsaaau sa o^[
•bs[bj Bjas OAijisod X [Baj o^[B ouloa B)uasajddj o[ ara anb Bapi B[
'jo[B3 [ap upiaBAijd buii anb sbui sa ou ojjj [a anb o^jaia sa ig #sbij
-buiSbuii o sa[Baj sapBpi[Bna jo[bo X oijj uos is X íoijj [ap uoiaBAijd
Bun jo[b^ [a o jo[B3 [ap uoiaBAud Bun a)uauiB[os sa ojjj [a is usuas
-ua aiu ou anb 'sB^ui^sip oaod ub) X sbjb[o oaod ub) uos jo[bo [ap X
oijj [ap oSua) anb SBapi sb[ 'o[duiafa joj -ssoa suná[B Bjanj is ouioa
sa ou anb o[ uB)uasajdaj opusna [Bija^Biu pspas[Bj B)jaia souiBJ)uoa
�miento en lo que en este momento me pasa y recuerdo que dur
miendo me frotaba los ojos para convencerme de que no estaba so
ñando, y me hacía las mismas reflexiones que despierto me hago
ahora. Eso me ha ocurrido muchas veces. De aquí deduzco que no
hay indicios por los que podamos distinguir netamente la vigilia
del sueño" 24.
Incluso debemos dudar de cosas que nos parecen firmes, como
las demostraciones matemáticas. Muchos hombres se equivocan en esa
materia 25.
Llevada a sus últimos extremos, la duda nos hace asomar a la
primera afirmación verdadera, que es, por eso mismo, el primer
principio de la filosofía: dudar significa pensar, pensar significa exis
tir. Cogito, ergo sum. Si pienso, quiere decir que existo. El yo es una
sustancia cuya naturaleza esencial es el pensamiento2G.
Nada es más fácil de conocer que mi espíritu. Y lo hago por
medio de la intuición 27, entendiendo por tal "la iluminación del es
píritu que permite a éste ver o la luz de Dios las cosas que éste quiere
revelarle: se adquiere por medio de la acción directa de la claridad
divina sobre nuestro entendimiento, el cual no debe confundirse en
esta función, como una fuerza activa, ya que se limita a recibir los
rayos que sobre él vierte la divinidad" 2S.
Hamelin afirma que el cogito es la verdad de un razonamiento
más que la de un juicio, y que constituye en el orden del pensamiento
una marcha del pensamiento al ser29.
La preocupación cartesiana de saber si nuestras ideas correspon
den a realidades, encuentra en el cogito su primer triunfo indudable.
Para decirlo con palabras de Husserl, el giro hacia el ego cogito
constituye la base apodícticamente cierta y última de todo juicio,
en la cual se debe fundamentar toda filosofía radical30.
Ha quedado determinada la estructura óntica del pensamiento.
Alcanzamos nuestro ser en la medida que pensamos. Bien dice Ha
melin que el ser que el cogito establece es el ser del pensamiento. Y
nada más. Conozco primero mi espíritu que mi cuerpo.
El mérito del descubrimiento cartesiano del pensamiento consis
te, según Louis Lavelle, no tanto en dar a nuestro ser propio un
carácter subjetivo, como abrirle un lugar, gracias a esta forma sub
jetiva, en el interior del ser absoluto, donde la presencia nos es
entonces revelada por la revelación de la existencia del yo 31.
24Méditations, I, pp. 268-9.
25Principes, I, 5.
26Discours, IV, pp. 147-8; Principes, I, 7: Méditations, II, pp. 274-5.
27Regles, III, p. 44.
28De la correspondencia de Descartes, citada por E. Cassirer, El Problema
del Conocimiento, Tomo I, p. 509. Cfr. Regles, III, p. 43 y XI, pp. 72-3.
29El Sistema de Descartes, p. 140 ss.
30Husserl, op. cit., p. 33.
31La présence totale, Ed. F. Aubier, París, 1934, p. 68.
- 302 -
�'991
808 *c;^ 'i 'sadpmjj 12
'* X 62 'I 'sadiautjj í ^^ #d 'j[
82 'd 'III 's;uo:jDvpa¡\¡ 58^1 d '^i
'¿1 ''d 'II 'sjnoasiQ 9S
'8*1 '^1 '^yj 'sunoosiQ SE
-d 'j^y 'suotiDiipa^^ ^
d 'A 'sjtioj'.^?(7 '2 'II 'sadpmjj i 0
I 'II X ^S X 2f 'I 'sadiamu^ í 2 : "d 'i ^ 'suoiiviipa^^l ES
[5 'j 'sadiowjj ÓE
*ze optqap sa ouiod
•uoo o[ anb ^nbe b aiuauíBjsaijiuBiu aoajBdB anb o[ oms is na apuaad
-uiod ou anb 'soajo <so\ ap aiuaaajip Á ostoajd ubi sa anb (ojuaiuiio
-ouoa) ^nbB 'ojwíjsip Á íso[jbjtui b soisandsxp uB)sa sofo soajsanu Á
aiuauíBsuaiui ubupb sajuasajd opuBjsa anb apsap soiafqo so^ ajuauíei
-B[D jdA souiiaap ouioa isb ío^ua^B n^ijídsa un b ojsaijiuBxu X aiuasajd
Bjsa anb o[ b oxd\o ouibj^ o^^ :aaip sou soidiouuj scq ua ^
*9e Bpnp jouaui B^ b oijts ^fap ou anb ajuatu
-vjurisip Á ouvp ubi niíaidsa oaisanu b Biuasaad as anb oj
ouioa jbuioi soxuapod o[ps anb Buasua opojaui ^ap B[^aj Bjaiuud
*^^jTIsTxa oiJBsaaau sa jBsuad BJBd anb
o^og "uoioisodoad Bun ap p^pss^Bj o p^pjaA B[ jBuiuua^ap BJBd
-as oija^tao un bCtj ou 'ouisitu is ua 'ojiSoo pp ojuaiuiijqnosap [^
^a—
•Bpxqaouoo jas
Bjurjsip X bjb[D Bapt Bun ap ojafqo sa B^a anb apsap 'oiuaiuiBSuad
[a jod Bpiq.io^qB anj uotsuajxa Bidoad B[ 'saaopBnuijuoo sns ap B[ ua
oiuoo sajjBOsaQ ap uoiaBjipaui B[ ua oiub^ 'b^jb^ b^ b oja^ 'ajqisuas
opunuí pp pBpiJouajxa b[ jBJi^^asB BJBd oiajis 'Bsuaixa BiouB^sns X
aiuBsuad bioubjsus ap 'bsoo X n^ajdsa ap ouBisa^BO ouisqsnp [g
•[bjjouiut 'saouojua 'sg qa uoa jtjoui
b BpBuapuoa Bisa ou 'odaana [ap a^uaipuadapui aiuaui[Biauasa jas
JO<J "BpBaJD OpiS BJJ 'BIJaiBUI B[ ap BpjBJJXa OpiS Bq OU BUI[B [g
^s sopiun a^
-naurnpunjojd uB^sa 'ajuB^sqo o^[ 'soaua^ojaiaq uos odjana X njijjdsa
anb 'sand 'oXnpuog #orJBJiuoa o[ opoj ajjnao 'odjana ouioa ^a[qtsiAip
Xos ou 'itu ua sajjBd jin^uijsip opand ou 'oiuaiuiBSuad oraog
•E8 osuaixa sa [Bjodjoa a^ua ouioa 'uots
•uajxa ap aaaj^a 'ajuBsuad ajua ouiog 'ouisiui js ap Biut^stp X bjb[O
Bapi Bun oduiaij oidojd [b X odjana un aasog 'SBquiB ap auoduioa as
ouBuinq jas [g -[Bjodjoa B[ ap BSjaAip sa ajuaSipiui BzapjnjBU Bg
•<t[BJodjoa Bsoa
jainb[Bna ap Bapt B[ anb Bjutjsip sbui aiuauid[qBJBdtuoaui sa 'odjana
[B uaaauaijad anb sb^ ap pBpipa BunSutu ap Bdiatvi^d ou X ucus
-uaixa ap aaa^Ba 'Bsuatd anb Bsoa sa oiuBna ua ouBtunq mtjjdsa [ap
o^uai anb Bapt Brj,, raatp sou uoiaBjtpa^\[ ^j b[ ap ozuatuioa [y
•oiuats X buiSbuit 'ajatnb ou 'ajatnb 'BSatu 'buijtjb 'aqtauoa
'apuaijua 'Bpnp anb 'jtaap sa íBsuatd anb vsoo buq ¿oX Xos on)?
'ze bjjo ap pBptsaaau jauai uts Jtjsixa apand anb Bsoa Bun BiauBjsns jod
otuipp j^ ^^[[BtauBjsns otja^ja [b asjaBj^sns opnd ou
�Si el espíritu necesita adquirir un criterio para la certeza, es
debido a su imperfección. Y es imperfecto porque duda. La verdad
no se da directamente. Bien frecuentemente incurrimos en errores.
Tenemos propensión a recibir los datos sensibles como verdaderos,
cuando una actitud crítica ante los mismos descubre que muy asi
duamente nos engañan.
Por eso, el criterio de la verdad exige una garantía. Si soy un ser
imperfecto y puedo concebir lo verdadero, que es perfecto, se debe
a un ser superior a mí. Es decir, "un ser más perfecto que el mío".
Además, esa idea de la perfección no puede tener su origen en la
nada y tampoco puede depender de lo menos perfecto 38.
El único ser que puede proporcionar esa garantía es Dios. El
nos revela la verdad por medio de ideas claras y distintas.
La evidencia de la verdad sólo la confiere la razón, el enten
dimiento 39.
Si bien los sentidos intervienen en el acto cognoscitivo, concu
rren a título de auxiliares del entendimiento, la imaginación y la
memoria. Sólo la razón está en condiciones de decirnos si nuestras
ideas o nociones tienen algún fundamento de verdad 40.
En su oportunidad veremos el rol que desempeña la veracidad
divina en relación al problema de la existencia del mundo exterior.
Veamos a continuación la opinión cartesiana respecto del error.
Nos equivocamos debido a nuestra imperfección natural. El error
es un defecto 41. Se explica porque mi capacidad de pensar no es ili
mitada. Pero el error es igualmente una privación42; es decir, que no
pienso algo que podría y debería pensar.
Dios, suprema bondad y perfección, no puede querer que yo me
equivoque. Ocurre que, aparte de conocer, puedo elegir.
El libre arbitrio es amplio, y consiste en la facultad de poder
hacer una cosa o no hacerla, afirmar o negar, perseguir o huir de las
cosas que el entendimiento nos propone. Cuanto más nos inclinamos
a una cosa, tanto más libremente la elegimos o la abrazamos 43.
El entendimiento por sí solo no asegura ni niega nada; sólo
concibe las ideas de las cosas que puede afirmar o negar. El error
no proviene tanto del entendimiento como de la voluntad 44. Ella se
extravía con facilidad. Por extenderse a cosas que no entendemos, nos
conduce al equívoco.
Con todo, la pregunta inicial no ha sido respondida. ¿Cómo
siendo Dios la suma perfección y bondad puede permitir que usemos
nuestro libre arbitrio muchas veces en sentido diverso del de la
verdad?
38Discours, IV, p. 149.
39Discours, V, p. 152.
40Méditations, II.
41Méditations, IV, p. 302.
42Méditations, IV, p. 309.
43Méditations, IV, p. 305.
44Méditations, IV, p. 304.
- 304 -
�- 908 'Sí d 'III 'S
'í d 'ni 'S
>d "í?3 do "a 'uosno 9*
'ZIZ "d 'I 's
bj jod anb sbui ojjas uapand ou sBUB^aj SBpuanoasuoo sbj ^ 'upp
-in^UI BJ jod 9JU91UB[OS UOS O[ SOldlDUIjd SOJ 9llb O}UBJ U9 ÍSBJJBJ9J}
-ISUO0 9p BJ3UBUI BJ UllaS 'uoioonpap BJ JOc! OUÍO9 UO19IIHUI B[ JOd
oiub^ SBpioouoo J9S u^pand oidpuud jsuiud un ap BjBipaiuui bio
-u^noasuoo uos anb sauoioisodoad sb[ anb B^^nsaj apuop aQ Bijouiaiu
tb\ B BpBisajd ^ptd b^ 'opoui o^jaio ua 'anb ouis 'ajuasaad Biauap
-iAa Bun 'upiainjm B{ oiuoo 'Bjisaoau ou uoioanpap b[ anb ua X íou b[[
-anb^ ua Á uoisaans Biaap o oiuaiuiiAoui un aqiauoa as B^sa ua anb ua
B^J91D uoioonpap B[ ap upioinjut B[ souiin^uijsipw 'BAi^iuijap ug
•B8O0 BpBD
ap uoiam^ui BJBp Bun uoo 'oiuauuBsuad jap onuxiuoa ojuaiuiiAoui
un jod soiaaia soidiouud ap 8B[opu9ionpap —sbuisiui is jod saju^ptAa
u^as ou anbun^— ajuauíBJB^o jaaouoa souiapod anb sbsoo s^qanuí
X^q anbaod uoiomiui B[ b ojunf uoioonpap B[ ap souiB^isaoau j^
•Bza^jao Bpoi uoo soj^osou jod SBpioouoo
sbjjo ap BUBsaaau Biouanoasuoo uos anb sbsoo sb[ SBpo^ souiBqoad
-uioo ^no B[ jod uoiOBjado 'uoponpap b^ BSioaad sa uaiquiBj oja^
•soiuaiuiBuoz
-bj ap odij qpo^ ua ouis 'sauoioBiounua sb[ ua o^os ou Bzajjao b[ o^is
•uoo BAa[^ upiotnjuí B-q *sapBpjaA sbjio SBqonuí X souiBsuad anb souiBq
-ojduioo uaiqiuB^ 'Biouajsixa Bjjsanu souiBoi^i^aA uoioinjuí b[ jo^
•if, upyjonp^p b^ X uppmjm B[ :so^[a uos soq -pBpjaA B[ ap uoisasod b^ b
uBAa^ o[ anb so^onpuoo so[ jod opBijuoo jbjisubjj a^iuLiad aj anb
bijubjbS bj ajquioq [B bÍojojo X 'Bpnp Bpoi a^uBjadoui bujoj 'BuiAip
pBpiOBjaA B[ ap 'soiq ap oija^ijo ¡a 'ajuauíBsioaj^ 'osjaAiun p ua
X^q anb [buoiobjji o[ ap opquiis un ouis sa ou oitói^ui oma^ ^g
'saaojja sopunjojd ap
souapl uBjsa soioinf soj 'sbioubisuiiojio SBsa ug *o)uaiuiBsuad oajsanu
uBuiuiop sauoisBOo ua anb SBiouanyui SBUBJixa b sopiiauíos 'sojmtf
X sdju^Supuo^ sajas ap uoioipuoo BJisanu BiouBAapj ap jauod ajainb
bubis3)jbo Bjjoai b^ ua jojobj ouBjjxa aisa ap uoioonpojjuí Bg
*9^ o^SqBiu oiua^ pp ojuauín^jB p UBd^osa
'Bjp ajqos BXodB as anb 'soiq ap Biouajsixa B[ ap B[ X 'Bjaiuud B^ sa
anb 'ojiSod pp Bpuappa bq "BiouspiAa b^ b BUBiuaiua^duioo bj^ubjbS
Bun jBp ojafqo jod auai^ ou ouíáipui oiua^ pp ojuauín^oB ^g^
soujaoBq ua opsuadiua ouSijmu oiu^S un Xbq 'uoiouaiB B[ saoaA SBqo
-nui opBiuB^ Bq anb sisapdiq Bun b saouo^ua ajjnoaj sajJBOsaQ
•pBpiuiAip b^
ap vpudSd bj b SBuaÍB aiuaiujBjoj SBjsa sauoioipuoo 'bioijbui X uoiooaj
-jadiui X^q ouB^ua ja ug Mijuaiu iu souiBUB^ua apand ou soiq
�teoría de las ideas
Los sentidos nada pueden decir sobre el ser, desde que sólo pro
porcionan "impresiones" momentáneas. Verdadero y falso son deter
minaciones del entendimiento.
Los contenidos de las cosas sólo pueden estar representados por
las ideas que provienen de nuestra propia capacidad de pensamiento.
Si bien se da en el sujeto, la idea es diversa de él y de lo que
ella representa. Representa, pues, una realidad distinta de la concien
cia. De ningún modo es una forma de ser del sujeto.
El ser de la idea no es el de un fenómeno, sino el de una esencia.
Hay tres clases de ideas: ficticias, adventicias e innatas49. Las
primeras son obra de nuestro espíritu. Las segundas proceden de ob
jetos que nos son exteriores. Y las últimas, como su misma denomi
nación lo está diciendo, han nacido con nosotros.
Esta división cartesiana de las ideas tiene el propósito de ave
riguar si ellas son capaces de dar testimonio de alguna existencia dis
tinta del sujeto que las concibe.
Las ficticias, por su propia conformación, no son de interés en
este sentido. Tenemos una inclinación natural a admitir como cierto
el contenido proporcionado por las ideas adventicias, factura de los
sentidos. Por las razones conocidas, la aceptación indiscriminada del
realismo sensible no es de recibo. Esas ideas, pues, son incapaces por
sí mismas de revelar una realidad ajena a la del sujeto. Resta, enton
ces, la elucidación del valor de las ideas innatas. Son inmutables, eter
nas y necesarias. Verbigracia, las nociones geométricas, los axiomas.
Descartes señala que las ideas pueden ser entendidas desde dos
puntos de vista. Por un lado, como modi cogitandi —modos de pen
sar. Como tales, son meros acontecimientos mentales. Este es su ser
subjetivo, su realidad formal.
Pero también es posible considerarlas como imagines rerum
—imágenes de cosas. A estas llama Descartes, con propiedad, ideas 50.
Por representar un objeto —cualquiera sea la naturaleza de éste—
la idea tiene un contenido que es real. Así mirada, la idea posee una
realidad objetiva.
Esta realidad objetiva no se da de igual forma en todas las ideas.
Las que representan sustancias tienen mayor realidad objetiva que
las que representan modos o accidentes. Tener más realidad objetiva
quiere decir participar de más grados de ser o perfección 51.
Toda idea tiene una realidad formal y un grado mayor o menor
de realidad objetiva. En tanto la pensamos, la tornamos presente al
entendimiento, aunque lo que la idea representa carezca de exis
tencia real. En tanto realidad formal, la idea tiene un ser en el pen
samiento.
49Méditations, III, p. 287.
50Méditations, III, p. 286.
51Méditations, III, p. 289.
- 306 -
�- ¿08 '82 'd 'II 'suovnjtpa^^i ES
'06^ 'd 'III 'suoiiviipa^^ -s
•CQ 0[J900UOO 3JTIUJ9d SOU U9TTlb 88 *
B{ TU 8OpiIU88 8O[ OU A 'OJU9TUITpU91U9 p 8Ttb OpUBOTpUT 'SBUI9pB ^A
8JU8UIBSOJnj^lJ B[[9 B JB9[[ OSlTtb OJ9^ #pS9U B| SBUIBf 'JOTJ9^X9 OpUIlUI
pp BT0U9JSTX9 B[ Bptip U3 OSTld 9JU9UIB9ip9191U OpS 89JJ[B0S9(J
¿SOUIBjdBO O[ OUIO9? '^BI99dS9 UOT0BJ9do BUtl JO(I JIJIUISBJ1 9p9lld
O[ 9S OU BJS9 18 A '[BU91BUI pBpi[B9J B[ U9 91U9JSIX9 O[ J9U9)UO0 9q9p
O)U9IUIBSU9d 9p OUITUOUI8 OIUO9 BpBSn BI9U9I9UO9 BJ^S9nU Tg
¿O^U3TUIBSU9d \TB BlU3S9jd JB1S9 BSU9^X9 BIOUBJSTIS B[ 9p9nd OUIO^?
•8OJS3 9JUB JOJITB OJJS911U 9U9I^ 3nb 8BAJ983J 8B^ U9iq 8OUI9qBg
*8OpiIU38 SO[ 9p SOJBp SO[ jod BpB9IUtlUIO9 J9S 9q9p 8OU pt?pi[B9J 118
9nb 99J9 98 18 9UIIXBUI 'JOIJ91X9 OpUTlUI ^8 UO9 ^99Bq Bipod BSOO BJJO
o^[ *9iuBSU9d ojgfns ouisiiu [B JBuoi^sgno jod ozu9uio9 Bpnp Bq
; f ! • 1'U9U9I18O8 O^
OUI8TUOI9d99J9d [9 A UTIUIO9 Opi^U98 ^9 OUIOO \TB% '89^BTJ9JBUl 8OJ9fqO
SO[ 9p BT9U9JSTX9 B[ UOTJS9nO UIS 9[qiSIUipB 89 OU 69)JB9S9Q Un9g
aomaxxa oomüm aaa vMiaaaoaa aa
•JOU9JX9 opuntu ^9p
Bui9[qoad pp oqojJBS^p p Ba^d pBpip^n ubjS 9p bj^s u^iquiBj^
•Bpu9pu9¿9p A uop99jj3diut ns uotquiBj
OUIS BI9U9JSIX9 IlS O[OS OU JBqOjd BJBd OJOS9[IJ p 3AJI8 B9pi BJSg
•pBpiUIAip Bldojd B^ Jod BpBDOpO 9ITJ jqB A BZ9[BJ11JBU BJ189nU 9p
9JJcd BUIJO^ 'VJVUU1 S^ *BpiJU9ApB TU BpTJOTJ B9pT BUn 89 O^[ 'BITUT^UT
89 BATJ9fqO pBpqB9J Tlg "[9 9p BTJBUTIJO J9S 9p9Tld OU SOfQ 9p B9pT B[
O[9g 'njTJídso OTdojd ns U9 ^sjbutStjo u^p^nd SB^p 9nbjod 's^piodaoo
SBSO9 UB^U9S9jd3J 9TÜ) 8B9pT SB[ UO9 asp99Oad 9q9p OpOUI \TBVSl 9Q
•BJJB9S9p 98 U9pBJ9pT8UO9 B^n9 'OUISTTU TS 9p B9pT TB\ O
BqOTp 9p U9ZBJ JBp 9^qTSoduiT BJBqnS9J ^^ OpOTU 989 9Q '[BUI-TOJ
-T[B9J ns Bp9DX9 BATJ9fqO pBpqB9J TBÁXIO '9JU9UIBJBp B9ZOUO9 9Tlb BUn
BJJU9n9U9 SB9pT SnS 9p OpuinO pp TS 98JBJ9do 9p3nd BpqBS pj^
•B9Tp9l9UI pnjTJOB BTdojd ns ofnpUOO O\ 9nb B OUISTsdqOS p J99U9A OpBjS
-O{ Bq OU OJOS9|Tjf p 'BUBT89IJB9 U9pBTJS9AUT B[ 9p BJnqB B^S8 y
#O199JJ9d SBUI O¿[B J9U3^UO9 U3p9nd SBUIBf OJ9^ >SOpBJU989jd9J SO^oCqO
SO^ 9nb 8BJ09JJ9d 8OU9TU J98 U3p9nd 9nb 89U9SbTUT OUIO9 SOJIOSOU U9
U3^STX3 SBSpT SB[ 9nb 91U9UI9IU9pTA9 J9qB8 99Bq 8O^[ 'BATJBDqdxO J9S
BsnBO b¡ jTun^j 9qop onb s^uopTpuoo sb^ bCtj jDunjvu znj Bq
B|^ U9 9UTTJO 98 B9pT BJ 3nb A J98 9p BJ9UBUI BS9 9U9TJ
Bun^uiu onb jbuijijb ^pond 98 ou 4o^u9Tuiipu9jU9 p U9 B9pT ns jod
BpBJU9S9jd9J O 9^U3TUBAp9fqO B^S9 BSOD BUn pnD B^ Jod *J98 9p BJ9UBTU
B1S9 B38 9Tlb B199^J3dTUT JO¿ 4OJ3d ÍBpBU B[ 9p 9p99Ojd o8p 989 9nb
S0UI9U0dnS 4BSnB9 BJ U9 B|pq 9S OU 9TTÍ) O[B BJJU9n9U9 98 B9pT BUtl U9
9nb soui9uodns Tg^, 'vaijv^ijdxa vsnvo Bun *89ouoju9 *bits909u 9g
•pniOB pBpqBOJ 9p Bpyp3TU pnST B9S0d BpB)U989jd9J BSOO B[
9Tlb U9 BpTp9TU BJ U9 BATJ9ÍqO pBpqB9J J0U9UT O
�Lo primero que captamos es el entendimiento. De él depende el
conocimiento seguro de todo lo demás.
Un pasaje de la Meditación III aclara más concretamente el tra
yecto gnoseológico de nuestro entendimiento: "En otro tiempo recibí
y admití como muy ciertas y manifiestas muchas cosas, reconocidas
después como dudosas e inciertas. ¿Cuáles eran esas cosas? La tierra,
el cielo, los astros y todas las percibidas por el intermedio de los sen
tidos. ¿Qué era en ellos lo concebido por mí clara y distintamente?
Bien sencillo: que las ideas o pensamientos de estas cosas se presen
taban a mi espíritu. No niego ahora que esas ideas se encuentran en
mí; pero entonces, había en ellas algo que yo tenía por seguro y que
las costumbres de creerlo me hacía imaginar que le veía muy clara
mente, aunque en realidad no lo percibiera; ese algo era la creencia
de que fuera de mí existían cosas, de las cuales procedían ideas se
mejantes a las realidades exteriores" 54.
Era inevitable el intermediario de la idea en una concepción que
opuso como dos sustancias irreductibles el espíritu y las cosas ma
teriales.
Cuando pienso una cosa, su ser no consiste en el hecho de ser
pensado, sino en la necesariedad con que las propiedades de esas cosas
se imponen a mí por medio de la idea.
El cogito obra como algo independiente de las cogitationes. Aquél
es el continente; éstas, su contenido. Sólo por la actividad de la con
ciencia se actualizan los objetos, a través de las ideas, que están en
su interioridad.
Los sentidas están inhibidos de representarnos las ideas de las
cosas tales como nosotros las formamos en nuestro pensamiento. Las
cualidades sensibles (dureza, sabor, olor, color, etc.) varían constan
temente sin que dejemos de pensar en el mismo objeto. Lo que cap
tamos en nuestras ideas pertenece, pues al propio espíritu.
Debemos recurrir a una parte de la Réponse au placard de Regius,
de Descartes, para abonar el presente desarrollo, y que es indudable
mente fundamental:
"... es únicamente la experiencia la que nos hace juzgar que
éstas o aquellas ideas, actualmente presentes en nuestro espíritu, se
refieren a algunas cosas que están fuera de nosotros; pero si juzgamos
así, no es en verdad porque esas cosas las hayan trasmitido a nuestro
espíritu por intermedio de los órganos de los sentidos tales como Ia3
percibimos, sino porque le han trasmitido a nuestro espíritu algo que
le ha servido de ocasión para que, por la facultad natural que él tiene,
las formara en ese momento y no en otro". "... lo único que los
sentidos pueden llevar, desde los objetos externos hasta el alma, son
ciertos movimientos corporales; pero ni esos movimientos ni las fi
guras que de ellos provienen, son concebidos por nosotros con la for
ma que afectan en los órganos de los sentidos..." "De donde se in-
54 Méditations, III, p. 284-5.
- 308 -
�- 608 "I *II 'sadpupj í9-28 *dd 'j^ 's
'lie 'd 'A '
•S 'I 'sadpupj
'¿"981 *dd "tP 'd 'UIJ3UIBJJ *(
t bj b ou X 'bzijubjeS soj uainb J3 s^ 'sodjana
soj anb ajuapiAa seui sa soiq -sa isb anb ap bijubjbS bj sa soiq
•gs ajuauíjBaj uajsixa sbsoo sb[ 'ojubj oj jo<j 'soujBiiBSua apand
ou soiq anb aqBS as uaiq oj^q 'soiq b ajqinqujB Bijas 'jo.ua un sa
uoisiuipB Bsa ig -sbsoo SBsa ap Biauajsixa B[ 'sand 'jijiuips aa^q sou a[q
-IJSIS3JJI Bzianj Burj "soiq jod sojjosou ua Bjsand ^BjniBU uoiaBuiput
Bun b aaapaqo 0^3 "SBapi si;sa uajiuiaj sou anb sbj SBSoa SBidojd sb^
uos snb jaaaa sa ajuaujoa 03 -soiustuí so^ ap Biouajsixa BAiioaja b[
jauodns souiaqap sodjano soj^ ap SBapi SBJjsanu soujBoqdxa bjb^
*ie SBjepBpjaA uos aiuauíBjuxisip A bjbjo SBpiaouoa
sBsoa SB3 *jas ja anb omsiui o\ sa pBpjaA B[ anb apsap 'bsoo Bun[B
sa ojapBpjaA o^ opo^ 'uoiaBJisouiap tb\ inb^ auaxxap as ou oja¿
•oiuaTuiBsnad ^ uoa BjoqBjua anb odjana un jod SEpBSjnduii UBfans
anb a^qijaBj Anuí sa 'sBauxauioa^ sbjiiSij jbui^buii 9[qBp sa tg
•pBpqtqisod
•uii o upiaoipBjjuoa Bpoj ap sBiuaxa s^api aiuBipaui axuauiBjuusip Á
bjb[0 oqiauoa sb^ 'isb sbjsia anbjod 'BujauíoaS B[ ap o^afqo \a uaAn^ii
-suoa ojuBna ua sspBjapisuoa 'jiacp sa 'sBsuajxa oxuBna ua jijsixa uBijp
-od sa[BijajBiu sbsod sb[ 'uoiaBiipaj\[ j^ b^ ua oqaip Bisa 0U103
•C[qisiAtpui sa 'a|qiíciqaiui B[ íojiutjui ^b a^qísiAip sa [Baj upisuaxxa B3
•Bjuiisip A bjb[o Bapi Bun ap ojafqo [a sa BUBisaja^a umsua^xa B3
•uoisuajxa B[ ap sauoiaBuiuuaiap uos soxuaiuiiAoui A SBjni3 *9g osuax
-xa Bas ou anb odjana un ua JBSuad souiapod o^[ *soqaaq uBjsa sod
-jana so[ yeno b^ ap Biaua^sns Bun sa Bjsa anb Jiaap apand as 'unB sbj^[
•uoisuajxa B[ sa sod ja na so[ ap oidojd o\ anb JBpjoaaj aqap ag
•Biauaiauoa Bjjsanu ap optuajuoa
ye pBpqBsnBa ap oidiauod ^a BaqdB sajJBasaQ 'ojjBaijuaA bjb^
¿soquiB ap ajJBd^ sajBtj
-ajBiu SBsoa uajsix3? *sotq ap bj A o A jap Biauajsixa bj bA pjjsouiap
ag "DjJDqoud ouBsaaau sa sodjana soj ap BAijaaja Biauaisixa B3
•Bapi B[ ap S3ABJJ B 'dJUdUl
'Vjvipaui asjaaouoa apand ojos 'ajsixa is 'opunuí J3 'viouauafui Bun ap
oipaui jod asjBjjsouiap Bjjpod ojps odjana jap bj 'wpiaiujui ap ojaB un
jod opBjjsouiap sq as Biauajsixa BAna 'njijjdsa jap Biauajajip y
¿Bsoa bj Bjsa Bapi bj ap SBJjap anb Bjn^as^ on^)? -oapi ns sa souiBjdBa
anb oj 'ajuauíBjaajip sojjaaouoa ap j^Snj ua is ajqisuajduioa oAns ap
Bjjnsaj ou anbjod 'BpBzij^uiajqojd Bpanb Biauajsixa ns 'soujajxa sojaC
-qo soj ap ojuatuiiaouoa ja jBJBaua ap BjauBiu Bjsa b opjanaB aQ
•33 '^SBjasjBjuasajdaj Bpand 'opiaajBd unSuiu auaij ou sajBna soj
uoa sajBJodjoa sojuaiuiiAoui sojjata ap uoisBao ua 'njuídsa ojjsanu
anb ap utj b 'sBpiaajBd SBsoa sbjjo sbjubj ap A sopiuos soj ap 'sajojoa
soj ap 'jojop jap SBapi sbj ojjas uaqap joAbui uoa anb A 'sojjosou ua
sbjbuui uos SBjn^ij sbj ap A ojuaiuiiAoui jap sBapi sbj Bjs^q anb
�El descubrimiento del cogito sirvió para demostrar la existencia
de Dios. La existencia de Dios permite demostrar la existencia del
mundo. Camino inverso al recorrido por el pensamiento escolástico.
La argumentación cartesiana reposa en dos nociones: la vera
cidad divina y las ideas claras y distintas.
"Yo me inclino a creer que el espíritu y el cuerpo son dos sustan
cias distintas, así como son dos esencias distintas. Pero para tener
el derecho de hacer extensivo a las sustancias lo que concibo en sus
esencias, para estar autorizado a tratar las sustancias como trato las
ideas claras y distintas, es necesario que sepa que las sustancias son
obra de Dios. Solamente porque son obra del pensamiento supremo,
responden infaliblemente a lo que mi pensamiento tiende a afirmar
de ellas"59.
Para expresar con otras palabras cuanto se lleva dicho, si Dios
no puede inducirnos sino a la verdad, es absolutamente cierto que a
la realidad objetiva de las ideas de los cuerpos, corresponde una rea
lidad formal exterior a la conciencia. Las cosas materiales existen.
Esta comprobación no comporta dar por sentado que los cuerpos
son del mismo modo como son percibidos por los sentidos. En rigor,
tampoco es necesario. Hay cosas que hacen esta percepción oscura y
confusa 60.
Malebranche no habrá de aceptar la demostración cartesiana, por
entender que es una inconsecuencia. Nosotros percibimos las cosas en
Dios, y la Visión en Dios es la única garantía que poseemos de las
cosas exteriores, a las cuales no solamente no podemos conocer en
forma directa —como dice Descartes— sino que su existencia nos es
imposible demostrar. Nuestro espíritu está unido a Dios, su creador,
y es en El que percibimos las ideas eternas e inmutables. Siendo las
cosas creadas según el modelo de las ideas, percibiendo las ideas co
nocemos la scosas. No hace falta analizar si realmente existen objetos
extensos fuera de nosotros, porque no razonamos sobre ellos, sino
sobre sus ideas 61.
La idea la vemos directamente en Dios; el juicio, en cambio, es
obra de nuestro espíritu, razón por la cual es pasible de equívocos.
En forma acertada critica Joseph Moreau esta doctrina que extre
ma el idealismo de Descartes. En efecto, si reducimos el proceso cog
noscitivo a una pasiva contemplación de esencias inmutables hipostasiadas en el entendimiento de la divinidad, queda excluida la actividad
constructiva del espíritu. Además, para que la trascendencia de lo
verdadero concuerde con el avance del pensamiento y el desarrollo
histórico del saber, es preciso afirmar que hay en Dios, no esencias
inmutables, sino la razón de lo que hay de verdadero en todos nues
tros juicios 62.
59Hamelin, O., op. cit. p. 262.
60Móditations, IV, p. 325.
61Malebranche, De la Recherche de la Verité, VI, 2, p. 244, de l'édition
G. Lewis.
62Moreau, J., La conscience et Vétre, Ed. Aubier, París, 1958, pp. 109 y 150.
- 310 -
�de la conciencia es su poder de relacionarse con un objeto, que no
es ella misma. Este objeto no le es inmanente ni trascendente. Su ob
jetividad es ideal. La conciencia sólo puede existir abierta al ser, de
modo inmediato. Vivir, para la conciencia, quiere decir trascenderse.
Las ideas evidentes al cogito no son modos de una sustancia, sino
los correlatos objetivos de una intención de carácter formal.
El momento intencional comporta dos aspectos distintos: el acto
intencional propiamente dicho, o noesis; y el contenido objetivo al
que apunta el referido acto, o noema.
A la conciencia no se da el objeto, sino el noema; no la cosa,
sino el "estado de la cosa". El acto noético no se atiene a referir sen
saciones sino también relaciones y esencias inteligibles. Toda evidencia
comporta una intención significante y la presencia de un objeto sig
nificado.
La materia aportada por los sentidos es "elaborada" y recibe un
significado en la conciencia, un sentido peculiar e intransferible.
La intencionalidad posee otra nota muy importante: toda ac
tualidad lleva implícita una infinidad de virtualidades pasibles de ser
realizadas por el yo.
Esta característica de la conciencia la dota de mayor profundidad,
porque le asegura una incesante renovación.
En definitiva, los objetos son constituidos a partir de la inten
cionalidad originaria de la conciencia.
Con Martín Heidegger, la fenomeología supera la etapa gnoseológica y se vuelca decididamente en la ontología. El fenómeno no re
mite al ser, sino que es el ser mismo.
Heidegger manifiesta que por la expresión "fenómeno" entiendo
lo que se muestra en sí mismo, lo patente 66. Y más adelante sostiene
que detrás del fenómeno no hay nada, sin que esto excluya la tras
cendencia ontológica. Claro que no están dados inmediatamente, y a
menudo aparecen encubiertos. Allí entra a cumplir su misión la feno
menología 67.
Lo que se muestra, entonces, es el ser de los entes mismos.
Reprocha a Descartes dejar indeterminado en su "cogito sum", la
manera de ser de la cosa pensante, o más propiamente, el sentido del
ser del "sum". No se formuló la pregunta por el ser, creyendo que
ella es clara y unívoca. Atribuyó al ente pensante el carácter de una
sustancia diversa de los cuerpos exteriores.
Para Heidegger, el yo y las cosas no son sustancias diversas. El
sujeto no está encerrado en sí mismo, sino que es su condición pri
mordial estar abierto al mundo. Lo propio del sujeto es existir, y el
de las cosas, ser dadas. Todo yo, o Dasein, tiene un ser "a ser". El de
las cosas está dado definitivamente.
66Heidegger, M. El Ser y el Tiempo, Fondo de Cultura Económica, México,
1951, p. 33.
67Heidegger, M., op. cit. p. 41.
- 312 -
�- 818 "0¿ "
ap opijuas [a 'b^jbj ns sa Bsg UBUBJjuasap ap jbjbjj aqap opijuas
oXna X ajuapuaasBJj sa a[ anb jas un X^q anb u^svq p bjb(1 sg
'v^iSojojuo pBpiuSip ns b —ojafqo X ojafns— boi8o^
-oasou^ uoioB^aj B[ ap so^od so^ jBinBjsaj opuBjua^ui 'bsoo b^ X ^apí
B[ ap ouisqBnp p BZBqaaj UBuiap aopBSuad p anb jbuuijb souiapod
'oipnjsa aisa ua BpBajuB^d upusana v\ aaqos ouBiaaSSappq ojuaiui
-Bsuad pp oioadsB un ap Buasaj BuiísiAdjq Bisa Jinpuoa bjb^
'so ^^pisuaaduioa Bjsa auoiaunj anb ajuauiBBA
jod 'jas ns ap uoisuaadiuoa Bun ap auodsxp tjqB jas^ p anb op^p
opoj ajqos 'BpBzoquia a^uauípio^ asapauBuiiad anb d[qisuajduioaui
Buag 'ajuoiuvoijuo Bpejuauíuadxa bX ajduiais jas ap Bq Bjniaiuisa Bisa
saauojua 'pEpiuBipi^oa v\ ap opoui p ua ajuauíajuajapjd ouis 'a^uaui
-a^duiis X Bjnd ou aAanuí as ajsa anb ua tjqe Jas,, pp piuauíBpunj
BJnjanjjsa Bun sa 4topunui p ua jas,, p ig,, raaip a^j^d bj^o ua ^
qBjuapuaasBJi sa opunuí ^g *ojafns un b a^uaxu
-aiuBjsuoa a^uiaj ag *js ua aisxsqns sbsod sb^ ap opunuí p oooduiBjL
•ojafqo pp uoisnpxa uoa ojafns p Jiqaauoa apisodun sg "ouistiu is
ua opBjjaaua ojafns un X^q o^^ 'opt/uiu-p-wa-jag un sa uoianjijsuoa
Bidojd ns jog -opunuí [a uoa uopnjdj Bjsa uis jaaauBuuad apand ou
[g #paj o 'opBp opunuí p ojjaiqB aaauBuuad upsvQ ^g
�
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Revista de la Facultad de Humanidades y Ciencias
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1947-1989
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Language
A language of the resource
Español
Type
The nature or genre of the resource
Publicación periódica
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Lic. Pablo Darriulat
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
El problema del mundo exterior en la filosofía cartesiana
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
PILOSOF, Nelson
Source
A related resource from which the described resource is derived
Revista de la Facultad de Humanidades y Ciencias /Universidad de la República. Montevideo : FHC, UR , Marzo 1960, Nº 18 : p. 295-313
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1960
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Language
A language of the resource
Español
Type
The nature or genre of the resource
Publicación Periódica
Filosofía
-
http://humanidades-digitales.fhuce.edu.uy/files/original/d2af15785f6644911debbb5d549562dd.PDF
07c772e2445945abc4b39178fe2ea27a
PDF Text
Text
- 61 uojnp oaisanu aod BpBJoqB[a Binqno B[ ap bijos
-opj B[ aXnitisuoa anb oisba sbui ooijpsogj BuiBJOuBd [a ua opiBoiqn
X sa^rouasa SBauq sns 'aiuauíBiaui 'jBorpur outs 'afBnua[ [ap Biua[q
•ojd [B ou.101 na aaarssB^ ap ojuaiuiBsuad ^a ajuauíBApsnBqxa jbzi[bub
opipuapad souiaq ou anb jB[Bnas Bjsa sbui aQ 'ouB^ajsBO ^b SBpionp
-vil opis uBq sa^ui ua o UBuia^ ua soixai ap sBpiBaixa sb^io
'^S6T '89^ÍV son9na 'd
ua 'sojdfqo soj ap opuntu ^>p uqioorujsuoo v\ X dfvnSudj /^
'TS61 'O9ÍX?K '^-imjn^) vj ap svpudt^ svj
'IS6T 49ÍX?I\[ 'VDlf9soJíd vt^oiodoujuy
'9^61 4'9UI suoijBaqqn^ jaAOQ 4i/jX^j[ pwo aSvnSuvj
'S6T 4'9UI suoiiBoqqn^
-oq 'X}iaí)vid}j fo Xuodyj^ s(Wdjsu}^[ puv uojjoun^ puv aouvjsqn^
ourug *'pa t,^ 'uoiuuoj udqos^oqtuX^ u^p
ap Bjqo v\ ap sauoiaipa ga^uainSis sb[
ouisiui [ap osario [a ua ubjto as X opBzqnn UBq ag -ofBqBJ[^ ajuasaad
[ap ojrsodoad [a sa 'Biuoipr oaisanu b BpionpBJj opts Bqd
o[os anb 'BJ"a[duioa X bjsba Xnuí Biqo Bun ap orpnjsa [B
•oaisaBui [ap oiuaruiBsuad [a
BiOBq uoiooAap JB[noriJBd uoo ^jaSuB-q "^ autiBsng X u^qjjq *j\[ '/^
iod sopruQ sopBis^ so[ ua BpBnuxiuoo oprs Bq aaaissB^ ap Bjqo Bq
•odiuai^ oj]sanu ap af^nSua[ [ap BTjosoptj B[ ap oa^uap [BjuauíBpunj
oiuaruoui un aXnjxjsuoo 4sa[qTinosrp sojoadsB soiiaro ap JBsad b 'anb
otptnsa un B^JodB aaarssB^ [Bno [B 'afBn^ua[ [ap Biua[qoad [a Boiqn as
botj9so[I[ Bjo[odoj3UB Bjsa ap oajuao [a ug "aaquioq [ap Buoaj 'bioub^
-sur Biuiqn ua 'X Bjn^[no B[ ap Bijoaj oxuoo bijoso[ij b[ ap Borpapa
a^uBisBq uoTodaouoo Bun b 'aiuaui[Butj 'jBSa^ bjb¿ 'oauBJoduiaiuoo
oiuatuiBsuad ap SBiouan^ui SBsaaAip 9[íuitsb jaaissB^ 'oanqjB^\[ ap
BUBtiuB^oau B[anosa B[ ua asaBuuoj ap sandsaQ uajrssB^ ap btjoso[ij b[
ap ea[BiuauiBpunj SBiua^ so[ ap oun sa afBnSua[ [ap Biua[qojd [g
ep GÍDn6u9| ¡ap D]Joso|L|
NI3U S3Q3DU3JXI
�Los títulos de las obras de Cassirer se citan en el curso de este
trabajo de acuerdo con las siguientes abreviaturas:
PSF-Philosophie der Symbolischen Formen.
SF—Substance and Function.
LM-Language and Myth.
AF—Antropología Filosófica.
CC—Las Ciencias de la Cultura.
- 20 -
�- is sv^ ap vtfosojjjj vj ap ouioj xauíiid ja ua 'ojdiuafa jog "Bjqo ns ap
sat^scd sosoxauínu ua bjsia ap o^und ajsa auodxa jajissBg "BinjosqB
p^pijBaj BOijajodiq Bun b o^aadsaj uoa ou Á 'sopBjmsod sóidojd sns
b ojaadsai uoa asjBaiji^jaa apand oj^s Biauaia B[ ap zapijBA Bg
*(90 \IS) ^?mld 9íuíFP Bl
ouioa jbj 'Biauaia bj ap jESjaAiun zapijBA bj 'oiquiBa ua 'aoouoaaj bijos
•ojij B^j '(^iz '^S) Punui 1^P ojnjosqB JB^n[ ja jBUiuua^ap ap uoisuaj
-aad bj b a^uBÍauías ttBaiSoj uoisnji,, Bun 'jajissB^ un^as 'sa Biuajqojd
aisg 'Jbioj Biauauadxa bj ap B^njosqB pBpjaA bj ap Biuajqojd ja asjBaj
-UBjd apand ou bijosojij bj 'ojsa uoa opaanaB aQ "(90g '^S) ^u9í0Bl9J
ap bj ap saABJj b Bsoa ap BiaoSajBa bj b JBajj souiapod ojps aníb ouis
'souisiiu is aod sajua^sixa soajanu ouioa sojuauíaja sosa opuaiqiauoa jas
jap sojuauíaja aajua sauoiaBjaj sbj JB)dBa souiBpod ani) sa ou Bisa ap
op^aijiu^is jg 'pBpiAijBjaj bj ap jsaipBj Á jBjauaS sbui opBaijiuSis ja
sa ^jsg,, ruoiaBnjis bj jod BpBuoiaipuoa zaptjBA ap somuua^ ua
-iubui as pBpiaA BXna 'sauoiaBjaj ap opifaj un 'ojubj jod 'sa
bj anb Á sauoiaBjaj SBsa uos oiuaiiuiaouoa jap ajqísod ojafqo oaiun
ja anb 'oxquiBa ua 'auajjsos ttpBpiAijBjaj,, bj ap BaiSojojuo upiadaa
-uoa Bg '(() 'JS) ttsauoi0Bjai SBsa jod sopBjjnao uaxq sbui ouis 'sop
• BjaAaj xas uaaajBd ou sojafqo soxapBpjaA soj 'Biauarjadxa bj soujbj]
-soui Bpand soaijtjuaia souaiupuaj ap sauoiaBjaj SBjuisna Biiodun o^¿
•ojund a^sa ua sopiun UB^sa ouisiai^siiu ja Á ouisiai^daasa jg,, *sa}uap
-uaasBJi sBiauB^sns sbj ap 'sBsoa SBjapBpjaA sbj ap o^uaiuiiaouoa ja
aaaxnaso Á BZBjdsap sauoiaBjaj sbj ap ojuaiuiiaouoa ajsa anb auaijsos
'jajissBg BAJasqo 'BisijBiauBjsns biSojojuo Bg '(() '^S) u0^0!111^0 ^
BiauauBiujad ap sauoiaBjaj sns jaaajqBjsa souiapod ojps anb : sauoiaBjaj
gBnjnuí sns ua ojos ubj ouis 'sbuisiui is jod uos sbjjo ouioa sbsoo sbj
souiaaouoa Baunu anb a^uapiAa sg,, :Bjqo ns Bpoj ap oSjbj oj b Bjpuai
-ubui jajissBg anb 'pBpjaA bj ap — BjsijBiauBjsnsijuB — ujBuoiaBjaj,,
oijajija un opBajuBjd aaax^dB inb^ b^ •(0T6l) fffjSoqsuofiy[unj pun
zuvjsqn^ jod 'aiuaiujBdiauíjd 'BpBiuasaxdaj pjsa BdBja Bjaiuod Bg
•pvpjaa vj ap
tnouaio v\ ap
#ttB j8o jo d
o ajqiuoq jap Bijoa^ Bun oiuoa BpBjajdjajui BjaaajsdB Bjnjjna bj ap
Biioaj Bjsa 'ouiiijn jod 'X íBjnjjna bj ap Biioaj Bjas oSang 'Biauaia bj
ap Buoai 'aiuaiujBjuauíBpunj 'sa Baijosojij Bjqo ns 'oiuaiuoiu jaiuijd
un ug 'jajissBg ap bijosojij bj ua SBdBja sajj JinSuijsip ajqísod sg
oaox^HiaaviMaiaoHdia - i
�Formas Simbólicas: "Para establecer con seguridad la característica
de una forma espiritual es preciso ante todo que se la mida con su
propia pauta. Los puntos de vista desde los cuales se la juzga y se
aprecian sus resultados no pueden serle impuestos desde afuera, sino
que deben ser extraídos de la legalidad fundamental de esa forma.
Ninguna categoría metafísica estable, ninguna determinación o repar
tición del ser ajena a esa legalidad, por más segura y firmemente
fundada que ella parezca, puede eliminar esa necesidad de un co
mienzo puramente inmanente" (PSF, I, 124). Esta formulación del
objeto y los límites de la filosofía no es más que un rechazo, radical
en apariencia, de todo "misticismo" como instrumento del conocer
filosófico.
Si se admite que todo conocimiento implica postulados que sólo
en la actividad derivada de ellos (en sus consecuencias, diría W. James)
pueden ser validados, la tarea de la filosofía no será imponer desde
afuera otros principios superiores a esos postulados, sino examinar las
condiciones en que toda esa actividad del espíritu (de la que ella es
parte) se desarrolla. Lo que el neokantismo recoge de Kant es este
programa filosófico, pero no forzosamente las definiciones kantianas
acerca de lo a priori, de las formas y categorías del conocimiento, etc.,
pues se admite en general que la crítica de la razón pura debía ser
revisada en sus detalles y ampliada en su perspectiva.
Una de las preocupaciones principales de Cassirer es dejar bien
sentado este punto de partida y destacar su deuda hacia Kant. Su
pensamiento necesita partir siempre de este centro: así, cuando habla
del lenguaje, como del arte o de la cultura en general, vuelve una y
otra vez a su crítica de la teoría mimética que es el fundamento del
"realismo ingenuo", contrapuesto al idealismo crítico desarrollado por
Kant (aunque, según Cassirer, sus antecedentes se remontan hasta el
propio Platón; PSF, I, 4). "La revolución del pensamiento que
realizó Kant en la filosofía teórica descansa sobre el pensamiento
fundamental de que la relación que hasta entonces se admitía gene
ralmente entre el conocimiento y su objeto debía sufrir una inversión
radical. En vez de partir del objeto como lo conocido y dado, había
que comenzar por la ley del conocimiento, como lo único accesible y
lo primariamente seguro; en vez de establecer las características más
generales del ser en el sentido de la metafísica ontológica, había que
revelar, mediante un análisis de la razón, la forma fundamental del
juicio en cuanto condición bajo la cual se da la objetividad y deter
minar las diversas ramificaciones de esa forma fundamental" (PSF,
I, 9). La "metafísica dogmática" divide al ser en un mundo exterior ,
y un mundo interior, un mundo de cosas y un mundo de represen
taciones (PSF, I, 124). Las representaciones no son, según esta con
cepción, sino un reflejo o copia de las cosas. El objeto de esta meta
física clásica es llegar al ser en sí de las cosas, a través y más allá de
las representaciones, en una actitud de contemplación pura. En contra
de este punto de vista, Kant afirmó que todo conocimiento implica
un proceso constructivo del espíritu y que, por tanto, la cosa en sí no
puede ser conocida. La filosofía no tendrá ya por objeto el revelar
- 22 -
�'opunuí jap oiuaiunaouoa ap odij opBuiuuaiap nn anb sbui oSjb jas jod
BpBdnaoaad 'uoisiui bjjb sbui á BiapBpiaA ns b B^uajB bjjosojij BUfl,,
cíopBsuad aisa ap Bjqo b[ 'bioubisui Biuijjn ouioa 'auodoíd anb
njuídsa [ap 44biuoí5b,, Bujaia Bsa 'EarpajBip ajqBSiiBjuí Bsa jBiua^sns
uaaaiBd Bjnqna B[ ua aj B[ 'boijijo upzBJ B[ ap o^iui [a : jBiaua^sixa
uoiaisod ap buioi Bun 'ucuaaaja Bun uaiquiBj 'opuoj [a ua 'Baijduii
ojsa oiad íbdiiijo pnjainbui B[ jod ajduiais isbd BpBuiuiop aoaiBdB
Bo^aBjd uozbj B[ jajissBg ug "Bjajoíd un 'oai^jia un anb zaA B[ b jas
'opoiu ojjaio ua 'aqap ojoscqij jg 'odijiui ojuaiuiBSuad [b aun b[ anb
uoqB[sa [a 'zaA B[ b iÁ boi^ijo bjjoso[ij b[ ap ouBsaoau oiuauia[duioa [a
'ojsa un^as 'a^nj^suoa 'sajo[BA ap uoiobuijijb Bg "oono^ud tiozn^ vj ap
von^'^ B[ ua o^iui [a Á uoiSqaj B[ ap opunuí [a BiDBq pBpqBuotOBJ B[ ap
odiuBO [a apsap oujo^aj [a p^iui iub^j anb JBAjasqo ap sg •sa[BuoiOBJ
sbui 'is osa 'uos ojad 'ojiui [a Á uoi^qaj B[ anb ssjapspjaA sbui uos ou
Biauaia B[ Á bijoso[ij B[ 'ojsa uoo opjanaB a(j "uaSij so[ anb sa[Bjaua^
sbui soidiauíjd so[ Jijqnosap ap Á ajquioq [a bihob anb ua osjnosip
ap sosjaAiun sajuajajip so[ sajqi^qaiui jaa^q ap ajuaiua[duiis bjbji
ag *B^n[osqB p^pjaA Bun b uapuodsajjoa anb so[[anbB '44sojapBpjaA,^
bioubjsui Biuiqn ua so[oquiis so[ Jijqnasap auodojd as ou ojoso[ij
[a 'buisiui is b uatquiB^ asjinpui aqap bijoso[ij b[ [Bna B[ ua '
B[ ua^nií^suoa anb SBaqoqiuis sbuijoj SBSJdAip sb[ jB^ijsaAin [y
'(TI 'I MSd)
44Bjnj[na B[ ap boijjjo Bun ua saauo^ua a)jaiAuoa as upzBJ B[ ap boijijo
Bg,, tsajquioq so[ jod opijjBduioa opunuí un '44souisoo,, un ua '[bio
•os oiuouiiJ^Bd un ua ajjaiAuoo as Á BAijafqo as uoioBjuasaadaj b[ sa[
•Bna sb[ ua sbuijoj sbj 'jajiss^g ap ojuaiuiBajuB[d ajsa uoa opjanas ap
'Bipnjsa 'oiquiBD ua 'bijoso[ij sg -sauoiaBiuasajdaj sbj ap ouisiuBaaui [a
Bipnisa BiSojoaisd Bg *sopBj[nsaj sns ap s^abji b osaaojd asa jBipn^sa
sa SBaqoquiis sbuijoj sbj ap bijoso[ij bj ap oja^qo jg 'ajuapuaosBJi
pBpqBaj bj ap Bidoo Bun ou 'jopBaja osaaojd a^uBsaaui un ap opBqnsaj
ja sa Á Bjnqno bj a^nji^suoD BUBiunq Biauauadxa bj ap pBpqBioi Bisg
•[BnpiAiput aiuaiuBjaij^sa oduiEO jap b[[b sbui uB^aa^ojd as 'oqaaq ap iÁ
pBpqBSjaAiun Bsa jbjoj b 'Biouaia bj ouioa 'uapuaij ojad 'sajqButdo
'sajqpnosip sbui oqanuí uos 'jiaap sa 'Biauaio B[ ap [BSjaAiun zapqBA bj
uauaij o^j *pBpi[Baj bj ap sBAijafqnsjajuí SBjajsa 'oiquiBa ua 'uos a^iB ja
'upiSqaj bj 'ojiui ja 'BiqBj^d Bg #pBpi[Baj bj ap SBAijafqns SBjajsa ouioa
ooijijo sisijbub [B UBjaAaj as ouans ja Á uoiOBuianjB Bg *saiquioq soj
ajjua sajqBiquiBajajui sauoiaBiuasajdaj sbj SBpoj ap 'jiaap sa 'pBpiAij
-afqo bj ap sbuijoj sbj s^poj ap stsijbub un jbioiui ojuaiiuBa^uBjd ajsa
b jajissBg BajB uanuoj ua^¡osijoqtuX uap a^^dosojiy^ ns ug
•vjnjjno vj ap v
(HA JBd[
vj ap vani^'j 'jub^[) 44soiafqo soj jaaouoa ap opoui oj^sanu ap
ouis souisiiu so^aLqo soj ap Bdnao as ou (jBjuapuaosBJj opojaui jg),,
:ajduina as baijiosouoo pBpiAijaB Bpoi sajBna sbj ap oj^uap sauoiaip
-uoa sbj jBipnisa ap BjBdnao as anb ouis 'B^njosqB pBpjaA bj JBasnq o
�por ser, en realidad, la conciencia de la cultura, de la cultura humana,
tenía que tropezar constantemente, a lo largo de su historia, con este
espinoso problema" (CC, 45).
Antropología Filosófica.
Esta filosofía de la cultura será presentada, finalmente, por Cassirer como una teoría de la esencia del hombre. Esta tesis será expuesta
en Essay on Man (1944) ^. La hipótesis correspondiente es la defi
nición del hombre como un "animal simbólico", como un ser que no
habita exclusivamente en una dimensión sensorial, sino también en
una dimensión de sentido, en una dimensión cultural.
Filosofía y ciencias de la cultura.
De acuerdo con lo que antecede, la filosofía será definida por
Cassirer, en varios lugares de su obra, como un síntesis de las ciencias
de la cultura. "La filosofía no se propone, en efecto, limitar ni ahogar
ninguna de las leyes propias de estas ciencias; lo que quiere, por el
contrario, es condensar la totalidad de ellas en una unidad sistemá
tica, conociéndola como tal" (CG, 34).
El método de las ciencias de la cultura, que vienen a integrarse
de este modo en la filosofía, comprende dos aspectos: el histórico y
el estructural. El procedimiento histórico permite estudiar las obras
o actos expresivos particulares, en su sucesión temporal. El análisis
estructural permite descubrir algunas "categorías fundamentales", que
sintetizan la inagotable variedad fenoménica. Estas categorías o con
ceptos culturales "caracterizan ciertamente, pero no determinan: no
puede derivarse de ellas lo particular que encuadran" (CC, 113).
En otras palabras, estas síntesis no permiten prever el acontecer
fenoménico, como ocurre con las leyes naturales. Señala Cassirer, a
modo de ejemplo, que la caracterización del hombre renacentista por
Burckhardt no corresponde a la realidad de Leonardo da Vinci, ni
del Aretino, ni de ningún individuo determinado. Pero tampoco es
una construcción arbitraria o una expresión del deber ser: es un
esquema estructural que permite "clasificar, ordenar y organizar los
hechos históricos" (AF, 107). Lo mismo ocurre con las nociones de
estilos ("clásico", "barroco", etc.), de géneros literarios, de "épocas",
en fin, con todas las categorías aplicadas a la definición del hecho
cultural.
El método histórico y el estructural se condicionan mutuamente,
según Cassirer: "La cuestión acerca de qué sean el lenguaje, el mito
y la religión no puede ser resuelta sin un estudio penetrante de su
desenvolvimiento histórico" (AF, 106). Pero, por otra parte, no es
posible estudiar los hechos históricos sin disponer de ciertas cate-
Trad. esp. Antropología filosófica, México, 1951.
- 24 -
�- 93 ap sa[Biaosuas sojuauíoui so[ ap '[BaauaS O[ Á aB[naijJBd o[ ap 'Biauaia
-uoo b[ ap buhoj B[ Á BijaiBui B[ ap pBpiun B[ anb SBJiuaiui 'ojuaiui
-laouoa [ap sajo^aBj sosaaAip so[ ap Bai29[ upiaBaop^A á upiaBiaaadB B[
ap 'upiaaBJisqB Bun ap opBipisaa [a ouis sa ou — aaaissBq B[Buas —
oiuaiuiBsuad A pEpqBiaosuas aajua upiaisodo eisg,, qBiaosuas upisaadun
B[ on^aadns a[[Bjap un ouioa bijbjj9j^b as sa[Bna sb[ b 'Biauaiaadxa
Bpoi b saaouajuB sBapi uaisixa anb ap upiuido B[ Bp^puní sa oaoduiEj
ojad í ouisqBnsuas [a apuajaad omoa 'sajdiuis sauoiaBsuas sb[ ap aiiJBd
b sboi^9[ sauoiaB[aj sb[ asa^dxa a[qisod sa oj^ \iBaqdxa apand as
ou sisaua^ BÁna oiJButóuo ota[duioa oqaaq un sa upiadaajad B"q '(^9
'iiV) MsauoiDBjn2ijuoa o sBin^d sB^jaia 'sa[BjuauiBpunj sa[Bjn^anj^sa
so;uaiua[a Boqduii a[duiis sbui oAi^daajad osaaojd [a oiupa opBJisoui
Bq • • "^Bisa^) B[ ap Bi2o[ooisd Buaapoui B^^ :sBfa[duioa SBjn)anj]sa
ap upiOBjdBO Bun ap ouis '¡joiaaisod b sa[qBioosB sa[duiis sauoisaaduii
ap 9jjBd as o^ -sauoiaBpj ap ol9[duioa un ouis 'a[duiis [Buosuas upis
• aaduii Bun 'aa^issB^ un2as 'eounu sa ou o^afqo [ap pBpi[Baj ^sg
•a^quiou un uoa o[jBOijijuapi
ap ojob [a ua Biouaiouoa Bua[d buio^ as anb B[ ap 'ouisiui [ap p^p
-i[Baj[ B[ uoa ojuaiiuBjuaajua un ua bzi[B3j as ojafqo [ap upiadaauoa b[
'SBaqB[Bd sbj)o u^ '(i 'MLT) ttiunt^ un B SB[Jianpaj BjsBq 'isb O[itaap
aod 'sB[JB[ijs9p ua 'sBiauauadxa SBjsa ap upioBJ^uaauoa B[ ua ouis 'sau
-niuoo sojnqu^B soun2[B ap u^iaaaps B[ ua Á SBiauaxjadxa ap upiaBJBd
-uioa B[ ua ajsisuoa ou soaiismSuq so^daauoa so[ ap BUBuiiad upiounj
B^,, roAijaiipui osaaojd un ap opB^[nsai ouioa so^daauoa ap upiaBuuoj
B[ aquasap anb [BuoiaipBJj boi29[ b[ botiijo jaaissB^ '{^^^Z 'i '^Sd^)
Bjqo ns ap saÍBSBd soiiba ua jajissc^ auodxa anb upiadaauoa B[ ap
[BJ9U92 Buoa^ B[ ua B.i]uanaua as Bjun2ajd Bjsa b Bisandsaj Bq
•sojddouoo soj ap uopmuuof vj
¿sojdaauoa so[ soujbuhoj b souib3[[
ouipa? oja^ 'uso|daauoa so[ ap BpBai[diuoa Á pins aiuauíBiJBUipaoBajxa
upiaBipaui B[ ap souiB^isaaau,, Bjnjpia B[ ua JBj^auad bjb^ -Bjni[no B[ ap
OJU9UUIDOUO9 [9 ua pBpi[BSjaAiun ap soij91ud jionpojjuí aqap [Bjn^
qna Biauaia B[ 'oaisij opunuí [ap ojuaiuii^ouoa [a ua s9[cuoiob^ sbijo^
•a;Ba aianpojiut aqap [bjiubu Biauaia B[ ouioa opoui ouisiui [ap ij^
•oaistj opunuí [a uB[9Aaa sou anb sauoiadaa^ad soiuauaj o moa isb 'tt[Bjnj
qna soiusoa,, [a 4unj [ap opunuí,, [a ub[3A8j sou anb sauoiadaajad soui
-auajL "(8[X '33) tt^ai29[oaisd u^iaanpur B[ ap bia b[ aod B[auqnasap
oaoduiBj souiapod tu 'opuaipiiu Á opuBsuad 'upiaBAjasqo B[ ap oipaui
aod (BUBuinq BpiA b[ B2ai]dsap as anb ua seuijoj sb[ ap pBpijuapi b[)
pBppuapi Bisa ap Biauaxauoa souiBaqoa ou anb Bjsa oiB[q,, :sBaiuaui
-ouaj saiuBjsuoa sb[ ap upiaanpui a Baiajduia upiasAjasqo B[ ua BSBq
as ou sBjn^anajsa sb[ ap upiaBuiuiaajap B[ 'oisa uoa opaana^ qq
•(¿01 4¿[V) B0TJ91síH ^luaixiiBiaui b[
b aapaaaad aqap Banj[na B[ ap [Banjanajsa upisiA Bq,, : BAijBiuixoadB
Buiaoj ua soqaaq sosa aBaijiSB[a uajiuiaad anb — 'a^a 'so[ijsa 'Bisaod
4afBn2ua[ ap sojd^auoa so[ ouioa — sBAisuaaduioa souaui o sbiu sbijoS
�la experiencia y los momentos puramente ordenadores, constituye
justamente aquel fenómeno originario, cierto y conocido del que debe
partir todo análisis de la conciencia" (PSF, I, 40). El problema del
origen de estas funciones de la conciencia implica una formulación
equivocada: "Al llegar a un punto cualquiera (en una evolución)
habrá que reconocer la existencia de una diferencia genérica, que sea
posible establecer, pero sin que se deje explicar" (CC, 152).
La percepción da lugar a la denominación. Al darle un nombre,
se le atribuye al objeto una sustancia. Incluso, en las concepciones
animistas primitivas, se le atribuye al objeto un "yo" personal, un
alma. La concepción del "tú" precede, según Cassirer, a la concepción
del objeto inanimado. Ahora bien, ya este proceso original implica
la posibilidad de generalización: se concibe el objeto en base a sus
relaciones conocidas con otros objetos ya definidos (es decir, que
nunca se define un objeto solo, sino varios, correlativamente); pero
el concepto así obtenido tiene un valor genérico, puede aplicarse a
muchos objetos análogos al primero. Así, con diferentes criterios, se
van ordenando los individuos en diferentes clases.
Esta breve exposición puede servir para aclarar la pregunta acerca
del origen de los conceptos culturales. El concepto de poesía, por
ejemplo, no surge a través de la lectura de muchos poemas y de la
abstracción de sus elementos comunes, es decir, a través de una
encuesta estadística, pues ¿cómo podríamos identificar las muestras
adecuadas si no tenemos previamente un concepto acerca de lo que
es un poema? De acuerdo con la teoría de la concepción expuesta
por Cassirer, el punto de partida es el descubrimiento de una estruc
tura poética. Podemos imaginarnos que alguien haya leído o escu
chado más de un poema sin reconocer la existencia de la poesía. Pero
una vez descubre en una locución, en un texto, una realidad distinta,
una calidad formal que se distingue de la chachara cotidiana. En ese
momento ha descubierto una esencia que puede llamarse poesía, arte,
canto o como se quiera. Ahora dispone del nombre y del concepto;
nada le costará reconocer analogías en sucesivas experiencias y refe
rirlas a esa categoría revelada en aquella primera comprensión estruc
tural. Así, en sucesivos contactos con la realidad, se van revelando
nuevas estructuras, que la razón ordena y clasifica ulteriormente.
Naturaleza y cultura.
La filosofía es, para Cassirer, según se ha indicado, una síntesis
de ese estudio de las formas simbólicas o estructuras de sentido, que
parte del análisis de las obras humanas y se eleva por sucesivas abs
tracciones hasta una concepción del "vínculo funcional" que permite
definir al hombre. Pero este universo cultural está integrado en un
mundo físico fuera del cual no tiene existencia. El hecho de que toda
forma simbólica tenga una existencia física es una manifestación del
general condicionamiento físico de la existencia humana. No sólo es
posible sino también necesario descubrir las relaciones existentes en- 26 -
�tv
4.6
"IS6I 'o;)íx^I\[ 'vjnjjn^ vj ap SDjauai^ svj 'dsa "p
'8"0^ -<^d '2S61 's^Jiy s0u3na 'dínnUuaq \ap
na soiafqQ soj ap opun^^ \ap uppojujstioj vj A aÍDn^ua^ j^ *dsa
oa^diua [a ua BjsatjiuBiu as anb t4Bai[9quiis Biauaiauoa,, B[ ap
-noad B[ 'ojund ajsa ua 'souiBSijsaAuj,, : oaijstn^uq ojoe [a sa anb oubui
-iad oj^p ^p ojuaiunaqnasap [ap aja^d sisi[eub ajsg 'aÍBn^ua[ [ap Bia
-nasa B[ ap ooiS9[ouauiouaj sisi[bub un ouioa Bui[diasip Bsa ap ojaCqo [a
asjtiuijap Biapod 'vunipi^ v[ ap sniawai^ sü'j ua jaaissB^ aod SBjsandxa
sa[Bjaua^ sauoiaBjapisuoa sb[ afBn^ua[ [ap Bjjosopj B[ b opuBoqdy
'(ua^^udQ sdyoij^ovjds) ttooi^sjnui[ oiuaiuiBSuad,,
ap SBUoSaiBa sb[ ap sisqyuB [a anb [BiauaS sbui ouB[d un ua afBnSua[
[ap Biauasa B[ ap Buiajqojd aisa u^isioajd uoa JB[nuuoj Á ai^nosip ap
p^pisaaau B[ B[Buas as SBjqo SBiuiqn sns ua o[9s oiad 'jaaissB^ aod
Bounu BpBZBqoaa Baas ou upxoiuijap Bjs^ 'pBpTATiafqo B[ ap ojuatuiíaou
-ooaa Á u^iaBl'ij ap ouBSa^ un ouioo 'aiaap sa 'BAiiBiuasaadaa u^iounj ns
aod a(Bnua[ [B ajuauraoiaajuB opiutjap B^qBq aaatssB^) anb ajaatApB as
Baqo Bjsa ap bjsia ap ojund [a apsaQ *e udjfviiDsudssicnjnjjn^j u^p ^íSo^
uri2 ^ upisioaad uoo asaB[nuiaoj b Ba[[ o[^s oaad 'sBpBjta SBaqo sb[
ua opBzoqsa aaaaBdB b^sta ap ojund ajs^ 'BAijBjuasaadaa u^xounj ns ua
ajuauíBAisn^xa bX ou 'suoxsuaiuip sns SBpoj ua a^Bnua[ [ap Biauasa
B[ b aaaijaa as anb [Baaua^ sbui Biua[qoad un opBaqdiui Bjsa ojuaiui
•BajuB[d ajsa ua oaa^ '(z\ 'i '^S^) ^l^^^-ioa ajus[qBq [ap pBpqBjuaiu
B[ ua uBjuasaad as ouioa [bj 'pBpiAijafqo B[ ap SBiaoSajBO sb[ 'afBnSua[
[ap ttaoiaajui Biuaoj,, B[ arzqBUB ap BjBaj as :jp[oquinjj ap aopBnu
-ijuoa un oiuoa inb^ aoaaBdB aaaissB^) #afBnua[ [ap (jaa^nsiwjwwa^a^)
OAijiasou^oo aojBA [a sa afBnua[ [ap bijoso[ij b[ ap ojafqo [a s^aqo sbj
-sa ug 'z (E6l) i^cnspuvjsiiaSa^ uop nvqfny j^p pun aqovudg aiQ ua
(opBaijipoui aja^d ua X) opiuinsaa aaaaBdB X (g6l) ^awio^^ uayas^
-oqu/Xg1 uap a^ydosopyj B[ ap j ouioj [a ua ajuaui[Bdiauiad sajuanaua
as oaauíiad [g uaaissBg ap afBii2ua[ [ap bijoso[ij b[ ua sojuaiuoui sop
^opoj uoa 'ain^uijsip osiaaad sg -BiauBjaoduii BSBasa ou ap X Bpiuijap
uaiq u^iaunj Bun auatj afBn2ua[ [ap bijoso[ij B[ 'sBaqpqiuis SBiuaoj sb[
ap Bijosopj B[ aXnjijsuoa anb [Baaua ojuaiuiBajuB[d [ap oajuaQ
•afvnSudj \ap vifosojif vj
•SBjiaoABj sauois
-aadxa sns ap Bun a^jia BaBd 't4soua o[[B sia sisBqBjaiu,, Bun 'a[qBa
-i[dxam Baijiaadsa Biauaaajip Bun Bjuasaadaa Banj[na B[ b BpiA B[ ap
ojisuiraj [g -autBj^ Bjpuajaad ouioa 'BAijBOi[dxa bia aod [Banjpia ouB[d
[B oaistj ouB[d [ap aBSBd Bounu Bjuajuí ou aaaissBg 'sBnSiquiB o sb^ba
'saaaA SBun^pj 'uBazaaBd sauoiaB[iiuiaoj sns anbuny "(901 \IV) BOía9^
-siq u^iaB^ijsaAUi a Bai9[oiq upiaBAaasqo 'u^iaaadsoajuí ap sopojaui so[
aBzqijn X Baiaiduia Bqanad B[ spoj aBuiuiBxa,, osiaaad sa 'oqa BaBd 'oaag
•aaquioq [ap oayjiaadsa oSBa [a [Bani[na p^piAijaB B[ ua aB[Buas Ba^d 'bu
-Biunq Biauajsixa B[ aaanosu^aj anb so[ ua souB[d sosaaAip so[ a^aapisuoa
aqap 'aaaiss^g unSas 4Bj8o[odoaiuB Bg *Bza[BanjBU B[ X Banj[na b[ aaj
�del lenguaje humano" (CC, 147). De este modo entronca la filosofía
del lenguaje con una filosofía general de las formas simbólicas: el
lenguaje se define en su relación con el concepto general de símbolo y
con las otras formas simbólicas particulares (religión, mito, ciencia,
arte).
Pero, a su vez, la filosofía del lenguaje da pie para estudios más
particularizados: "Una vez que, por medio del análisis de la forma y
con sus recursos, hemos determinado, por ejemplo, la "esencia" del
lenguaje, debemos esforzarnos en indagar, por la vía del conocimiento
causal, por medio de la psicología y la historia del lenguaje, cómo se
desarrolla y se transforma aquella esencia. Nos sumimos, con ello, en
el campo del puro devenir; pero también este devenir permanece
dentro de los marcos de un determinado ser, dentro de la "forma" del
lenguaje en general" (CC, 151). Quiere decir que no se trata, en rigor,
de transformaciones esenciales, sino de variaciones accidentales. Las
"causas" de esas variaciones son, naturalmente, sus condiciones cons
tantes. En este plano la ciencia del lenguaje se apoya en las más varia
das disciplinas, pues todos los fenómenos (psíquicos, biológicos, socia
les) pueden tener alguna relación constante con el fenómeno lingüís
tico. Pero conviene repetir que el problema fenomenológico, el pro
blema formal, es previo y no resulta afectado por estas inducciones
empíricas: "Lo que se nos enseña y lo que, en el fondo, podían ense
ñarnos ya la física, la biología y la psicología, es que no debemos
involucrar el problema estructural con el problema causal" (CC, 151).
La lingüística y la filosofía del lenguaje siguen, según Cassirer,
direcciones opuestas. "El lingüista goza con esta variedad; se sumerge
en el océano del habla humana sin esperanzas de tocar el fondo. En
todas las épocas, la filosofía se ha movido en la dirección opuesta, Leibniz insistía en que, sin una characteristica generalis nunca encon
traríamos una scientia generalis" (AF, 184). Quiere decir esto que
la filosofía debe establecer los rasgos generales del lenguaje, que son
comunes a las diferentes lenguas. Esta formulación hace pensar en la
necesidad de una inducción generalizadora; pero ya se ha visto que
ello implicaría un error lógico, explícitamente rechazado por Cassirer.
En rigor, la filosofía del lenguaje sólo puede ser, dentro del panorama
de la filosofía de las formas simbólicas, un análisis de la esencia del
lenguaje en un plano estrictamente fenomenológico.
- 28 -
�'III \íSd)
dt{OSí¡oquJÁs l^ixsswj aod epeuiuiou^p sa o^oquiis pp Bjjuosajdiuiuo e^sg
^ BI0U9T0UOD B[
ou pno pp Baanj 'ppijijau ouisqoquns un uaXnjijsuoo anb 'sBoipquns
SBU1.IOJ SB[ UO8 ctS9U9álHUT,, SBJSg * (^f 'j 'ggj) M^9J9djOD U^iOBJS^jflUBUI
BUn 9J3tnbpB BI9U9I9J9J B[ 9p BJlld BlUJOJ B^S9 S9[Bn9 SB^ U9 'BI9U9ID
-uod B[ 9p s9U9Íui;uii SBpBUiuiaaiap uoiquiBj aaqBq aqap Á 9p9nd 'sopiu
-9^UOD SOJ)O X SOJJO BIOBq B10U9J9J9J BUn odui9l^ OUISIUI ^B 9U9IJUO9
'UOI9B}U9S9jd Bldojd ns U9 X 9[duiIS .199 nS U9 4OpiU91UO9 989 S9[Bn9
SB[ JOd 'S9UOT9B[9J S9[dlJ]TlUI gp pgj BUI1 U9 BJJU9n9U9 98 BI9U9I9UO9
b^ ap JB[nopjBd opiu9^uo9 opoj ouioo jsy,, rsBoqpquixs sbuijoj o sa^qis
•U9S S9U9J5CUII UOO 9;U9UIBOBS999U UB^n9UIA 9S U9iquiBJ ÍIS 9J^U9 9JU9UI
-BOIUn UBZB^U9 9S OU S9UOTOBJU9S9ad9I SB^ 'OJ09J9 Ug ^^BIOIJi^B,, O 4^BJ
^,, oiusqoquiTS pp oiuouiBpunj p 89 anb 'tt[BjniBU,, ouisipquiis un
un^as 'aXniíjsuoo Biouapuoo v\ ap pjnpnjjsa Xa^ Bjsg
•oiafqo p ua pBpcpno b^ ap X opBdsa p na ojund pp uopBiuas
•aadaa B[ uoo aa^noo ouisiui oq -(gg 'j 'gs^) t4pBpiun Bun ua Biouap
-uoo B[ BJBd isB uapunj as 'osaooad X o^uauíoui 'soquis X pioj osaoojd
pp v\ uoo JB^n^uis O^uauioui^ pp Bapi b^ Buxquioo ajuasaad pp Biouaio
• uoo B[ 'o^duiafa aod 'isy •(• 'j 'gsd) ^uppBipaui ns aod sop^iuasoad
outs 'sopBp ajuauíBiBipouiut ou 'sopiua^uoo soaio b uoiquiBi 'ouistui 18
ap Baanj 'asaxaajaa ap pnjiidB b^ aasod Btouapuoo ap opiuajuoo opoj^
i Baaiuiad Bun ug "Bpuapuoo B[ ap panjonajea aajoyaBO p 'atS
jjvisaf) B[ uoo opaanoB ap 'auaiisos X b^siuoiobtoosb Bj^o[ooisd
B^ ap sopB^njsod so^ BZBqoaa aaaissBg 'BOipquiTS upiounj bj ap uppBi
-S9JIUBUI Baaxuiad Bun ouioo sisqyuB aisa b Biuasaad as upiOB^uasaadaa
Bg 'ooipsoiij sisqyuB p Bjuaa^ua as anb uoo (uduiouvifdjfj) ouBuiiad
ouauípua^ [a ouioo uptoB^uasaadaa b[ ap ouauípuaj p aoaa^dB jnby
"(l^ 'i '.ISd) M^iouaiouoo b^ ap upponaisuoo b^ Ba^d ppuasa oisandns
oujoo 'upxoBiuasaadaa ap oidaouoo pp uppBjuauíBpunj,^ b^ ap aaaissBg
$voijoqwi svwjoj svj ap vijosopj ns b upponpoajuí b^ ug
•pioi/ijao X jvjnjnu owsijoqiui
^ ap oidaouoo pp uppB[nuiaoj b^ aiiaud aqap pno pp 'ouiixpad
oaaua^ [a ouioo 'saouojua 'opB[tnsod aaaa^dB opquiis ap ojdaouoo ^g
•Boijjoadsa pspipaa ns uoo oaquioq p Bjuaajua as sapno sb^ ap saABaj
b X pant^no osaaAiun p uauoduioo anb sBoipquiis sbuuoj saiuaaajip
sb^ ap Bun ouioo aÍBnSua^ p ^uijap aaaiss^g 'sisipuB aauíiad un ug
isa ivnaMao víaoax va - n
�Esta distinción entre símbolos naturales (representaciones) y arti
ficiales (cultura) es bastante discutible. Cabe señalar que en el resto
de su obra Cassirer no retomó esta distinción y reservó el nombre de
"formas simbólicas" para las creaciones culturales (lenguaje, mito, re
ligión, ciencia, etc.). Además, parece evidente que la representación
pura se identifica con la "forma interior" de esas formas simbólicas y
puede definirse, más que como un símbolo — puesto que carece de
existencia física — como una síntesis o esquema de relaciones lógicas.
También es discutible la afirmación de que las formas simbólicas
"culturales", a diferencia de los símbolos "naturales", sean "arbitra
rias" (PSF, I, 41).
Las tres dimensiones del símbolo.
De acuerdo con la formulación más precisa que encontramos en
Las Ciencias de la Cultura, el símbolo se caracteriza por tres dimen
siones esenciales: "la de la existencia física, la del objeto representado
y la de la expresión personal" (CC, 70). La primera constituye la forma
material, el signo que hace posible la percepción de la forma simbó
lica. Las otras dos constituyen el sentido, "que no puede desglosarse
de lo físico, sino que en ello se halla adherido y encarnado".
La discusión en torno al concepto de sentido.
Cassirer sostiene que la definición del sentido implica el reconoci
miento de la conciencia, del pensamiento, como actividad específica
mente humana (AF, 20). Ahora, como es sabido, el conductismo re
chaza esta "hipótesis" de la conciencia y se atiene a la medición de los
reflejos nerviosos como único dato objetivo. El sentido no puede defi
nirse como un contenido de conciencia, según el conductismo, porque
los contenidos de conciencia son datos subjetivos ajenos a la experien
cia científica. Objetivamente, dicen los conductistas, el sentido sólo
existe en las reacciones de los sujetos ante lo signos: por ejemplo, el
sonido de una campana o de una palabra significa "comida", porque
ante este sonido los oyentes actúan como si se les presentara la comida.
Se plantea, pues, un problema de método. ¿Es legítimo, es conve
niente, distinguir entre el mero reflejo condicionado y la conducta
acompañada por un proceso de pensamiento?
Muchas veces las formas simbólicas actúan como signos operado
res, como estímulos condicionados, semejantes a la campana de las
conocidas experiencias de Pavlov. Por ejemplo, ante una palabra de
su amo, el animal adiestrado responde, en situaciones semejantes, siem
pre del mismo modo. También las respuestas de los hablantes obe
decen, en parte, a ciertos hábitos que pueden explicarse como reflejos
condicionados. La coexistencia física de la palabra con el objeto desig
nado suele revelar el significado de la palabra, es decir, provocar el
hábito de reaccionar ante esa palabra del mismo modo que ante el
objeto asociado a ella en repetidas experiencias. Sin duda, hasta aquí
_ 30 -
�- u "^ 'ZS61 'O3ix9j\[ 'pvpijD3}j X atnnSu^q -ds^ 'p^ai '^ji/oaj/ puo aSonSuvq s
ap a[opm B[ ap BaaaoB uaaip sou BpBU (cpnp uis) B[JBUoiaipuoa X
-pquus pBpiAijOB B[ jBueduioaB uapand anb sosoiAjau sofa[jaj sog "oai[
-oquns ouB[d [a ua aaqiuoq [ap [Bjuaui p^piAijaB B[ jiuijap BJBd JiAjas
uapand ou ouisijanpuoa [ap sopojaiu so[ anb 'sand 'ajuapiAa sg
•o[oquns ouioo
BnjaB '[BiauaS o[ jod 'ojad — s UBqjjq -j\[ '^ Baiput o[ un¿as — [bu
•as oiuoa aBnjoB apand BjqB[Bd Bg 'sofa^ai sosa ap oun^uiu ajuauíBij
-Bsaaau aaajBds ou 'oiquiso ua '4.buwb[b9? BjqB[Bd B^ aiuy ^ojaCns [ap
'ajuaiosuooui saaaA b 'BAijB^aadxa b[ uBjouap anb sBÍa[jaj sauoiaa^aj
SBijaro uBiuauniadxa as 'buijb[b ap [Búas Bun aiuy -BAijafqo u^iaBA
-jasqo B[ aod sopBJoqoJJoa uos u^iaaadso^ux B[ ap soiBp so[ anb japuod
-saj apand as oaa^ 'soaijijuaia souuiuaj ua as.iB^ij uapand ou anb soai^
-afqns so^Bp uos 'sauoiaBjuasaadaj o sBapi sns 'ojafns [ap BAt^Biaadxa
B[ anb ouisijonpuoa [a "Bpnp uis 'BiJBiafqo uoioBjuauín^^B Bjsa y
(*ss 95 'gy) JBiuasajdaj b B^iuiq as CBiounuB
ou bX ío[oquiis ua ajjaiAuoa as [Búas B[ 'BunS[B BAijBioadxa uis oidaa
-uoa un o uaSBiui Bun uoa o[JB[nauiA BJBd 'saaoraajuB SBiauaiiadxa sns
ap oiaaauoa ojafqo [a uoo ouíuis [a jB[nouiA ap B^ap ojafns [a opuBn^
•oaisij jaaaBOB un ap (BpBpnBxpp BAijBjoadxa sas anbun^) BAijBjoadxa
aadurais sa ajsa oaad 'opsuoiaipuoo ofa[jaj [a Bpanb '[Bnjiq^q osaans [a
Bjuasajd as ou ig -oSanj [B opB[nauiA aaajBdB ouinq [a ouioo 'B[[a b opB[
-nauiA Bjuasajd as ajuauqBnjiqsq anb 'aaaa^aB un BiaunuB 'eaisij Biauaij
-adxa buii b BpBiaosB yjsa [Búas b[ 'sBiuapy -(^9 'gy) t4ojuaiuiBsuad
o oqaaq ouisiui [a jBsajdxa BiBd so[oquijs soijba JBsn apand anb oj
-uojd Xniu BiapuajdB [buijou ouiu opoj^,, :a[qBUBA ajuauíBpBiuajjxa sa
O[oquiis [a 'oiquiBa ug -opBuoiaipuoa ofa[jaj OAanu un ap uoiaisinbpe
B[ a[qisod B^Bq anb 'ojuaiuiBjjsaipB ap osaaojd OAanu un b ojafns [a
jajauíos osiaaad sa.'B[JBaijipoui bjb^ #Biauaijadxa B[ ap ojafns [a jod
ajuauiBauBjuodsa BpBaijrpoui jas apand ou X ojiq^q [a jod BpBfij sa
uoiaBiaosB Bsa '[Búas B[ ap osbo [a ua 'ojag "apuaiasBjj b[ anb oqaaq
un b BpBiaosB 'sa ojsa 'op^aijiuíois ap BpBjop [Bijosuas ua^Biui Bun
sa ouSis opojL sajopvjado sou^is o sojvy^s sb[ ap 'ojsa unSas 'asjin^uij
-sip uaqap 'so¡oqiuis so[ 'jiaap sa 'ouBiunq osjnasip [ap souSis sog
*(g8 '33) t4ojuaiuiBsuad ap ajq
•uiou [a uoa souiaaouoa anb Bijaua bjjo B[[anbB osjnosip [a Bjjsaniuap
X BjipajaB '[a b ajuajaqui Biájaua Bjsa b sbidbjS '[bj ap uoiaunj ua
o[9s X 'jopBaja 'oAijanpojd ouis 'oatjbjtuii ajuauíBjnd Baunu sa ou 'jaj
-issBg B[Buas 'osjnasip ojapBpjaA [g,, -sopiaouoasap ajuaui[BiajBd souSis
jBjajdjajut BJBd o sou^ís soAanu jsaja BJBd Bas bX 'ojiqBq [ap saaaA
SBqaniu asjBjJBd^ ap zBd^a sa 'oiquiBa ua 'ajuB[qBq ujg -opuinbpB
ojiqBq [a uoa opjanaB ap ajduiais 'sajuBfauías sauoiaipuoa ua 'ouSis [B
Bjapuodsaj opBJjsaipB ojafns [g *oAixa[jaj ojafns un ap B[ X opBJjsaip^
ojafns un ap Bjanpuoa B[ ajjua sa[qBpnpui sBiauajajip uajsixa ojag
•Biauaiauoa ns ua ua^Biui eun uaiquiBj Bas anb Bjjod
-uii oaog 'ojafns [ap Bjanpuoa B[ Buiuuajap anb osoiAjau osaaojd un
sa opjanaaj [g *twBiauaiauoa B[ ap sisajpdiq,, B[ ap asjipuiasajd apand
�esa actividad como tal. El problema de la cultura, en cuanto actividad
mental, nos conduce a un plano de hechos que no pueden definirse
de acuerdo con los principios de las ciencias físico-matemáticas, pero
que se pueden analizar y clasificar con todo rigor lógico.
Es preciso distinguir, según Cassirer, entre la actitud práctica, li
gada a los intereses biológicos inmediatos, y la actitud simbólica. El
hablante tiende a designar toda clase de objetos, a expresar toda clase
de pensamientos y sentimientos, aun cuando esa actividad no responda
a ninguna necesidad biológica inmediata. Una conversación, un con
cierto, la resolución de un problema matemático constituyen, en mu
chos casos, una actividad inoperante — un juego, desde el punto de
vista biológico. Pero^esa actividad constituye el rasgo distintivo esen
cial, según Cassirer, de la especie humana. El análisis de esa actividad
viene a ser un auto-análisis del hombre, (pie, desde los tiempos de
Sócrates, se ha postulado tan legítimo como la investigación de la
naturaleza física (AF, 20 ss.).
Funciones del símbolo.
Cassirer señala, en el pasajes transcripto, dos funciones del sím
bolo: la expresión y la representación. La función expresiva implica
la posibilidad de comunicación. La percepción de expresiones revela
al hombre un mundo de personas, que se distingue del mundo de las
cosas. A través de las formas simbólicas y, por tanto, en el medio cul
tural, se nos revela la existencia de lo "psíquico extraño", que es un
dato tan "patente", según Cassirer, como los datos sensibles. Las consi
deraciones del capítulo segundo de Las Ciencias de la Cultura ("Per
cepción de cosas y percepción de expresiones") muestran que toda la
cultura se funda en esa posibilidad de comunicación: "La misión más
alta, y hasta la única misión de todas las formas simbólicas, radica en
unir a los hombres" (AF, 185). La cultura es una forma social, pero
no sólo de una sociedad de acción, sino también y esencialmente, de
"una sociedad de pensamiento y sentimiento" (AF, 306). Esta unión
espiritual de los hombres se efectúa en el acto de la comunicación.
En consecuencia, la expresión simbólica no es nunca mera exclama
ción o exteriorización de emociones, sino expresión dirigida a un inter
locutor real o posible.
Pero toda forma simbólica es también, por esencia, representa
tiva : "El primer problema que se nos presenta en el análisis del len
guaje, del arte, del mito, consiste en preguntarse cómo un determinado
contenido particular puede convertirse en portador de una significa
ción espiritual" (PSF, I, 27). Todo símbolo es, por tanto, una síntesis.
Aun las formas simbólicas más irracionales implican una función ló
gica bastante desarrollada: "En el campo legítimo del mito y de la
religión, la concepción de la naturaleza y de la vida humana en modo
alguno se halla desprovista de sentido racional" (AF, 121).
_ 32 _
�-
8 -
•nsui a BpBunxoide BjauBiu ap anbuny qBuosuas buijoj bj japuaasBJj
aaajBd oduiaij ouisiui jb 'ajjB ap Bjqo B[ b ajuauBuiui sa uoisia Bjsa
uaiq ig '(¿O^ \IV) ti0383^0-1^ ap auai^ anb oj X pBpiuujqns ns 'BzanbBjj
ns X BzapuBi^ ns 'ojunfuoa ua BUBiunq BpiA bj ap ucusia ns UBjaAaj
sou ooiSbjj ^a X oaiuioa Ejaod ja?, anb '4cbjjb sbui bj B}SBq BÍBq sbui
bjou bj apsap SBUBiunq sauoiaouia sbj ap BjBasa bj,, BjaAaj sou BOisnuí bj
anb 'ojduiafa jod ^auaijsos 'saÍBSBd sojio ua 'anb jBAaasqo ap sg
•soquiB aaiua upiaBoiji^uapi bj b BSajj ou
anb o jad 'opijuas X buwoj ap ucusnj Bun jBoijduii aaaj^d anb 'ttajuau
-biuui ouisijoquiis^, ap ojdaauoo un auodojd aaaissB^ 'oiduosuBJi aÍBSBd
ja ug ¿opBjuasajdaj oiafqo X u^Sbuii ajjua pspijBnp bj aaajBdBsap
opuBna ojoquiis ap jBjq^q aqBO? oíag -a^uajEd souaui sa opi^uas jap
upiaoBJ^sqB bj SBOTjoqiuis sbuijoj sbj^o uo 'jBuoTOuaAuoa sa buijoj bj
'ojubj jod 'X ojaBJjsqB ajuauíjBjoj sa opijuas ja Biauata bj ua uaxq is
'ojaaja ug "(*pjqi) ttojjojjBsap un ap jbuij ja ouis 'ozuaiuioa ja BjBuas
ou^, pBpiJBjod Bisa 'jaiissE^ unSas 'ojag 'opijuas jap BiouapuaosBJi
bj 'jioap sa 'jBijosuas ua^tuii bj X opi^uas jap pspiJBjod bj BDijduii
uoiaiuijap B^sg '(60T 'III '^Sd) ^uosuas buijoj Bun ua uopijuas un ap
uoiOBUjBaua X upiOB^sajiuBui,, oiuoa opiuijap opts Bq ojoquiis jg
•SBjjaq sbuíjoj sbj ap BJopBjaAaj o Boxiajsa
uorounj Bjsa 'opoui oiusiui jap 'bjb23jSb as ojoquiis jap BAjiBjuasajdaj
X BAtsajdxa sauoiaunj sbj y *SBjjaq sbuijoj ap uoiadaajad bj 'saouoiua
'jB^ajSB anb BjjqBq sauoisajdxa ap uoiadaajad X sbsoo ap uoiodao
-jad ajjua uoiouijsip bj y 'Bzajjaq bj :ojoquijs jap uoisuauíip B^JBna
Bun JijiuipB ^nb souiajpuaj 'ajjB jap oaijpquiis ja^aBjBO ja souiijiuipB ig
•Bjjaq buijoj Bun ap uoioinjuí o upioaruisuoa 'aiuauíjBiauasa 'sa ajjB jg
•SBapi JBjuasaadaj o sauoiaouia JBsajdxa b bjiuiij as ou ^jjb ja 'ojoaja
ug *ojoquiis ap oidaauoa jap uoiDBijduiB Bun Baijduii BOijoquiis buijoj
ouioa ajjB jap uoiaiuijap bj anb inbB jaaouoaaj aoajBd jajissB^
'(\ZZ '^V) 443l^3puaasBjj ou X a^uauBuiui opijuas un ua opip
•uajua jas anb auaij aiJB jap ouisijoquiís ja 'ouisijoquiis sa a^JB ja is^
'Biauanoasuoa ug #(X^^ '^V) ttsajBDisnui X SBOiupiaaiinbjB sbuijoj sbj
ua 'sBjnSij sbj ua 'sBauíj sbj ua 'ajqisuas Biauauadxa BJjsanu ap sajBjni
-atuisa sojuauíaja so^jaia ua ojJBasnq anb Xbjj^, : buijoj bj sa opijuas ja
'ajjB ja ug 'ajjuaiosBjj bj anb Bapi Bun sa ou aiJB ap Bjqo bj ap opijuas
jg '^sajqisuas sbuijoj sbj ap ouis 'ojuaiuiBsuad jap oipaui jap s^abjj b
ou í sauoioinjui ap ouis 'soidaouoa ap saABjj b ou ojad 'pBpijBaj bj ap
uoiaBjajdja^uí Bun ouis 'sosojapod sojuaiuiijuas ap JBiunzaj un oaod
•uiBi X sboisij sbsoo ap uoiobiiuii Biin sa ou souauípuaj soj ap soijb sbui
soiuauíoui soj ap upia^fij Bjsg,, r^upiain^uí,, ouiuua^ ja Bziji^n jajissB^
'aiJB ap Bjqo Bun ap opijuas jap JBijnaad ajopuj bj Jiuijap bjb^ *(90S
'gy) ttjBSjaAiun pBpijiqBOiunuioo Buaasod ou 'bjsiijb un ap Bjnooj bj X
oqoíjdBa ja anb sbui Bjanj ou ajjB ap Bjqo bj ig,, '(^jg 4gy) jBSjaAiun
oj X jBnpiAipiu oj ajjua upioBjaj buu 'opo^ uoa 'Baijduii ojad ísajsnj
•daauoa souiuijaj ua a^uauíBtiajd asjionpBJj apand ou opijuas ng "(gOS
'gy) ttuoiaajauoa,, ouis ttuoiaDBJisqB,, sa ou ojjb ja 'Biauaia bj ap X
afuniJuaj jap Biouajajip b 'ojag 'uoisajdxa Bjnd sa ajjB ja
'votjoquits muuof ouloo djuv
�ficiente, parece posible abstraer algo del sentido de la obra de arte en
términos conceptuales. En este sentido, el arte no es sólo captación de
la belleza, sino también interpretación de la vida bajo una luz que es
"algo más que un vislumbre momentáneo". El artista propone una
visión del mundo que "por virtud de la obra de arte, se ha conver
tido en duradera y permanente" (AF, 206).
- 34 -
�- 98
~
• sip 9isg,, :Bja.iouoo pBpipaj uun sa saiuBppq so[ aajua uoioBOiunuioo
B[ ap ojob p 'ooiismíáuq ojob [a ops anb BpAaj sisi[bub aisg -opijuas
ap SBAijoadsjad SBAanu Bajo 'u9101pB.11 B[ b o[b B^ajB aiusppq p
q oiob BpBO ua ípBpiunuioo B[ ap ooiismSuq oaj^ob p upioip
B[ jod sopBJodJoaui soidaouoo X SB[3aj sb[ Jionpojdaj b UBiiuiq as
ou saiUB[qBq sog -sapnpiAipui SBApoadsjad ap pnituijm B[ ua asjBznu
-auisap b apuaii anb upiooBaisqB Bun sa BnSua^ Bp^o ap opiiuas ap osjaA
-xun [a 'zaA ns y #SB^a uoa aiuauqBioi Bounu apunjuoo as ou anb ojad
'sBnSua^ sbjio ap sanbojua so^ b 'opBj aouaui o jo^bui ua 'BuixxojdB
as anb 'opunuí pp upioiuijap Á upiaBuapjo Bun 'p^pipaj b^ ap uoista
Bun sa BnSua^ Bps^) 'SBnj^ua^ sb[ ap pBpauBA B^ uoo JBzadoJi b 'aiuauíai
-uaaBdB 'BpBupsap Bisa afBn^ua^ pp Bijosopj B[ ap uopBJídsB Bisg
•BUBUinq B[qBq p ua 'sBnSua^
sb[ ua Bp as anb sauoiOBjuasaidaj ap Buiaisis asa JBzipus 'jaaissB^)
un^as 'Bjaqap af^nSua^ pp Bijosopj B^ 'ttunuioo opiiuas pp osaaAiun,,
ouioo JBU^isap aqBO anb 'sBAiiaLqnsaaiur sauoioBiuasajdaJ ap Biuaisis
un ouioo 'sa oisa '-oía 'Biouap b^ ap 'aiJB pp 'oiiiu pp aiuaaajip opiiuas
ap osaaAiun un oxuoo opBjapisuoa 'af^nSua^ pp apuqsap p Biuaiui jaj
-tssb^ 'uduuoj ^iayosijoqtuÁ^ dop aii/c/oso^ít/^/ ns ap j ouioi p ug
'Biouapuadapiaiui BiJBsaaau ns anSaiu
as ou opu^no une 'Bjnqno ^\ ap sBiajsa sbjio sb^ á Boiisjn^uq pBpiAiioB
b^ aaiua joijaqn uoiosuiuiijosip Bun aqBO oja^ 'opquiís pp pjauaS
Biaoai Bun ua biob as aÍBnua[ pp bijosojij B^ á. aÍBnJ^uaj un sa sopq
-uiis ap Buiaisis jambpno 'opoui aisa aQ *oia 't4Biouap b^ ap aÍBnSua[,,
pp 'tísajo]^ SB[ ap afBn^uaj,, pp 'ctBaTsnui B[ ap afBnua[,? pp asjB[qBq
apns opiiuas aisa ug •ttBoqoqmis buijoj^ ap ouiiupuis ouioo 'oqduiB
opiiuas un ua 'asiBzqiin apand ttafBnSua[^ Bjq^pd B[ 'Bpnp uig
"(l9 \IV) 9NíSU9S XBuaiBui aainbpno uoo Bp^sajdxa jas apand
biujoj Bisg -BOiuoioaiinbjB Bjnionjisa ns ap 'buijo^ ns ap ouis 'auod
-uioo b^ anb pijaiBui pp ou 'pjoui X pmoapim jo[ba ns X ooijioadsa
jaioBjBO ns BAijap Bjnqno Eg,, :oiobi pp 'sosbo sounSp ua 'o bisia b^ ap
'opio [ap saABJi b asjBOiunuioo BJBd oorsij oipaui jamb[Bno ap asjiA
•jas uapand SBoqoqiuis sbuijoj SBg *afBnSua[ [ap botsij BiouaiJBdB o
joijaixa biujoj B[ ap ouB[d p ua BjBJiuooua as ou Biouajajip Bsg
•SBOipquiis sbuijoj
sBiuap sb[ X afBnua[ [a ajiua apmpap p jBzqBaj 'Jioap sa 'BOijioadsa
Biouajajip ns JBpuas osioajd sa 'bioubisui Bpun^as Bun ug #o[oquijs pp
[Bjaua^ Bijoai B[ ua uauodxa as sBotisjjaioBJBO SBXno Boi[oquiis buijoj
Bun ouioo opiurpp opis bi[ aÍBnSua[ p 'bioubisui Bjauíijd Bun ug
0QIXM3S 3Q 0SH3AI^Ü OMIO3 3fVaOM33 33 - III
�curso sólo cobra ser al transmitirse de un sujeto a otro, entrelazados
ambos en un coloquio" (CC, 25). El concepto de "lengua" constituye
una abstracción, que introduce orden y síntesis en la aparente variedad
del habla. Finalmente, el concepto de "lenguaje", tal como lo formula
la filosofía, es una síntesis aun mayor, que pretende revelar la "carac
terística general" común a todas las lenguas, a toda la actividad lin
güística humana (AF, 184).
En el tomo I de la Philosophie der Symbolischen Formen, se in
tenta, precisamente, una síntesis de las formas de pensamiento inhe
rentes a todo lenguaje humano. Cassirer estudia, en esta obra, las dife
rencias y semejanzas en la expresión de las relaciones de espacio, de
tiempo y cantidad, de la intuición del yo y del tú, de los procesos
clasificadores de la realidad, de las relaciones lógicas, a través de nume
rosos ejemplos tomados de las lenguas evolucionadas y primitivas, del
lenguaje infantil y de la patología del lenguaje.
Este estudio de la "forma interior" del lenguaje parte del análisis
de una lengua europea moderna, análisis que pone de manifiesto las
categorías esenciales del "sentido común" actual. Cassirer soslaya, por
los motivos ya indicados, la pregunta acerca de la verdad absoluta,
acerca de la realidad trascendente de este universo del sentido común.
La misión de la filosofía del lenguaje es, de acuerdo con el método
trascendental kantiano, describir las formas a través de las cuales la
realidad se presenta al hombre, en su vida de relación normal. Sin
duda, según las épocas, según las culturas, esas formas varían, como
varían las lenguas de los pueblos; por eso, el filósofo no puede limi
tarse al análisis de su lengua materna, al análisis del universo de
sentido encarnado en ella. Ampliando su perspectiva, debe observar
cómo varían las formas generales de sentido en los distintos grupos
lingüísticos. Pero, a su vez, esa investigación tiende a confirmar la
existencia de ciertas categorías universales.
Es de observar que, si no existieran esos puntos de contacto entre
las lenguas, sería imposible el entendimiento entre los diversos grupos
lingüísticos y, en la imposibilidad de interpretar el sentido de otras
lenguas, sería, incluso, imposible definirlas como tales, describirlas
como sistemas de símbolos, puesto que la esencia del símbolo se da
en el sentido y el sentido se revela en la comunicación. El que per
manece al margen de la comunicación no puede reconocer la exis
tencia del sentido.
Esta descripción del universo de sentido lingüístico que intenta
la filosofía del lenguaje responde a las características del concepto
cultural analizadas por Cassirer en el capítulo III de Las Ciencias
de la Cultura. La síntesis de los rasgos universales del sentido lingüís
tico no es el resultado de una inducción científica que permita, como
en las ciencias naturales, prever el curso de los fenómenos particu
lares. Esa síntesis "se diferencia sustancialmente de la síntesis obte
nida mediante los conceptos empíricos de la ciencia natural. Pode
mos, si queremos, llamar a esto abstracción, pero sin perder de vista
que se trata de aquel proceso al que Husserl daba el nombre de
- 36 -
�- ¿8 -ans 'jajiss^g BjBuas 'sBjnaj^JBd SB^sg ^ouBfaj oj X ounxpjd oj 'ijjb ja X
jnbB ja JBu^isap BJBd uaAJis anb sBarpiap SBjnapj^d sb[ ua Bp as sajBia
•Bdsa sauotasjaj sbj ap — Biajauoa sbui bj — BiiBuitad xioisaadxa Bg
•sajopvdsa sauopvpj sr>i ap X opvdsa \ap umsaadx^^ (\
•oaijsin^mj opi^uas ap osxaAiun ja
ua uoiamjut bj ap sajBiuauíBpunj sbuijoj oj}Ena BjBuas jajissB^
"(Zt'^ 'I '^S^ 'opluiafa jod 'aaA) aajtssB^ aqiauoa bj
ouioa pj 'afBnSua^ pp Bi^opuauiouaj B[ b uopBjuaxjo ap aiAias aaaj^d
SBaiSppaisd Á 8Baii^9[ SBjnjaruisa ap upiOBJoqBp B[ 'zaA ns b ísbot9[
-oaisd Á 8BDi¡39[ SBuo^ajBO sBjjaia jmSui^sip aiiuuad sBOiism^uq sbuijoj
sbj ap sisijbub ^^ 'aiuauíBOOjdiaaj asjBjuauíajduioa b uapuaij sauoiOBA
-aasqo sns ojad 'sajuaaajip uos bista ap sojund sns ísBuqdiasip sbjjo
SBsa uoa Bpunjuoa as alBnSuaj pp Bijosopj bj anb o^sa aiaap ajainb
o^[ #afBnSua^ pp sisijbub p ua 'ajuauíjBtojBd 'uBpunj as BiSopaisd
bj ouioa boi¿9j bj o^ubj 'oaijoui ajsa jo^ 'Biauajsisaad jiJinbpB BJBd
'jajissB^ un^as 'Bjja ap B^isaaau ojad 'upisajdxa ns uoa Batjiiuapi
as ou opijuas j^ *pBpiun sun ouioa ubuijoj as afBnSuaj Á ojuaiui
-Bsuad anb ouis 'upiaaBjjsqB ap sopBj sojuijsip sns ua opBiuaoj b^
oiuaiuiBsuad jb b3jb as ou a^BnSuaj ja 'opBoipui Bq as 0U103
'(601 'III \iSd ^íquiBi jaA í^sx '1 '^sd) ttsajBuoi0Bjaj aiuauísjnd
sauoisaadxa sbj uBJBjjoJJBsap as jBno jap uauua^ aauíijd ja 'opBj ojio
jod 'uauaiiuoa SBjja ojad íBiBipauíui jBiJosuas upisajduii bj ap Bjajsa
bj ua saoiBj uaua^^ SBiJBiuijd sauoiainiui SBsg -oaiisin^uij uopijuas ap
osjaAiun^, jap sisijbub ja ua jBupajajuí oj Á jsijosuas oj ajiua ajiuiij un
jBjBuas ajqísod sa ou anb 'Baqpquiis Biouaiouoa bj ap sajBupajajuí a
sajBiJosuas sauoiaunj sbj sajuaipuadapja^ui uos opoui jbi a(j "biobj^
-sqB Buuoj Bun ajainbpB jBuosuas upisajduii bj 'sojoquiis ap Biuajsis
un ua Bj^ajuí as Biauaiauoa bj anb ua o^uauíoui ja apsap 'oja¿j
•onpiAiput jap sBjBipauíui
sboisij sapBpisaaau sbj b BpBSij BJjuanaua as Bjanpuoa bj íjouajxa
opunuí ja X odjana ja aj^ua SBiJBiuijd sboisjj sauoioBjaj sbj JinSuijstp
b bjiuiij as oiuaiuiBsuad jg upiaaBJisqB ap sajBjuauíaja sosaaojd eou
•njB souiBJjuooua sBuads 'jaAiu ajsa y 'sajBiJosuas sauoisajduii sbj ap
opunuí je BiABpoj sBpnSij Xniu 'sajBjuauíBpunj sauoiainjuí ap aijas
Bun jod opBiuasajdaj Bjsa Biauaiauoa bj ap ttJoijajui^ oiBjjsa jg
sviHo^axvg svg (y
X upiodao
-uoa 'upiainjui :oaijsin^uij opijuas ap osjaAiun ja ua t4sojBj}sa^9
'8Bijo8ajBO ap sodij sajj inbB an^ui^sip jajissBg 'uaiuuoj
uap ajudosoji^j bj ua opiuaiuoa afenSuaj jap jouajuí buijoj bj ap
sistjBUB ja JBpjoqB souiapod BAjasaj B^sa uog '(XJX
osbd un uoa aiuauíB^aBxa Baunu u^piamoa upiaaBj^sqB Bsa ap
•jnsaj soj anb JiSixa iu jBjadsa apand aip^^^ '^BjopBapt
�len ser "metáforas sonoras".^Lautmetaphern), que, mediante deter
minados sonidos, como m y n, designan un movimiento centrípeto
(aquí, cerca) y, mediante sonidos explosivos, como p y b, t y d, señalan
un movimiento centrífugo (allá, lejos). El punto de referencia es el
cuerpo del hablante.
Señala Cassirer también la relación existente entre la expresión
de relaciones espaciales y los nombres de los diferentes puntos del
cuerpo. Así, por ejemplo, algunos pueblos primitivos usan las mismas
expresiones para decir "atrás" y "espalda", "adelante" y "ojo", "aden
tro" y "vientre", etc. Cabe observar que estas metáforas son rever
sibles y no puede decirse que la relación espacial preceda al análisis
del cuerpo, pues son, sin duda, procesos simultáneos.
Las relaciones espaciales, que algunas lenguas expresan mediante
preposiciones, suelen darse a través de sustantivos, que expresan el
estar, el permanecer en un lugar, o de verbos, que expresan el movi
miento en determinada dirección: "También en el indoeuropeo las
preposiciones debieron ser originariamente palabras independientes"
(PSF, I, 161).
Los pronombres demostrativos se revelan a este análisis como
"punto de partida para la designación de las personas gramaticales"
(PSF, I, 167). La expresión "punto de partida" parece estar usada
aquí en un sentido puramente estructural: en el sentido de que la
distinción entre el yo y el mundo y la clasificación de los objetos y
las personas con relación al yo, parecen implicar, en todas las lenguas,
una referencia espacial, Pero esta idea se confirma en la historia del
lenguaje y, entonces, la expresión "punto de partida" debe interpre
tarse como "origen histórico". En efecto, Cassirer señala, por ejemplo,
que el pronombre personal francés il (como el español él) procede del
pronombre demostrativo latino Ule.
2)
La representación del tiempo.
Cassirer señala tres etapas en el proceso que conduce del senti
miento del devenir al concepto de tiempo: "En la primera, está la
conciencia dominada exclusivamente por la oposición entre el "ahora"
y el "ahora-no", en el que no se han introducido otras diferencia
ciones. En la segunda, comienzan a destacarse ciertas formas tempo
rales, comienza a distinguirse la acción completa de la acción incom
pleta, la duradera de la pasajera, de modo que se elabora una deter
minada diferenciación de los modos verbales. Y, por último, el con
cepto puramente relacional del tiempo aparece como concepto de
ordenación abstracta y los distintos grados temporales se destacan en
su oposición y en su condicionamiento recíproco" (PSF, I, 174). ;
El análisis de las formas verbales, adverbiales, nominales, en las
lenguas de diferentes pueblos, permite ubicarlas, aproximadamente, en
alguna de estas tres etapas, aun cuando en los hechos suelen mezclarse
las estructuras, que el análisis abstrae artificialmente.
- 38 -
�- 68 •ajuBjqsq [a Bu^isapojnB as
anb b[ uoo '[Buiuiouoid buijoj Bun na ojiajjdxa JBjsa ap sajuB sapjq
-I3A sbuuoj SBqanuí na ojiajjdun Bjsa oA [ap ojdaauoa [g 'uoiamjui
Bsa ap uotsajdxa B[ ua sas^j SBjmjsip jnb^ jB[Buas apand Baijpjsiq
a BpBJBduioo BDTjsin8uq Bg "(65^ 'i \dScí) PBPíun ns 9P ^ [Bjuap
-uaassjj 'ojnd oA [ap uoiainjuí Bjsa b ajuauíBjBipauíui jBa[[ apand ou
afBnua[ [a ojag *opoj [ap opBsuad jas apand ou o Bjnd pBpijuapi b[ ap
(luuofufi) btjbuiStjo buijoj Bun ouiod opBsuad jas apand o A [a,, 'jajissBg
inbs uaiquiBj bjb[ob 4Bpnp uig #odjano oidojd [ap upxoiniui B[ uoa
oÁ [ap ojuaiiuijuas [a aiuauíBiuijut Anuí JB[nauiA b 'ojajauoa o[ BioBq
Biouapuaj B[ 'sbui zaA Bun 'B[aAaj as SBAiiiuiijd sBn8ua[ sb[ ug
'(^T^ 'I '^Sd) OÍF9A ^ ^ ajquiou [a 'o[diuafa jod
'uos oiuoo 'sa[BqjaA soipaui soj^o ap s^abji b uaiquiBi Bn^oaja as anb
ouxs '[Buosjad ajquiouojd [B a}uauiB[os B[nauiA as ou oA [ap ojdaouoo
[ap uotobuijoj Bg #B[[a b aiuauíajuBjsuoa ajaijaj as A BAijafqns Bjajsa
Bun ap Bioua^sixa B[ Boqduu ojuaiuiBsuad [ap BAiiafqo Bjajsa Bg
•oA j^p ojddouo^
jap sasvf svj '((uoiua)ui uopmjuj^, vj ap umSau vj Á aívnSuaj j^ (f
•Biauaiouoa B[ ap [Biauasa uoioipuoa ouioa
pBpiiuBa ap Buo8ajBD B[ 'oqoíp o[ uoa opjana^ ap 'auaxjuBui as '[bs
•jaAtun ooiisin^uq BuiBJOUBd [a aoajjo anb sbiujoj ap pBpaiJBA Bsa ap
saABjj b 'o^JBquia uig #SBpBuoion[OAa SBnSua[ sb[ ap [a A SBn^ua[ SBsa
ap opi)uas ap osjaAiun [a aajua sapuBjS Anuí SBiauajajtp 'ojubj jod
'B[8Aaj SBAijiuiijd SBn2u3[ sb[ ua SBaiJauínu sbuijoj sb[ ap sisi[Bub [g
•pBpi[Bjn[d B[ A pBpiun b[ ajjua uoiauíjsip BJB[a Bun b^[bj anb ouis
'sBDuauínu sauoisaj^ojd sb[ ap^aÁa\ sb[ uaaouoasap as o[ps ou 'sBnSua[
sBtm[B ua 4osn[auj '(soiafqo ap asB[a bj^o jb^uoo BJBd sajuajajip sojio
A soiafqo ap asBp Bun jbjuoo BJBd souSis soijaia UBzi[iin as anb Jia
•ap sa) sojafqo so[ uoa opjanaB ap 'saauojua 'btjba oaijauínu ou8is [a
A pBpi[Bna B[ uoa asjipunjuoa b apuatj pspiiuBa Bg 'sopBjiuiq Anuí
sou^is ap SBiuajsis aasod 'sBpiSuijjsaj Anuí sauotaipuoa ua oidaauoa
asa Bai[dB BAijiuiijd a^uaui Bg •oupB[nBd osaaojd un ua opuBJoqBp
uba as oAisaj^ojd uapjo asa b a^uaipuodsajjoa souis ap Biuajsis [a
A (sojafqo so[ ajjua SBAijBjijuBna sauoiaBpj ap asB[a Bpoj jaaa[qBjsa
aiiiujad anb) OAisaiojd uapjo ap ojdaauoa [a ojag -otaBdsa A odiuaij
ap sojdaauoa so[ ap uptaBJoqBp B[ Buoxaipuoa anb '(puigapag) ttojnd
ojuaiuiBSuad [ap saAa[ sb[ ap ojBtpauíui ajojq un,, ouioa 'Biauatauoa
B[ ap oijbuiSijo oqaaq un ouioa Bjuasajd as SBAijBjijuBna sauoiaB[aj
ap uoiainjuí Bg 'osoxaiA o[najja un aAnjtjsuoa 44sjnujamS puB sa[qqad
jo atjauíqjiJB,, BAno '[[i[\[ jJBnjg Biuodns ouioa 'sajBiJosuas sauoiainjui
ua aui^uo as ojauínu ap ojdaauoa [a anb ojsa BaijiuSis o^_ 'sbatjbj
-tjuBna sauoxaBjaj sbj ap [bjoj uoiaaBJjsqB bj Bjs^q (ojduiafa jod 'oubui
buii ap sopap soj) sajqisuas sauaS^iui sBjjaxa uoa pBpijuBa B[ ap uoia^a
-xjijuapr B[ ap ba anb osaaojd un jajissBg BAJasqo inbB
'ouaiunu ap ojdaauoa \ap vaijstv^m^ uoian^oaa wj
(g
�B) Las Categorías Conceptuales.
Las categorías intuitivas que describe el análisis precedente no se
dan nunca independientemente de las formas conceptuales Ya se ha
indicado que la formulación explícita de esas categorías implica la
adquisición de los conceptos de espacio, tiempo, etc. Aun en las len
guas más primitivas, se encuentra el germen de estos conceptos, aunque
muy imperfectamente formulado. La distinción entre intuiciones y
conceptos constituye, por tanto, una "abstracción ideadora", en el sen
tido ya indicado. Cabe citar aquí una observación referida en general
a la distinción entre formas "primitivas" y formas "evolucionadas" del
lenguaje: "Es preciso tener presente que se trata, no de una discrimi
nación temporal, sino metódica y que, por tanto, en una forma histó
rica dada del lenguaje, los estratos, que aquí intentamos ordenar men
talmente, coexistirán juntos o mezclados de las más diversas maneras"
(PSF, I, 270).
Con este criterio distingue Cassirer dos etapas en la formación
de conceptos: la designación de cualidades y la designación de clases.
1)
Conceptos calificadores.
Ya se ha indicado que la formación de conceptos generales debe
estar precedida, según Cassirer, por la discriminación de cualidades
o aspectos de la realidad concreta: "Antes de que el lenguaje se eleve
a la forma generalizadora y subsumidora del concepto, necesita de
otro modo de formación conceptual, puramente calificadora" (PSF,
I, 255). Es preciso que la atención seleccione un aspecto de la realidad
y, al darle un nombre, le confiera estabilidad, esto es, un ser propio,
una sustancia reconocible a posar del cambio. El nombre parece refe
rirse, en esta etapa, a un individuo, a una persona. Antes de estar
constituido por objetos inanimados, el mundo está poblado de dioses,
de espíritus, cuya sustancia apenas trasciende la experiencia concreta.
Son los "dioses especiales" (Sondergótter) a los que alude Usener,
como apariciones fugaces vinculadas a los hechos más destacados de
la vida cotidiana. Cuando se le designa con un nombre, el dios adquie
re, aunque muy rudimentariamente, una sustancia.
Pero este proceso analítico tendiente a destacar elementos singu
lares en la realidad se complementa con el procesa sintético tendiente
a ordenar esos elementos en clases y géneros abstractos.
Un grado mayor de abstracción parece corresponder a los "uni
versales primarios" o conceptos de cualidades, que Lotze distingue de
los "universales secundarios" o conceptos subsumidores. El concepto
general de "color" o de "tono" sólo puede definirse, según Lotze, por
la mostración de un ejemplo, que, naturalmente, no equivale al con
cepto aludido. El concepto de "hombre" o "árbol", en cambio, puede
definirse en base a una serie de cualidades o relaciones, subsumiéndolo a un género próximo y señalando una diferencia específica.
- 40 -
�- I? apand o|^[ *sajESjaAiun souaui o sbui sbuijou SBunSjB ap uoiOBjnuuoj
bj b BSBtl as sBnSuaj SBjuijsip sbj ap uoioBAjasqo bj aQ 'saiuBisuoo
X sajBjaua^ sbui sBOijsjjajOBJBO sns ua X BAijB^uasajdaj uoiounj ns ua
ai*Bnuaj jap oipnjsa [a BJBOua ggg bj ap j ouioj ja 'sisajuis ug
•sajBSjaAiun sbui sbuijoj sns ua
'Bjndoo bj 'uoixajj bj 'ucuoBjaj ap sBjnojiJBd sbj :sixeiuis bj ap sajBot^
-buibj^ sbuijoj sbj bzi[bub 'ainssnBg ap *g uoo opaanoB ap 'anL ouis
4B[qBq [a ua uoiaBJO B[ ap SBoiisijajoBJBO sb^ JBAjasqo B-red *bubu3{
-ssoa Baijsi^iisa bj ap oduiBO ^a ua 'o^jBquia uis *BJjua ou jajissB^
•uoiobjo
B[ ap stsqBUB ^ap saiuBqnsai sauoiaoBjjsqB uos sa^uapaaajd SBm^Bd
sb| ua SBpBuoiauaiu (sapniaa^iui 'sa[BOiiBuiBj) opijuas ap sbijoS
•ajBO SBq *(08S 'i '^Sd) ís aj[lu^ sopB^nouiAsap 'sa^uaipuadapui Biauaia
-uoa B[ ap sojBp ouioa ubjbjjuodu3 as Baunu 'uoixa^aj b^ ua ajuaui
-ajuBfB^ jBJBdas ^qap sbj as opu^iio une '• • 'oaiSpj oiomf ja BioBq ajsa
ap X |Bnjdaauoa oiuaiuiBsuad jb uoiainjuí bj ap 4uoiamjui bj b jbijos
-uas upisa^duii bj ap,, uaonpuoa anb sBajisinSuij SBiJoSa^BO sbj 'zaA Bun
ap sbui opBAjasqo Bq as bX ouio^ '(()^Z 'l ^iSd) 44oPT^na8 al8a aP soaiSoj
saaiiBiu soj UBjaaajBdB Bjja ua ojps ubj saauojua 'j^qjaA opijuas
jap B.iopB^iod BaajjBpjaA bj sa opo^ un ouioa uoiobjo bj ig,, :sauoia
-Bjaj ap upxsajdxa ouis '(BpjA bj 'ajquioq ja 'osouuaq oj) soidaauoa ap
Bai^a^uxs uotobuijoj iu 4(*aia 'soqaniu 'oX 'BJoqB 'inbB) sajBqiaA sap^p
-ijua ouioo SBpBjsiB sauoioin^uí ap uoisaidxa bj sa ou af^nSuaj jg
'S31VMOIDV^3JJ SOXd33MO3 SO3 A OlJIOf 33d VH33S3 Vg 'SVH
-aj s33VMOiDV33^ svi^uog svi sa Mois^Hdxg v^ a 3fvnoM3g ig (^
uis buijojsubj^ X aaanbuua oj anb
ojad 'ojJBaSoj bX oj ajuauíBAijiuijap Baunu aXnajsap o BnjjiAsap ou
anb 'uoiaBJoqBja ajuBjsuoa Bun ua 'oubiiuod ja aod 'Bjuasa^d as jas
jap BUBiunq uoisia Bg 'Biauaxo bj ap sisijbub ja anisuoo oj oooduiBj
ouioa 'jas jap ajqBinuiui a BAi^iuijap uaBiui Bun JB^uasaid apand
ou afBii^uaj jap sisijbub jg *(()¿ 'i 4^Sd) 44sauoi0Buapjo X sauoia
-BoijiSBja sns na (sBn^uaj sBjuijsip sbj) afBn^uaj ja apaaojd saj^no
soj uoo opjanoB ap 'sajBjaua bisia ap sojund soun^jB,, inbs JBjBuas
apand ojos bijosojij bj anb BjBuas jajissBg #SBn8uaj sbj ap
buijoj bj ua sBiouajajip sbj iq^ ap ^sBjnqno sajuajajip sbj ua
-ajip Xnuí souaiijo uoo bzijb^j as uoioboijisbjo ap osaoojd ajsg
'sajBjauaS sbui zaA p
sasBjo X sasBjoqns ua so^afqo sosa uauapjo anb SBOijajuis sauoioou sbj
ubijbj o jad 'opunuí jap soiafqo ap p^paiJBA bj JBuSisap BJBd oiJBjnq
-booa a^uBpunqB un a^sixg 'jBiuaui uoisjadsip bj b Biouapuaj Bjjaio
'jajissB^ BAjasqo un^as 'a^jaiApB as SBAijiuiijd s^nSuaj sbj ug
'sauopooifoojo sotdaouo'j
(^
•soAijafqo souiuija^ ua ajqiuijap asBjo
Bun aXniíjsuoo ou EiABpoi 'sodijiui so^daouoo soj ap oseo ja ua ouioo
'otdojd ajquiou un bX sa ou sapBpijBno sbj ap ajquiou ja anbuny
�decirse que sea éste un método inductivo o estadístico. Se trata, en
realidad, de la "abstracción ideadora" aludida en Las Ciencias de la
Cultura. Las categorías de sentido formuladas por la filosofía del len
guaje no son leyes que permitan prever los acontecimientos particu
lares. En otras palabras, no describen el acaecer, sino el ser: en toda
actividad lingüística se manifiestan, explícita o implícitamente, esas
categorías esenciales (espacio, tiempo, cantidad, persona, cualidad,
clase, etc.), pero de ellas no puede concluirse nada acerca de la
relación constante entre dos fenómenos, entre dos momentos del habla.
El objeto de la filosofía del lenguaje viene a ser, entonces, en el
tomo I de la PSF, no la variedad de las lenguas, su evolución, etc.,
sino la universalidad del lenguaje visto a través de las lenguas, que,
a su vez, son abstracciones basadas en la observación de los actos
lingüísticos concretos.
La tradición idealista neokantiana se manifiesta en el acento pues
to por Cassirer en la función representativa del lenguaje. A la filo
sofía le interesa el lenguaje como medio de representación o estruc
turación de la realidad. A diferencia de Croce y Vossler, para quienes
el lenguaje es, ante todo, expresión, para Cassirer el lenguaje parece
ser esencialmente representación.
- 42 -
�un Baijdun uopBaiunuioa Bpoj 'Bpnp utg *ouEjd opunas un b
-^jaj 'oiquiBD ua 4aaauBuuad afBnáuaj jap BAisajdxa uopunj Bq
•ojaaauoa oaii
•sinSuij ojob jb BpBij BAtjBoiunuioo uopunj ouioo uaiquiBj. ouis 4oaioj
oianpojd oiuoa aiuauíEAisnjaxa apuai^ua as ou bX jBjaua^ Baijsjaa^
-objeo Bisa oaag *afBn$uaj jap ujBjaua^ Baiisjja^aBjBa^ bj ap oipn^sa ^
'opBaipui o[ uoa op^anoB ap 'opuais anSis bijoso^i^ b^ ap oiafqo [g
*(l6T 'iíV) 9Wísuas ^iauaiaadxa Baisanu ap sajuajjnoaa
Á sajuBisuoa so^uauiap sojjap ua UBSBq as 4jbzb ^b uaasq as ouBuinq
aÍBnua[ [a ua souibjjuoduo anb sauoiOBaijisBp sb[ oaoduiB^^^ :ouBuinq
ojuaiuiiaouoa ^a Buiuuajap anb 'Biauauadxa B[ ap ^aj ojBJisns un
ajsixg qBaipBj ouisiAijEpi un 'opo^ uoa 'Baqduii ou uoiobuuijb Bisa
oja^ '(06T 4lÍV) Msa[qBiJBAui a soCij uos ou anb souBuinq so^isodoad
so^ Á sasaaa^ui so^ ^od 'uaiq sbui 'sopBuiuiaajap UB[^q ag 'sbuisiui ts
aod uajsixa anb 'saiuaipuadapui sap^pi^ua ^sa^iauBjsns SBSoa b asjij
-apj b sopBuijsap uyjsa ou 'a[qBiJBAUi buuoj biso ap sopejaid-iaiui jas
uapand ou ouBuinq afnSua[ [a ua souiBjjuoaua anb sajquiou so^,,
:sa[Biaos Á soai^opnq sajojOBj aod BpBuoiaipuoa aaajBdB Bjsa 4zaA ns b
'oja^ *afBnSua[ pp — Boqoquiis — BAijEjuasajdaj uoiaunj b^ Baqduii
uoiOBaiunuioa Bq 'u^iaBaiunuioa ap ojob ouioa ejqBq pp 'jpap sa
4afBnSua[ pp ppos BáaBj B[ ap oipnjsa p jnbB jajxssB^ auodoad 'B^ajxl
-uiooui 'asjiaap Bjjpod 4isbo 'BaijBuianbsa ajuauíBuins buuoj ug
*(8T \iV)
tt8BaiSo[ sb[ Á sapaijBuiBjS sbuijoj sbj ajjua BaoAiun Bpuapuodsajjoa
Bun 4paj pBpijuapi Bun jBjadsa souiapod ou 'ojub^ o[ jod 4BOi^sin8
-u.Tj pBpiunuioa bj ap sBaijiaadsa sappos sauopipuoa sbj ap apuadap
anb 4ppos BajBi Bun uaiquiB^ ouis psjaAiun boiSoj b3jbj Bun jqd
-urna anb auaij ops ou Buuuinq Bjq^q jg 'sajouajuB sojua^uí ua sopBZ
-qiin uojanj anb sa^duiis soipaui soj uoa Ba^BuiBjS a^uBfauías jbzbji
JBjadsa souiapod ou vÁ uaiq ts 4BaijsmSuq uopB^ijsaAui bj ap osajgojd
p jod BpBpqBAUi 'soxuaA ouioa 4opis Bq ou Baij^sojij o paaua^ boij
-buibj Bun ap Bapi Bg,, :uasjadsa[" jod opxjuas ajsa ua opBzipaj ojua}
-ui p Buopuaui X Baij^sojij o pjauaS boiibuibjS Bun ap pBpqiqísod
bj ajiuipy -anbojua janbB ap u^pBixuiq bj jnbB JBjBuas aaaj^d jaj
-issBg 'gs^ B[ 3P I ouioj ja ua Bpiuajuoa oaiismguij opijuas ap osjaA
•tun jap jB^uapuaasBJj boi^uo bj jBpijBAut b JBSajj uig *ttopBijnsaj ns
jbztjbub b asjBjiuiij ap JB^nj \i^ 'ouisiui oai^sjn^uij osaaojd ja jBipnjsa
anb Bjq^q,^ anb opo^ ojub auat^sog 'bjsia ap o^und ns aiuauíjBiajBd
op^aijipoui jaqBq aaajsd jaaissBg 'voifosojij vtSojodojju^ bj u^j
N9I3VDINÍM03 A MQISaadXS OIMO3 afVÜOMaa 13 - AI
�acto expresivo. De acuerdo con lo expuesto en Las Ciencias de la
Cultura, toda forma simbólica tiene una "dimensión expresiva". Sin
embargo, lo esencial en el símbolo es, según Cassirer, su función
lógica representativa. En ese aspecto lógico reside la diferencia entre
el llamado lenguaje animal y el lenguaje humano: "La diferencia
entre el lenguaje proposicional y el lenguaje emotivo representa la
verdadera frontera entre el mundo humano y el mundo animal" (AF,
53).
Cassirer se atiene aquí al punto de vista de que la expresión
pura — la "interjección" — no es todavía lenguaje (AF, 168), sin
considerar, aparentemente, la diferencia existente entre los gritos re
flejos y la interjección expresiva, que es verdadera comunicación
(como tal tiene valor oracional e implica cierto proceso lógico muy
sumariamente formulado).
En otros pasajes de su obra Cassirer destaca, sin embargo, que
la conciencia es una estructura originariamente compleja, en la cual
no cabe distinguir un momento ideal y un momento sensorial, un mo
mento racional y un momento emocional, como independientes. Por
lo tanto, todas estas funciones son aspectos inseparables de la función
comunicativa: "El lenguaje vivo nunca abandona esta trabazón, ni
aun cuando ya ha aprendido a utilizar la palabra como puro vehículo
del "pensamiento" (PSF, III, 129).
- 44 -
�• '-• .- 9f -
\\\
i : :*saua3iao sns apsap BSBqaa bj
4zaA r^^Vanb oaad 4boiitui pmijoB bj is ap oajuap BoaeqB anb BdBia
Bun 'oaiSpj ojuaiuiBsuad jap ojjoaa^sap ^a na 4aXnjijsuoa (BjqBq jap
SBAtsaadxa sapBpijtqísod sbj uBzijBuianbsa anb 48Bnuaj sbj 'uaiqurej
'o^ubj aod iÁ) Bjquq ja 'somuuaj soajo ug •SBiauaiaEdB eajuajajip o^Bq
4soiuauioui soiuijsip ua 4Bp as anb 'sa oisa 'BjBipaurai Biauauadxa bj
apuaiasBaj anb BiauBisns Bun BuSisap ajquiou jg '(^6 ^WT) OJ9^^!0 I9P
Bianasa bj BjdAa^ as sajBna sbj ap s^abjj b SBianauadxa sbijba ap sisajuts
bj uaiquiBj oms 'pBpijBaí bj ap stsijbub un ojos ou 'Baijdun oai^buiui
-ijasip osaaoad a^sa oaag 'BAijafqo pBpijBaí bj ap ojuaiuBpunj ja uaXn^
-jisuoa anb 44tsoauBjuauioui sasoip^ sosa jBu^isap aod Bzuaiuioa 4ojsta
Bq as unáas 'afen^uaj jg "sajajuí ap Jbooj oa^uaa un ua pBpijsaa bj ap
uoiaujiisap Bjaiuijd buii ua^njijsuoo sboiuiou^oisij SBiauaAiA SBjsg
m(L '00)
ttapjBj sbui oqanuí auoduii as sBsoa sbj ap sapBpijBna sbj ap Á sbs
-oa ap u^xadaaaad Bg •u^xsaadxa ap o sboiuiouSoisij SBiouaAiA a^uaui
-jBqBD uos ouiu jaj^ sbiou^ata SBJauíiad sbj anb BjaAaa sou jBiaaBdun
Boi^pjooisd uoxaBAaasqo aaxnbjBn^^^ :sbsoo ap upiodaoaad bj b aoiaaiuB
ouioa B^uasaad BAiinjoAa BiSojoaisd bj anb pBpijiqísod 'sauoisaadxa
jtqioaad ap pBptjtqisod bj 'opo^ 3}ub 'Boijduii aÍBn^uaj ja 4opBaiput
Bq as unSas 'o^aaja ug *afBn2uaj ja ua uaiquiBi Bp as osaaoad ajsg
•aaaxssB^ aod BpBjdopB aauasg ap uoisaadxa bj unSas 4ttoauBiuauioui
sotp,^ un 4Bpiuijapui BjABpoj 'ButAip Biauasaad Bun BjaAaa as sajBna
soj ua 'Biauaiaadxa bj ap sajuBjsui sojaaia ap uoiaBuiuiiaasip bj ua
A sauoxsaadxa ap uoiadaaaad bj ua BSBq as oatijuí ojuaiuiBsuad ja 'sis
-ajuis ug 'SBUTAip sapBjunjoA ap uoisaadxa ouis 'ajqísiAaad uapao 01
-aato b sojafns saaaaaBas uos ou soaistj souauípuaj soj : (^9 4^g) jbuos
-aad uoiaBoiunuioa ajuBjsuoa Bun ouis 'bpbuitubut 'BAijafqo p^pijBaa
Bun aXnjnsuoo ou opunuí ja Bjja ug *ttsauoisaadxa ap upiadaoaad,, bj
aod 'aaaissB^ unSas 'BzraaiaBaBD as osaaAiun jap boijiui uotsta Bg
*(96 'MTI) ítI^níJ
-idsa uotaBaaa ap sajuaipuadapux sopoui ap BpBtai un ua opuaiAjosaa
ba as aiuauqBnpsaS ojos anb p^piun ajqTsiAipux 'Bjaaouoa Bun ouioa
UBzuaxuioo a^a^ ja X aÍBnuaj ja 'ojiui jg,, :ja uoa opBjnoutA a^uauíBui
-tjuj oaad 4afBnuaj jap a^uaaajxp opijuas ap osaaAtun un 48BaxjoquiTS
sbuuoj sbj ap aaaissBg ap uoxadaauoa bj unSas 4aXnipsuoa ojiui jg
A Ofiiu eaft)n8udrj
oiim a afvnoMai - a
�De este modo, el lenguaje implica, según Cassirer, un proceso de
pensamiento mítico, que está en el origen de la formación de concep
tos. Pero, a su vez, el mito necesita del lenguaje e implica un proceso
que conduce a la formulación de abstracciones que se desprenden de
la concepción mítica originaria. En la Filosofía de las Formas Simbó
licas el lenguaje se presenta como un puente entre el mito y el pensa
miento científico.
Cassirer rechaza la tesis de Lévy Bruhl, según la cual el pensa
miento mítico es "pensamiento prelógico". No llega, sin duda, a admi
tir la posición de Sir James Frazer, para quien la magia es científica
en cuanto a sus fines, esto es, en cuanto pretende descubrir las rela
ciones constantes entre los fenómenos, para adaptar el curso de esos
fenómenos a los intereses humanos. Cassirer señala que la ciencia
surge en oposición al mito, en un esfuerzo por borrar todo vestigio
de percepción fisiognómica y reducir la realidad a caracteres obje
tivos. Pero no niega, por otra parte, el sentido racional del mito: "En
el campo legítimo del mito y de la religión, la concepción de la natu
raleza y de la vida humana en modo alguno se halla desprovista de
sentido racional" (AF, 121).
El lenguaje es, por tanto, según Cassirer, un instrumento de ra
cionalización del pensamiento, vinculado, desde su origen, a las con
cepciones míticas, pero que tiende a superarlas, introduciendo nue
vos criterios de objetividad. Este proceso de racionalización culmina
en la ciencia, que constituye, a la vez, el término de una evolución
y una nueva esfera de pensamiento. La ciencia se distingue del len
guaje, ante todo, por su tendencia a prescindir de la función expre
siva. Según Vossler, esta característica de la ciencia permite oponerla
al lenguaje: "Del pensamiento lingüístico al pensamiento lógico —
dice Vossler — no se produce una transición suave, imperceptible,
no se produce, en realidad, un avance, no hay un escalonamiento ya
sea ascendente o descendente; sólo hay una reacción (Abkehr)...
Lo que en el pensamiento lógico debe estar vivo, debe, en cambio,
resecarse y morir en el lenguaje. El pensamiento sólo puede conver
tirse en concepto, en cuanto sale de la larva de su próvida lingüística
y arroja su pupa. Estos restos o desperdicios no son ya formas lin
güísticas dotadas de sentido, sino una especie de rastros o huellas, que
el logos ha dejado atrás en su salto. Es posible, en su pálido, rígido
aspecto de fórmula, en su esquematismo gramatical, estudiar y reco
nocer a posteriori el trabajo que el pensamiento lógico ha debido rea
lizar, para liberarse del pensamiento lingüístico" 6. "Pero, por exacto
que sea este cuadro, debe, con todo, extraerse de el otra consecuencia
sistemática, además de la que señala Vossler. Pues, concediendo que
en el avance del lenguaje al concepto lógico se cumpla una auténtica
transformación ¿no es esa transformación misma una evolución?"
(PSF, III, 391). Se advierte aquí que Cassirer acepta el planteamiento
que hace Vossler, pero interpreta el concepto de evolución de un
6 Vossler, Sprache und Wissenschaft, en: Geist und Kultur in der Sprache,
Heidelberg, 1925, pp. 220, 223.
_ 46 _
�- íf -ouiap 's3jbuiiub ap SB-inSij of^q sopBaijiuosiad uaaajcdB sajBiniBU
souauíouaj soj sajBna sb[ ua 'sBaijiui sauoiadaauoa 'oAijBjuasajdaj opiu
-aiuoa ns aod 'uaAnjijsuoa sejojyiaui sejsa anb opBjBuas UBq saaoine
soqanj^ -opEoipui jbuijoj o^aadsB jb aanpaj as ou SBapjuí sauoiadaa
-uoa sbj Á BJojBjaui ap odij ajsa ajjua ajuaisixa uoiacjaj bj ojaq
• (<ta^uaidja8^ opBuiuiouap
sa 'ojduiafa jod 'oBduiBjaj ^a 'isb 4á) SBjja ap Bun ap opnuas ja bztjbj
•auaS as *(uBuiiuadjas ap buijoj,^ :Buas opBjia ojduiafa ja ua) saiaad
•sa SBquiB b apuaaduioa anb oauauaá ouiuua^ ja asjBzxjxjn ap zaA ua
^Á pBpiiuapi ua ajaaiAuoa as (aiuaidaas eun Á o^cduicjaj un 'ojduiafa
aod) souauípuaj sop aaiua BiáojBUB bj 'af^nSuaj ja ua 'opoui ouisiui
jaQ 'ooi^pjBUB aaiaBjBa ap boi^bui Biuouiaaaa Bun a^usipaui BpBOOA
-oad aas apand anb 'btaiijj bj b sbuisiui ts ua uauaiiuoo Á uejuasaadaj
Bn^s ap sejo^ sBun 4Bqoasoa bj ap bjjtabS bjos Bun Basod uainb aod
opBUiiuop aas apand pcpijiiaaj bj ap oiuouiap o soip ja 'ojduiafa aod
'JSV *(^6 iW~í) tt^-i^1^ aioadsa bj b aiuajBAinba sa uauíiaadsa Bp^a
t ouisiui opoi ja sa opoj un ap aiaed pBO,, jBna ja unSas oidiauiad ja
'odijjui ojuaiuicsuad ja opoi b aSia anb oidiauiad ja ua BSBq as jBqaaA
BaojBjaui ap odii a^sgj 'oajo b jeqaaA ou^is un ap opi)uas ap Biauaa
•ajsuBJi sa BJOjBiaui bj 'oiquiBa ua 'opcjiuixj sbui opijuas un u^
"'*BOtj9quns buijoj
ap ja uoa asa^aijijuapi b auatA Baojciaui ap oidaauoa asa anb JBaaB
BiaqB^ *(¿g ']/\[^) t4sajBqaaA sbj ap ouioa ojubj 'sboijjui sauoiadaauoa
sbj ap uoiaBjnuiaoj bj Basd BiJBsaaau uoiaipuoa,, 'aaaissB^ BAaasqo unS
-as 'sa cjBaipBj BaojBjaui,, ^js^ *(¿8 'JO) a^U9jaJíP ^^^auíBiajdiuoa
unB Á Biauaiaadxa Bsa b ouiuixa sa anb oipaui un ua 'sa ojsa 'opiuos un
ua BAi^ouia o BAi^iasou^oa Biauaiaadxa Biaaia Bun ap uopBinuisuBJj
Bun,, sa BaojBiaui bj 'oijduiB opijuas un u^ "sopiiuas sop 'aaaissB^
unSas 'aauai apand ttBJojBjaui,, ouiiuaai jg #BaiaojBiaui uoiaBaaa bj ap
Baajsa bj ua uaaauBuiaad ojiui ja ouioa af^nSuaj ja oiubj
uoiaunj ns ua BjsaijiuBiu as aÍBiiSuaj jap OAisaadxa aaiaBasa
'vuofvjdiu tq ap Jdpod j^
OAjiafqo jojba uoa seapi jBaiunuioa
ap SBiuapB 'soAiiafqns sopiuajuoa jBsaadxa b apuaij anb 'ajuBjqBq
ja aod sauoiauaAuoa ap uopeaijipoui a)UB^suoa Bun ua aisisuoa 'oiq
-urea ua 'af^nSuaj jg 'Biíaijdxa uoiauaAuoa bjjo aod Bpinjiisns aas aqap
upiauaAuoa Bun ap ^anjdiu Bpoj anb soj ua 'sajBuoiauaAuoa sojoquiis
uog 'SBpiuijap ajuauíBjacxa seaiSoj sauoiaBjaa JBiuasaadaa b ubiiuiij
as Biauaia bj ap sojoquijs soj 'BAisaadxa uoiaunj bj JB)JBasap jy
•Biauaia bj Baoqsja as jBna ja aaqos ojuauíBpunj ja aXnitjsuoa aÍBn^uaj
ja 'zaA ns b 'oaag "upiaBaiunuioa Á uoisaadxa 'a^uaiujBiauasa 'sa anb
'BaijsinSuij pBpiAi^aB oiuoa aiaap sa 'sauoiaunj sbj ap ouBjd ja ua 'opBj
oajo jod 'Á oaijí^uaia ojuaiuiBsuad jap jb joijajux ^nuí Bai^pj uoisiaaad
ap opBj un BjaAaa anb 'sn^uaj bj ua op^aisiSaj opnuas ap osjdAiun
oiuoa Jiaap sa 'sopBjjnsaj soj ap ouBjd ja ua 'op^j un jod 'Bjja b auodo
as BjSBq Á Biauaia bj ap an^uijstp as afenuaj jg -ajuajajip opoui
�nios, etc. Señala Cassirer la existencia de dos teorías al respecto. Se
gún algunos, la creación metafórica es resultado de esas analogías
establecidas por el pensamiento mítico. Este punto de vista fue soste
nido por Herder y recogido por los románticos. Para Schelling, señala
Cassirer, el lenguaje es una "mitología marchitada". Max Müller sos
tuvo, en cambio, en la segunda mitad del siglo diecinueve, que la
mitología es un resultado del lenguaje: "Consideremos, pues, que
existió, real y necesariamente, un período en la historia de nuestra
raza, en el cual todos los pensamientos que iban más allá del estrecho
horizonte de nuestra vida cotidiana debían ser expresados por medio
de metáforas y que esas metáforas todavía no eran lo que son para
nosotros, expresiones meramente convencionales y tradicionales, sino
que eran sentidas y comprendidas en parte en su carácter original y
en parte en su carácter modificado... Cada vez que una palabra, que
al comienzo fue usada metafóricamente, es usada sin una clara con
cepción de los pasos que han conducido desde su sentido original a
su sentido metafórico, existe el peligro de mitología... Lo que se
suele llamar mitología no es más que una parte de una fase mucho
más general, a través de la cual el lenguaje debe pasar, en una época
u otra" 7.
Cassirer, por su parte, sostiene que existe una acción recíproca:
el lenguaje es determinado por las concepciones míticas, pero éstas
influyen, a su vez, sobre el lenguaje y determinan la creación meta
fórica.
Señala Max Müller, en el pasaje transcripto, una diferencia esen
cial entre la metáfora mítica y la metáfora lingüística. La primera
implica una identificación de dos esencias diferentes para el pensa
miento lógico. En el plano del pensamiento mítico el sol no es mera
mente asociado con un ave, por ejemplo; en efecto, en el panteón
egipcio, según señala Cassirer, el sol es realmente un halcón. En cam
bio, en el lenguaje, mientras la metáfora tiene vida propia, implica,
de acuerdo con el concepto de Max Müller, una asociación entre dos
representaciones que el hablante reconoce como diferentes: el efecto
peculiar de la metáfora es la conciencia de que combina o superpone
dos ideas, dos objetos originariamente distintos. Cassirer, en cambio,
señala que el lenguaje participa del principio del pensamiento mítico,
según el cual la parte se identifica con el todo. En el lenguaje los
límites dentro de las clasificaciones no son definidos y estables, el
enfoque subjetivo se modifica libremente, anulando las diferencias y
destacando los aspectos comunes: "Dos conceptos lógicos, subsumido3
bajo la categoría superior inmediata, como su genus proximum, re
tienen sus caracteres distintivos a pesar de la relación a la cual han
sido llevados. En el pensamiento mítico-lingüístico, en cambio, preva
lece la tendencia exactamente opuesta. Aquí encontramos una ley que
podría llamarse la ley de nivelación y extinción de diferencias espe
cíficas" (LM, 91).
7 Max Müller, Lectures on the Science of Language, Second Series, New
York, 1875, pp. 372-376 (cit. por Cassirer, LM, 86).
_ 48 _
�upiOBOOA ns gp
giugpsuoo Bigod p gjqEJEduioa B9S 'sBAisgjdxg sbuijoj B9J0 oiuuno U9
'gjuB^qeq ^p^a gnb 'EUEiptiog ^ppq p 119 B^duing gs B9ii9js9 umoun^
^sa 9nb ^Sgiu *(^I 'i '^dSd) a0OJ^ aP ^jsia gp ojund
-X9 jczcqogj [B 'jgjissB^ OJ9d '(86 'Wl) tta9í9B^nuuoj gp
9SE[9 Bun ouiog ouxs 'B9iSBui-ogniui buijoj Bun ouiog ou 'Bpigouoog^ sg
B[[g Á U9BUII B89 B B9pOJ BOIJJUI BI9U9igUOg B^ JB119 \9 UO9 O9lBUI
o^noajg p gdiuoa gs opuBng ops BAtjBjugsgjdgj gjuguiBjnd 'BDi^^sg
gjuguiBgijjggdsg upigunj ns g^duing 'ugtquiBj 'ugSBiui Bq,, :uc>T9B9
-rjiuárs BAgnu B[ gp s9abjj b 9AiA9jqos BjqBjBd B[ gp OAijiuiiad opij
-U9S p png B[ ug 'opijugs gp bi9U9J9jsub.ii Bun ug gisisuog bjojbi9iu
bj gp ODiigod oiggjg [9 gnb jgjissB^ jgoouoggj gggjBd inby "upi
-nuijoj gp jBiggdsg 9sbjo can ouiog goouoogj bj gs sgnd 'upigBOijiiug
BJ9UI 69 OU BX BJOJB19UI B[ BJS9od BJ U9 491JBd BJ1O jod 'OJ9J
�
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Revista de la Facultad de Humanidades y Ciencias
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1947-1989
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Language
A language of the resource
Español
Type
The nature or genre of the resource
Publicación periódica
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Lic. Pablo Darriulat
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
La filosofía del lenguaje de Ernest Cassirer
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
REIN, Mercedes
Source
A related resource from which the described resource is derived
Revista de la Facultad de Humanidades y Ciencias /Universidad de la República. Montevideo : FHC, UR , Agosto 1959, Nº 17 : p. 19-49
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1959
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Language
A language of the resource
Español
Type
The nature or genre of the resource
Publicación Periódica
ERNEST CASSIRER
Filosofía
-
http://humanidades-digitales.fhuce.edu.uy/files/original/016ccfe4e75767ff84a76243b8546782.PDF
b3593937440f5602f970e18e085e18a6
PDF Text
Text
LO
?
g
o¡
ü
^
p
5!
n
a
n
O
O^
I
o
o
o
>
id
O
>
O
^d
�•8^JOJBA SO[ 9p BJJO^J B[ OÁnS pp OJISOdojd B OAtlJ
uaiquiBj anb B^ anb —aaqiuoq p— o^unsB ns ap ojisod
-ojd b Biauap^aj. BpBuiuuajap buii ap oaiijopuiniaaj uajsos ap bjb[3
sbui o BpBjaqqap sbui uoiauajuí eun uoa aiuatuBaiJOjsiq oiáans '^sajo[
-ba so^ ap Bjaoaj,, upisajdxa b^ osBa ns ua ouioa BAi^afqo ubi sa 'bui
-sita js na BpBjapisuoa "^^aijosopj Biíáo^odoj;uB^ uoisa^dxa v\ uaiq is
anbjod 'opBn^aaaB ajidaj ag •vaifpsojif viSojodo^juv BpBuiB[{ B^ uoa
opBniuaaB aiida^ as osBa ^^ -sajto^A so^ ap Bijosopj 'opotu ns b 'uaiq
-uibi aaa^q anb sb^jo BJBd 'souaui o\ aod 'BAijaBJjB aiuauíessasa A SBia
-uapuaj SB^aaia ap b}i.ioabj aA^anA b^ anb zijbui o uoiaBuojua eun bia
-Bpoj BAjasuoa t4saj[O^BA so[ ap Bjjoa},, uoisajdxa b[ 'Bapojsiq Biauapaa
-oJtd ns aod 'oqoaq ap íoidtauud ua o[os oaa^ *SBpoj b seprefiqoa BJBd
'BUiajaop ap o uoiaaaatp ap op^uas aamb^Ena ap BpBauBs oidiauíad ua
opis Bq 'Bi^o^oixB uoa biuiiuouis ua 'aauBa^ fanbB uoa asaauoduii ^y
so^ aaqos Baiapai uoiaBiuaiao JB[naxiaBd min apsap Bjsandtuí
A Bjsandoad aas b ouia 4Baijoso[ij buibj eun ap uoiaBuituouap
otuoa 'ttsaao[BA so| ap Biaoaj,, / 'opliuafa aod 'odtuaij oajsanu u^
• Biauajsixa
B[ B oqaaaap ns oprapui 'Buqdiasip b^ ap buisiui uoiadaauoa b^
ap ^iauBjsns o[ oanf ua Bjsa 'uoiaBuituouap bj ap jbuijoj uoi^sana
B[ ap sBj;ap anb a^^aaSB oiaBsaoau sa SBuady ^BdiaiiaBd as BiABpo}
anb ap ^njiaidsa BaajspunB b^ ap oipatu ua sBpBzipsaaAiun X SBpiSans
sauoiaBuituouap ap osbo ^a ua oiubi sa o[ oj^[ 'Baoda enn ap a^uaiq
-tuB p ua o epnasa eun ap ouas \a ua Bunjaoj aouaiu o joXbui uoa
opB^^jq aaqBtf ap sandsap 'bijoso^ij b[ ap oaiao^siq ouiuiBa pp BaaA
bj b opBpanb ubi| anb isoai- a sd^Soj- SBSoaatunu ap os^a p ua oíaojou
uaiq sa oinppi ojs^ "odaana p Baquios B| oiuoa opsad uba3[^ 'sB^sand
-oad ops o 'sejsand sauoiaBuiiuouap SBun^p anb uauo ap osituoad
-taoa p aod 'saaaA sbjjq 'Baija 'BOisijE^aiu 'Baiáo[ oiuoa 'sapuoiaipBjj
sbui sb[ ap une 'Baijosopj biubj o Buqdiasip eun ap uoiaBuunouap
B^ b Bp a\ as 'Bjaoa^ eun o upiaaaaip eun apsap 'anb uoixa^ui aBpaii
-aBd ^\ aod 'saaaA sbu^ 'bia opfop eun aod 'ajuatuBiaijdaaqns asaianp
-oajuí 'oSa^quia uis 'apns pBpipiaaed B^q *apuaadtuoa anb sauoi^sana
sb^ ap ojisodoad B painau o BAijafqo sa 'oaijosopj aaqBS pp
-sis b| ua 'Buqdiasip enn ap js ua uopBuiuiouap b[ 'oidiauíad
¿VDLlOSOILi VI^010J0HJLMV VI
HOd?
�Momento capital en la promoción contemporánea de la expresión
antropología filosófica —de la expresión, no de la materia que de
nomina— lo constituyó la obra de Scheler El puesto del hombre
en el cosmos, 1928, anticipo y anuncio de una obra mayor, a titularse
precisamente Antropología filosófica, ya expuesta en cursos, que no
alcanzó a publicar. Introducía al tema con su conocida distinción de
tres preexistentes antropologías, teológica, filosófica y científica. Nin
guna lo satisface, considerando quebrantados los tres círculos de ideas
tradicionales a que respectivamente corresponde cada una. Se propo
ne por ello elaborar una nueva. Pero desde el principio la vincula
a una de aquellas tres: "me he propuesto el ensayo de una nueva
antropología filosófica sobre la más amplia base". Su ensayo tendrá
de común con la antropología filosófica clásica, lo que a su juicio es
esencial de ésta: el reconocer y fundar para el hombre un singular
puesto metafísico en el cosmos, un puesto aparte. Por eso es también
antropología filosófica, sólo que erigida sobre bases más anchas.
Ese rasgo definidor para Scheler de la antropología filosófica,
la hermana por otro lado con la teológica. Tácita, aunque no expre
samente, lo tiene en cuenta desde que ordena en seguida su discurso
en función de dos conceptos de hombre, que llama el sistemático
natural y el esencial. El primero, referido a "un rincón muy peque
ño de la rama de los vertebrados", resultaba ser el propio de la
antropología que había llamado científica; el segundo, "que conce
de al hombre como tal un puesto singular incomparable con el que
ocupan las demás especies vivas", venía a ser el propio de las antro
pologías que había llamado filosófica y teológica. Atendiendo a esa
sola nota decisiva, y por tanto en el plano más general de la respec
tiva conceptuación, la antropología teológica queda implícitamente
subsumida en la filosófica. Todo el desarrollo de Scheler toma enton
ces el sentido de una polémica contra las explicaciones del hombre
que no se ajustan a lo que entiende ser el concepto esencial de éste,
llevada a cabo en nombre de la antropología filosófica. Aquí empie
za un gran malentendido que circula por su obra y se extiende des
pués profusamente en la filosofía contemporánea.
El término antropología, escasamente usado con distintos restrin
gidos alcances por filósofos clásicos, como Malebranche, Leibniz y
sobre todo Kant, se impuso hacia mediados del siglo XIX en el cam
po de la ciencia positiva, con un significado nuevo. Antropología, a
secas, vino a ser la ciencia del hombre, o si se quiere de la especie
humana, como rama de la zoología. Aun cuando desde el comienzo
pusiera a contribución disciplinas como la prehistoria, la arqueología,
el folklore, la lingüística, la etno^rafía, la sociología, su carácter de
ciencia natural era obvio, desde que dichas disciplinas del orden de
la cultura, caían también entonces bajo la conceptuación naturalista.
En nuestro siglo, al abrirse paso la distinción metodológica entre cien-
�cia natural y ciencia cultural, se ha sentido la necesidad —aunque
no siempre— de distinguir entre antropología natural o física, y an
tropología cultural o social, sin salir del plano científico positivo.
Prescindiendo de la rica problemática lógica y epistemológica que
de tal modo se plantea en ese mismo plano, así como del equívoco
que resulta cuando la antropología cultural es entendida como antro
pología filosófica, o a la inversa, queda en cualquier caso en pie
que toda esa antropología —antropología a secas, o antropología na
tural más antropología cultural positiva— es propiamente la antro
pología científica.
¿Era exactamente eso lo que Scheler entendía por antropología
científica, distinguida de las teológica y filosófica? Aparentemente
sí. Pero al no admitir en la antropología filosófica sino aquellas doc
trinas que se atienen al mencionado concepto del hombre que llama
ba "esencial", automáticamente quedan relegadas a la antropología
científica todas las doctrinas del hombre que interpretan a éste como
una pieza del reino animal y por tanto del mundo de la naturaleza,
"un producto final y muy tardío de la evolución del planeta Tierra".
Sólo tiene el carácter de antropología filosófica la que de un modo u
otro legitima el concepto de hombre que no sólo lo separa sino que
"lo opone del modo más riguroso al concepto del animal en gene
ral." Concluía Scheler al final de su obra: "La misión de una antro
pología filosófica es mostrar exactamente cómo la estructura funda
mental del ser humano, entendida en la forma en que la hemos descripto brevemente en las consideraciones anteriores, explica todos los
monopolios, todas las funciones y obras específicas del hombre." (1)
Las filosofías naturalistas, naturo-vitalistas o naturo-culturalistas del
hombre, por más que sobrepasen a la ciencia positiva, quedan exclui
das de la antropología filosófica así entendida.
No se trata de una eventual impropiedad de lenguaje. Se trata
de que en su origen la antropología filosófica surge adscripta a una
particular dirección o tendencia en la concepción filosófica del hom
bre, con la que aspira a identificarse. Se repitió así lo ocurrido en la
tradicional distinción en la teoría ética entre moral filosófica y moral
empírica, tan filosófica, al fin, ésta como aquélla. Cierto es que como
en el caso de la teoría de los valores, rápidamente se saneó ese vicio
de origen, volviéndose la antropología filosófica campo neutral. Pero
no del todo; el saneamiento ha sido más lógico que psicológico. Aque
lla malformación congénita de la expresión nubla a menudo su obje
tividad, asociándola consciente o inconscientemente a un punto de
vista: el del radical —metafísico— dualismo de lo natural y lo humano.
Que sea singular, con relación a la planta y al animal, el puesto
(1)
M. Scheler, El puesto del hombre en el cosmos, Introducción y cap. VI.
�del hombre en el cosmos, se revela a la menos comprometida, a la
más inocente descripción fenomenológica de la realidad. Es para la
conciencia ingenua un dato primario de su praxis tanto como de
su representación. Lo que quiere Scheler es proporcionar a esa sin
gularidad un fundamento metafísico, legitimar el singular puesto me
tafísico del hombre. Y entiende por tal, lo radicalmente irreductible
de su esencia a los otros seres naturales, por su participación en un
orden que trasciende al de la naturaleza. Era, desde luego, el punto
de vista de los espiritualismos tradicionales, anteriores a la revolu
ción de la moderna ciencia de la naturaleza que culmina con el
estallido del evolucionismo biológico. Tomando en cuenta esta revo
lución, busca un recinto que le sea inaccesible, protegido por el foso
de un insalvable biatus ontológico entre lo humano y el resto. Lo
desplaza todo lo que puede para hacerlo más profundo. No está en
el seno de lo biológico, escindido que éste fuera en vida animal y vida
humana; tampoco está entre lo biológico y lo psíquico, identificados
por él como las dos caras de una sola y misma vida; tampoco, en
el seno de lo psíquico, conforme a la caduca distinción clásica por
la ausencia o presencia de la razón. La antítesis decisiva, la gran
cesura ontológica, es la que separa a la vida —entendida como rea
lidad bio-psíquica— del espíritu. Lo esencial del hombre, lo especí
ficamente humano es el espíritu, en la consabida conceptuación scheleriana por la libertad, la objetividad y la conciencia de sí mismo.
^^t Lo inorgánico es espacial y temporal; lo bio-síquico es sólo tem
poral; el espíritu no es ni una ni otra cosa: "es no sólo supraespacial
sino también supratemporaF'. Lo propiamente humano, entonces, en
esta concepción, resulta ser supranatural. Y por tanto el dualismo de
lo natural y lo humano se resuelve en dualismo de lo natural y lo
supranatural. Es precisamente para fundamentar esta forma de tras
cendencia —lo humano, en su esencia, metafísicamente trascendente
al espacio y al tiempo, y por tanto a la naturaleza— que en su origen
quedó erigida la antropología filosófica.
Más allá de Scheler, ha sido, con toda lógica, a partir de posi
ciones también trascendentistas, explícitas o implícitas, que principal
mente se ha impulsado, más que la reflexión antropológica consi
derada en sí misma, la antropología filosófica como disciplina e in
dagación autónoma y hasta nuclear de la filosofía. En distintos escri
tos ha impugnado Heidegger el planteo antropológico con ese alcance.
"La idea de una antropología filosófica —llega a decir— no solamen
te carece de determinación suficiente, sino que su función en el con
junto de la filosofía queda oscura e indecisa." (2). Sin embargo, la
extrema trascendencia heideggeriana del hombre como existente, res-
(2)
M. Heidegger, Kant y el problema de la metafísica, parágrafo 37.
�pecto al propio ente en cuanto tal y en total, ha tenido el efecto de
exacerbar el antropologismo filosófico.
Semejante trascendenlismo contemporáneo de lo humano respec
to a la naturaleza, de lo supranatural respecto a lo natural, ha ve
nido a reemplazar, a partir de la existencia del hombre, la vieja tras
cendencia de lo sobrenatural respecto a lo natural, a partir de la
existencia de Dios. La antropología se pone así en camino de resultar
para la filosofía lo que fue en su hora la teología. Los dualismos
hombre y naturaleza, u hombre y mundo, en lugar de los dualismos
clásicos Dios y naturaleza, o Dios y mundo. El hombre —dirá Scheler— objetiva todas las cosas y entre ellas también a sí mismo, "par
tiendo de un centro situado, por decirlo así, allende el mundo tempo-espacial". (3).
Bajo el tradicional signo teológico, a los términos de lo natural
y lo sobrenatural correspondían el orden de la naturaleza y el orden
de la gracia. Bajo el contemporáneo signo antropológico, a los tér
minos de lo natural y lo humano han venido a corresponder el orden
de la naturaleza y el orden del espíritu o de la cultura. El ayunta
miento que todavía aparece en títulos de Malebranche y Leibniz, de
naturaleza y gracia, se venía dando desde desde muchos siglos atrás
con la misma espontaneidad filosófica con que hoy hablamos de
naturaleza y cultura. Decía Leibniz: "La naturaleza misma conduce
a la gracia, y la gracia perfecciona a la naturaleza sirviéndose de
ella." (4) Secularizada la frase, puede hoy sustituirse en ella, no sólo
sin inconveniente sino hasta con la ventaja de la certidumbre posi
tiva, la palabra gracia por la palabra cultura: "La naturaleza misma
conduce a la cultura, y la cultura perfecciona a la naturaleza sirvién
dose de ella". En sí misma, la frase así resulta justa. Pero si se en
tiende la cultura al modo scheleriano, como obra de un espíritu supraespacial y supratemporal, guiado por esencias axiológicas igual
mente ajenas al tiempo y al espacio, no se está muy lejos de confun
dirse lo supranatural con lo sobrenatural, y la cultura, imantada de
tal modo por la trascendencia, con una nueva forma de la gracia.
Espíritu, valores, persona —cifras de lo supranatural— son al fin
para Scheler la propia deitas luchando por su realización. Y siendo
ése para él, el desenlace de la antropología filosófica, vienen a ac
tualizarse con un sentido inesperado las palabras del mismo Leibniz:
"(Dios) se humaniza y tolera antropologías". (5).
Cuando la metafísica clásica moderna cristalizó en la sistemati
zación wolffiana de psicología racional, cosmología racional y teolo-
(3)M. Scheler, lug. cit., caps. II y V.
(4)Leibniz, Principios de la naturaleza y de la gracia ^undados en razón,
parágrafo 15.
(^) Leibniz, Discurso de metafísica, parágrafo 36.
�gía racional, el primero de esos términos pudo ser con más armonía
lexicográfica, "antropología racional" (el propio Kant llamó antro
pología teórica a la psicología empírica). El trilogismo de alma, mun
do y Dios, era en el fondo el de hombre, mundo y Dios —antropos,
cosmos, teos—, puente de pasaje histórico del tradicional dualismo
teológico de Dios y mundo, al contemporáneo dualismo antropológi
co de hombre y mundo. En este último dualismo, tal como aparece
en las tendencias trascendentistas, la noción de "espíritu" está desem
peñando un papel análogo a la de "alma" en aquella metafísica
clásica. Cierto es que no se recae en el sustancialismo. Pero con todo
rigor se separa al espíritu, es decir al hombre en lo que se considera
su esencia, de la naturaleza, es decir del mundo. El paralogismo de
la vieja psicología racional (o, digamos, antropología racional), en
juiciado por Kant, ha venido así a metamorfosearse en lo que se
puede llamar "el paralogismo de la antropología filosófica". De la
antropología filosófica, en cuanto la calificación misma de filosófica
cumple una función de soporte doctrinario análoga, por distintas que
sean las gnoseologías respectivas, a la de racional en la metafísica
clásica.
También como en la crítica kantiana el paralogismo genérico se
descompone en paralogismos particulares. Pero todos arrancan de la
radical falsedad de una premisa convertida en inconmovible axioma
hasta en el campo de los estudios positivos: la de la inespacialidad
de lo psíquico. Los fenómenos psíquicos, sector subjetivo de la ex
periencia, sólo participan, se dice, de uno de los marcos de ésta: el
tiempo. La inespacialidad de lo psíquico, la ensancha todavía Scheler
hacia abajo para abarcar a lo biológico. La vida, que reúne en una
identidad a lo orgánico y lo psíquico, se manifiesta en procesos sólo
temporales, y por tanto inespaciales. Relegada exclusivamente a lo
inorgánico una de las coordenadas del orden de la naturaleza, el es
pacio, se facilita el salto que relega también al tiempo: el espíritu,
montado sobre lo psíquico, ese espíritu al cual debemos la conciencia
moral, el mito, la religión y la ciencia, pero también según el mismo
Scheler, las herramientas y las armas, ya se vio que "es no sólo supraespacial sino también supratemporal".
Nada más ilustrativo, para no hacer aquí otra clase de confronta
ciones doctrinarias, que la inmediata reacción de Hartmann contra
la exageración scheleriana. Por un lado, hacia abajo, devuelve la espacialidad a lo orgánico o vital, no identificado como en Scheler con
lo psíquico; por otro, hacia arriba, devuelve la temporalidad a lo
espiritual, no obstante distinguirlo también, como Scheler, de lo psí
quico. De ese modo entiende recuperar su realidad: "el espíritu no
está fuera del mundo real sino que por entero le pertenece: tiene su
misma temporalidad". Esa reacción venía a serlo a la vez contra la
"antropología filosófica" como especulación autónoma. Mantiene Hart-
�mann el tema del hombre en los cuadros de la ontología, de donde
que su "nueva antropología" no sea más que un apartado de la "nue
va ontología". Si el espíritu se distingue de la mera psique, no es
como en Scheler lo metafísicamente esencial del hombre, desde que
"en la época temprana del género humano, la conciencia ha existido
durante períodos geológicos enteros, sin el lujo del espíritu." (6)
Pero, con todo lo enérgica que es, la reacción de Hartmann —y
aquí está lo especialmente ilustrativo de ella— se queda a mitad de
camino, por el aferramiento al dogma de la inespacialidad de la psi
que, y con mayor razón del espíritu, trasmitido bajo la forma de
dogmatismo ingenuo, de la conciencia natural a la conciencia filosó
fica. Capitalísima es, sin duda, su nivelación del hondo foso ontológico
scheleriano entre psique y espíritu, en cuanto hacía saltar a este últi
mo del gozne del tiempo. La distancia entre ambos términos se ha
allanado, desde que lejos de ser supratemporal el espíritu, no es
más que un novum introducido en el curso temporal del psiquismo,
sin afectar la temporalidad de éste. El advenimiento del espíritu, por
otra parte, no es lo que diferencia al hombre del animal; la psique
no espiritual, siendo, desde luego, propia de la animalidad, llega a
abarcar también una dilatada etapa primitiva de la existencia real de
la humanidad. Es a cierta altura del desarrollo del propio psiquismo
humano, que aquel novum se introduce. Pero Hartmann cava otro
foso en otro sitio, entre lo orgánico y lo psíquico. El foso resulta de
la brusca interrupción de la espacialidad a esta altura de la jerar
quía ontológica: lo físico y lo orgánico están en el espacio y en el
tiempo; lo psíquico y lo espiritual, sólo en el tiempo.
Radical escisión de la realidad en dos sectores superpuestos: el
tempo-espacial y el sólo temporal, cada uno incluyendo dos de los
que son para Hartmann cuatro fundamentales estratos ontológicos,
materia y vida, psique y espíritu. Devolviéndole con toda lógica la
espacialidad a lo orgánico, pero no pudiendo, por otra parte, rom
per con el inveterado dogma ingenuo de la inespacialidad de lo psí
quico, es llevado a escindir profundamente lo orgánico y lo psíquico,
donde Scheler, lejos de reconocer cualquier clase de hiatus, establecía
la más absoluta identidad ontológica. En este juego de desacuerdos se
centra y objetiva una dificultad en la que convergen la vieja y la
nueva filosofía del hombre, y también del ser. Esa dificultad, sosla
yada, es la que resulta de desdoblar el tiempo en dos sectores: uno
inmanente al espacio y otro que lo trasciende. En esto se restablece
entre aquéllos una concordancia (en el error) que es más decisiva que
todas sus discrepancias anteriores. Puesto aparte lo real supratemporal,
que Hartmann no admite, atendida sólo la temporalidad admitida por
(6) N. Hartmann, La nueva ontología, caps. III y IX.
�8
ambos, la desdobla uno haciendo el pliegue en la articulación de lo
inorgánico y lo vital, y el otro en la articulación de lo vital y lo
psíquico. La desdoblan ambos a diferentes niveles ontológicos, pero
ambos la desdoblan. Para ambos queda hacia abajo una temporalidad
solidaria de la espacialidad, y hacia arriba una temporalidad inespacial, una temporalidad que se aligera liberándose del lastre del es
pacio. Naturalmente que en esto no hacen más que mantenerse en
un punto de vista común a muy diversas filosofías.
En lo explícito, el tiempo no deja en ningún caso de ser uno.
Incluso se detiene Hartmann a refutar expresamente los pluralismos
de la temporalidad, defendiendo con energía la unidad del tiempo
real. (7) Es siempre el mismo tiempo el acompañado hasta un nivel
x por el espacio, y luego abandonado por éste. En ese nivel x el es
pacio queda rezagado y el tiempo prosigue su ascendente marcha ontológica. Con la sola diferencia de la localización de ese nivel en
que la espacialidad se suspende, concuerda con ello Scheler. Pero im
plícita, ya que no explícitamente, importa ello el establecimiento de
una dualidad que se superpone a la de espacio y tiempo y resulta más
decisiva. Es una dualidad interna al tiempo mismo: la de un sector
a y un sector b del tiempo, el primero no separado del espacio y el
segundo separado de él.
En cualquier caso semejante desdoblamiento tendría que reque
rir una previa teoría del tiempo en sus relaciones con el espacio. Tan
to más tendría que requerirla en el cuadro mental creado por la
ciencia contemporánea, que ha establecido la más estrecha interde
pendencia entre ambos términos, hasta reducirlos matemáticamente a
una sola noción; la de espacio-tiempo. En esta noción compuesta el
tiempo aparece como una dimensión más del espacio y por tanto co
mo accesorio a él. Para las doctrinas que desdoblan al tiempo, ten
dría que ser ése solo el tiempo del sector a. Por encima, el tiempo de
la temporalidad pura, inespacial o supraespacial. En suma, un tiem
po trascendente y superior al espacio-tiempo. Para Hartmann, de ese
tiempo participa gran parte de la animalidad, si bien no toda ella,
porque sólo le reconoce psique a las especies animales con cierto gra
do de desarrollo. Para Scheler, participa toda la animalidad y aun la
planta, porque ya desde ésta hay bio-psiquismo inespacial. Ni para
uno ni para otro, entonces, deja ese tiempo de comprender ya un
importante tramo de la naturaleza no humana. La línea por donde se
produce el pliegue que lo separa del espacio-tiempo, no serviría en
ningún caso para trazar la frontera que separa al hombre de lo que
no es él. Esto reduce enormemente la significación ontológica del
pliegue, considerado desde el punto de vista antropológico. Pero eso
mismo lo vuelve más enigmático y en definitiva más inadmisible.
(7) N. Hartmann, Ontologia, I, cap. 28, c) .
�Pocos prejuicios más pertinaces, y a la vez más graves, en la his
toria de la filosofía, que el que sustrae del espacio a los fenómenos
psíquicos. Los fenómenos y procesos psíquicos son tan espaciales co
mo temporales, en la misma forma en que los fenómenos y procesos
físicos son tan temporales como espaciales. No se trata de que, en
cuanto fenómenos, los físicos y los psíquicos sean idénticos, tesis tan
cara a los espiritualistas de la identidad como a los materialistas de
la identidad. Tampoco se trata de que los fenómenos psíquicos sean
espaciales porque del punto de vista de la intencionalidad, hagan re
ferencia al espacio, de afuera hacia adentro en la percepción y de
adentro hacia afuera en la acción. Se trata de que los fenómenos psí
quicos son intrínsecamente espaciales, tanto como temporales. Los
procesos del psiquismo, lejos de transcurrir sólo en el tiempo, trans
curren en el espacio tanto como en el tiempo. Y es un solo y mismo
transcurrir del psiquismo el que acontece a la vez en el espacio y
en el tiempo. Acontece a la vez en el espacio y en el tiempo, ya por
la sola razón de que espacio y tiempo no son, ellos mismos, entida
des separables. El espacio supone siempre al tiempo y el tiempo su
pone siempre al espacio. No se hablaría de fenómenos espaciales no
temporales; tampoco debe hablarse de fenómenos temporales no es
paciales.
Todo arranca de la consabida identidad tradicional de espacio y
extensión. De donde, el férreo silogismo: todo lo espacial es extenso;
los fenómenos psíquicos no son extensos; luego, los fenómenos psí
quicos no son espaciales. El error de la premisa mayor radica en
ser sólo parte de la verdad. Todo lo espacial es extenso, pero a la
vez intenso, del mismo modo que todo lo temporal es intenso, pero
a la vez extenso. Ex-tensión e in-tensión, o simplemente tensión, son
dos caras de una sola y misma realidad, de lo real. La temporalidad
del espacio en cuanto extensión genera el orden de la simultanei
dad, o sea del al-mismo-tiempo; la temporalidad del espacio en cuan
to tensión, genera el orden de la sucesión, o sea del antes-después. La
espacialidad temporal extensa, del orden de la simultaneidad, es ex
terioridad; la espacialidad temporal intensa, del orden de la sucesión,
es interioridad. No se trata de un dualismo de la espacialidad, de la
coexistencia de dos espacios, así como no se trata de un dualismo
de la temporalidad, de lo coexistencia de dos tiempos. Se trata de
un solo y mismo espacio, siempre temporal, que por un lado es
exterioridad y por otro interioridad.
La interioridad no es siempre subjetividad, en el sentido del
sujeto psíquico: en lo estrictamente físico hay ya una interioridad
intensa de la exterioridad extensa, por donde fluye la temporalidad.
Con mayor razón la hay en lo vital. Esta interioridad se convierte
al fin en subjetividad al nivel ontológico de lo psíquico, por la in
troducción de la conciencia; pero se convierte en subjetividad sin
�10
dejar de ser, en el espacio-tiempo, la interioridad intensa de una
exterioridad extensa. En este caso, lo es del organismo bío-psíquico,
irreductible diferenciación morfológica de lo real. Lo psíquico, sea
humano o infra-humano, es la interioridad subjetiva de una indivi
dual forma espacio-temporal; él mismo, entonces, tanto como tem
poral, espacial. La admisión de esta herejía de la espacialidad de lo
psíquico, reclama como condición previa, la de la herejía inversa de
la interioridad de lo espacial, aún en los niveles pre-psíquicos y previtales de lo estrictamente físico. Sin remontarnos ahora a Leibniz,
en este camino ha puesto la física nueva, a través de los pasos teóricos
del átomo, de la relatividad y sobre todo de los quanta. El clásico
lugar común de la temporalidad de todo lo espacial, recibe un nuevo
sentido, que exige, aunque sea también con un sentido nuevo, la es
pacialidad de todo lo temporal. Espacialidad, por tanto, inclusive de
lo psíquico, mientras no se quiera sustraerlo también al tiempo, como
en el caso del "espíritu" scheleriano.
Por ser espacial tanto como temporal, por ser siempre una pecu
liar manifestación in-tensa de lo ex-tenso, todo fenómeno psíquico tiene
un aquí tanto como un ahora. Hay un aquí de la percepción, que no
es el aquí del entorno físico percibido: es el aquí del lugar del espa
cio en que se desarrolla subjetivamente el proceso perceptivo, no dife
rente en esencia del aquí de la intelección, de la volición o de la emo
ción. El proceso afectivo, el volitivo y el intelectivo, acontecen, tanto
como el proceso perceptivo, sobre el soporte de un organismo que no
sólo está en el espacio sino que es espacial él mismo. De ahí deriva
imperiosamente el aquí de lo psíquico, que no consiste, sin embargo,
en el mero aquí de los procesos fisiológicos u orgánicos respectivos,
aunque éstos constituyan su inevitable supuesto. Lo psíquico, en
cuanto tal, posee siempre un aquí, porque es intrínsecamente espacio,
espacio vivido.
Para la incomprensión de la espacialidad de lo psíquico en la
filosofía contemporánea vino a ser tan influyente como la rigurosa
contraposición cartesiana de pensamiento y extensión, la no menos
rigurosa identificación bergsoniana de la psique con la duración, en
el sentido de tiempo real, concreto, vivido. Parte sólo de la ver
dad. Hay un tiempo interior que posee esas notas, en contras
te con el tiempo exteriorizado, físico-matemático. Pero tan "da
to inmediato de la conciencia" como ése, es el del espacio inte
rior, igualmente real, concreto y vivido, y con las mismas conse
cuencias. Si el tiempo interior es duración vivida que no se puede
medir, el espacio interior es extensión vivida que tampoco se puede
medir. Tenemos que salir de nosotros mismos para medir el espacio,
del mismo modo que tenemos que salir de nosotros mismos para me
dir el tiempo. No se confunde por esto el espacio vivido con el lla
mado espacio vital, en el sentido de ámbito exterior de la praxis, del
�' (O^ ^ 61 sojE-iS^jed 'HIXX "dB^ 'n qrj 'oumuntf oju^iuiipuaju^ \3 ^xqos oíídsu^j
'3^J3O^) ,/[0IDEds3 ¡3 lis] OJUStUITAOUl U3 1^-MSS EUqB 11S oduiSIJ 3S3 OpOJ SJUE.inp Snb
'pBpjSA UO3 'SSJISSp 3p3Ild 3nb O313 A ^BA^JJ O[ 31lb OUEqE3 \3 O SqDOS J3 Sllb JEn^t
|B 'S3JpUOq[ A pjOJXO 3JJU3 sfEIA |3 OpOj SlUE-inp OI^IS 3p BpilUI SlUSUISlUEtíUOS
snb 'odisns ns b epiun bjss S3nd 'jsqes sp sousui spsnd ou A 's^jpuo^ U3 sjss
SBi)U3ioi 'pjojxo U3 odasn^ ^n J3AOUI o .tBsu3d spsnd buije ns ^nb buiSeuii sipcj^
(•••) 'ojjo pp oun p 'o^usiuiEfoiE ns o uppEunxoadE ns 'oiusiuiiaouj ns .nqssuos
spsnd 3S opoui 3S3 sp A 'sntuídss sop 3.UU3 epunisip sp oiqiues un A epuBjsip
Eun Jiq^^uoD 3ju3uiEjj3p ^p^nd oun 'sojund sop 3.UU3 EpuB^sip bs3 op oiqujE3 un
O 'BOUE^Sip E^J3U EUn JBJ3piSUO3 3p3nd OU1EIU31EUI Utl IS \ O^U3TUIIAOUI 3p ZEdE3
ss snb 3^J3ns jbi sp ^oiusuu odjon^ p ss oj ouio^ 'odjsns ojuo b opsds^j Ei^uEjsip
sp jEtquiES sp z^dBS ubj ss s^usuiBjnSss 'jesj jss un "odjsns mi snb ^EnSí je ss
BuqB iui ouios snbjoj •oquijut nqjjdss pp inbB ojqEq ou snbaod 'soquij sniujd
-ss soi SOPJ B jeSiij sp oiquiE^ JinqijjB sp sousui opsnd ou 'ssjJBd sESJSAip us sod
-rasn sosjsaip us UEJsdo sniuídss so[ snb A 'usjss spuop us ouis JEJsdo uspsnd ou
'sodisns soi 3n^ ouisiui o[ 'smujdss soi snb opusiuiApB A 'osodsi us u^iss Ejspisuos
ss snb ssjss sojjo b o^ssdssa EpuB^sip sp oiquiB^ s^i B[ ouis 'ojusiuitaoiu pp Bspt
BJ^ Bun^uiu o3usi ou ouios 'snb.iod ínjuídss jb nszoususd [ojaBdss p us] pBpqiAoui
bi snb BSEq oA snb oub.uxs BSzsjBd pns bj jod uqzEJ BunSuiu Anq o^,, -.^^jo^ us
EpBinSipjd s^usuiEJBp Eqmss 'sopsdsE sns sp soun.8|E us 'snb opisp joj (^)
'pnitj[B A pnjijBj 'pmi^uof ap s^Disep ss^BiDedsa SBpnuapjoos sbrastra
8B^ a^nput BOidoj a^uBfaraag (g) 'pBpt^jodraaj ns ap uoiaBjaptsnoa b^os
oiuBna ua 'oompuo Bjara ns tbá ou á 'pBpi^iaBdsa ns ap uotaBJaptsnoa
ojuBna ua 'oatnbisd oj ap voidpj eun ji^e aQ -aj^saj^aj asBq ts\ apsap
uBatunuioa as \^ uoa anb so^anbe ap bj ua A BjnBuoiusoa jap Btauata
•uoa bj ua uaaaiuoaB anb 'uoiooraa A uoiaa^ ^uoiaaaja^uí ap soatnbisd
souaraouaj sofajdraoa soj uBuotaBjai as jBiaBdsa BtauB^sip araaoua b
íodraaij ja ua anb zaA bj b oiaBdsa [a ua npuvjstp ap uoiaBjaj eun Av\\
'ojubj oj jod 'soainbjsd souaraouaj sojut^stp soj a^iu^ 'BZBjdsap as
o BZBjdraa as od^ana ja apuop —otJBjaunjd-Bjjxa aiuarajBn^uaAa uatq
-uibi ajuBjapB ua Bjoq^ ap A— otJBjauBjd oijts jb ajatjaj anb 'optAtA
souara ou nibv ojio A íjBjqajaa Bzajjoa bj ap aABja bj uoa 'soajus^ soj
X SBjaosjA sbj b *ojjsoj jap aABja bj uoa 'jatd bj X sojnasnra soj apsap
odjana ja uajjoaaj sajBiasdsa sauotaButuijaiap ssXna 'ínbv opiAiA un
oarabisd oj BJBd Xbjj *ajsa b apuatasBJ] anb ja ua X odjana jb aiuau
-Braui otaBdsa ja ua 'ajuaiujBtOBdsa vzijdooj as Btauatauoa ap opiua^uoa
PX ' sauotaB^ouuoa SBtnap sbj SBpoj 'iqB ap jpjBd y "JBSnj 'otjis
*sn)ts ap 'uotaBnjis ojqBaoA jap Boi^ojoraija zibj bj b arajojuoo *oio
-vdsa /a ua upiavnjis outuuaj jaratjd ua 'onptAtpui ja BJBd sa 'boxja
'jBjnjjna - otaos 'Batjojsiq 'jBnjtjtdsa 'Batnbtsd 'jbjia upionnjis vj
•otaBdsa jap Bjsoa b odraatj jap uotaBztSojojuo bj ua 'opiBa Bq as
otnoa ^ja^a uts BjauBtu bjjo ap jas Bjjpod ou ]^ #odraatj ja X otaBdsa
jap bj BtauaAtA Brastra X bjos eun sojjosou ua sa íojob orastra ja jod
X odraaij ja soratAtA anb ua bcujoj Brastra bj ua ota^dsa ja ajuauíBu
-jajuí soraiAt^ "anbtsd bj Bjjasut as 'ajjanra bj b ojuatratasu jap 'anb
ua oatjojstq a oatrasoa odraaij jap ojuara^BJj janbs ap optjuas ja ua
odwan ja uoa opiata odiuan j^ apunjuoa as ou anb opora orastra
TI
�12
como datos integrantes de la localización de posición, si bien no, en
su caso, de configuración. Para la nueva física, en la micro-escala, la
localización espacial de posición es rigurosamente dependiente de la
temporal de instante. Del mismo modo, a la inversa, sin esas coorde
nadas de posición o situación, queda idealmente flotante, carente de
efectivo soporte real, y en definitiva de sentido, la sola determinación
temporal del momento del fenómeno psíquico. (Cualquiera sea el cri
terio de distinción entre lo meramente psíquico y lo psico-espiritual o
espiritual a secas, la tempo-espacialidad de éste o éstos, es inseparable
de la de aquél).
Una tópica psíquica, así entendida, se relaciona con la tópica física
antes que con la tópica lógica en el sentido aristotélico. El "lugar
psíquico", tiene que ver con el lugar físico, en cuanto ambos lo son
de objetos reales, antes que con el lugar lógico, que lo es de objetos
ideales. Y tanto, que aquellas coordenadas cartesianas de longitud,
latitud y altitud, tuvieron su antecedente en las aristotélicas de de
lante y detrás, derecha e izquierda, alto y bajo, verdaderas referencias
del espacio psíquico, más que del espacio físico, del espacio vivido,
más que del espacio matematizado. No es así extraño que si la tópica
física ha desembocado en la ciencia moderna en el discontinuo espa
cio-temporal de los quanta de acción, la tópica psíquica reproduzca
su modelo con el discontinuo psíquico en el espacio, a la vez que en
el tiempo, de las unidades dinámicas que son las conciencias como
tales. No se trata de fisicalismo de lo psíquico; se trata de que en el
indivisible espacio-tiempo, y por tanto en la naturaleza, a partir de
la multi-/orme materia en creciente y abierto proceso de concienci^don, se encierra el enigma del ser del hombre.
La antropología filosófica, en el carácter de disciplina diferen
ciada, surgió con Scheler para dar expresión a una determinada teo
ría del hombre que quiso ser la antropología filosófica. En esa teoría,
la autonomía de la reflexión sobre el hombre como reflexión sobre
su esencia ontológica, tiende a hacer de la antropología filosófica la
philosophia prima, subordinándose a ella el resto de la metafísica.
Para ello se funda en un a priori concepto del hombre. La tentativa
así tenía que fracasar. Exorcizada de esa intención, la antropología
filosófica, expresión en sí misma neutra, queda en pie, legítimamente,
como el sector de la ontología que toma a su cargo la auto-reflexión
sobre el hombre, sin excluir de antemano el punto de vista para el
cual éste no tiene modo de reconocerse trascendente al orden tempoespacial de los otros entes reales. Es decir, naturales.
Arturo Ardao.
�i 1
�
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay
Subject
The topic of the resource
Repositorio de ensayos en las Humanidades publicados originalmente en el Uruguay
Description
An account of the resource
<p><span>La Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación se ha propuesto contribuir a rescatar y poner a disposición de los lectores la escritura ensayística del Uruguay a lo largo de su historia. Esta Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay pretende reunir en un solo lugar más de dos siglos de textos de reflexión y pensamiento, dentro del amplio campo de las humanidades, producidos en conexión con la universidad. La mayor parte de esos textos han sido originalmente publicados en revistas universitarias o periódicos hoy difícilmente accesibles. A menudo nunca recogidos luego en libro—o recogidos con sustanciales modificaciones—, son textos que pueden contribuir a recuperar y mostrar las dinámicas de pensamiento y representación en el país, tal como se realizaron en tiempos de centralidad de la escritura.<br /><br /></span>La a veces fina y sinuosa línea entre Humanidades y Ciencias Sociales hace que textos de historia económica, de estudios sociales, de ciencia aplicada a la antropología, puedan tener cabida en esta colección, aunque el foco está en el núcleo tradicional de las humanidades. El Derecho (con la excepción de Filosofía del Derecho) queda, por su especificidad técnica y profesional, por el momento fuera de este grupo. </p>
<p>La colección será un trabajo acumulativo, con entregas bimensuales. En el tiempo, los textos se irán organizando de acuerdo a posibles lecturas de la historia de las ideas en la región y el continente. <br /><br />Aldo Mazzucchelli</p>
<p><span>15 de octubre de 2017</span></p>
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Pablo Darriulat
Gonzalo Marín
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
¿Por qué la antropología filosófica?
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
ARDAO, Arturo
Source
A related resource from which the described resource is derived
Ardao, Arturo 1912-2003.:
¿Por qué la antropología filosófica? /Arturo Ardao..
Montevideo : Facultad de Humanidades y Ciencias, 1963..
12 p..
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1963
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Language
A language of the resource
Español
Type
The nature or genre of the resource
Libro
ANTROPOLOGÍA
Filosofía
-
http://humanidades-digitales.fhuce.edu.uy/files/original/ff46e66b5b66b9d165b127862292c9a4.PDF
a7d5daaf2a8255fe401b7e6e355d53d1
PDF Text
Text
— 102 —
anb SBiuajqojd soj ap ajuauíB^jBj ja üod jBSjaAuoa saauoma apnd X
'oijnf ap 93 jb 0^ j^p 'imrasog ap jouoq ua osajSuo;^ jb sounjjnauoa
soquiB apuopB 'Bsaj^^ ua aj^uoaua oj amauíjoijaisod ojad íBiauaaij
uod BqBjjBq as anbjod qjiAurj *^j -pjo 'jfojj jap oiJBUimas jb jijjna
-uoa apnd ou pBpisjaAiu,Q B^sa ug) "uuBuissog *^j *p¿ jap A jqaajg
"f 'i ^ ^^ouqng uoa *^j soiJBjrouoq soj ap 'jauíBpB^) •^) -fj 'PJO 'JOJd
jap souBuiuias soj 'saiu ouisitu jap 93 jb oiunf ap ój jap Sjaqjapiajj
ua f jauía^ *h -joid^sBr) jap X Jajjnj^ xb^^ ^ ^juyJ *3 'í^bjízS *^^ 'PJO
•^oj^ soj ap soiJBuiuias soj *^^6I aP oxunf ap ój jb oXbj^t ap jap
•g -i ^jnqiajj ua íjauíaiQ py -pg jap A jaujBzjo^j "^ A uujb^\[ "^
'uajajuig uoa *f *g *pjo '^ojg soj ap soiJBUiuias soj 'ajquiapiQ ap c, jb
ap J3 jap 'zuib^\[ ua íuassXqx '[ X ja^jaag -q 'jaujng '\
*g #pjo *jojg soj ap souBuiuias soj '^<;6j ^
12 1B X 19P *^^og ap pBpisjaAiufj bj ua :BiuBiuajy ua
(y
'saauo^ua a^uanaajg
•sa^uBjjodun
sbuj sbj ap Bun BpBjapisuoD sa 'opBjsg jap jBjxdBD bj BJoqB sa ^jjBq
os apuop pBpnp bj anb ap BiauBjsunojp bj b opBSajSB 'jpuBiprusa
uojaBjqod bj ap X soiJBuipjo sns ap ojauínu ja jod 'anb 'uuog ap
pBpxsjaAiufj bj jbusta ipio^p '^jnj^juBjg ap bj ap uppumsns ug
•BiuBiuajy
ua bijosojtj bj Xoq B^uana anb uoa sosojo^ia sbui snjijxdsa soj ap
oun opBjapisuoa sa jaSnj^j 'jojg ja anbjod 'BuuBj^ojd iuj ap BpBZJO^
upísimo Bsa sbj3a ap Xnm o^uauíBg *sajBiaipn(jad sozjanjsa b opB
-ijqo Bjaiqnq oj b^isia tiu anb X sajBiajBd sbisbjb ap unB Bijjns anb
opuaiqBS 'aaiq oj Baunu 'ojjb^isia b uojb^sui aiu SB^ajoa soijba anb
ap jBsad ^ 'ojad 'opijBAui ap upjjis ns ua ojjaA ap upisBao aAiu o^
-uaiuajuanaajj 'sandsap 'apuop 'uaqaunj^; ua BqBjjBq as ja^nj^[ *jojg
jg *sauoiaun^ sns Bjajaía ou 'Biíajdiiuaq Bun ap Bjn^^iuajd BiupaiA
— jBjisiA Bjqap oijBuiiuas oXna janbB — ja^nj^ "^ "jojg ja anb
anj upísimo Bjsa ap oai^oj^ #^jnj5juBjg ap pBpisjaAiufj bj b ijjnauoa
ou :a^sa sa oqaaq jg "BiuBraajy ap sapBpisjaAiufj sbj b sbjisia ap
BraBjSojd ja ua upiaBa^ij^ora Bun puimja^ap Bjja anbjod 'B^sandojd
bj ap upianaaía bj ua upísimo Bun jBiaunuap jod
SOJ ^jqOS ^UIJO^UJ
oasAizv aa sviawvn nvíií
�me interesaban). Finalmente en München del 27 de Junio al 30 de
Julio frecuenté los seminarios de los Prof. ord. A. Wenzl, A. Dempf
y H. Kuhn, del Pd. R. Berlinger (ya entonces designado Prof. ord.
en Würzburg) y de la Prof. encargada de curso Hedwing ConradMartius.
B) en París: del 6 de Diciembre de 1954 al 2 de Abril siguien
te, en la Facultad de Letras, los cursos de agregación de los Prof.
V. Jankélévitch, H. Gouhier, J. Wahl, M. Patronier de Gandillac,
G. Davy, R. Poirier, G. Bachelard, F. Alquié y P. M. Schuhl; en la
Escuela práctica de altos Estudios, los cursos de los directores A.
Koyré y A. J. Festugiére; y en la Escuela Normal Superior, por una
concesión especial de su Director M. Hyppolite, los seminarios del
propio Director y del Prof. Patronier de Gandillac.
Con excepción de uno solo, conocí personalmente a todos los
mencionados docentes, de los cuales escuché a menudo extra aulam
sus aclaraciones y reflexiones sobre los ejercicios de seminario o de
agregación.
Visité también los cursos públicos de los nombrados y de otros
profesores, entre ellos en el Colegio de Francia los de los Sres. M.
Guéroult y M. Merleau - Ponty y en la Universidad de München los
de R. Guardini, especialmente con el propósito de conocer y apreciar
los métodos y modalidades de enseñanza utilizados en las Universi
dades y altas Escuelas.
Finalmente, entrevisté en Freiburg i. B. al Prof. M. Heidegger (1), en Basel al Prof. K. Jaspers, en Madrid (a donde viajé du
rante las vacaciones de Pascuas) al Prof. X. Zubiri y en Nancy al
Prof. R. Ruyer.
Trataré primeramente de los seminarios en Alemania y luego,
de los que pueden llamarse sus equivalentes o similares en Francia.
I.
Los Seminarios en las Universidades de Alemania.
No existe ninguna reglamentación sistemática de su organiza
ción ni de su funcionamiento. Muy pocas y dispersas disposiciones
aluden a ellos. P. ej.: en el estatuto de algunas Universidades se dis
pone que los Profesores ordinarios han de ser sus directores; en los
reglamentos de examen de Estado o de promoción, la obligatoriedad
de concurrir a los ejercicios; en el contrato que el Estado concluye
con el Prof. ordinario, el número de horas semanales que éste ha de
dedicar a ejercicios de seminario y a lecciones públicas. En general,
organización y funcionamiento de los seminarios son cosas que se
han constituido paulatinamente en el desenvolvimiento mismo de sus
actividades y que no obedecen a otra norma que la de la costumbre.
La literatura sobre seminarios, que existe, si bien escasa, es poco
conocida o ignorada de los mismos profesores. Un ordinario de "Fi
^i) El semanario Marcha publicó en su número extraordinario de 30 de Diciembre
de 1953 el relato de esta entrevista.
— 202 —
�— 03 —
p) jap sauopisodsip se] b SEpnautos UBjsa on anb euokij^
ap ^ bijosojij ap SBjpajfa ^/o Xsq sapEpisjaÁiuQ' sesa na anb JBJBps osopo aoajBj
''pBJinaB^ Bidojd ns
na soSoj9aj sojninj so^ uapuajdB bj bijoso^ij b^ X ojBpjo3uo3 ap josajojd XBq ou 'BiSo^oax ^p
BDjipJED pBjjnaBj jaqsq ap jasad 8 'u'aSuiqnx 03 -g •; Sjnqiajg X uaqaunj^ 'jnqzjn^ 'zuiej^
'uúóg 'jajsunjq :nos ojBpjoaucQ ap SEjpaitp uajsixa apuop sapEpisjaAiuf^ se-j -sEai^pioaj SBuijdp
-sip sbj b japaaaJd aqap 'BajipíB^ EisajSi e| ap soiprusa ap uapio ja un Sos anb 'sijosojij bj lia
so^ojpaj X sajopjaoES sojmnj ioj b jBJBdajd ap ja sa ojBpjoauo^ ap SEjpaisa sbj ap uij jg
•Barjg 'Bi^ojodojjuy X Bj^ojoaisg 'BDisi^Ejaj^ 'biSo^
-oasouQ X 831^93 :sonam o seuj 'jiaap sa 'sajisaoias OJiBna ua bijosoji^ bj spoi jauodxa uaqap
sajosajojd so-j -(-ss ^p d "Zíól •¿aq^unj^ •¿9tq4oso¡tq¿ aqjfjfsuqj "jnqzJn^ - jaXaj^ sheh)
BisijEnjyjídsa X Easjaj uopdaauoa Eun jauajsos ap bj 'jaXapq sueh unaas 'ojps ouis 'sai^sEjoasa
bj jBjañaS na in 'Éjsiiuój bijosoji^ ej jBuasua ap nppESijqo ej Baijdoii ou oiEpjoanoa ja ejjos
-ojtj ap sajosajojd soj b óiaadsaj ^03 ~-(u3^MS9fo.t(fsfppjoquoy[) 'ojEp'joauo^ ap SEjpajE^ 'ssp
-BuiEjj sej nos 'odsiqo PP oiuaiuiuuasuoa oíAajd ja oís ^opEuiEjj,, unSuiu aasq ou pEijnaEg bj
sand 'SO3IJ91E3 ajdúiais uos sajosajojd soisa' 'oqoaq ap' 'anb BUBjiua oísj -oucsaDOip OAij^adsaj
jap ojaA je scpijauíos UBisa saJEjnjij soXna ap sauoi3Eu8isap sbj 'sujapoiu X jEAaipatu Eijojsij^
ap P^to X Bijosojig ap 'BJpajsa vún jaq^q aqap BJjosoj'ig ap pEjjnaEj ajuajpuodsajjoa' bj ua'BiSojoax ^p B3IJ93B3 pBjjnsBj Bun uauaii anb sapEpisjaAiüfj sej snpoj ua anb ojnpjoDuo^ un ua>
9pajqE}sa as '^uijuaH -A ap baubuiui ^un opuainSis X ''f<ftuqjttf]tt^[ ja opEuiuuax (I)
so¡ Á sajqBunDui soy 'sbuSi^üb sbxd sauoiDipa sbj aní>
sa *isy "XIX I^ís jap saux^ b uojaiSjns bijosoji^ ap soj A
'Bpua^sixa ap soub B^uanoup sojuapsop ap sbui uauap ou soiJBuiuia^
soj anb ojsand 'pBpisjaAiufj bj ap bj sa BnSnuB sbui vj *oduiap j^p
osjna ja ua aiuauíBuiiBjnBd opBiujoj uBq as SBaaioijqiq sb^j *aisixa ou
OIJ95IJD jbj anb oaja A 'oiJBuiuias OAiioadsaj jap bj b o pBpisjaAiufj
bj ap Baaioijqiq bj b Bjqo Bun ap Biauauauad bj auiuuaiap anb
oijaiija un jjjqnosap opipod aq o^^ 'soiJBUiuias soj ap SBaaioijqiq
SBpuas sbj A pppts^^dtufi bj ap jBjaua^ Baajoxjqiq bj ouis 'sojiosou
a^ua osbd ja sa otuoa fjpv^ptop^ ap sBaaioijqiq sbj uaisixa ou biubui
-ajy u^ •Baaioijqiq Bun jaasod sa oiJBUiroas jap ODiisijajaBjB^
*saiuaisisB soj A sajoiaaiip soj BjBd soijdure souaiu
sauojBS sojio ísoppjaía soj A oypmsa ja BJBd zaA bj b uaAjis anb
SBqauB A sb^jbj SBsaui ap sBpBjop 'BDajoijqiq bj BjjBq as apuop 'sBijd
-ujb sajj o sop o Bun :sbjbs sbijba ap auodcuoa as anb (soiJBuiuias
soj sopoj b JB^jaqjB b opBuijsap *oubdj3d o on^nuoD oíaijipa un ua
*Buai^ ua o ^iaqjapiaj^ ua oujod 'saaaA b 'pBpisjaAiufj bujsiui bj ua
aiuauqBjaua^) oidojd o^upaj un 'ojxn ajuB 'aasod oiJBuiuias J3
•(j) sop XBq 4ojBpjoauo3 ja ajBA anb sbj BJBd sapBpisjaAiufj sbj
ua 'Bujapoui A jBAaipaui Bijoisif^ ua A ^ijosojij u^ #oTjBuiuias ns
auap pBpisjaAiufi bj ua BpBuasua Bpuap BpBD 'oidpuijd u^
•a^uBuuo^uí jb SBqaaq sajBq
-jaA sauopB^sajiuBUj ap 'bjjuo^ ua BiauauaApB oajbs 'bjbj^ as sajosaj
-ojd ap sauoiuido ubjid as opuBn^ 'jBmaajaiui pBpiAi^aB bj b jBSajj
BJBd jBijaiBui ojnDBjuaisns jap opuaiUBd 'ojjuapB Bjan^B ap opua^f
*sbiisia siui ua t<opio A ojsia^ oj Jiquasap b *sand 'ajapaaoj^
'sapBpxjBpoui sns ajqos bdij
-ijd uoixajpj Bun jBjnoafa A sauíj sns ap bjbjd upiaou Bun jauai apid
-un saj ou anb oj 'jBuosjad Bjn^jna ns b opBjiuiisB opis Bq A opiATA
UBq sojja anb oj aiuauíBDTjpaj jaaouoa ap BpuaSixa bj UBiuais ou
anb ajqBsnaxa sa A 'oiJBUiuias ap soppjaía soj ua saiUBipmsa ouioa
opBdiaijJBd UBq 'sojjsaBui sns ap Bjanasa bj ua souisiuj sojja opBuuoj
UBq as sajosajojd soq 'aqaojdaj un oujod BpBjBuas ba ou bidubjouSi
Bis^ "sajosajojd ap sajBnjDB sauoiDBjauaS sbj jod SBpiaj uos ou qDuoj
A unaqujag *uasjnB^ ap sbdtsbjd SBjqo SBq 'Buiaj ja ajqos ojijDsa
unSuiu auiJBDipui opnd ou ojuaiuiijanljaj iui b ^^BjSo^Bpa^ A bi^osoj
�sólo se hallan en la biblioteca de la Universidad. En general, ella
es más completa que la del seminario. Sin embargo, esta última
contiene generalmente una buena colección de las fuentes más im
portantes de la Filosofía antigua, medieval y moderna, las His
torias de la Filosofía y las monografías más útiles y completas,
algunas colecciones de revistas y algunas obras auxiliares. La
verdadera diferencia radica en el modo de usar ambas bibliotecas.
La del seminario es una biblioteca de presencia (Praesenzbibliothek): es decir, que sus volúmenes pueden ser tomados directa
mente de los anaqueles y utilizados por los lectores mientras se
encuentran en su recinto, pero que sólo excepcionalmente y con
autorización del director o de un asistente se pueden retirar. Natu
ralmente, cualquiera no tiene acceso a la biblioteca sino solamen
te aquellos estudiantes que efectivamente participan en algún
ejercicio de seminario y que están munidos de una tarjeta especial
firmada por el asistente.
Raramente el seminario tiene un empleado administrativo a
su servicio. Por lo general en cada semestre se distribuyen las lla
ves entre algunos estudiantes más antiguos, los cuales se compro
meten a hacer alternativamente un pequeño horario cotidiano y
son los que dan acceso a los demás. La inmensa mayoría de los
estudiantes es escrupulosamente honrada, y si eventualmente des
aparece un par de obras por año, resulta siempre más baratoadquirir nuevos ejemplares que mantener en el presupuesto a un
empleado. En la puerta del seminario suele haber un cartel que
indica los requisitos para utilizar la biblioteca y el nombre y ho
rario de los encargados de las llaves.
Los seminarios suelen estar abiertos sin interrupción desde las
nueve hasta las veintidós horas y están dotados, como todos los
edificios universitarios, de buena calefacción. Por estas circunstan
cias que rodean a su biblioteca de presencia el local del seminaria
es el centro real de la actividad estudiantil. El estudiante no con
curre a él sólo para participar en los ejercicios dirigidos por el
profesor, sino que ordinariamente también estudia allí. Allí trans
curre la mayor parte de su tiempo hábil. El auténtico estudiante,
cuando no está en una sala escuchando una lección, está en ei
seminario, porque en éste encuentra literalmente al alcance de su
{mano todo cuanto necesita para su estudio. A pesar de no existir
ninguna vigilancia, en su recinto reina el mayor silencio, nadie
conversa con nadie y cada cual pone el mayor empeño en que
ninguno de sus movimientos pueda molestar la concentración de
los demás. Esta concentración es tan intensa que muchas veces, al
penetrar en la biblioteca de un seminario pude observar que nin
gún estudiante levantaba la cabeza para mirar quién entraba ni
parecía haberse enterado de la presencia de otro.
Los directores del seminario son siempre por derecho propiolos profesores ordinarios. Donde hay una cátedra de Concordato,
hay un segundo seminario — con la instalación material consiguien
te— anexo a ella y dirigido naturalmente por su titular. Pero et
— 204 —
�'JBUIJ JB 3JBJBJJ UOIS
p Bun jbjta3 BjBd anb 'BpuBjjodun jBjn^uis ap ojund un ajsa
s^ -Bnj^uoD sa jBJOsajojd uppBjauntuaj ns oja^ -jBJosayojd uop
-unj ns b ajuajaqui sa sajBj ap pBpiAijDB n 'oiJBUiraas ap sajojaaj
-ip oraoa jBpadsa uppBjauniuaj Bun uaqpaj ou sajosajojd soq
ns A sauojBS sns UBaydiua A oijBuituas ap soppjaía uauip sajuaj
-sisb soj A (oiudzo'pp>atÁ({) sopBApd sajuaaop soy ('fo¿4tsv^)) sapad
-sanq soy ('/oj^ 92tssvtuuv^Á9ssnv) UBjd Bjjxa soj 'soiJBuipjOBjjxa
soj 'soiJBJOuoq sajosajojd soy uaiqurej a^uatuajuaijjoa rsauojBS soy
jBayduia b oqaajap UB^ua^ anb soaiun soy xu 'pBpiAi^DB a^uBÍatuas ubí
-ijip anb soaiun soy UBas soyya anlb bdi^iuSis ou oijBuiraas yap sajoj
-aajip soy UBas soiJBuypjo sajosa^ojd soy anb ap oqaaq ya oja^
•(001 '
uuog d'p 'íttufi vi 9p otmvts^ 9f oiOdAo¿^ í X9 '^JB 'Sj^qppt^^
9p 'atu[\ v{ 9^ oínp>ts^ #ía *d *A) sopo^ Jod opi^aya sa a^uau
-Buuad ouadmasap oXno BjBd o ajuamjBnuB UBUim ^s yBna By ua 'saj
-osajojd soy ap oyos oun b BpBAjasaj Bpanb uppaajip By *D^a 'sotjbj
-unyoA ap uppBuSisap 'soiJBJoq ap upxanqij^sip 'sojqxy ap Bjduioa
roAi^Bj^siuiuipB o^aadsB ouanbad jb o^UBna u^ "BsjaAaDiA tu ojjo ya
9Suip anb oy sa ou oun ya 92tM-p anb oy isajojoajip soijba Buaj anb
yBuuouB ap BpBU auai) ou 'upiDB^iTsaAUi ap A Bpuaaop ap bujjoj
Bun ouis oai^Bjaojnq ojpBna un ou oijBuiuias ya 'sand 'opuai^
•Bun BpBa
sojnuiuj B^uaAou ap sauoisas aaop o siaspaip ua *ajjsaraas ya unSas
'ByyouBsap as oijBuiuias ap Bina^ un '(sajsoaajua^ ap By BpB^uoasap
'SBUBiuas i\) sasaiu sa oubj3A ap ya A (pBpiAB^^ ap By BpB^uoasap
'SBUBuras 9y) sasaur oj^Bna Bjnp oujaiAui ap ajjsauías ya ouio^
'C,f'6l sbj b a^uauíBApoaja BjBuiuuaj A c,\'Sl s^I
b ajuauíBATjaap BJBzaduia *q 0^ B #lí 81 3P opByByas Bjsa oijbuiui
-as un is *'(a '^ *sojnuiui B^uaAou a^uatUBDijjauíouojD 'jpap sa 'upia
-dnjja^ux uis 'sv^ttu^pvov SBjoq sop a^uauíBijBuipjo Bjnp A BUBiuas
jod zaA Bun jBSny auap Buia^ ouisim un ajqos oijBUTUias uq
•sajuBipnjsa soy ap SBjynsuoa sbj yBna
-BAa BJBd A soiaiajaía soy jB^ny uauap ajuaraBAijoap anb ua SBjoq
sbj b OTJBuimas jb BjjnDüOD anb ouBsaaau sa jBno oy BJBd 'uoid
-B^i^saAui ap sopo^ara soy A saiuanj sbj ua sajuBipmsa soy b jbidiui
uaiqujBj ouis jBuasua oyos ou aqap 'josajojd ouioa íOTjBuiraas yap
jbdoj ya ua o oijpiraop ns ua jBSny UB^uaj sauoiDBjTpatu o sBjnpay
sns anb a^uaja^ipui sa jBna oy BJBd 'BAns bj jBsaj^ojd jaaBq aqap *Bia
-uaia ap ajquioq oiuo^ -buidijo ns ap upyyxs ya ua opBjuas <coiJBJoq
un aaBq^ anb 'BiJoga^BD jouaui o joAbui ap oiJBUOiDun^ un sa ou
OTJBuiiuas ap jo^aajip :a^uaujBDj^jaua oyjBDBjsap osiaajd s^ 'sa^uBip
-njsa sns uBdpi^JBd anb ua soppjaía soy ap uppaajip bj ra^uaaop aj
-uauíyBqBD ouis 'BaxjBjaojnq upiaunjf Bun jBuadmasap ua ajsisuoa ou
oiJBuxuias yap uppaajip Bq -japuajdjos aqap ou upiDaajip ap pBpijBj
-nyd Bjsq *sop ajuauíjBjauaS uos anb (ojBpjoDuo3 ap yap ucnsnjDxa
uod) soiJBuypjo sajosa^ojd soy uos sojubto sojubj :sajojaajip soijba
— ajuaurajuaijjoa auaij A— zaA bj b jauaj apand OTJBuyraas ojjo
�Un profesor tiene la obligación de dedicar de 7 a 9 horas se
manales a la enseñanza, entre lecciones (Vorlesungen) y seminarios,
pero queda totalmente librada a su discreción la distribución de
ese tiempo. Todas las combinaciones son posibles. P. ej.: 1 lección
de 2 o 3 horas y 3 seminarios (1 generalmente por el asistente), o
2 lecciones de 3 horas y 1 seminario, o 2 lecciones de dos horas y
2 seminarios, o 1 lección de 2 horas, 2 lecciones de 1 hora y 2
seminarios, etc.
En esa distribución influyen naturalmente la idosincrasia del
profesor, sus actuales investigaciones, las necesidades de los estu
diantes, etc.
Aunque no es obligatorio, en muchas Universidades es costum
bre que al final de un semestre se reúnan los profesores y docentes
de la misma materia para combinar los temas que han de tratar en
el próximo. Esta previsión es necesaria por que en Alemania las
cátedras de filosofía y la venia legendi son globales y no para una
determinada especialidad, de suerte que todo docente tiene derecho
a tratar cualquier tema filosófico, lo que en ausencia de todo en
tendimiento puede dar lugar a coincidencias o a lagunas perjudi
ciales. En todo caso, al final de cada semestre, la Rectoría distribuye
entre los docentes unas pequeñas cédulas que éstos deben llenar,
indicando tema y número de clases semanales de cada curso, y tema
y destino de los seminarios, que se proponen desenvolver en el
próximo semestre. De esta manera es que se forma el índice de
Lecciones (Vorlesungsverzeichnis) que cada Universidad publica im
preso antes de comenzar cada semestre. Una vez publicado el índice
de Lecciones, sólo se permite un cambio de tema por razones espe
ciales y con autorización del Rector o del Decano. Los temas apa
recen también anunciados en la cartelera (Schivarzes Brett) de la
Universidad. Pero "programas" que detallen el curso o el seminario
no existen.
Con frecuencia ocurre que al final de un seminario el profesor
anuncia el tema para el del próximo semestre, de modo que a los
estudiantes se abre la posibilidad de adquirir con antelación las
fuentes o hacer los estudios preliminares necesarios para participar
en él.
Finalmente los profesores ofrecen (ignoro si es una obligación)
una o más horas semanales a la consulta de los estudiantes (Sprechstunde).
En su sala particular de la Universidad (todo prof. ord. tiene
una), a la hora señalada y anunciada en el índice de Lecciones y a
la puerta de la sala, el profesor está a disposición de —y recibe
individual y privadamente a— todo estudiante que desee consul
tarlo: sobre la dirección o estado de sus estudios, trabajos a realizar
o en realización, bibliografías, etc. Esta hora de consulta está seña
lada generalmente para antes o después de la hora de clase o de
seminario.
En definitiva la Universidad exige de un profesor - director de
seminario su presencia real en ella de ocho a diez horas semanales.
— 206 —
�— ¿03 ~
•ojuasa osiab un jBp.ua anb ¿Bq 'jBpadsa uppuaA
•J3JUI BUn BpBu^lSB BTU9J 3S OpUBna OJJOJ 3jqOS 'BJJBJ 3S Ig *9)U9UI
-jBjnSaj jijsisb ap uppBSijqoojnB bj UBjdaaB sajuBipnjsa soq
•(•aja 'saauBJj 'o^aij^ ou o aqBS
is "opBjBJj JOjnB jap jbutStjo Biuoipi ja un^as A (-aja 'biSojojij
'Buojsiq) Bipnjsa anb Bpuap '(-a^a 'ó 'ó *ój) ajjsaiuas 'oijpyuíop
'ajqraou ns jBaipui aqap oun BpBa anb bj ua BÍoq Bun sajuajsisB soj
ajjua JBjnajp aaBq as ajjsaiuas BpBa ap ucnsas Bjaiuijd bj uq
•sajUBJídsB soj b ajuauíjBnppipui jBZBqaaj o jijirapB ap oqa
-aiap ja auap josa^ojd ja stfvx2 id 9tutsspvafj4 soiJBuiuias soj ua aj
-uauíBjos #a^uajsisB jap o josa^oíd jap uoiuido bj jio ap oíainíjad uis
*joiJadns oiJBuruias un ua o ouBuiuiasojd un ua jBdppjBd auaiAuoa
aj is apiaap oun BpB^ qBpadsa ojxsinbaj unSuiu jod BpBuoiaipuoa
jB^sa ajans ou sojapjaía soj b sa^uBipmsa soj ap uoisiuipB Bq
•ojjBuiuias ap sopiajaía soj ua^sisuoa
anb ua souiB^uodxa opuBna 'jas anb auap jsb anb souiajapuajduio^
•sBajBj sns b oiJBuipjoBjjxa ojuauíBjipB un ouioa o BpBsad b^jb3 Bun
oraoa uppB^ijqo Bjsa uajuais ou sajuBipmsa soj oja^ •( A j 'j *jjb
'zuíp^ ap pvptsj^aaiufi p{ dp 'pi -pt í'j *jjb 'j^^6j ap ojajqaq ap
fi ap 'uuoq dp pppis^datufi p^ dp ptfosop^ ua uofjop ap oppx2 p>
ugtootuox4 ap Ofuatupj2a^) bijosojtj ua jojaop ap opBj^ ja jauajqo
d sBijBsaaau A SBTAajd sauopipuoa sbj ap Bun Bjsa sa uaiquiB^
^P o^soSy ap 9^ ap -pt -pi a \<¿) j'^ A q (j) ^? *sw 0^61 3P
ojauq ap o ^P 'uappqpxo^ ap -pt -pt Í^3 *jjb 'j^6j ^P ÍÍJCIV 3P 0
ap 'z\p^(1 - puppitaq^ ua saxotxa^ns sp^anosa ua oppxosajox4 ja pxp4
sauaiupxa ap ofuauipj2a}¡) BijajBUJ bj unSas buba anb 'oijBUiuias
ap sopiajaía ap ojauínu un ua ajuauíBApaB opBdiaijJBd UBq anb
uaiquiBj ouis 'sauoiaaaj opBqanasa UBq anb ojps ou JBjxpajaB uaqap
'pBppBdBa ns Bjjsanuiap anb jbui^ uauíBxa ja Jipuaj japod BJBd 'soj
-BpipuBa soq 'sajBjnjB^^ SBiauai^ ap sbj ua A bt^osojij ap sapBjjnaBj
sbj ua ubuijo^ as Bipaui BzuBuasua bj ap sajosajojd soj (ajqBjuauíBj
ojapisuoa anb upiadaaxa Bun ojsa ua sa ¿Bn^njfq ja) 'sopBj sojx)j
isBa ua oiuoa 'BiuBuiajy ua anb opiqBS sq *sojja ua uoiaBdiapjBd ns
sajuBipnjsa soj BJBd jbuijou A BjjojB^ijqo souaiu sa ou 'sajosajojd
soj ap jbuijou A BuojBÍ^jqo upiaun^ sa soiJBuixuas ji^tjjp 15
•uoiaBjipaiu ns
ap A oipnjsa ns ap 'b^jbj A Bnuijuoa 'ajqxsiAui pBpiAijaB ns ap aA
-ajq A ajuajiiujajuí 'oujajxa oíajpj un anb sbui sa ou (sauopBaxjqnd
'oijBuiiuas 'upiaaaj) ajqísiA pBpiAijaB ns :soiuauBua sou ou anbjoq
•^oijojijasa^ un^uru b BpBjnauíA Bjsa ou upiaun^ ns ap BzajBjnjBU bj
anbjod 'Buiapo uis oijBuopunj un sa anb JBsxaajd anb ^Bq 'oijbuoo
-un^ un sa josajojd ja ajuauíBApBjjsiuiujpB x "(6 *jjb 'uuoq ap ppp
"tsxan-tufi pj ap ojnfPisa ap ofaaiCox^ íj *jjb 'zutp^^ ap ppptsxaaiufi
pj ap Ptfosojt^ ap ppijnop^ pj ap ugtapftjtqpq ap oiuazupj2a^ 'PJA)
afuauipatsnjoxa ppm ns xpotpap ap Bq jBna bj b 'Bpuap ns ap ojuam
-oj ja A uoiaB^ijsaAui bj :BuinuaS sbuj jBnjijídsa pBpiAijaB ns uoa
Buajj as pBjjaqij ns anb jbpjajo anb ¿Bq ou ojaj #opBi^ajiATjd un sa
josajojd ja 'Buiaijo ap sajBUBuias SBJoq BjuajBna ap sbuj jaaBq anb
auaij anb BjBjapjnq jb opBJBdiuo3 '^^qij sa oduiaij ns ap ojsaj jq
�La asistencia se hace constar en un cuaderno u hoja que firman
los presentes.
De cada sesión se redacta un acta o protocolo (Protokoll) en el
cual, sin las formalidades notariales, debe constar un resumen de lo
discutido y concluido en ella. De cada vez se designa a un estu
diante para redactarlo, el cual lo lee al comienzo de la sesión si
guiente. Su lectura no debe demorar más de 5 ó 10 minutos. Luego
se discute, se corrige y se pasa en limpio en un cuaderno al efecto.
La utilidad del protocolo es triple: en ler. lugar, permite con
sultar en cualquier momento la discusión y los resultados de la
cuestión tratada, sobre todo en los casos en que el profesor expone
sus propias interpretaciones o doctrinas; en 29 lugar, es un buen
ejercicio para el que lo ha de redactar, que lo obliga a separar
lo sustancial de lo accidental y a exponerlo concisamente. Sin duda,
un resumen de discusión en cinco o diez minutos es más difícil de
hacer que uno en veinte. En 3er. lugar, para los participantes su
lectura sirve de nexo entre el tema de la sesión pasada y el de la
presente.
En algunos seminarios, sobre todo cuando solo consisten en la
lectura de relaciones, se prescinde del protocolo.
Acerquémonos ahora a la actividad interna e intelectual del semi
nario e intentemos describir en qué consiste, cómo funciona y cuáles
son los fines que con él se persiguen.
Desde hace algunas décadas en algunos países de América lati
na, entre ellos en el Uruguay, se exigió la introducción de semina
rios, y poco después, con suerte varia, comenzaron a funcionar, de
ordinario esporádicamente, algunos.
Por lo que se refiere al Uruguay, he podido comprobar que se
tiene del seminario una idea sumamente ambiciosa, y que se exige
de él mucho más de lo que se exige en Alemania, país originario y
clásico de ese método didáctico, y más de lo que normalmente puede
dar. Celosos profesores, endurecidos en el almidón de su prestigio,
con una erudición admirable, acrecida en horas nocturnas de difícil
asimilación, han pretendido hacer con sus seminaristas investiga
ciones definitivas y extensas, que absorbían todas sus fuerzas en
desmedro de otros estudios y que luego publicaban en gruesos vo
lúmenes de papel pluma. No puedo juzgar de su valor objetivo,
pero me consta que varias veces el surmenage del profesor y el
pánico estudiantil fueron la cosecha de tales "trabajos" de seminario.
Se exige del seminario no sólo resultados científicos objetivos,
sino además, su expresión visible y permanente en el papel impreso.
El seminario sólo justifica su existencia si sus actividades acrecien
tan lo que Hartmann ha llamado el "espíritu objetivado".
Se comprende, entonces, que cuando se ha pretendido implan
tar como obligatorio el seminario así concebido, los estudiantes ins
tantáneamente, con instinto seguro, se hayan resistido a aceptar el
instrumento bajo el que hubieran sucumbido aplastados y que
hayan considerado al que tuvo tal iniciativa como un enemigo del
— 208 —
�— 60^ —
•OIJBUIUI3S
jap pBpiAtjDE Bun aiuatuBidojd aXmnsuoa ou bijbjSououi bj anb jpap X ojonxa sera jas bjoi[e
aiiuuad'ain 'sausiuajB soucuimas so¡ uoa oj^ajjp OJ3B1UO3 ij^ "^sojjpuas sbui soppjafa sojjo ap
jouajuB oajdiua p jod asJujnbpB uapand ojps' 'ajuauíBUBuipjo 'anb pBppBdB3 X pnmdB Bun b
BpBUOpipUO3 BJS3 EpB3Ija flS 'OSB3 OpOJ 03 X 'OlJBajdUJa ajqíSOd BJ3S SBUI3J SOJ SOpOJ E O139dS3J
jo 'aj'diuajs o'^^ -aúodcud as oiJBUiuxas p 3nb uij p jbzue3jb' bjbü oip3m O3iun ja ss ou
'OIJEUIUI3S jap Euiajdns pBpiAU^B bj sa uaiq is 'Biuajqojd un ajqos nai^uuap eijejS
-ouotu bj anb' ajusiquiB ojjsanu ua sopipunjip sojojj3 jiSajJO3 bjbó 'ajuauíEpniu jEJEjsap osp
-3Jd SÍJ,, :3JUBJ3pB SBUI ^ •<iSOJJBÍJO^ 3)UaUIBSp3jd S3 3J3jnb 3nb OJ 'SOq33q BX SSJOpBgUSSAUt
auodns 00 ísBjjauajq'o b jeSsij EjEd sopojaui' soj uajpjsis as X uauasua as ijjb anb jej ooá
'sa¡Eui3iJO X sEjapspjaA sauoianjos b jbS3jj ou Ejjodui; aj ou 'oaijuuap pp uopEinjoj bj ouis
'Biauaja'bj ap uopEuuoj bj aauauíBjBipauíui B3snq ou^/ ouEuiiuas ja' anb soaijoiu ap uppjsodxa
aiuaipuodsajjoa ej ua oX Bjaap 'soiJBuiuras ajqos oiaaXojd un ojoqEja anb 'sajEi^os SEj3ua;3
X oq^ajaQ ap pEjjn3B¡j bj jod EpÉuSisap U9;s;uio3 Eun ap 'BSBqaaJV ^p zauauiíf ouijsnf X
PPO ÍPIE<1F!^ OP3JJIV 's^-'a sajosajoi^ soj uoá ojunf 'ajjBd opuEuuo^ Sí'ól U3 BÁ (i)
uov^S un u^Aajj 'oi^\dvao^ ojxaj un ap j^^nj ua 'sojjq 'upiaipnB E{
ua asjEjEaja^uí uoixaj^aj ej e 'ise opuapiuijad 'o^xaj ns ap sojuaui
-ouj jod asopuEjjEdE Eas 'EpEsnEd Xnuí Ejnjaaj Eun ap oxpaiu jod
Eas 'oxjo^ipnE ja uoa ojaajxp seuj o^de^uod un UEasnq 'o^uasnuEur
osua^xa un uEAajj anbunB anb sajosajojd XEf^ 'jEja^ij a^uauíE^aij^sa
opijuas ns ua je^ sa uoiaaaj Epo^ ou a^uauíEjjai^ 'o^uaiiuEsuad jap
uppEDiunujoa Eun jas ap ja sa ^upiaaaj^ ej ap ouja^uí oppuas jg;
•Eqanasa oj anb ajuEipnjsa je 'ouaÍE ja o oxdojd
ojuaituEsuad ja 'Euujaop Eun ajiuiSEjj josapjd ja jEna jap oipam jod
ojnaiqaA ja sa Ejnjaaj ej 'ajuauíjEjnjE^j *jio ap 'jEqanasa ap ojde ja
soj ja ua apuodsajjoa jaaj ap je josa jo jd ojdb je :baijdb upiaEdiaijJEd
Eunuiu Ejja ua uauap ou sajUEipnjsa so^ -oiJOjipnE un ajuE jaaj
ap ojde ja :EDipui ajuarajEjajij ajqraou ns anb oj 'sand 'sa (Sunsdf
~UOA) uppaajajd ej 'joíaui o 'uppaaj E^ -ajjsaiuas jap asEja Buipjn bj
EjsEq Ejaujijd ej apsap 'ejjo sejj Bun isb j^ 'sajuEipnjsa soj ap saj
-Enjxj sosnEjdE soj ap oipam ua 'upjBS jap aaajBdEsap 'oijo^Ejjod ua
ojxjasnuEuj 'X EuojEpjoaaj jEyas Euanbad Eun o^xaj ja ua ezejj 'Ejnj
-aaj ns aduinjjajuy 'EaimapEaE Ejoq ej ap sojnuTuí oauya Á EjuajEna
soj opijjnasuEjj UEq opuBn^) "aAaiu ej ajuauíEjuaj aEa ou opuEna
ouiaa^joui jos un aanj jEna ej sejj EUEjuaA ej b o ^sajundE^ jeujoj
ua opEuiaaduia oyjojipnE un e SEpEjim sb^ba jod opuEna ua zaA ap
Xnra Epyduinjjajuí '^opiuajsos uajjl4 ua Ejnjaaj ns e apaaojd X oijoj
-Ejjod ns ap EpiBjjxa Ei^Ej^ojpaEp o ojijasnuEtu un ja ajqos Eaojoa
'EjnjBjsa ns e jijje ja EpouioaE 'BjpajEa ej e aqns josajojd ja 'sosEa
soj ap etjoXeuj Esuamuí ej ug *sapEpisjaAiuQ SEpEziaiEj X sEUjap
-ora sej ua opEAjasuoa Eq as otiodf ej ap jEAaipara uoiaipBJj Eg
•uppaaj bj uoa 'josa^ojd jap EajEj uej ejjo ej uoa ojjEÍajoa anb
joíara EpBU oiJEujraas jap up ja X Bjauasa ej japuajdraoa ejej
•opEJojaop ja EJEd uppEjjasxp ns 'upia
-B^ijsaAui ap oijas oÍEqEjj jaraijd ns aqijasa EjsjJEUiraas on^pue ja
anb ua EjjanbE sa :ojiqraE ns ap Ejanj aEa uppaajoaaj ej ap Ejoq
Eg 'Ejqraais ap uos ojjEuiraas jap Ejoq ej X upxaEjado Eg \pa^oaaj
ja Ejoq ns X jEjqraas ja Ejoq ns ^uap^ anb Sdfsvis^p^ ja aaiQ
•(j)OApaíqns njijídsa jap Eraijuí a ajqísiAui Bjajsa ej ua apisui jEaj
EjaBai^a ns ojad 'ojnu oujajxa opBjjnsaj ns 'Ejsajxjra SEra sa upia
-iqraB n 'OAijaíqo jojea ojapEpjaA ap sauoiaESxjsaAui ajuaraEjaajip
jpnjaojd upisira jod auaij ou oijEUiraas ja pEpxjBaj ua ojaj
•Esuajap BraijiSaj
ap ojaE un jEjnaaía anb seuj UEjaEq ou isb japaaojd jy *ajqraoq
�más o menos detallado. Algunos, en fin, aunque raros, sin ninguna
nota ni apunte, hablan libremente. Esta diversidad de formas de
pende ante todo del contenido a exponerse. Si se busca la precisión
de los conceptos y el rigor del pensamiento, se redactará un texto
completo. Si lo importante es destacar ciertas tesis para explicarlas
luego, se esboza un guión. Si se trata de alguna exposición sumaria
y elemental, se puede dejar todo a la inspiración del momento.
Pero hay además un factor subjetivo que influye en la adopción
de una u otra forma y es la mayor o menor presencia de ánimo
del profesor frente a la clase. Un profesor desenvuelto será capaz
de exponer con un guión lo que un profesor tímido sólo podrá
hacer encadenado a un manuscrito. Se puede discutir cuál es la
mejor forma de exposición. Psicológicamente me parece compro
bado que la eficacia de la comunicación está en razón inversa de
la continuidad del manuscrito. En consecuencia, la mejor forma de
bería ser la exposición libre. Pero en el nivel de los estudios uni
versitarios la eficacia didáctica no puede primar sobre la exactitud
científica, la cual requiere la fijeza que sólo la palabra escrita
ofrece.
En todo caso, sea cual fuere la forma externa de la lección, su
característica es esta: que en ella sólo habla el profesor, mientras
los estudiantes se limitan al papel de oyentes. En tantas lecciones
que escuché, jamás presencié el caso, no ya de un profesor que in
vitara a los estudiantes a intervenir, sino tampoco el de un estu
diante que planteara alguna duda o dificultad. El profesor no es
jamás interrumpido; el estudiante no es jamás interrogado. El pro
fesor ha estudiado, investigado y meditado, y sube a la cátedra para
exponer sus resultados. La actitud del estudiante es, no diré pasiva,
pero sí receptiva: recoge el pensamiento, lo comprende y lo asimila,
o, al revés, no lo ha captado o lo ha tergiversado. Lo ha aceptado
con o sin crítica. Pero todo esto corre por su cuenta y responsabili
dad: durante la clase el profesor no le enseña ni a comprender ni
a analizar ni a criticar, ni tiene ningún control sobre sus efectivos
conocimientos o capacidades.
En cambio, lo que caracteriza al seminario es la intervención
activa del estudiante: es aquí donde entra en estrecho contacto con
el profesor y donde éste le ofrece en los ejercicios y trabajos el me
dio de desenvolver sus capacidades y de profundizar sus conocimien
tos, al mismo tiempo que puede controlar unas y otros. Si asistimos
a una sesión de seminario, veremos que en ella el profesor interroga
a los estudiantes, éstos leen el texto de un filósofo o un manuscrito
que ellos mismos han redactado, dialogan con aquél y entre sí,
cambiando puntos de vista, discutiendo tesis y recogiendo los co
mentarios del profesor.
Pero la actividad del estudiante no consiste nunca, como ocurre
en nuestras Universidades, en repetir ayudado sólo de la memoria
(quiero decir sin notas escritas y sin discusión) lo que previamente
se ha estudiado. Esta simple exposición oral de tesis ajenas no se
considera útil.
— 210 —
�— 113 —
•Bmadjad z^d ej ajqo^
ísajqmrusoD sej ap BaisjjBja^j j ap sojuauí^pun^
íopojatu jap osjnasiQ #sajJBasaQ
ísojaa^as sojqi^ •aBjBjiuijjL aQ •uijsn^y *
íb BDij^ •sapjojsuy
iSBuiaj s^juain^is soy ap oun UBqEjBJ^ 3nb
ap sapBpiumuoa b opnsiSB a^i 'oyjapuajdraoa UBjuajuí a
oappsoyij ojxaj un uaay 'jojaop un ap o ajuajsiSB un ap uppaajyp By
oÍBq anb (ox B 9) sajUBipmsa soaod ap sodnj^ uoa UBUopun^¡
•SBUiajqi
-oíd soy jBzxpun^ojd b BpnAB SBjsando sauoiuido sayqísod uoa uprs
-nasip bj SBjya u^ 'sa^uaaop soy uoa yBuosjad o^db^uod un Á. Biauaxa
Bun ap opiua^uoa ya ua ajuBipnjsa yap baijdb upiaBdiai^JBd By 'osa
ap SBUjapB anSisaad as oÍBqBj^ ap sapBpiunujoa SBy uo^ -soipnasa ap]
upiaaaya Bjaajjoa Bun b sandsap oyjBpn^B ap UBq anb sauoyaBjiDuij
SBy JByyBq Á SBuyydiasip sbpbijba sbuj SBy ua ajuozxjoq ns jBiyduiB\
ap uoiSBao auaij ajuBipnjsa ya 'ajuauíyBnsuara jBSny uauan anbJ
'snottudppov s9íq yap SBiauajajuoa SBy ua Á 'a^uauíyBUBtuas UBjaxp asj
anb '<{sapBjynaBj SBy sBpo^ ap sa^ua^o BjBd sauoiaaa^,^ SBy ugy *pBjyna
-bj BpBuiuuajap Bun ua jBsajSui ap upisiaap ns uan^ja^sod 'ojubj
ajjua 'anb apid as sayBna soy b 'a^sauías jauíijd ns UBsma pBpysjaA
-iuq By ua anb soy sopo^ b aauauía^uaja^ipui aijyp a 'SBiauaiD SBy
ap SBUiayqoíd sapuBjS soy ap soun^yB ua sajuBiprusa soy b jyanpoj^
-ui ui^ jod auaij —soub soun^yB aoBq apsap opin^y^sui— a^sj 'dfP¿
-dUdÉ umtpnts yap ojjuap UBuoiaun^ anb 'oÍBqBj^ ap sapBpiúnmoa
SBy ua^nji^suoa oy jouajuí op^^^ yj •olvqv^t d'p pvptuniuo^ v-\
•oiJBuiuiasojd X oÍBqBj^ ap pBpiunuioa a^ua 'opiua^
-uod ns b ojuBna ua souaui oy jod 'o oinboyoa k joyjadns oiJBuiuias
ajjua 'oyduiaía jod 'sauoiaBUiuiouap SE^sa ap sBun^yB b uapuodsajjoa
anb sojaíqo soy jBTauajayip ypBj sa ajduiais o^[
oipauua^uí ouBuiraas yB apnyB as 'saaaA b 'BiABpox
-S2SfJo>j) sopBjuByapB BjBd oiJBuxuias o (xvuitu^s^^nv
-xaqo) joyjadns oiJBUtuias k (x9Sup^uy) sa^uBidpuud BjBd oiJBuxuias
o oiJBUiuiasojd ajjua 'zaA ns b 'ouBUiiuas yap o^uap k ¡(tuntnb
oinboyoa X oiJBuruias '(stdx^sttdqxy 'ffpq^su^íUdSstfdqxy)
ap oynajp o pBpiunuioa aj^ua asjynSuijsip ayans BiuBuiayy
ua anb unB jByBuas ap souiaq soyya ap soujBdnao ap sajuB ojaj
'(udSunq9fi) ^soiaiajaía^ sopBuiByy soy ua ajuayjjoa X yBuuou
pBpiApaB ns ByyojJBsap oiJBüiuias ya 'sBDijpuap sbtjbjououi ap upia
OBpaj By X sBuaÍB SBUij^aop ap yBJo upiaisodxa ayduiis By a^uj
•opuBjo^aop
ya uoa josayojd yap sayBnpiAipui SBjsiAaj^ua ua outs 'oijBuiuias ya
ua JB^ny auay^ sauoiDBjjasip SBy ap upiaaajip By xu 'sopuBjojaop Xb^
sa^sauías soy sopoj yu sand 'ajuayjjoa osbd un sa ou ajsa ojaj "Byya
ap so^uauí^BJj sounSyB ap oiJBjuauíoa X Bjn^aay By b upisas BunSyB
anbipap 'opuBJo^aop un ap uppBjjasip By a^yjip josayojd un ts anb
'apuai^uaajqos as 'ayqísod sj *ojmBuiajd Bijas ojsj 'OATjiuipp oaijxj
-uaia JoyBA ap SBiyBj^ouoiu o sauoiaBijsaAui ap uoiaaBpaj By 'soujbo
-B^sap oy bX ouiod 'oiJBuiuias yap yBuuou upiDBjado sa
�Dos notas distinguen formalmente a la comunidad de trabajo
del seminario. La primera es la estar dirigida por un asistente o
doctor y no por un profesor. Pues el seminario es un derecho y una
obligación de éste. La segunda es la de dirigirse a estudiantes de
toda la Universidad, lo que le otorga un temple menos técnico y
menos riguroso que el del seminario, que se dirige a estudiantes
que ya se han decidido por una ciencia.
Otras veces se entiende por comunidad de trabajo los ejerci
cios en cuya dirección colaboran profesores de materias diferentes,
que abordan los distintos aspectos de un mismo problema e inten
tan mostrar la interdependencia o llegar a una síntesis de los resul
tados de varias ciencias. Por ejemplo: "La nueva imagen del hombre
en la Filosofía"; "La Psicología y la Medicina"; "Fundamentos del
Derecho"; "Responsabilidad social del médico". En estos casos se
trata de una comunidad de trabajo entre profesores en beneficio de
toda la Universidad.
El Seminario. El seminario propiamente dicho se dirige a los
que estudian una ciencia determinada (Teología, Jurisprudencia,
Filosofía, Historia, etc.) y por ello desenvuelve sus ejercicios con
un rigor que no tienen los de las comunidades de trabajo. Su fin es
no tanto la extensión y profundización de los conocimientos en una
rama del saber, como introducir en los métodos del trabajo y la
investigación científicos y familiarizar con ellos, no exponiendo su
teoría (lo que indudablemente puede hacerse), sino por la prác
tica de los ejercicios, que fomentan e incitan a la colaboración
independiente.
Conviene repetir que el fin del seminario no es inmediatamen
te la realización de investigaciones científicas. Estudiantes que
recién ingresan a la Facultad o que han cursado en ella algunos
semestres no están aún en condiciones de hacerlo. La seriedad de
la Universidad, la escrupulosa conciencia científica de sus profeso
res no pueden incitar a tareas que serían improvisadas y prematu
ras y, como tales, vanas.
Lo que el seminario pretende es preparar a los estudiantes para
que un día puedan hacer verdaderas investigaciones. De ahí su
nombre. Seminario quiere decir semillero. Las plantas que en él se
siembran requieren su tiempo de desarrollo. Sus frutos pueden ser
comparados al del olivo, que sólo se forma varios años después de
plantada la semilla.
El futuro investigador se forma paulatinamente en la frecuen
cia de los ejercicios.
Pues el seminario es fundamentalmente una práctica. El inves
tigador no se forma en el mero conocimiento teórico de la metodo
logía, que puede aprenderse un día y olvidarse al siguiente, sino
en el contacto continuo con las fuentes, en el que, bajo la dirección
del profesor, aplica él mismo los métodos de comprensión y repite
mentalmente el proceso del pensar filosófico. Sólo este contacto
reiterado, frecuente, lento, en que al mismo tiempo se van señalan^ 212 —
�— <¿\z —
uyg 'ajjsaiuas un ap sajyuny soy ua Bjnjaay ns jaaBq ap pBpyyyqysod
bj unifos opoj ajqos ^ B^ysjad as anb uyj ya un^as 'Byya ap ajJBd
Bun o Bjajua Bjqo Bun ojxaj oraoa asjBiuoj apand 'aA as 0U103
•zuajsixg pun ^untúa^
O "saisia^) sap ai^ojouauíouaBqtj
•jjBjjysyiajja p
- uajBjmsog '\ uaqasyjqBjd #p •^
•qjsay *zsubjx "^untúa ^ uauíaj -p *
sojij^snuBui ap sBidoaoio^ ap
'Sauaf^ 'P3 "BiSoyBUB cunuiuiou aQ 'snuBjaÍB^) 01^
•uaayas ijxaj 'sijBjuaA 'jiu^oa 3Q
"(II 'i) oun 3Q TO3líX ^inuing
"IX 'sauoissa^uo^ -snuijsti^ny
•oaBuroa;^ b bdij^m
'J 'H ^uiiub aa
•g Bais^qg
d-sayajojsijy
:a^isiA anb souBuiuias soy ua uoja^ay as anb soyyanbB soyduiafa
ouiod o^uo^ -sojospyíj sapuBjS soy ap SBjqo SBy ap Bun^yB a^iya
as oidpuud u^ -o^xaj yap uppaaya By opo^ ajuB sa ajuBjjoduiy
•oiJBuiiuas ap oíaiajaía ouiod ajuarayBj
-auaS ayBA ou ajs^ 'uppB^ajdjajuí uys ojqiy un ap (^¿niafdq dcfostxos
-xnzf) Bpin^as Bjnjaay By ap 'ojBqiua uys 'asjin^ui^sxp aqaQ "uqpBZ
-ypun^ojd ap sopBj^ Á sapBpyyBpoui SBqanuí ajiuipB sand 'saiojaop
Á sopuBJO^Dop uoa BziyBaj as osnyaui a 'sopBjuByapB soy b ouiod sa^
-uBidiDuijd soy b o^ubj 'sa^uBipmsa ap asBya Bpo^ b auaiAuo^) *oyjap
-uajduioa BjBd ODi^psoyi^ o^xaj un ap zoa BjyB ua Bjmaay By ua ajsis
-uoo Á yBjo sa oppjaía ap odij ajs^ •uptovjdjulx^iut 9
•SByya ap Bun BpBD ajuauíBAisaans souiBjapisuoa uoiDBnuijuoa y
•Bjauíijd By anb
Bpun^as By opnuaiu b sbui pzinb A 'sop SBy a^uaraajuanaaj^ uBayduia
as oqaaq aQ *Bun BpBa ajqos upiaByaj Bun ap a^uBipnjsa BpBD b jb^
A sa^JBd ua oyjipiAip 'o^xa^ un jbuioj ua Bijpsisuoa '(zuibj^[)
*^oj^ ya oujod 'sojjo unSas 'anb SBjauayui 'so^xa^ ap
uoiDBjajdja^uy a Bjn^^^y By Bijas BDisBya bujjoj By (Sjnqyajj) J^yynj^;
xbj\[ A (uuog) ja^yDBqjo^ #g 'joj^ soy oiuod 'soun^yB una
•ajuanaajj souaiu oqanuí
'SBiuayqoíd ap upysnasyp By jypBUB anb ABq soyya y (9fPU9^9^) sauoya
-Byaj ap upiDDBpaj By A sojxaj ap upyaBjajdjajuy a Bjmaay By :soidid
-jaía ap sasBya sop ajuaiuyBdyauyjd UBzyyBaj ^s oyjBuyujas ya ugy
•upyaaajyp ns sbiu
jBjayoj UBpand ou A josa^oid yap sojjBq UBjuays as anb ua Bip ya
anSayy anb opoiu yBj ap soyjBanpa A sooyjyja snjyjydsa jbujjo^ ua ajsys
-uoa oyjBuyiuas yap oydyauyjd ya anb opuaiayp ouisyiu ojsa BqByniujoj
(SjaqyapyaH) JatUBpB^) ^ojj y^ -Bin^ ap pBpysaaau uys 'oujstui is jod
^BjBd pBpyaBdBa By opyjynbpB Bq ajuBipnjsa ya 'ajjnao ojsa
'sntiqpq ua opyjjaAuoa 'opByyiuysB uayqiuBj ouys opyaouoD
oyps ou Bas opojaiu ya anb ajyiujad 'soujujbd sosyB^ A sajojja soy op
�embargo es posible que una misma obra sea leída e interpretada
sucesivamente durante varios semestres con los mismos estudiantes
que van avanzando en la comprensión de sus diversas partes. Así
el seminario sobre Hegel Phaenomenologie des Geistes. C. era con
tinuación de otro en el que se habían tratado las partes A y B.
La elección de una obra depende no sólo de su importancia
intrínseca sino además de la categoría de estudiantes que han de
manejarla. En el proseminario, p. ej. podrá elegirse la Etica a Nicomaco, algunos artículos de la Suma Teológica o las Meditationes
de prima philosophia, pero no la Physica ni la Phánomenologie des
Geistes, que quedarán reservadas para el seminario superior o para
el coloquio de doctorandos. La elección depende finalmente de cir
cunstancias materiales: de que exista una buena edición o traduc
ción de la fuente y de que pueda hallarse un número suficiente de
ejemplares. Porque es exigencia elemental que cada uno, no sólo
haya leído previamente el texto, sino también que lo tenga a mano
durante la sesión. "Los que no lo traen, pierden el tiempo" (decía
un profesor).
El empleo del texto en su idioma original sólo es posible si
todos los participantes conocen ese idioma. Pero ese conocimiento
no se considera absolutamente necesario para comprender el pen
samiento de un filósofo, y de hecho en los seminarios son muchos
los que lo desconocen. Por ej. en un seminario sobre el de anima
de Aristóteles, en un total de 28 asistentes, sólo 14 poseían el grie
go. Un seminario sobre las Meditaciones de Descartes se realizaba
sobre la traducción alemana.
En esta clase de ejercicio el trabajo puede distribuirse de dos
modos: o bien se señala desde el principio o en cada sesión a cada
estudiante una parte diferente del texto, o bien todos deben prepa
rar para cada sesión la misma parte. El segundo procedimiento
parece preferible porque obliga a todos los estudiantes a leer todo
el texto, y hace luego más fecunda su participación en la discusión.
Pero en el primero es también necesario que todos vengan a
la sesión con el texto leído.
La lectura e interpretación de textos es la única clase de ejerci
cios que conviene a los estudiantes de los primeros semestres, pues
todas las demás, relaciones sobre libros o teorías, discusiones, etc.
suponen a estudiantes ya adiestrados en la comprensión de fuentes.
Esto, sin perjuicio de que se emplea también con estudiantes ade
lantados.
Sus ventajas son múltiples. Ante todo, es el único medio de
asegurarse de que los estudiantes leen realmente las fuentes. Segun
do, se aprende prácticamente a comprender el texto, a conectar para
ello sus diferentes partes, a veces lejanas entre sí, a otorgar todo el
valor que posee una frase, una sola palabra, sobre todo en las obras
antiguas, generalmente muy concisas y por esto tan extrañas a los
hábitos adquiridos en la lectura de las modernas. Tercero, la repe
tición mental del pensamiento de los grandes filósofos permite no
sólo apropiárselo sino también, lo que importa más, aprender el
— 214 —
�'ajjsauías opungas o jauíud jap sajuBipnjsa ajjuq -ajuaAnjjuj jojdbj
ojjo sa soipnjsa soj ap BqajBtu bj ua oun BpBD ap uppBnjis Bq
•ZBDija oÍBqBj^ BpBq as BjABpoj 'sajuanaajj sbuj
so^ oos anb 'BjuajBna o Bjupjj ap sodnj^ uoa 'o^jBquia ui -ajupA
ap UBJBSBdajqos ou anb Bjjas jBapi jq 'sajuBdppjBd ap ojaiunu
jap BSjaAui upzBj ua Bjsa uppuaAjajuí bj ap uxntupnb ja anb jp
-ap apand as •sa^uBDi^^u^isui sauopuaAjajuj b UBqBjjujjj as —soun^
-jb ojps A— sajuBipnjsa soj SBjjuaiiu 'ojos jBjjasjp b opBjjqo BiaA
as josajojq ja sojja uq "sajUBipn^sa uap o B^uaqao uoa soiJBuiuias
-oíd b oppsxsB aj^ *Bjja Buoa JBJídsuoa apand sa^uBdppjBd ap op
-BAaja Anuí ojauínu ufj *sajo^DBjf soqanin ap 'a^uamjBjnjBu 'apuadap
uppuaAja^uí Bjsa ap BpBDip A pBpisuajuí 'Bpuanaajj Bq 'sa^UBipmsa
soj ap BApaB upiauaAaa^ux bj sa soiopjaía soj ua ajuBjjoduii oq
•ajuarajB^
-oí BqBiou^í anb ojb ipuajdB ja ua anb inbB jbu^isuod ojain)
•BjqBjBd BpBD BqB^dopB Bipaj^ pBpq bj ua anb SBjnjBiAajqB sbs
-jaAip sbj UBJ^uanaua as jBna ja ua 'ubjij\[ ua ijddaon jod opB^ipaaj
'8^6J 'Sizdiaq 'J^q^^ 'f '[ 'tunxvxntvt¿i9Áqqv uootxd^ ijjad
ouBijpy ap ojqij ja jBijixnB ouioa BqBzijpn 35 'uauapuoa anb
q SBSOjauínu sbj ua ourco Bjjaj bj ua o^ubj ou 'BaipBj pBj
-jnapip BÁna 'sajBAaipaui sojijasnuBiu jaaj b japuajdB Bia oiJBUiuias
jap "oWqo jq '{\(Z \Z '} Úl l uaSuBjjq) Ajjinaj^ ap ^aqiiinH
ap tunuotut^o tunxvsx^ai'p Sduotpdn^ sbj ap ojio A sbuiox
ap BDiífojoax Buins bj ap o^uasnuBin un ap SBidoaojoj
opBuioj UBjqBq a^ 'sajBAaipaui sojiiasnuBui ap SBidoaojoj ap
ajqos jau^ty^ qoj^ jap opBuiuias un ajisiA uuog ua anb opjana
-aj 'ojduiaía 0U10^ -ojuasnuBuj un ap upisuaiduioa bj ap bjbjj as
opuBna ojjBsaaau ajuauíBjnjosqB outs 'ajquapjd ojos ou sa ^
•ojjo opoj ap upisnjDxa uoa UBajdiua oj sojja
ap soun^jB ^ *J3UJT^H <5IUÍJ <J3in^M X^M 'upiB^\[ *^ 'jauiBpB)
'qjiA\.oq 'isbjizs 'ja^^appjq 'sojja ajjua íoiaiajaía ap asBja Bjsa ubj
-apajd saiosa^ojd sajuajaaxa anb 'sand 'apuajduioa a^ 'sojjojjBsap
sosjaAip sbuj soj BjBd ojxajajd un ua ajjaiAuoa as ojxaj ja 'jsy
•upianjos ns ap pBpjaA bj ap bjsia ap ojund ja apsap
ojopuBpaadB 'ojopuBDijua 'ojopuapnasip 'ajuauíjBu^ A .'(df^psdSufj
spp) oqaip ou oj ap uppBjajdiajuí bj opuaiaBq 'ja^^apiafj aaip ouioa
'o 'sBjiDijdun sapBpijiqísod sns opuaiAjoAuasap A jojnB un ap ojuaiui
-Bsuad jap ojiq jb opuBjosojij 'ajuauíBDpBuiajsis f(ajsBjjuoa jod opoj
ajqos sojuaiuiiaouoa sns bíi^ A apuaidB jaAou ajUBipnjsa ja anbjod
'oiJBuituasojd ja BjBd opBnaapB Anuí opojaui) sauoianjos sbjjo b
ojopuBjaauoa A 'sajqísod sopyjuas soj ap upisnasip bj BUBjjua anb oj
'jojnB ns BjBd OAnj anb ojDBxa oppuas ja opuBSBpui 'ajuauíBaiJojsiq
:sauopaajip sbpbuba sbuj sbj ua opBjuauíoa jas apand ojxaj ja 'jB^nj
uq q^^ajq ap njjjjdsq jap Bi^ojouauíouaq bj A auinjq ap opBj
J3 'sajjBDsaQ ap sauoJDBjjpaj\[ sbj 'upsn^y ub$ ap so^ojBip sou
'BpuBjsip Bjjaia b A 'jBuopdaoxa ojajx>uj un aAnjijsuoa uojBjq
ap jbjoj jsbd Bjqo bj 'ojaadsaj ajsa y 'jb^osoji^ ja ua asjBjpjaía ap
ojx)tu un sa anb oj (janbB uoa apiauíoa ajduiays ou anb ojad uoxpz
-iuoo9x4 ^nb opojatu jap SBuiapB) uoxP9^(liU9 oqodq dp ^nb ojxuaui
�que tienen una información filosófica pobre o nula(l), pocos son
los que intervienen y estos intervienen poco, contestan con mono
sílabos o con breves frases y a veces cometen gruesos errores. Pero
a partir del tercer semestre se advierte un gran cambio. No se han
limitado a seguir los cursos, han leído libros importantes, han asi
milado mucho, denotan cierto criterio ya formado y sus interven
ciones son acertadas y a veces profundas tanto en la interpretación
como en el planteo de dificultades. (2).
A veces es el mismo profesor el que desnaturaliza el seminario.
No siempre el pensador profundo y original es el mejor director.
Se cuenta que Husserl (3) era un conversador incansable, en la
Universidad, en la calle, en la casa, y que su fuerte personalidad
siempre embargada por los problemas más difíciles, desbordaba to
dos los seminarios. Todos versaban sobre Fenomenología, y en ellos
nunca ningún estudiante pudo decir esta boca es mía, porque él
tenía siempre la palabra. Uno de sus discípulos le insinuó un día
que abandonara un poco los temas fenomenológicos y que hiciera
lectura e interpretación de textos. Husserl accedió y anunció para
el próximo semestre un seminario sobre la Psicología desde un
punto de vista empírico. Para introducir a su lectura encargó al Sr.
M. que preparara una reseña sobre Bretano y su obra. M. pasó todas
las vacaciones estudiando, y cuando llegó el día de la inauguración
del seminario, rodeado de un mazo de papeles, comenzó su expo
sición: "Bretano" Pero apenas había pronunciado su nombre,
Husserl lo interrumpió y habló durante toda la sesión. Después de
todo su esfuerzo el bueno de M. no había podido decir más que
una sola palabra.
Sin llegar a este caso realmente extremo, hay otros profesores
— por lo demás excelentes— que en su afán de elucidar el texto,
dejan poco margen a la participación estudiantil. Entre tanto, todos
suelen destacar, cuando comienza el seminario la conveniencia de
las intervenciones. "En el seminario es mejor el que sabiendo poco
habla, que el que calla lleno de sabiduría" (Fink). Un día que Scheler hacía una admonición semejante, a un estudiante se le ocurrió
objetar: "el silencio es oro" (Reden ist Silber, Scbtveigen ist Gold)
a lo que aquél replicó: "en el seminario es oropel" (Ist es falsche
Münze) (4).
Un factor inhibitorio importante es la natural timidez del estu
diante dotado de cierta autocrítica frente al profesor y a sus condis
cípulos. Por eso es misión del profesor ayudar a quebrar ese sen
timiento y poseer el arte de saber lanzar a los jóvenes a intervenir.
(1)En la segunda enseñanza de varios estados (Laender) alemanes no hay una clase
de filosofía.
(2)Un estudiante boliviano con quien tuve ocasión de conversar, me dijo que cuando
él entró en la Universidad de Bonn sabía más filosofía que sus condiscípulos alemanes del
primer semestre, pero que después de un año, habían hecho tales progresos que a él le
costaba seguirlos.
(3)El conocimiento de este rasgo del filósofo y del anécdota que sigue lo debo al
Prof. Szilasi.
(4)El anécdota lo refirió públicamente el Prof. E. Fink al inaugurar su proseminario.
— 216 —
�— L\l —
'sojxaj soj ap ojuaiujBjBjj ja ua pBpiJBijiuiBj ap ununuira un ajuBip
-njsa ja ua auodns bdisbjd Bjqo Bun ap uppBjaj bj unB 'oSjBqiua
ui *sopijjan^B souaui sa^uBipmsa uod asjBjuajuí uapand SBjaraijd
sbj anb SBj^uaitu 'sopBjuBjapB Xnuí sajuBipmsa uod asjaDBq uapand
ojos SBjsa osa jo<j *bdisbjd Bjmjna Bun Basod bX uainb BJBd sajpn
jas uapand ojos X oaijbuijoj anb oaijbujjojui sbuj uij un uauodojd
as sauopBDijqnd SBAanu o SBurojn ajqos SBuasaj sbj oiquiBD ugj
Bun ap soaiSBq sajBjid soj ap uppB^uBjdun bj anSisjad
as SBjja uo^ -sajUBipnisa soj ap BDi^psoji^ Bjn^jna bj ap ajuauBui
-jad OAjaDB ua UBjjaiAuoa as X sBpBjiuiisB uBas anb opoui ap 'BDip
-ojaui BqajBUi ns ap X SBpiuajuoa Bjja ua SBuiJjx>p sbj ap ojajduioa
ojuaiunaouoa ja uij jod auap bdisbjd Bjqo Bun ap Buasaj vj
•uajapxp
japaaojd ap sopotu soj X UBDsnq as SBjja uod anb sau^ soj anbjod
BiDUBjJoduii ns auaij (SBauBJodmajuoD SBiJoaj o) sauoiDBDijqnd sbuj
-pjn ajqos X sbdisbjd SBjqo ajqos sauoiDBjaj ajjua upiDupsip vj
n^ bijosojij bj ap sBinajqoj^
bj ap A BzajBjiUB^^ bj ap bjjosojij ap sauopB^ijqnd sBAan^q
'sojiui A SBjojBjaca 'sbjjid 'sojoquii^
•btjojsijj bj ap bijosojij ap
A BiSojoasou> ap SBauBjoduiaiuoa
•BAijBSajq bijosojij 'jadaij
'uijjapjoj^ ap aiajdjaiui oiuoa jaS^apiaj^
A pBpijiqísoj •uubuijjbj^
jpj jj
A BiSojoax "l^jSAiaíojsoQ A iojsjox
•BUBiunq pEjjaqij bj ap spuasa bj ajqog *9uijjaqa^
•sajajpjsjjy oa BijajBui A oiaBdsj
d
:ajisiA anb soiJBUiiuas soj ua uojaXaj as anb sauoiDBjaj
ap SBiuaj ap bjsij Bun opoj ajuB Xoq 'bijosoji^ bj ap jojaas un^jB
ua sauoiDBDijqnd SBtupjn sbj o sbdisbjd SBjqo sapuBj^ sbj jas uapand
sbjs^ *SBjqo sbijba o Bun ap opiuajuoD jap uppisodxa bj ua ajsis
-uod upiDBjaj Bun 'jBjauaS 03 'BjdopB anb bj Biuijjn Bjsa sa sosbd soj
ap bijoXbuj Bsuauíui bj ua ojad 'Bjijasa bj ouiod jbjo bujjoj bj ojubj
jBjdopB apand oidiDuijd ug; •(fpj^f^^^) vu^sdA o uppvfdj, ^^7
•ajqnjosui oj ap
BiDuapuoD bj o SBiDuapiAa sbj ap pBpijBjD bj X sauozBj sbj ap osad
ja uajBA oj^s ja ua anbjod 'ojndiasip X josajojd aj^ua Bpuaja^ip
bj aaajBdBsap apuop ua pBpijBnjiJídsa ap ouBjd un BjsBq BAaja oj
X ajBqap ja baiab anb upiDDajip bj ojuauíoiu ojxij ua X 'sajpuBipm
-sa sauoiuido sbj ap upiDBZipunjojd X upiDDajJOD bj 'ojapoxu jauíijd
un isb JBjjsiuiiuns BJBd upiDBjajdjajuí bj jbidiui a 'Buiaj jap uppanp
-ojjuí bj apuodsajJOD aj ja y *sauoiDDajjoD o soiJBjuauíOD souanbad
jaDBq b o jio b asjBjiuiij apand ou J3 *josajojd jb bdoj oiJBuiuias ja
ua anb BAispap uppun^ bj bjsia ap japjad soujaDBq aqap ou jijuBip
-njsa upiDBdiDijjBd baijdb bj ap BiDUBjJoduii a pBpisaaau bj oja^
�que lo puede suministrar únicamente el ejercicio de lectura e inter
pretación.
Algunos profesores (Heidegger, Lówith, G. Martin) no emplean
más este tipo de ejercicio, ya porque entienden que los estudiantes
no saben realizarlo adecuadamente, ya porque Jo consideran un
recurso de profesores fatigados, que encuentran un alivio a sus ta
reas escuchando relaciones, que luego rubrican con un par de co
mentarios intrascendentes. En algunos casos he podido comprobar
tales objeciones. Y estoy de acuerdo en que el ejercicio de lectura
e interpretación es superior. Pero, en honor a la verdad, debo decla
rar que he escuchado muchas relaciones estudiantiles correctas, al
gunas incluso ingeniosas, bien compuestas y expuestas, y que he
visto a profesores que se tomaban el mismo empeño en considerar
las relaciones que otros en comentar los textos. Por lo demás, creo
que la relación tiene una ventaja y es que permite apreciar mejor
las ideas centrales de una doctrina y su conexión, mientras que la
lectura e interpretación se dispersa mucho en el detalle.
El trabajo puede distribuirse de tres modos: 1) asignar a cada
relator una obra, 2) asignar la misma obra a varios relatores y
3) asignar al mismo relator varias obras.
Cuando se trata de las grandes obras clásicas el único proce
dimiento adecuado es el segundo. Sería absurdo y ridículo mandar
hacer una relación sobre la Metaphysica o sobre la Crítica de la
Razón pura, que sólo suministraría un resumen informativo, igual
o inferior al que se encuentra en cualquier historia de la filosofía.
Así, con tales obras se procede siempre dividiéndolas por capí
tulos o partes o temas y asignando cada una de ellas a un estudian
te. Un seminario versará durante todo el semestre sólo sobre una
de esas obras. Así se procedió en diversos seminarios con las obras
antes mencionadas de Platón, Aristóteles, Schelling, Husserl, Hartmann, Heidegger y Pieper. En el seminario sobre Tolstoi y Dostojewski se dividió por temas, de modo que se trataban sucesivamente
la concepción de Dios, la moral, etc.
El método de trabajo ha de ser analítico, porque aquí se busca
la comprensión de cada tesis y de sus fundamentos.
Este procedimiento ofrece, además, la gran ventaja de que to
dos los estudiantes tienen que leer toda la obra, aunque cada uno
relate sólo una parte, lo que los coloca en situación adecuada para
poder discutir con cierto fundamento todas las relaciones. Entonces
se produce una verdadera colaboración de todos en el trabajo de
cada uno, y al final se llega a una comprensión cabal de la obra
estudiada. Pero si se asigna una obra distinta a cada uno, faltando
en los demás el conocimiento necesario, su actitud ha de limitarse
a un silencio prudencial o a preguntas o a breves comentarios, si
no se quiere caer en vanas improvisaciones.
Por eso, la relación por un mismo estudiante de una o varias
obras sólo tiene sentido cuando se trata de sectores especiales de la
filosofía o de las últimas publicaciones. La limitación del tema o el
fin meramente informativo hace viable este procedimiento, que,
— 218 —
�— 613 —
ojap jap Bpuajadraoa bj X pBpijiqBq bj sba
-ispap uos oppjaía 9p asBja bjjo BunSuiu ua anb sbuj Bjsa uq
qBJ
UmStl^STp BJ B S9DUO^U9 OJtiqBCÍ UBJBp 9tlb SBJ 'upiJSanD BJ 9p JBIU3B
opBjsa ja X sauopnjos SBjupsip sbj uBÍ^uodxa anb 'sauopBjaj sbijba o
BUll J9DBq JBpUBUJ ajUaiUaAUOD S9 X 'OUBUI9^UB 9p 9SJBJBd9id 9p UBq
sojsq #j9 U9 jBdpjjJBd ap UBq anb soj ap bjtojb bj b ajsa anb oduiap
omsiin jb X uppBaijiu^is jbtu^b ap 'jBpadsa Xniu iu jBjaua^ Xnuí iu
jas ou 'opy^aja uaiq Xnin jas anb auaij jpnasxp b Buiajqojd j^
•sajuaipuadapui sonara o sbuj
upiaBjnaadsa bj b X bdtjtjd bj b asjBAaja o^anj BJBd SBuxjjaop sbjjo
uod sojuauín^jB X sisaj sns uBjuoj^uoa as 'ajuBjjoduii ojjojjBsap
un opiuaj Bq Buiajqojd ja anb ua Bai^psoj^ Bjqo Bun^jB ap uop
-Bjapisuoa bj ap ajuauqBjauaS ajjBd as 'isy 'soajjpjsiq sajuapaaajuB
sns ap ajuaujBjajduioa Bpuxasajd anb oaxjBuiajsis ubj opouj un aj>
Baunu ajnosrp as iu BajuBjd as ou Buiajqojd ja 'osb^ opoj uq
•osomonjjuí ajjnsaj ou anb BJBd
sopBjuBjapB Xnuj sajUBipnjsa auodns anbjod ajuanaajj oaod Xnuj
sa oiapjafa ap odij ajsa 'o^jBquia ui^ •oiJBuiuias un ap jBdiaupd
ojaíqo ja ua asjpjaAuoa apand oaijpsoji^ Buiajqojd un ap upisnasip
bj :sbui sq *joXbuj Bai^psojp BpuBjJoduii Bun ajajnbpB saauojua
'BUTJjaop bj ap pBpjaA o zapijBA bj BjsBq bzubab anb outs 'BDijqjsjq
o Baiífojojij uppBjajdJajuí bj b bjiujij as ou ^OTJBUiuias ap oppjaía
opoj b ajuajaqui 'upisnasrp bj t
•svni9/[qoji(^ ap uptsnostQ
•sojuaiujpouoD ap ^ujjij asBq Bun ajjaiApB as jBna bj ap
SBJjap 'sapBpinuaSuj uis 'bsojo^ia bujoj as uoisnasip bj 'sojuauín^jB
sns uaiq UBjjojjBsap 'sajpjjip SBUjajqojd uBjBuas ^sajUBjJoduii sbsod
uaajp saaaA sbjjo ojaq '^¡oipn^sa ap sajjsaujas sotjba bX uauap anb
ap jBsad b 'umsnasip bj ua sajuBipnjsa soj ap auapqo as oaod ^nb^
rupisas Bun ap sandsap oíip aui josa^ojd uq *sajqBiJBA Xnuí uajq
-ujbj inbB uos sauoiDuaAjajuí sbj ap pBpxjBD bj X pBpisuajuí Bq
•sopoj jiuaAjajuí uapand anb bj ua 'upxs
-nasxp bj ua Bajduia as oduiap jap ojsaj jq #sojnuTUj BjuaAou BjsBq
uojBjnp anb sauoiaBjaj opio aq ajuarajBuopdaaxq •sauopB^BAip
SBJ JBJJA3 X UpiSpUOD BJ U3 JBJJSaipB BJBd 3JJ^JJJ ^S9 U3UOdun S3JOS
-ajojd soq 'so^nuiui Bjuiajj b ajuiaA ap jBjnp ajans uppBjaj Bq
•OpBdlDIJUB JOd
josa^ojd jb ostab jBp ap Bq jjjdujna apand ou ajUBipnjsa ja i
•sajojnB sosjaAip
soj ap b3t^9Jouojd uppxsod bj ap o Bjqo Bun ap sajjBd SBSjaAip sbj
ap Bujajuí uoixauoa bj ap o apuadap roijBjqqjB sa ou sauopBjaj
sbj ap umsaans ap uapjo jq 'uppBjaj BpBa ap Bjnjaaj bj BJBd Bqaaj
bítj X SBuiaj soj aXnqjjjsxp jojaajyp ja sauoisas SBjauípd sbj uq
•qjiA^oq ajqos X ja^afj ajqos soÍBqBjj 'Bijojsiq
bj ap bijosojtj ajqos oun ua í jaqaag 'Q X ja^^apxafj 'jaSia^ 'aDOJ3
'jpun^ 'aq^szjai^ ajqos sajBnpiAipuT soÍBqBjj uojaXaj as 'SBauBj
-oduiajuoa SBDijajsa SBjjoaj ajqos oiJBUiuias un ua 'jsy 'sajjsauías
souiijjn soj ap sajuBipmsa BJBd jnn sa ojps 'oqaip soujaq ouio^
�El Coloquio. Hemos visto que en el lenguaje académico,
además de los términos "comunidad de trabajo" y "seminario" se
emplea también el de "coloquio", y que no es muy clara la diferen
cia estricta entre éste y el seminario superior.
En principio el coloquio es un intercambio de ideas sobre pro
blemas nuevos o que pueden surgir en las discusiones de seminario,
con un carácter más libre y más abierto que las de éste y en las
que no se puede saber de antemano a qué conclusiones se llegará.
Tiene lugar con estudiantes que han hecho ya más de seis
semestres o con doctorandos e incluso con doctores.
El tipo de ejercicio que conviene al coloquio es pues, el que
antes hemos llamado discusión de problemas. Pero como éste mismo
se desenvuelve sobre la base de los demás, resulta que, a menudo,
el coloquio parte de la lectura de un texto o de relaciones sobre una
obra. Por ej.: asistí a coloquios en los que el tema fue la Fenome
nología del Espíritu de Hegel o Explicaciones de la poesía de Hólderlin de Heidegger o Nuevas publicaciones de Filosofía de la
Filosofía de la Naturaleza y de la Historia.
El coloquio se desarrolla, pues, sobre las mismas clases de ejer
cicios que el seminario, pero sus procedimientos son más libres, sus
participantes más formados, sus discusiones más profundas y, qui
zás por eso, sus resultados más indecisos.
Cuando el coloquio o el seminario es privatissime et gratis
(es decir: la admisión depende del profesor y no se pagan derechos),
se permite que no tenga lugar en los salones de la Universidad. Es
frecuente que se realice en el domicilio del propio profesor en ho
ras de la tarde o de la noche. Se considera un privilegio y un honor
participar en esos coloquios, porque sólo acceden a ellos los que a
juicio del profesor han adquirido ya una madurez y una competen
cia que les permiten discutir las cuestiones más difíciles y porque
significan una expresión de aprecio personal. Precedidas y clausu
radas por las Delikatessen, bebidas y cigarrillos que los familiares
suelen ofrecer, estas reuniones adquieren un agradable tono de in
timidad espiritual y constituyen una de las notas más características
de la vida universitaria en Alemania.
II.
Los Equivalentes y Similares del Seminario en los
Establecimientos de Enseñanza Superior de París.
Mi programa de estudio se limitó en Francia a la Universidad
de París porque, a diferencia de lo que ocurre en Alemania, el sis
tema de centralización inaugurado por Napoleón y mantenido desde
entonces, quiso hacer de la de Paris la más completa de las Univer
sidades francesas, de modo que puede tenerse la certeza que estu
diándola a ella es innecesario estudiar a las demás.
Allí no están implantados los seminarios tales como funcionan
en Alemania. No son obligatorios ni para el profesor ni para los
estudiantes, y no cuentan, desde luego, con las instalaciones corres— 220 —
�— 133 —
•ojunse ja DOiq ^pouoa
iv ^p sapBpisJ3Ainfi sb| pmuaAní ns ua opeiuanaajj jaq^q jod anb 'ajXo^i ajpuBxajv
^a oip ata anb —- sejisia siui ua oSanj BpEuuijuoa — upiacaipuj bj ^nj jbjl (j)
aAnmsuoa ^nb 'u^pB^ajSy ap osjnauoa ja sa oaaij ap saj
-osajojd soj b JBjnjaaj bjbcí jBuopipBjj ojuaiunpaaojd ja oja^
•oub jap oqBD jb SBDijaBjd SBqanjd ap (a A BapaBjd ap oub un
ap (q 'jbjo A sojuasa uoa oaupa^ uaiUBxa un ap (b 'B^suoa anb osjna
-uoa un a^uBipaui opBpuaaq ap opBj^ ja uauap ojos anb soj ajjua
sajosajojd Ji^aja a^iuuaj -aiduiais opijanbaj Bq uppBSaj^B bj anb
jaAiu ojjb ja jBÍBqaj uis BzuBuasu^ Bpun^a^ bj ap sapBpisaaau sbj
jijqna BjBd ajuauíajuapaj opBaja opBai^pjaa un sa S3d\O Í3
•pB^jnaBj Bun ap
josajojd jas BjBd BjijiqBq 'Biauaaij bj b opiun 'opBJOjaop j^
•soub ojjBna BjsBq ajqi^ajaaj jas A oub un jod pBjjnaBj Bun ua
ajuajsisB opBjquiou jas b oqaajap Bp 'sBUiapB 'uppB^aj^B vj
•(BiJBpunaa^ BZUBuas
-u^ ap opBjosajojd j^ pmpdB ap opBappja^) 'S'3'd'V*3 I9 <s^B
soun^jB aaBq apsap 'o uppB^aj^B ap osjnauoa ja opBSBd jaqBq oiJBsaa
-au sa jBjnjij ap sojsand soj jauajqo ^jb¿ -soi^ajoa A soaaxj soj ua
ojunípB ap sojsand soj jBdnao b oqaajap Bp ojps bjos is jod ojad
-Bpunaa^ BZUBuasu^ bj ua soJBa soj BjBd BjijiqBq Biauaaij Bq
bj ua SBpBuasua SBn^uaj sbj ap BjainbjBna ua BpBjaBpaj Bjipnja sisaj
bjjo A (BiuBuiajy ua upiaBjijiqBjq ap o^ijasa jb ajuajBAinba) jbui^
-ijo ajuaiuajqpnasipuT Bsajdmi sisaj Bun opiuajsos Bq anb jb b^jojo
as anb 'opBjojaop ja (^ íojxaj un ap aÍBSBd un ap upisnasip A upp
-Baijdxa bj A (BUBUiajB uopBjjasxp bj b ajuajBAinba) Bijouiaui Bun ap
upiaBqojdB bj ajuBipauj auapqo as anb '(UBuiajB opBJojaop jb ajuaj
-BAinba) sajoxjadns soipnjsa ap Buiojdip ja ( ísopBappjaa soijba A
soipnjsa ap soub sajj Bjjodrai anb 'Biauaaij bj (3 íBpBuasua BijajBui
jainbjBna ua sajouadns soipnjsa ap opBappja;^ (j rsopBjS ojjBna
ub^jojo a •UBuopjodojd ajuauíBAijaadsaj anb (S99c¡3ttoqdp) SBpijBS
sbj A pBjjnaB^ bj b^jojo anb sopBj^ soj jaaouoa oiJBsaaau sa upiaB^
-3j^b ap sosjna soj japuajua bjb^ 'uoiov^9á2v 9p sosatio soj
•soipnjs^ sojjy ap BapaBj^ Bjanas^
bj ap soj A jouadn^ jbujjo^^ Bjanasgj bj ua sosjna souaia '(j)sbjj
-aq ap A SBiauai^ ap sapBjjnaBj sbj ua upiaB^ajSB ap sosjna soj
uos sajBj roiJBuiuias jb sajuajBAinba o sajBjyiuis asjBjapisuoa uapand
'ajqiuou ojjo oÍBq 'anb sosjna ABq sijbj ua 'o^jBquia uis 'j^
•osa sa ou oiJBuiraas ja anb
ajjBd Bjaraijd bj ua ojsia soraaf^ •uoiaB^ijsaAui Bun ja uoa jbzijb3j
b oub un ajuBjnp ajuauíBjajduioa uanbxpap as sajUBipnjsa soj anb
apuajajd 'oiJBUiiuas un jaaBq Bjuajuí josajojd un opuBn^ •BiUBUiajy
ua auap anb upisuaratp bj ap BjaBxa uopBjuasajdaj Bun auaij as
oaoduiBj ijjb anb 'sBJjaq ap pBjjna^q bj ap josajojd un oziq ara anb
sauoiaBjsajiuBtu sbj jod 'jBqojduioa opip^od aq :sbui sq 'upiadaaxa
Bun aAnjpsuoa ojsa oja^ 'ouBuiiuas un BJiSiJip josajojd un^jB anb
'sosjna ap BuiBj^ojd ja ua opBiaunuB 'aaj ^s saaaA y *sajuaipuod
�selección de alto rango. Sólo pueden presentarse aquellos que, ade
más de la licencia, poseen el diploma de estudios superiores y no
tienen más de treinta años de edad. Un decreto del Ministerio fija
cada año un número limitado de puestos a llenar, y los triunfadores
se obligan a quedar a disposición del estado, que puede designarlos
en cualquier lugar de Francia para ocupar un cargo de profesor de
liceo por cinco años.
El concurso consiste fundamentalmente en una prueba escrita
sobre un filósofo, y en un comentario oral de un texto, que dura
treinta minutos, juzgados por un tribunal de Enseñanza Superior.
Por todas estas condiciones la Agregación es no sólo un modo
de acreditar aptitudes como profesor de segunda Enseñanza, sino
también una expresión de alta cultura.
Los autores sobre los que han de versar las pruebas son fijados
y cambian anualmente. A continuación doy la lista de los que rigie
ron para el concurso de 1955:
I. Autores de escrito:
Platón, Plotino, Descartes, Spinoza, J. J. Rousseau.
II. Autores de oral:
Griego:
Platón: Sophistes desde 237 a. Aristóteles: Metaphysica libro X.
Latín:
Lucrecio: De natura rerum libro V.
Spinoza: Ethica, II.
Francés:
Descartes: Traite des Passions.
Leibniz: Discours de Métaphysique.
Maine de Biran: Influence de l'habitude sur la faculté de penser.
Comte: Discours sur l'ensemble du positivisme.
Bergson: La pensée et le mouvant.
Para los que están dispensados del griego:
Alemán:
Kant: Kritik der praktischen Vernunft, erstes Buch.
Schopenhauer: Die Welt ais Wille und Vorstellung, drittes Buch.
Inglés:
Berkeley: Three Dialogues betwen Hylas and Philonous.
Hume: A treatise on human nature, Book I part 1. 2. 3.
(Véanse: Programmes des concours de recrutement du Second Degré et de
l'Enseignement Technique pour l'année 1955).
En virtud de este sistema los profesores de la Facultad de Le
tras, además del curso público y del de licencia, dictan un tercero,
el de agregación, para preparar a los candidatos al concurso.
Todos los cursos se dictan una hora por semana, y la hora aca
démica coincide allí con la solar. Después de los cursos los profe
sores suelen atender las consultas de los estudiantes.
— 222 —
�jod opi^ijip osjn^ ja ua 'isy 'SBUBiuajB ^sauoiaBjaj^ sbj b
-uioa 'soaijpsoji^ SBiuaj ajqos soÍBqBjj uaaj as uaiquiBj ouis sojxaj ap
sisa^axa Á Bjnjaaj ojqs aaBq as ou upiaB^ajSB ap sosma soj uq
•SBtuap soj sojjoj ap jb jouadns
Anuí sajuBipnjsa ap ojauínu un uoa BqBjuoa anb ja Bja osojn^u
sbui Bia josajojd ja anb ua janbB 'ijsisb anb soj b upiaBSajSB ap
sosjna sojubj ajjua 'o^jBquia uis ^ #buijoj ap ouioa opuojf ap ojubj
sajjBjap A sojaadsB soj sopoj ua BjaAas Anuí jas ajans Bjsq 'Bapua ns
b BuajBtu o^anj jBp ap UBq anb A uppisodxa bj aaajaui aj anb sau
-oiaBAjasqo sbj bjoub 'oubuj ua Buinjd 'josa^ojd ja 'ojuBjajjuq
•sisdouis (f 'opBjuauíoa jap opijuas ja ubjbj^b anb jo^nB ouisiuj
jap so^xaj sojjo uoa uppBjaj Á ojBjjBd jod ojBjjBd sisijbub ( 'ojxaj
jap jbjoj Bjnjaaj (3 'uppanjxxijuí Buanbad (j :Buianbsa aauaing
-js jb jBjauaS ua asjpnpaj apand ajUBipmsa jap uppisodxa Bq
•ojdb ja ua jBjjojjBsap ap sauoiaipuoa ua ajsa
ou oujstuj ja anb 'Buiaj un^uiu jauodojd ou oidpuijd jod auap
jBna ja 'ainbjy ^oj^ ja jod opBajdma ojuaiuiipaaojd ja sa jbjl
•ajUBipnjsa
jap bj ap Biauapuadapui uoa Buiaj jap aaBq josajoíd ja anb jBjduiaía
Á Bjaawoa uppisodxa bj BJBd souiijjn soj A 'josajojd jap sauoia
-aajjoa sbj BJBd uos sojnuim ajuiaA sopun^as soq -sojnuxui ajuiaA
b oppjaía jap ozBjd ja unB uBwoaB A sajjBd sajj ua Bjoq bj uap
-iAip sounSjy *osjnauoa ja BJBd ojuaiuiBuajjua jap ajJBd bujjo^ uaiq
-uibj ajsa anbiod 'oduiap ap osaaxa ja ajduiais uBAjasqo A sojaAas
Anuí uos sajosa^ojd soq "ajuBipnisa jap JoqBj bj jBiuauíajduioa A
ji^auoa 'jBiuauíoa ua josajoíd ja Bajduia soj somuiui Bjuiají sojio
soq 'osjnauoa ja ua bjbzo^ anb ap odiuap ja sa asa sand 'sojnuiui
BiupJi soj JBSBdajqos aqap ou anb 'upxaisodxa ns aaBq josajo^d
jap opBj jb A BjpajBa bj b aqns aiuBipmsa ja 'opBÍp Bip jq
•oipaui A saui un ap jas uajans sauoiaisodxa sbj jBjBda^d
BJBd sopipaauoa sozBjd soq 'SBauíj ajuiaA ap jopapajjB ojos saaaA
b 'sbui^bcí ap JBd un 'saAajq ajduiais uos sopi^aja sozojj soq
•soppjaía soj ua ajJBd jbujoj uajaxnb anb sajuBipmsa soj
uaaajjo as oSanq -asjaaBq ap Bq anb ua Bqaa^ bj A sopBaijdxa jas
ap UBq anb 'o^oscqp jap Bjqo bj ap sozojj soj bíij oduiap oiusiui
jy 'Bi^Bj^oijqiq Bun^jB Baipui a JojnB jap bj^osoji^ bj auodxa sbijoj
-anpojjuí sasBja SBun^jB ua josajojd ja osjna jap ozuaiuioa jy
•osjnauoa ja ua ajuauíBjaBxa jaaBq ap Bq
anb oj ap 'josajojd jap upiaaajxp bj oÍBq ajuBipnjsa ja BzijBaj anb
*oiA3jd oíaiajaía un ua 'saauojua 'ajsisuoa upiaB^aj^B ap osjna jq
•jBaijdxa ap
Bq oun BpBa anb sajojnB soj is ajjua uaAnqijjsip as A ajuauíBpBAijd
uanunaj as Bi^osojiq ap uppaas bj ap sajosa^ojd soj 'oub ouiixpjd
jap uqiaB^aj^B bj BJBd sojxaj soj sopBjBuas zoa Bun A oijBjisjaAiun
oub BpBa ap jbuij jb 'jaxqno^ *f^ *jo-^d J3 qaijdxa ara un^a^
•Bnj^uoa upiaBjaunuiaj Bun ap 'sojsa anb
souaui ou 'ubzo^ ojaq -sauBiuajB SB^ajoa sns b opi^ixa oduiaxj jap
pBjiuj bj ap souaui sa anb 'BUBiuas bj b sBJoq sajj ajuauíBjos p
bj b jjjjnauoa anb uauan sajosa^ojd soj BiauBjq ua 'sand 'jsy
�el Prof. Bachelard se leyeron trabajos sobre determinismo y teleo
logía, filosofía de la técnica, lo posible y lo probable, etc.; en otro
curso, sobre la teoría de la verdad en Descartes y Spinoza, la teoría
de las pasiones en los mismos autores, etc.
Pero en cualesquiera de las clases de ejercicios que tienen lugar,
en esos cursos no hay diálogo ni discusión, ni entre profesor y es
tudiante ni entre los estudiantes, sino, invariablemente, un estu
diante que expone y un profesor que lo corrige y lo complementa.
Esta modalidad está determinada por el fin que con ellos se persi
gue, que no es otro que el de preparar al concurso.
Para trabajar, además de la Bibiloteca de la Sorbona, común a
las Facultades de Ciencias y de Letras y con más de 900.000 volú
menes, hay bibliotecas para las diversas secciones. La de la sala de
trabajo de los estudiantes de Filosofía es una de las más nutridas,
con cerca de 14.000 volúmenes.
Los cursos en la Escuela Normal Superior. Esta Escuela depen
de de la Universidad de Paris y tiene por fin preparar a los futuros
profesores de Enseñanza Secundaria y, por consiguiente, para el
concurso de agregación. De hecho en ella se forman también docto
res, que luego serán profesores en las Facultades de Letras y de
Ciencias. Para disipar confusiones posibles, conviene aclarar que se
puede llegar a profesor de Segunda Enseñanza sin haber pasado por
la Escuela. Ya hemos dicho que es en aquellas Facultades donde se
imparte la enseñanza, se otorgan los grados y tiene lugar el concur
so que habilitan para ser profesor.
A la Escuela no ingresa el que quiere sino el que puede. Ella
es un hogar ofrecido por el estado a los mejor dotados. Sus alumnos
son reclutados por un concurso especial, al cual sólo pueden acceder
los que tienen entre 18 y 23 años de edad, pero sin requerirse el
grado de licenciado.
Todos los años un decreto ministerial fija el número de plazas
a llenar. Los triunfadores se convierten en funcionarios del estado,
que reciben de éste un estipendio con el cual tienen que pagar su
alojamiento en la Escuela, gastos de biblioteca, inscripciones, etc.
Con esto queda dicho, que los alumnos, salvo los casados, son inter
nos. Pero gozan de plena libertad, no teniendo más deberes que los
que resultan de la comunidad y el de dar aviso cuando se ausentan
por varios días. Permanecen en la Escuela cuatro años y cada cual
se dedica a la especialidad que le agrada. A veces se retiene después
de ese término a algún gran alumno que puede ser eficaz para
impulsar a los nuevos.
La Escuela ni tiene planes de estudio, ni otorga grados ni títulos
ni tiene profesores propios. Sus alumnos deben matricularse en la
Facultad de Ciencias o en la de Letras, seguir allí los cursos y pre
sentarse al concurso de agregación. Pero, además, dentro de la
Escuela siguen cursos complementarios con profesores delegados al
efecto por aquellas Facultades o con miembros del Centro Nacional
de la Investigación Científica. Es la Dirección de la Escuela la
— 224 —
�'0^ '<* '9361 •^pnjqsuiii -uattaq^y taq^tjffpq^suatst^ -^dnoj()
•UOJEDipUJ OJ 3tD ISB S3JOS3JOjd SOUB^()
[f^ UE3f "JOJJ |3 JO333JIQ nS JOd 3)¿I3UÍ[UU33 SOpEJJSIUIUJnS UOJ9n^ 3UI'}UPip
ap f9^fj p ua uBjnSij on anb joúadng ieidjo^ Eiarosg; ej b s¿a¡je[3j soiEp S07 (j)
sojnuiin Bjuanaup ap sajBUBtuas SBpuaja^uoo sop ua^ajjo A oipmsa
ap sajojaajip ouis sajosajoíd uBuiuiouap as ou sajuaaop sng
•<4opBiuojdip ouiunjB>4 ap ojmp
ja auapqo as Bijoiuauj Bun ap uppDBpaj bj ajuBipaiu A. 'opunSas
jap sandsap ^jBjmp oumnjB^ ap opBj^ ja ajainbpB as 'ojauíud jap
sandsap :soub sa uBjnp soipmsa so^ 'opBAjjd o oaijqnd joijadns bz
-UBuasu^ ap o^uaiuipajqBjsa un^jB ua opBipmsa UBq o uBiprusa anb
soj uos SBjja b uajjnauoa anb soj ap buoAbuj bj oía^ -uopdijasui
d ^sopoj b SBjjaiqB uBjsa Á SB^n^BjS uos (sajBiaos A sBaiuipuoaa
ap bj A) sauoioaas SBsg •oaijpsojrjoaTjpjsiq opiua^uoa un
saaaA b uauap 'BjaA as ouioa 'anb soipmsa uaiJip as 'sBsoi^rjaj sbtd
-uaj3 ap bj ua A SBDi^pjojxj A SBaijpjsxq sBpuax^ ap bj ua 'bijosojij
bj b BpBDipap Bun bjjb^ uaiq is 'A 'sauoiooas sbijba ua BpipiAip b^s^
•Buoqjo^ bj ua Buopunj A 'joijadn^ BzuBuasu^ bj ap uppaajiQ bj
jod jbuoob^ uopBanp^ ap oija^siuij/^ jap a^uauíBjaajip outs 'pBpys
-jaAiuQ bj ap ou 'apuadaQ 'BjJBzipunjojd A BjJBijduiB bjbcÍ sopBna
-apB sopiajaía ap oipaui jod Baijpa^ BzuBuasua bj jBjajduioa BjBd
g9gj ua BpBpunj anj 'oiJBuiuias jap soidojd soj uos Bjanasa Bjsa
jod sopBajduia sopo^ain soj anb UBjapisuoa (^)sauBuiajB soj oiuoa
(Z) sasaauBJ^ soj ojubjl
'sotpnfs^ soffy 9p voiíová^ ppn^s7[ p^j
•sojja ajqos
inbB Jiaap anb souiaua^ BpBU anb oj jod 'pBjjnaB^ bj ap uoidb^3jSb
ap soj ap ja^DBJBa ja sbui uBAjasuoa Bjanas^ bj ap sosjna soj^o
•uBtuajB ouBuiuias jap sbj oujod uaAjanAuasap as jBjaua^ ua A 'so^nu
-iuj B^uaAou UBjnp sauoisas SB^ 'souujnjB soj ap soqaniu ubidouod
anb Biuoipi 'uBuiajB ojxa^ ja bjsta bj b ajduiais opuaiua^ ojad 'a^ij
-oddA^j -jg oidojd jap uppDnpBJ^ Bpiaouoa bj BqBzijpn ag 'sopo^ ap
umauaAjajuí bj uod Bjqo bj ap upiDBjajdja^ux a Bjnjaaj bj opuap
-Bq Bjpaaojd as asBja bj u^ ^sojjanbB jod a^uatua^uBuiuiopajd opBz
Bjanjf anbunB ajqBDijqnd opBjjnsaj unSjB b jB^ajj BqBasaQ
ap oijBjuauíoa ja uoa uoraanpouj bj ajqos jBjnapjBd ua
jap nfut4s^[ j^p ptSo^ou^wou^j bj ajqos 'ajuxaA ap BqBSBd ou
oiauínu oAno 'souuinjB soj uoa oÍBqBjj un jbzijb3j BqBjua^ux pjsa^
-iubuj ara un^ag •ajijoddAf^ 'Joj<j JojaajiQ oidojd jap osjna ja Bja
IEX *p^^ppi2dBD ^^j^ ap 'upisiuipB ap oAijaajas opojaui jap pnjjiA ua
'sopo^ uos sajuBdppjBd sns anb ap BapsijajDBJBD bj uod 'soiJBuiuias
sojapBpjaA 'oq^aq ap 'uos Bjan^s^ bj ap sosjnD soj ap soun^jy
*(j) SBiqo sbj DBqDij A UBÍauBiu bj anb 'souuinjB soj b
BjjaiqB ajduiais 'sauauínjoA 000*009 UOD ^^^^ojiqiq Bun aasoj
•(BDTjijuai^ upp
-b^i^soauj bj ap jbuoidbj^j ojjua^) jajjnBag 'f A (SjnoqsBj^g ap sbjj
-aq ap pB^jnaB^) aqjBjaQ '(sijbj ap SBj^aq ap pBjjnDEj) DBjjxpuB^)
ap *j^ '(bidubj^ ap oíSajo^) jjnojan^) -^^ sajosajoj^ soj sopBSajap
uojan^ Bi^osoji^ BjBd c,c, - ^c,^\ ap osjno ja ug *Bjja ua jBuasua ap UBq
anb soj b oub BpBD bjiaui 'soujsiuj souuinjB soj b oapuos oíAajd 'anb
�cada una, dedicadas generalmente a dos cuestiones que se desarro
llan durante todo el año.
Asistí a dos de esos cursos: al de Religiones helenísticas y fin
del paganismo, dirigido por el Padre André J. Festugiére O. P. que
comentaba el libro II de las Leyes de Platón, y al de Historia de las
ideas religiosas en la Europa Moderna, dirigido por el Prof. Alexandre Koyré, que exponía la polémica de Berkeley contra Mandeville y Shaftesbury. Ambos eran cursos de profundización en que
los directores, por sí solos, ejecutaban un análisis y comentario muy
detallados del texto. En principio deben intervenir también los
alumnos, pero en las sesiones a que concurrí nunca se produjo esa
intervención. El Director Koyré me explicó que, si bien en sus cur
sos debería haber lectura e interpretación de textos y discusiones
entre los estudiantes, esto dependía de la situación concreta en que
se hallaban los que concurrían: en ese curso los inscriptos eran casi
todos doctorandos, y para no retacearles el tiempo necesario para
sus tesis no les encomendaba lecturas ni relaciones.
Fue, pues, la contingencia del momento, que me impidió obser
var el funcionamiento de esos cursos en todas sus facetas, pero las
referencias indican que en principio ellos deben tener la estructura
de los seminarios.
Los cursos de investigación. Independientemente de los tres
cursos acostumbrados (público, licencia, agregación) algunos pro
fesores de la Facultad de Letras hacían cursos de investigación (cours
de recherches). Así, p. ej. el Prof. H. Gouhier, sobre Filosofía y es
piritualidad en Port-Royal, y el Prof. P. M. Schuhl sobre cuestiones
de la Filosofía antigua. Estos suelen ser cursos cerrados (cours fermés) que se abren solo a aquellos que pueden colaborar eficazmente
en los temas de indagación. A ellos no concurren estudiantes de
licencia, sino quienes ya poseen una formación filosófica lo sufi
cientemente general y completa para poder dedicarse a una inves
tigación particular: diplomados, agregados, doctores, miembros del
Centro N. de la Investigación Científica, abates, teólogos.
Esos cursos sobrepasan el nivel del seminario, porque en ellos
se persiguen resultados objetivos definitivos mediante la división
del trabajo y la colaboración de todos. Así, en el curso del Prof.
Schuhl se proyectaba una nueva edición de Anaxágoras, que con
tuviera no sólo el texto de los fragmentos, su traducción y la doxografía, sino además todas las interpretaciones antiguas y modernas
del filósofo. Un miembro del grupo dedicó una conferencia a trazar
el plan general y completo de la edición, según las directivas dadas
por el profesor. En otras sesiones se pudieron escuchar sucesivamen
te conferencias sobre Anaxágoras interpretado por Hegel, los atomistas frente a Anaxágoras, Anaxágoras interpretado por Averroes, etc.
Pero esos cursos con tales métodos sólo son adecuados para
tratar cuestiones de la historia de la Filosofía. En Filosofía sistemá
tica nunca los vi aplicados y creo que son inaplicables.
— 226 —
�— LZZ —
je BjnííasB opBjsa j^ anb sBairapuoaa sauopBdnaoajd uis X ajqij
odraap ja 'oSap^ oppuas ua opo ja 'U^oxo bj sa jbjoj uppBDipap
Bsa ap osjaAaj ja anb ajuasajd jauaj ajqBSuadsipui sa ojaq
•sajuaaop
soj ap btjoXbuj bj opBSjna uEq anb ouBjaupi ja sa ajsq 'ouBuip
-jo josa^ojd opBu^isap anj soub ajáis X BjuajBna soj e ajuarajBuiq
"tpudSdf vtuda ej OAnjqo X uppBjijiqEjj ap ojuasa ns ojuasajd sand
-saQ *4<sajuanj opuaXaj soue zaip ^sBq^— 'tu^zopfpauj un e Ejp
un ajun^ajd ^¿upiaouiojd ns ap sandsap *p^ ozxq ^u^)?^ -pEjjnaEj
Eun ua oiJEuipjo josajojd unjE ap ajuajsiSE soue soun^jE ajuEjnp
jas ajans (sajoijadns soipmsa ap Biuojdip jap ouis 'saauEj^ opEj
-ojaop jap ajuajEAinba ouioa asjEuioj aqap ou uppBUiujouap
ej ap jEsad e anb) opEjojaop ja EjEd upiaEjjasip ns ojijasa
ap sandsaQ 'eia ejjo ajuauíjEjauaS opin^as Eq 'otseuujt^ un ua
ojjsaEUi ouioa uaiqujBj opEzuauíoa Bq saaaA e anbunE 'uEuiajE jq
•upraBu^isap Eun E^uajqo anb
uts oduiaij oqanuj EJESEd ou X 'sajoijadns soipnjsa ap ojuaiiupajq
-Ejsq un ap o pEjjnaEj Eun ap josajojd Jas EJEd ojnpEui Ejsa sao
-uojuq #pEpa ap soue oauía X EjuajEna soj X oaup X Ejuiajj soj ajjua
Euyujjaj ajuamjEjaua^ anb X sEraajqojd soj ap jEuosjad upisiA ns
EpEjajauoa Ejsa apuop 'oÍEqEjj ap soue seui o zaip ap opEjjnsaj ja jas
ajans Ejsq "opEjojaop ap srsaj ns aqijasa X EJEdajd 'sojuaTuipouoa sns
ajuauíajUEjsuoD jEjjduiE e UB^ijqo oj SBajEj sns anb odiuap orasiui
je *jjjy #oaaij un ua josajojd 'soue oauíapuiaA soj e Ezmb 'opEu
-Sisap opis Eq 'uppESajSE ej opBSEd X sajoyjadns soipnjsa ap Euiojd
-ip ja opiuajqo 'Epuaaij ns oqaaq jaqEq ap sandsap 'saauEj^ jq —
¿EiJEjisjaAiun EjpajEa ej e sajquioq sosa opE^ajj UEq ouicr)?
•sojjsaEUi sns ap
uojaiqiaaj soujsiuj sojja 'zaA ns e 'anb Bappuap uotdbuijoj ej ap
jEjnjEU uppEnupuoa bj sa Ejjq •(EiuEiuajy ua upiaEjijiqBf^ ap soj
-uauíEj^aj sounSjE uaaip oj eX oujod) Eiauaia ej e ppta- ns dp jp^ot
uoiop^tpdp Eun ap opEjjnsaj ja uos 'BapaajBip Bzaup ns 'sojxaj soj
ap ajqEjirapE oiuiiuop ns 'ajqijnasipui Epuajadiuoa ng •EiuBuiajy
ua X BiauBjq ua sajosajojd soj sopoj 'upiadaaxa uis uos sajE^
•soppjaía soj UEajuEjd osiAOJdun ap anb sauopsana sajdpjrun
sej ajqos znj Eun jEp ap sauoiaipuoa ua ajdiuais Ejsa ojja jod
anb X 'sbujsiuj sej ap oíauEiu ajuEjsuoa un b sei3ej^ —opoj ajuE
soaisEja sns uoa— sajuanj sej uoa uaiqiuEj opEziJEijiiuEj Ejsa anb
ouis 'sEuiajqojd soj ap jEnjaE opEjsa ja aaouoa ajuaiuEjos ou anb
ajquioq un sq 'sauopaaj Ejaip ojps anb ja anb opijqs seui oqanuí
josajojd ap odp un ajainbaj oiJEUiiuas jq *a^iJip oj anb josajojd
jap pEpijED ej ap opoj ajuE apuadap ojjo oj o oun oj jas e an^
-ajj an^ •oaijpsojxj X oappuap njyjídsa jap upiaEuiJOj ej ua ZEDi^a
SBiu jojdej ja o EuipouE uopunj Eun jas apand oiJEuiiuas jq
•oijEuiuias ap seajBj sej EjEd jajEA ap Eq
upzEj joXeui uoa 'EApaaj pBpiAijaE ns EJEd ajEA sisaj Ejsa is X 'sajosa^
-ojd sns uos anb oj sa pEjjnaEq Eun anb upzEj uoa oqaxp Eq ag
SHNOiDVHaaiSNO3 qn
�profesor mediante una remuneración conveniente que le permite
vivir con decoro sin necesidad de restar horas a sus tareas para
dedicarlas a una actividad productiva de ingresos suplementarios.
Quiero destacar aquí que cada vez que en Europa manifesté
que en nuestro país, además de las horas de profesor de Universi
dad, muchos debían dictar hasta diez y ocho horas semanales en la
Enseñanza Secundaria, mis colegas quedaron estupefactos e invaria
blemente se declararon incapaces de realizar semejante esfuerzo.
Aunque desde siempre es sabido de todos que los profesores
en Francia y Alemania gozan de una remuneración congrua, me
parece oportuno cerrar este informe proporcionando algunos datos
concretos sobre la cuestión.
La importancia que tiene en Alemania la remuneración de los
profesores de Universidad se revela ya en un signo exterior: de las
tres partes en que está dividido el Presupuesto de Sueldos, una está
dedicada exclusivamente a ellos (sección H-), mientras que las otras
dos comprenden a todo el resto de los funcionarios del estado: la
sección B establece los sueldos fijos —que corresponden a los Mi
nistros y a los grandes jerarcas de la Administración y del Poder
judicial — y la sección A, los sueldos progresivos, que corresponden
a todos los demás.
La remuneración de los profesores se compone de tres partes
diferentes: sueldo fundamental, suplemento de habitación y suple
mento de hijos.
El sueldo fundamental varía de dos en dos años hasta alcanzar
el sueldo terminal. En 1954 la escala de sueldos mensuales para los
profesores ordinarios era la siguiente: DM 875 - 945 - 1015 - 1085
1155 - 1225 - 1295 - 1353,34.
Para tener idea de lo que estos sueldos significan conviene
saber que en el Presupuesto de Sueldos progresivos (sección A), en
la escala superior (1 a) el terminal es de DM 1470 mensuales, asig
nación que corresponde por ej. a los Presidentes de Tribunales de
Finanzas, a los Presidentes de Tribunales Territoriales y a los Ase
sores de los Ministerios. En el Presupuesto de Sueldos fijos (sec
ción B) la categoría superior (B 2) recibe DM 3091,67 mensuales,
asignación que corresponde sólo a los Secretarios de Estado, al
Presidente del Tribunal Constitucional y al Presidente del Tribunal
de Cuentas. En ese Presupuesto la categoría más semejante a la de
los profesores es la B 9 con un sueldo mensual de DM 1516,67,
que reciben entre otros los Fiscales generales de los Tribunales
Territoriales Superiores y los Jefes de Policía en ciudades con más
de 500.000 habitantes.
El suplemento de habitación está fijado en una escala que varía
según la categoría del funcionario, el número de hijos con derecho
a suplemento y el número de habitantes de la ciudad donde ejerce
sus funciones. Así, para profesores con tres o cuatro hijos, en ciu
dades con más de 500.000 habitantes el suplemento de habitación
es de DM 224 mensuales; en ciudades con más de 100.000 habi— 228 —
�— 6ZZ —
*000*0 ^ 000*91 *SJ
asBya By un^as buba uppBZiuiuapui By biduiaojíJ ap sajosajojd soy
BJBd *Z89'€ 9P 'y^uoiadaaxa asBp bj ap soy bjbcí Í9y
ap 'éy By
ap soy bjb<í ^9'0 9P '^ BI 9P SOI bjbcI ísayBnsuaui 80*8^ *SJJ 9P
sa asBya é ap sijb^ ap sajosajojd BiBd 'isy 'uoi^aj By X oyjBuop
-unj yap asBya By unSas buba pioudptsdx dp uptovztutudput Bq
•sijb^ ap asBya é By b A
*sojuauiBjjBdap soy ua asBya t By b apuodsauoa anb ya anb jo^buí
opyans Jiqyaaj uapand 00 yBjaqiy ucnsajojd Bun ua^iaía anb saios
-a^ojd so^ #pBpan^puB jod opiAouiojd sa osbd oXn^ ua 'upiDByxqní
b oqaajap jaua^ BJBd soub sa^ oyps uajyB^ ay *japuaasB ap sauop
-xpuoD ua Bjsa anb yB anb souaui b 'uppaaya By ajainbaj as asBya Éy
v\ B tZ v\ 3P J^pa^sB BJBd oja<j 'asBya É ua X tf ua soub oduid
ap pBpan^yjuB jod uos oy 'uppaaya jod sopipuaasB opis UBq ou anb
soq 'joijadng BzuBuasugy By ap yBjaua^ uppaajiQ By ap JosasB ouiod
Buopunj anb SBSayoa ap o'íasuoa un jod sopBSzní 'sajosa^jd soy ap
sojuauj soy unSas BziyBaj as uppaaya Bq 'sayqiAoraoíd soy ap yBjoj
oiaujnu yap % o p opiSaya jas apand oyps X 'asBya ns ua sopiAjas
ap soub sajj souaui yB jauaj ajainbaj as uoiDaaya jod opiAouiojd
jas bjb¿[ 'pBpan^nuB jod o upiaaaya jod :sbuijo^ sop ua 'ojauq ap
6y ya soub soy sopoj JB^ny auaij bjjo b asBya Bun ap osuaasB yq
•asBya jod OO^'IT *SJJ soun ap
upzBj b opuBjuauínB ba X y ^6*68 *sjq uoa asBya t^ ua Bzuaiiuoa sBia
-uiAOjd ap ByBDsa Bq 'Q\\'l^\ ryBuopdaaxa asBya ^^^L'^^l ^sBya éy
•^Z^yZl -^SBya tz ^68'^II :^s^p ^ :sasaauBJ^ so^ubj^ u^ Bja sijb^
ap sajosajojd soy BJBd S9p>nsudtu sopyans ap ByBasa By ^^\ uq
•SBiauíAOjd SBy ap SBy X
syjBq ap pBpisjaAiufq By ajjua anSuTjsxp upiSaj By X 'opiAjas ya ua
pBpangpuB By ap apuadap asBya Bq -upi^aj By X asBya By jod opBuiui
-jajap Bjsa yBna ya 'oainbjBjaí aaipui ya unSas bijba op^ns yq
•jBiyiuiBj ojuatu
-aydns X Biauapisaj ap uppBziuujapuy 'opyans rsajJBd sajj ap auod
-moa as upiDBjauntuaj By uaiqtuBj xyyy 'upiaBSi^saAoi a BzuBuasua ap
seajBj sns b oja^ua Jod asjBaipap ajiuuad say anb uppBjaunraaj Bun
ap pBpisjaAiuQ ap sajosajojd soy ubzo^ BiauBjq ua uaiqurex
'1^61 'pop
-yassnQ 'uuBAvqag *q '^ 'Udfiup^q X9p tq^axs^unp^os^q spq :opoj
ajqos JaA) '^'8^ ^ '8 WQ. 9ua ajuaiuyBnsuaui jiqiaaj apand
oiJBuipjo josa^ojd un ojdaauoa asa joq 'sosjna sns ua sopBynaijj
-bui sajuBipnjsa soy jod sopB^Bd soqaajap soy ap ajjBd Bun uaqpaj
sajosajojd soy BiuBiuayy ua anb jBpiAyo anb XBq ou SBUiapy
'> ¥KL 'oauppuiaA soy B^SBq X q
'aajojBD soy BjsBq '^ WQ. 9qp9J 'soub sias soy BjsBq oíiq
jod :sojsa ap pBpa By uod oyos btjba soltq dp oiudiud^^m yq
•sajosajojd soy BJBd oyps ou 'soaxyqnd soiJBuoiaunj soy sopoj
b saunujoa uos upiDBjiqBq ap ojuauraydns yap sapBppuBD seq
•091 na 9p
sa sajuBjxqBq 000*01 9P s^ra ^3 sapBpnia ua *.z6l WQ 3P sa
�El suplemento familiar varía con el número de hijos: por uno
es de Frs. 500 mensuales; por dos, de 2.437; por tres, de 6.250;
por cada uno más, de 3.812.(1)
Es fácil reducir los marcos y los francos a pesos uruguayos y
comparar esas cifras con los sueldos que ganan nuestros profesores
de Universidad.
Es difícil poder justificar nuestro régimen.
Montevideo, Febrero de 1956.
(1) Debo estos datos a la gentileza del Director General de la Enseñanza SuDerior
Prof. Gastón Berger, que me facilitó las copias de decretos y escalas que no figuran en las
colecciones publicadas de leyes y reglamentos de las Universidades francesas.
— 230 —
�
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay
Subject
The topic of the resource
Repositorio de ensayos en las Humanidades publicados originalmente en el Uruguay
Description
An account of the resource
<p><span>La Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación se ha propuesto contribuir a rescatar y poner a disposición de los lectores la escritura ensayística del Uruguay a lo largo de su historia. Esta Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay pretende reunir en un solo lugar más de dos siglos de textos de reflexión y pensamiento, dentro del amplio campo de las humanidades, producidos en conexión con la universidad. La mayor parte de esos textos han sido originalmente publicados en revistas universitarias o periódicos hoy difícilmente accesibles. A menudo nunca recogidos luego en libro—o recogidos con sustanciales modificaciones—, son textos que pueden contribuir a recuperar y mostrar las dinámicas de pensamiento y representación en el país, tal como se realizaron en tiempos de centralidad de la escritura.<br /><br /></span>La a veces fina y sinuosa línea entre Humanidades y Ciencias Sociales hace que textos de historia económica, de estudios sociales, de ciencia aplicada a la antropología, puedan tener cabida en esta colección, aunque el foco está en el núcleo tradicional de las humanidades. El Derecho (con la excepción de Filosofía del Derecho) queda, por su especificidad técnica y profesional, por el momento fuera de este grupo. </p>
<p>La colección será un trabajo acumulativo, con entregas bimensuales. En el tiempo, los textos se irán organizando de acuerdo a posibles lecturas de la historia de las ideas en la región y el continente. <br /><br />Aldo Mazzucchelli</p>
<p><span>15 de octubre de 2017</span></p>
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Pablo Darriulat
Gonzalo Marín
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Informe sobre los seminarios de filosofía en Alemania y en Francia
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
LLAMBIAS DE AZEVEDO, Juan
Source
A related resource from which the described resource is derived
Revista de la Facultad de Humanidades y Ciencias /Universidad de la República. Montevideo : FHC, UR ,Diciembre 1955, Nº 14 : p. 201-230
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1955
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Language
A language of the resource
Español
Type
The nature or genre of the resource
Publicación periódica
Filosofía
URUGUAY
-
http://humanidades-digitales.fhuce.edu.uy/files/original/47cf3efd31db47d67375886e0f1a7d7f.pdf
ed8cd0a3a4913dc495ec6761ec221824
PDF Text
Text
•
~----
j
,
-
~-- - "=------~
F
La historia de un concepto
y sus consecuencias para la
Teoría del Conocimiento
1
capt•uJ 2 d la obra
Génesis y- desarro llo de un-hecho
cien~íf1co , Basilea, Schwabe, 1935
-- ---~
l
traducci ón de Jorge RASNER
( versi6n preliminar)
Instituo de Fil osofia
Departamento de Histor ia y Fi losofía de l a Ciencia, 1990
•
•
121 FLE h1s
La h1stona de un concepto Y s
•
111111111111111
11111111111111
• FH CE115 l S4 8 •
-----
��LA Historia De Un Concepto y Sus Consecuencia.e Para La Teoría del Conocimiento
•
-Consideracionea generales sobre el significa.do de la historia d 1 saber.
-El concepto científico como resultado del de arrollo hi stór i c o del pensamiento •
•
La. historia de la g'nesia de un concepto científico podr!a
~lgún
·
teórico del conocimi~nto para quien, ~or ej . , loe errores de Robert Mayer no
~.V /.: .. ~.'
i111~c!ar1
..
~ato
•
ri e sd~
niz?.gún aígnific ado
la energía..
A
ser indiferente para
•
~
1 pl~nto de vi sta del principio de conservaci6n de
.'
ea necesario objetar .. en
..J
pri.Jp~r
1U8&r que probablemente no hay nada que sea
c ompletamente verdadero. Se . demostrará antes o después la neceaidad de W'la reformular)·· •
cién de la ley de la conservación de l& energ!a pero ahora esti\remoa obligados a re•
tornar eobre tm'error' abandonado.
Eh segundo lugar, nos guste e no, nosotros no podemos liberarnos del pa.aado, c0n
doe su.a errores, Este sobrevive de hecho en conceptos hoy aceptados, en el modo de
formular los problema.:1, en las
doctrL~e~ d~
!ae
lenguaje y en laa instituciones. No existe u.na
~e~uelas,
· ~~ner
en l
vida cotidici.lla ,
~n
al
ci6n esrontánea'de los concep-
1
toa, eino m'8 bien
~atoa
'antecesores•. Lo
estin por as! dec irlo determinadoe por a
....
(
\.." l
\!. V1 ¿_
que ha acaecido en el pasado ea ma~'to máe pel igroso - o,m&a alhl, se hace peligros~ -
t.:\' t\')C,"l( <-''-
~
..... cuando nuestro v!nculo con el pasado r st
La biología me ha enae?.iado
d~aarrollo.
¿Quil1~
~
L1aav r tido e ignorado ••
examinar s iempre hist6 i camen t
estudia hoy la
anatcm!~
ain e tudi r 1
un sector suje to a
e~briolog!a?
modo cada teoría del conocimento queda , sin i ndagaciones históricas y
E• una ilusi6n creer quo la historia del conocimi nto
~enga
el contenido de la c 1encia como, por nj . , la historia del
de laa conve=sacionea telef6nican; al menos
Del mismo
c ~mpara.ti va~,
t an poeo que ver con
tel~fono
con el contenido
us tree cuartas partes, si no todo el
contenido de la ciencia eet' condiciona.do - y puede ser explica.do - por la hietoria
del pensamiento, por la peicología y por la eociolcg!
del pensamiento.
En el contexto de nuestra investigac ión específica, considero que el concepto de
�a!!ilia reaulta.r!a incomprensible si no ee a travl1 de su historia. Se ha demostrado
ya que, poe a! eola, la 'apiro h eta E l l __~ no puede definir l a enfermedad de la
aí!ili•1 no •• puede por lo tanto definir la eífili• co o "la enfermedad causada por
la •pirocbaeta .P!llida", aino, al contrario, ea la
ap ~ roc~eta
pallida que debe ser
definida como "el •icroorganiemo conexo con la a!tllia". Ro ea posible otra defini-
cidn de eate microbio 7, adem'8, no podr!a servir para definir ain equívoco• la entermedd (a cau.aa del problema de loa portad.orea aanoa).
Ea tambiln !aleo el punto de •i•ta aegdn el cual aer!a poaibl• dar una
teno•enoldsica de la e!tilia,
de!inici~n
de!inici6n no conceptual, aino deacripti va, u!
'
como loa an1male1 1 1&8 planta8 pueden ser definido• indicando eua ca.ra.cter!aticaa.
E8 puea
\Dl
11na
error preaumir que ae pueda llegar - con loa medio• que a• dispone actual-
mente - •imple y seguramente, con la.a obaervacionea y loa experimento•, al concepto
•
de la individualidad clínica 'e!!ilia', aunque au desarrollo hiat6rico haya aid• iortuoso 1 complicado.
Eeta propoeici6n no ea admisible ni t an 1iquiera como experimento mental& la• t4onica1 de la• que dispone la inveatigaci6n actualmente son precisamente el reeulta.do del
~º
~
deaarrollo hi1t6rioo, 1 aon aa! como son y de <otra manera porque han tenido eae deaarrollo biatdrico 1 no otro. Tambiin el concepto actual de individualidad clínica, por
ejemplo, ea el reaultado de un deaarrtllo 1 no
•~
lhlica posibilidad 16gica.
Como la
historia no• enaefta, ea poaible no 1610 introducir 1ubdiTiaionea de la en!ermed1d de
mUJ diverao tipo, 11no que ea posible tambiln, ma(a generalmente, deaechar el concepto de una enfermedad; ae puede aolamente hablar, en eat• caso, de diferente• s!ntom&.9
y condicionee, de enfermo• 1 ca.ao• diversoa. No ea de hecho imposible poner en pnCctica eate punto de viata, pue1to que en el fondo laa diveraae formaa y
101
diverso• ••-
tadoa de la enfermedad, aa! como lo• enfenno• y la.a diveraaa eonstitucionea deben ser
aiempre tratadas de manera diferente. Ea evidente que la formación del concepto de
. 'individualidad
clínica' requiere tanto el
-.
~ --
~rabajo
de an'li1i1 como el de a!nte•i• 1
el concepto actual no ea la dnica soluci6n posible, ni 16gicament• ni
pr4cticam~nte.
�- 3No ea aqu! posible, en línea general, habl ar de lo qu
Deapulfe de la experiencia. de mucho• años
d
es pura y eimplement
1~
t:a: b je> "
,, .artit::ión d
da.do.
nfe:rmedadeo
conven~ido que al m noo a un mod erno
ven,reaa de l hospital de una Bra.n c judad, m h
investigador - €qu.tpado con un compl eto instrumental int6_ec tual y material - l e sería imposible aislar, por la total idad de caqca par ticulare
succsi vo~ de la enfermedad, distinguirlos de
todo• los m\11 t i ples a.! pectos y estad o
laa
compl icac lone~
de los que se ocupa,
y reunirlos. S6lo comunidade! de investigaci6n organizadas, en
acuerdo con el saber
com\L~
y que tengan la a.ntiglledad de varias generac ionee pueden
logra.r1'll. propóe ito, dE\tio que ~1 desarrolio de loa f enómenos patol6gicoa r equiere
decena.B de arios.
En este caso,1sea como fuere , la prepa..-ac1ón , los instrumentos técnicos y el tipo
de colaboración reconduci rían
con t1n11a m~ nte
los i nvestigad ores sobre el viejo een~n
dero del des&rrollo histórico del conocimiento. No ea puE
~
ningún caso posible cor-
loe vínculos con la historia. Si a lguno objetase que a la teoría de l conocimiento
no le interesa hacer indagaciones
so~re
e l modo
~n
el
cu~l
se descubre l a r elación,
pero le interesa la legitimación cien tífica de esta relac16n , sus pruebas concretas
y sus construcc iones
l~gícas,
debería responder que e te tipo de legltimaci6n ea sin
duda muy importante y qua, de11tro de: loe límites acostumbrados y c cn la aco s tumbra.da
prec isión, es apropiado
tamb i~n
en nuestro caeo, d
~J 7 ~")u...,·•.)·~'\t1. l''~r.J· 1
t uir!a una parte de l t. cienc i m. Jlo est'oy t od vía-Jd
la. cu.al la únic
si stemltic~
tares - o la. mi
y as ociativa de lo
mc!t ico, derooatrativo, aplica.'bl , evidente.
parecen en cambio
cont~dictorios,
sífilis no cons ti-
en e
~e
examen de la capacidad
t e s~
- según la opini6n d
El. eab r ha. sido si@mpr
mane r , l
c uerdo con la. convic ci6n según
coneist
impo.,..tan t
co~c
otr
ir'j e
Todot.i
quien h
to a.do
par~.. e
en ffl - s iete-
los o;,:i:os sit.Jt m e de conocimiento
os t raol~a,
inaplicableer fa.ntáa t icos o m!stico1
¿No eer!a hora de adoptar un punto de vista menos egoc,ntrico y hablar de una te oría
del conocimiento comparada? Un cr i terio de evaluac ión que permitiera reparar en máa
casos particulares y en
m~s
asoc i aciones vinculantes merecB - como enseña la hi storia
de la.a c iencias de la natur&leza - tener pri ortdad. Creo que los criterios utilizados
en este estudio ponen
de
r elieve y en condicionee d~ ser examinadaa mucha• relacioneo
�- -
•
hasta ahor
d
e.
in
e
mo un adven im ento de 1
i to 1
la confluencia de
l
!n
· Desde e l mom nto
manera hist6rica ,
l
n
• qu iz
misti c i smo, hac er uso de l
n
ue se
•
•
le
d
•
aconsej bl ' • 1
de l penaamient o, como una c6moda
1 inu 11 y tr dicio
i a.r
ere
nto de la
610 como un ins t
exis tencia
brevi
ello 1
l d
t
d
t ~rm ino
í 11
t
o
~1
o16n .(1) Ser!a t ~v!
l
t~ cni c a
ve error c onten-
un
tarse con la sumari a afirmac 16n que el concepto de s!filie no ea a lcanzabl e sin l a
coneideraci6n de la• conexione• h i et6r ica• ea pec!fica1 . Se debe
ún inve stigar las
leyea de eata• conexione• y desc ubr i r la• t uerz&.8 del pensamiento op rani Qs sobre el
plano aocial.
-Laa ideaa primitivas como línea• directivas del desarrollo de un conocimiento.
Muchos hechos c i entífico
inevitabl e s conexione
meno
ose~
e lla
igloa antes qu
irref~ t
(o
r i de
) p
11
doj, gracias
científicas mlÍa o
ínculo pueda s er l egit i -
od vía e t
qu
'
~st án
bl
l cont nido.
Como h moa most rado
gre
1m
modo
pro to id
ol lo,
de d e
y ent?
ma.do en re fe rene i
demostrados d
exi t!
un
f uer a d dal
mezcla d• creencia•, s
o cu.r
prueb
id & de 1
c i nt!fic
lte
e
E ta i d
d sa.rrolló n el cur o de much-
r ica en cont en ido , siempr e rLáa preci a , de 1
c i6n s ifilítica de la san-
mano de l. qu
~ po c a
urgid
de una caótica
• devino aiempre máa
ven!a investigando entre
l as concepciones m~ diversa• , eu demostracién~ Paulat inwnente , naci6 y a e consol id6
el dogma de la sangre aifil! tica . Num ros os investigadores - ea el caso de Gauth.ier sucumbieron ante la sugest i6n de la opin i 6n pdblica y pretendi.eron habe r encontrado
la• pruebaa, pruebas en real i dad impos i ble s. Pero , ain embargo, no fue haata que s
•
comprob-'_ · que por esa vía no se alcanzaban
trum~nto• ahor
di~ponibles Y la ide
101
objetivos que se utilizaron loe in
de la sang1e s ifilítica se
materializ6 c i enti-
�- 5fica.mente por la reacci&n Waeerma.nn y, mis adelante, en reacciones de tipo mis simple.
Esta idea sobrevive alhi en el pueblo , que habla todavía de la sangre impura de los sifilítico•.
Deade eate punto de vista, la reac ci6n Waesermann es , referida a la a!filie, la expre
ci6n moderna 1 científica de una pre idea de muchos siglo
de anti glledad , que contri-
buyó a la formac16n del concepto de s í f ilis º
La.9 preideae se encuent r in tambi tn en ot r os campos del eaber. La moderna t e or!a atomica tiene •u preidea en la antigua. Grecia, donde fue divulgada sobre todo por Demócrito en •u
~protcm.tomismo" .
Hietoriadorea de la.a ciencia.a naturalea, como Paul
Kirchberger (2) o Fr. A. Lange, estin de acuerdo en e l hecho que "la moderna doctrina
del átomo proviene de la progres i va transformación del atomiemo de Dem6crito"(3).
I
E~
con continuo estupor que se constata cua.ntoa elemento• de la moderna teoría ató-
mica t ienen su prototi po en la.a t eeie de l os a.ntiguoa atomis ta.B: el significado de la
combinación y penetraoi6n de lo s {tomos, s us movimi entos de ca!da chocando unos con
otros 1 loe resultados produc idos por e!tos movimientos, loe efectos de la presión y
la colisión, e t c.
También otra. doctrinas, como la idea de loo elemencoe y de l
el principio de la conservación de la materia , la
d~
compo1ici6n química,
la forma esf,rica de l a Tierra y
el si•tema heliocintrico Ge h•• .desarro llado hist4rica.mente a partir d
~la
protoideas
o menoe oscuras, que existían desde mucho a.ntea que fueran comprobadas por la c1eu-
cia de la natun?,le za y fueron funda.mentada• de maneras diversas en el cu.reo de las di-
fen-itea épocas, antes
Desd e mucho
•
a.n~es
de encontrar
au expresi6n moderna..
que se descubriera la modenla teor!a de l a infección y de l a in-
venci
6n del microsc)pio, algvncs hablaban de modo muy preciso de
•• •
bles y vivi entes agentee patógenos. Una fraa
m in~sculas,
invisi-
que encontramos en Marco Terencio Va.rrón,
"animalia minuta 9 qua• non posaunt ocul i conoequi, e t per aerea intu.s in corpus per oe
ac nares per\"enit.mt e t eff iciunt dif fici l ee .morbos" pa rece extraída de una edici6n
popula.s de la teoría de Flugge de la trasmis ión de lae infeccionee por medio de go-
tit as sus pendida.a en la atm6sfera.
No sostengo que sea posible - sin sof ismas - encontrar una protoidea para cada des-
�- 6cubrimi nto cient fico. Podr!m.Mlv , por
ci r
u
e d
j .. , buscar
i ja
d a
ntr
la
segWi l a cua
er
po ibl
s
f!n con
s~
0
guna.9 idea.a quedaron privada. de demoetraoi6n
e
.t
prolon
parici6n de
descubrimi nblemente no
e im 7 la idea medieval
Yir inidad 1
or na
no
i n hi tórica ¡ pro
ndek-
•
recon e r por
t,
t
l
91c 1
esto ea necesario s.grega.r el hecho
.. l
ue
e n
haya afinida
n vano
l embaraze. A
daa investigaciones, al-
y fueron abandonada.a. Por muchos si-
glos ae busc6 a.! el 'absoluto', mientra.a que hoy la ciencia no encuentra ni 8iquiera
l a.e palabraA para expresar claramente eate concepto.
¿Ac&USo la teoría del conocimiento puede simplemente ignorar que mucha.e concepcione1
cient!ficae se han desarrollado constantemente a partir de idea.a primitivas basada.
comprobaciones que actualmente no son ya considerada.a vilidaa? Ea necesario contin'"r
las inveatigaoionea y encontrar ana respuesta a este problema, pero, naturlamente, si~
hacer uso de la hip6tes1e del 'lusua natura.e' que nos ofrece la prehistoria de l a pad eb~n ser
l eontología. l•• id eas primitiva
histórico d
t or!a
mí
consideradaJI como veetigioa del desarroll~
v su origen debe
odern
s ~r
explicado en base a la
eociolo~
g!a del pensamiento.
La objeci6n seglin l a cual a
m~•
han d do en el curso de la histo ria much!eim.. idea•
o m noe oecura.e y que ha s ido precisamente 1
cienciaS"que~
escogido la.11 "ver-
daderae y rechazado l aa "falaa.9" es i nsostenible . Si de hecho la.a cosa.9 hubieran eido
así, resultar!& inexplicable porqu' son tan numerosa.a la representaciones "verdadera•i
de objetos desconocido•. Sobretodo es err611ea la convicción impl!ci ta en este punto de
vista, convicción aegWi la cual se podría aplicar a idea.8 viejae y oscuras las
categ~
ría• de 'verdad' Y 'falsedad'. ¿Era quizá verdadera la idea de "sangre corrompida por
la s!fi li1", "sanguis corruptua seu melancholicua, vel abunde fervua et oraasua"?.
"Corrompida• no es un t 'rmino clent!ficamente exacto, ni podemo• establecer, dado qu
en un tlmino va«o y 2.mbiguo, ai
~
•
apto o no para def.i nir la. s!filie. Aunque e e te t~x
mino haya demostrado au utilidad c omo punto de partida para el desarrollo de un con-
cepto, no es todav!a hoy un concepto sistemáticoi ni podemos demoatrar la veracidad
0 ~ rt~d~- ent~
de
la.a
máe
1 ~_v_i~_e~
j
d fi i
~~~~~~~~~~
~~-ª~Q-G~~-·~~a.a
ª-e~-e~-º~ciones - como por ej. aqu~lla de la
�- 7'alteratio eanguini '
La ºal t~ratio
-
es
11na ' al ten. tio sar.té,"Uinis' (!OJ.~·e1= ·oond
-·---··---
--
igniftc
-
hoy d!
ría dec ir en otro• tiempoe. El valor d
1 "objetivo", sino unicar.oenta en
caracter!stica demasiado vaga, ya que
de un modo u otro a cada estado o & cada en-
~
fermedad ;ademáe~ '•ifili~'
11na
algo totalmente diferente de lo que que-
eet1 preide
no radica en su contenido lógico
l s ignificado heur!8tico que ella tiene como ante-
cedente de un desarrollo hi stórico. Ni se puede tener alguna duda acerca de que el
hecho (científico) de la a!fili e se desarrolló gradualmente de esta oscura idea primitiva, la cual no e• de por e! ni verdadera ni falsa.
Por lo que concierne a otraa i deas primitiva.a - por ejemplo las preideaa de lo• átomoa 1 de loa elemento desarrolladas por los giegoa - no tenemos la poaibi·lida.d de ea-
tablecer ei ésta., fuera del
conte~to
hiat6rico al cual pertenecen, s on verdaderas o
falsas; ella• corresponden de hecho a otro eoleotiT.o de penoa.miento y otro estilo de
pen~a.miento.
Cada criterio absoluto de verdad ee tan poco apto pa.ra la teor!a de l o•
fóeilee como e• la eval\iación de un proceso de adaptaci6n que absolutic• el tiempo para
la paleontología. Ciertamente el brontosaurio eetaba bien organizado para adaptarse a
•u ambiente, as! como hoy lo eatá la luclérnaga; pero ei eatoa a.nimalea •on cons i de-
radoa .fut.ln de
.'
o. ambiente no se puede por cierto decir que sean ' adaptado• o inadap-
ta os:
El deaa :r."1·c,llo del l>"n amiento proctJda mucho rnd.8
pod emoa ver en l
fica.ción de
paleontologí ; somo
~utacione
l& teor!a de l
-
en
rel ;ivida
pida.ment
que el desarrollo que
por ciorto permanentemente teatigoa de la veri-
1 estilo de
ns
i~nto~
L· tran formaci6n de la f!eica con
en au estilo de pensamiento, o de la bacteriología c on la
teoría de l a variabilidad y la teoría de la ciclog4nesi• conetituyett ejemplo• de e1ta1
mutacionea. De improviao, no alcanzamos a
ten~r
una idea c lara sobre qu' cosa debería
ser la especie 1 qúf el individuo 1 ha.ata que punto debería ser extendido el c oncept o
de ciclo vital. Aquello que haeta hace pocos años era todavía considerado un fen6meno
natural, se nos
apax-ec9 hoy como un complejo de hecho• artificiale• •
Muy pronto no es-
taremos mi. en condición de decir si la teoría de Koch era verdaera o falsa : del estado
,
�-8-
•• cont
idn en •l q
••rú Ja
ho7 no• en on
•
o• nace
ente nueTo• concepto• , q
no
compatible• con loa q • •xp a6 oc
Qui ~ alp
que •irte para aclan.r aLhi
•
p
fi ado de
u
deu primitiva•
•
otra comparaci dn , ext.ra!da del debate 1obre el origen de la.
labra•, 1obre el cual
loa 1>9icdlogo• h•n reO l •Dtemente hecho conjetura•. Segdn eat
aupoaicion•• "l... pala-
bra8 no eraa or1g1n•ri amente
srupo•
Con4tico• arbitxaria.ment• atribuído• a de terminado•
objeto•, collO por e j npl o l a pal abra UPA deaigna una empre•& de produc c16n cinematogri-
tica o L deai gna la autoinducc16n¡ eran en cambio traapoaicione• de experiencia.a Y de
objeto• en un material f ae ilmente modelabl• 7 1ie•pre a m&J2o.
El reaultado en el plano lingü!atico no era puea en origen una clara atribución aeg\bl
lo• dic t imenee de la 16gica , aini una reproducei6n caracterizada por la vitalidad de la
geomet~ fa .
El aentido quedaba así contenido en estructura• fon,tica• que tuYieran eate
or igen ."(4) A la realidad de laa preideaa ae le puede tal vez atribuir una relación
anilop: el resultado en el plano conceptia.1 no ser!
gúJl loe dietúenta de la lógica,
rial facilmente plasmab e y
c ia no aer!a puea análoga a l
ino 11-c• t
en au origen una atribucicSn ee-
pooición de la experienciA en un mate-
mano. La conexi ón entre reproducc16n y exper i e•-
i mpr
relación convencional entra el signo y lo de s ignado ,
aino que conaiatir!a en cambio en
\ll1&
corr" pond nci
psíquica entre amboa. La eviden-
cia eatar!a in.medi a tamente contenida en los productoz del pensamiento originado• de eat•
modo •
•
Adem,a , la. palbraa no son originariamente nombres para laa cosa.a y el conocimiento
no ••
f~ -
al menoa en
8UJI
or!genea - sobre calco• o modelo• de loe fenómeno• o,
como enseiiaba Mach (5) , en la adaptacicSn del pensamiento a los hechos externo•, aeí co-
mo •• le mani f i esta a un hombre comWi.
Iaa pal abra• Y la.ti !de~ son en eu origen loa equivalente• fon,ticos y mentales de la.
experiencia.a cotidian&JI que ee dan simultanea.mente a la.11 primeraa. Todo eato explica el
•igni!icado migico de las palabra.. 1 el eigni!icado dogmitieo, religioso de las aaercionee .
FAta. i~eas or;.ginarias
o~
iempre d ma1iad.o vastas y muy poco específica.a. SegWl
�\
..
-9-
l de arrollo d 1 sigriiflc do de la• palabras, tambi~n un
desarrollo de lae itleae, que pxoc de "no por ~.be tn.cción Je lo pa.rti culru:- a lo general,
oino por diferenciac16n de lo general
lo particul ar º.,
•
-Le persiat ncia de loe
sitema~
de opinión v la armonía de la.a i lusiones-
-I•• concepcione• como estructuras autónoma.a y dotadas de un estilo propiose~ ha
Una vez que
constit ui do
Wl
siytema de o ninión completo en e! mismo y c erra.do,
conaiatent'9 en tma can t i dad de detalle• y de relacionee, opone contin11amente resistencia
frs11te» a todo aquello que lo contradiceº
Un óptimo ejemplo de esta ,.r~ iatencia lo ofrece la historia del concepto d8 infección
ven~rea,
con su prolongada permanencia a despecho de cada nueva concepción. No se tr ta
·tanto de mera pasividad o indiferencia por laa innova.cionee, sino mú bien un modo a.etivo de proceder, diatinto en diferentes e e tadio•i
i) una contradicción al sistema parece impensable.
ii)lo que no concuerda con el sistema., no ea tenido en cuenta , o también
iii)ee lo oculta, aunque sea t nido en cuenta , o firul.lmente
iv) ao intenta explicarlo, con laboriosos esfuerzos, como no contradictorio con el
sistema.
inv nt
e cr iben o a ún
1
roncepción do inMte \l qu
ob ta.nt
En 1
tod
cor1sti tuy n por a18 Í. d e i rlo s u r ealizac i ón, y esto no
zonee d
historia del
c onoeimien~o
h cl1os que se corre1ponden con
1
concepc ione
relaciones d
no
entre l as concepciones y 1u.a comprobac i ones: las
que 1
pru~baa
a
c ont~icen.
tipo 16gico-formal
adaptan a la. eoncepcione1
tanto coao la• c oncepciones estin en conformidad con las prueb
• Ni tampoco las concep-
eionea son eistemaa 16gicoe - aún cuando pretendan serlo - , aino unidades provista.s de
un eetilo, que como tal se desarrollan, ee atrofian o tra.9pa.san. con sua prue bas, al
interior de otra.a concepcionea. Cada lpoca tiene su.a concepeionee dominan te , junto
reeiduoa de otra• pasada.a y rudimentos de futuras, a nivel de toda la estructura aoc i _l.
Una de la• tareas
~~a
importantes de la teor!a del conoc imiento comparada debería 3er
la indaga.ci6n sobre el modo en el cu.m.l concepcione
e idea• oscuras pasan de un estilo
�-10-
de
n preid
penauiento a otro, eobre co?ro e
• espon tneament• y •obre co•o, g1a-
ci&8 a ana auert• de armonía de la ilua 6n, e
permaneate•. Sdlo mediante
inveatigaci
ata actiYidad compa at
io••• poclre•o• arriber a 12n& c o
a ru
n n
r! idae y
de l
con x-
renai6n de nu atr:a fpoca.
Pa1' poner bien en ola.ro e•t• punto, de1earía mostrar aquí alguno• ejemplo• a propósi-
to de loa div•r•o• grado• de pereiatenc i& de la.a concepcione••
1) Cu•ndo
11n•
concepcicSn se dif'und
a tal punto que penetra e
dentro de un colectivo de pensamiento 1 lo permea
la vi da cotidi ana 7 en la• expreaiones lingü!atic.. , cuando
se convierte en un modo de
r
ntido lit erla del tlrmino, una contradicci6a pa-
De
recer!a impensa le e i n i magi nable. Se dec ía con t ra Colóns "¿C6mo pod!a eatar tan fuera
de •Í pera creer n la exiet~ncia de ant!podae, que ea t in con loe pie• en la posición
opueata a la Ce lo• nueatroe; hombrea que ca.minan con la. pienu.a hacia arriba Y1a ca-
beza hacia
al
rev~e,
~bajo?
¿Que existiera un opuesto de la tierra, donde la.a cosa.a eatuvi eraa
donde los árbole• crecen para abajo y donde llueve, graniza 1 nieva para
arriba? La cauea de esta fábula absurda e• la ilusión de Que la tierra ea redonda •• ",etc.
Como hoy aabemoa, era la abaolutizaci6n de los concepto• de arriba y abajo la qu
determinaba eata 1.mpeneabilidad, impensabilidad que s
derrumb
con una formulació•
relativiata del problema. Athl hoy nos debat imos c on s imilareft d i fi c ultades, cuando Be
hace un uso absoluto de loe concepto• de existencia, rea lidad y verdad . Kant t en!
indispensable nec sidad de un s
trat o incognosc ible de l o
la
f enómeno• aene i blea, l
"coaa en a{•: "ya qué de otra manera s
eguir! el absurdo que eer í una apariencia
l
aiD alguna cosa por l cual apar zca"!(6). Y, antl ogamente, Wundt se preguntaba:"¿Para
qu' servirían cualidade
y
~s tado
qu
no
e ~.
pr opieda.de• y e tadoe de algo?" (7)
ii) Cada teor!a c omprensiva paaa por una. época c li1 i ca, en l a cual ae observan eólo
loa hecho• que concuerdan con ell , Y una época de compl i c&C i ones, am la cual comienzan a presentarse la excepciones. Lo sabía muy bien el gran te6rico Paul Ehrlicha
"Tambiln en este caso (8) sucede como en toda.a las cosas de la ciencia: se hacen cada
vez mia complicada.a". Al final, laa •xcepcionea superan frecuentemente el nmnero de
cuo• normales.
�-11 -
Una relaci6n d
f3t
tipo
químic& elisiea y la química coloidal.
ntre 1
cuentrn
En al naturla•~ oe vorifican con mucho ~- fr cuenei
se verifican em la qu!mic
qu
reaccione
coloidales qu$ las
cliaicaJ ein mba..rgo, los eventoo que se verifican han
•
r..guardo.do m~
curtierob
qu
lo
otros en aer da cubi ertos por la ciencia. Muchos procesos de
produceió~ do
y d
, tintorerí
coÁ
goma y material
e~-plos ivo
no se
co-
r '
rreaponden coD la.a leyes de 1
química cl.íaica ; e• por otra parte necesario aeumir le-
particula.rea para. explicar cbmo ~1 terreno cult ivable tiene la capacida4 de retener
ye
la.a salea nutritivas, que seglia. la• leyee cliaicae (química y f!ei ea ), la• a.gua.a no de-
-
1-~ ·1~
·'
~
ber!an tener dificultad. en lleva.rae. A toda.a estao mdltiplea Rexcepcionea" no se le hizo
•
calSo por mucho tiempo.
Un ejemplo instructivo para este prop6sito es por otra parte ofrecido por el destino
de lae observaciones de Bjerrum y Hantzsch (1908), las que debieron esperar casi die z
años antes que otroa las tuvieran en cuenta; estaa observacionee contra.dec!a:a la teor!
élífeica. de l
disocta.ción electrol!tica. Se hubo de espera'?' hasta que salieran
trabajos de I.au y
Bragg~
luz lon
No se percib!ó el hecho mu¡ simple que soluciones s alinas, cuyos
iones son ccl 0readoa , pueden, una vez diluÍQoc, presentar mutaciones de color tales que
l grado de disoci ei6n par e
por ej., la
mezel~
d _ l a reacción
Y ahor
norm~l
d
l
2
~on
soluciono salin
m_zol
a 1
eimismo no fue percibido el hecho que,
tiene como e fecjo un desplaza.miento
an dir cei6n ácdd •
otro .j mplo, extraído de l
dad eqi.val!
ñoa , en s
de Cac1
quedar inmutado;
fal tr.. de pure m y 1
vid
cotidiana: en e l tiempo en que la sexual!-
in enuidad
la purez
9
s
coneideraba a loa niembargo
ingenuidad, c omo asexuaaos.
t odo•
sólo el paico-
hemos aido niñoe y nadie vive totalmente separa.do de ellos.
análisis debía descubrir l a sexualidad de loa niffoe.
Lo mismo sucede en la teor!& c l ásica de las enfermedadee infeccioe
eoneideraba causa.das por
min~sculos
ª•
las que se
"agentes patógenos" vivientes, sin da.rae cuenta
- tampoco pod!a hacerlo - que eetoe "agentee pat6genos" están presentes
tambi~n
aanos. S6lo mucho mcLt tarde fue descubierta la existencia de los portadores d
en lo
bacilo •
�-12•
Sigu16 deapula el segundo golpe
'"~
\~~
~~ a la
\ V\
teor!a cliaica: la vari bilidad de los mi1
croorganiamoa. En tiempo• de Koch,
especificidad tenía un gran
4xito, no era poaible admitir ninguna variabilidad. (9) y sólo posteriormente aumentaron
laa observaciones a propóaito. Un tercer golpe sufría
la teoría olúica de la.a infec-
virus filtrable. Moetra.remoa po steriormente que la teoría cli-
cione• con la teor!a de
aica de la infecci6n, que prevl la illvaai6n de un
~nt
patógeno, es un eaao excepciona
del mecanismo propio del nacimiento de un• infecci&n
De eate ejemplo resulta claramente c~o la peraistenci de loe aietemas de opini6n,
que se presentan como totali dad • ce rradas,
log!a del conocimiento. Sól o de est
pertenec~
de manera indispensable a la fiei
modo - y de ningdn otro - se desarrolla el proceso
cognoscitivo: sólo 11na teor!e. cl&eiea coii s u.a concatenamientoa de ideaa plaueiblea (que
por lo tanto pertenecen a l a lpoca), cerrada.a ( por lo tanto limi tadaa) 1 pasible• de
prop~d&
un estilo) posee la fuerza necesaria para obtener
(por lo tanto conformes
la aprobaci6n pdblica. Si por
ej~plo
el bacilo de r;iii Loffler hubiera sido individual!-
za4o primero en loa sano• qne en lo• enfermos, no habría sido acaso aislado, dado que no
hubiera concordado coa la men!a de la causa típica de la lpoca y no habría en consecuen-
cia despertado la atención necesaria ni estimulad.o la energ!a neceea.ria para la inves-
tigaci6n. El descubrimiento
es~
aa! vinculado inseparablemente al l lama.do "error":
para reconocer un& relac i6n, es nece sa.rio i gnorar , de ~con oc er y negar muchas otra.a.
Loe fen6menos da la f ieiolog!
fisiología del movimiento: pg.r
inmovilizar
tod~
...
'lll
es t o corz e pond& en 1
s
&
lm
poner en movimi nto un mi mbro del cuerpo, ea necesario
... 1 i1~.-.
- .Jo si t.-.~
« 4 Uu.\il
--
Cad~ movimi ento conaist
ment
d 1 conocimiento a . comportan a.nal ogamente a loe de l
en do
fi iolog!
obj tivo 1 un
integran rec iproca.ns nte
#-' j•
s"'""t
w:.... " co
i
T\A
rw
...
t ..n r una ba s
t;,;
eo b re l a e ua1 fij ars• 4
ctivo ~ est o es movimientoa • inhibiciones. A
proeeeo
1
del conocimiento~ una determinaci6n que tiende directa-
ab tracció qufi con el l
..
coopera, y entre amba.e loe momento•
0
iii) Entre l os varios grado& de peraiatencia activa propios de loa mitema. de opini6n
hemo• mencionado el s i lenc io sobre l aa "excepci one•"· Una excepo16n de eete tipo - por
•
poner un ejemplo v~lido para muchos caso
- son loa movimientos da Mercurio con relación
•
�-13•
a la.a leyea nevtonianaa. A pesar de que loa exp@rt os ten!an c onoc i miento de estos mo'
I
M<-\·\~·"
vim~1entoa, esto• !uernn tedrljlj~ ocultados
1 pl!blie or porq,uo contradecí &.n la~ concep-
cionea entonce• dominante• en ese campo . Se loe menc i on6 sól o c uand o o hicierom nece-
aario• para la teor!a de la relatividad.
iY) La obatinaoi6n misma con la que ea "explicado• &quello que contradice un deter-
mina.do modo de ver - la bien conocida obra de los "conoiliadorea" - ea muy instructiva º
Ella muestra en loa hechoa como ea perseguido a cualquier costo el objetiTo de la con-
formidad. 16gica den tro de un sistema, y mueatra también c omo la lógica puede ser illter1
pretada en la prictica.- Toda doc t rina. quiere aer tm s i stema 16gico - ¡y
cuaa
a menudo e• ,
J
en cambio aólo
1
1.m~
peti tio prjncipii!
El párrafo siguiento , extraí do de Para.celao,
~
muy apr opi a.do ya que permite ahorrarse
mucho• ejemplos (10): "PartL e l hombre, que se mueve s ólo en l& l\d vis i bl e de la naturaleza, ea increíble - 1 susc i ta repul a i ón y resen.t imiento en c ualqui er inte : ecto bu,
mano - que el hombre pueda ser poae!do por el demonio y que pueda ac ogerlo dentro de si,
tanto como para obligar al intelecto hu.mano & penea.r t esto no ee un hombre , sino un demonio. ¿No ea un milagro de Dios el hecho de
qUQt
el hombr
que viv• sobre l a tierra pa-
rezca poseer un demonio dentro de si , all! donde, en cambio, el hombre
~•
l a imagen de
Dio• y del demonio, el cual ea tan dj f erente del hombr e como l a piedra d 1 l eao? . Prescindiendo del hecho
que el hombre está hecho a l a i magen de Dioe , ' 1 ha eido salvado
incr~íble
tambiéa del demonio por e l hijo de Dios, 1 ea pues
arrojado en esta horri bl
priei6n s in go zar de ningtm
En este caao, son dos afi rmaciones de fe que a
l a cual el hombre puede ser poseíd o por el
liberado. No ea poaibl
t ener duda
sob
d~
necesario hacer algo para s alvar la 16gica del cano.
blecer el necesari o acuerdo
entr~
del otro
aqu~ll
según
en qu• ha sido
principioe , y por otra parte ea
¿Qu~
se invoc
pue
pa.ra reesta-
l oa doe principios? ¡El milagro di vino! De este modo,
.
la lógica es aa.lvada y el il1 te leeto humano no t lenu
"repulsión y reaentimisnto."
prot cción."
encuentran : de un lado aq uell
d~monio,
•stoe
quep no obstant e ésto , se
y~
ninguna necesidad de experimentar
�-1 4-
A pe sar dl! lo
j
l ógico qtie pueda p
cer, \odo e to
tifiquémonoa con el mundo de Par ce leo, dond
e
i
co-u- co
u co erenci
y e d
de estilo t iden-
advenimient o son símbolo•
7 donde cada e!mbolo y cada metá ora tienen a l mismo tiempo valor objetivo, en un mundo
lleno de •it;nificadoa oc ul toe , d e eep!ri tu y de po t enc i
1
mis t eriosa&, l l eno da obsti-
naci6n 7 veneraci6n como de amor y odio . ¿Cómo se puede vivir en una realidad f aao inante, incierta y peligrosa, si no ea creyendo en l oe milagros? El aiiagro , este principio
de importa 0 cia fundamental, la experienc i a ~'9 inmediata
la real i dad de Parace lso,
de
•e ~islumbra desde todo• lo• ingulo• 7 desde todo• l o• rincone s de su cienc i as antecede a cada con•ider aci6n y brota de cada c ona ideraci6n.
Un sist ema de est e t ipo - cer zado y c onforme a un eatilo - no es inmed iatamen te acceeib lt a ningÚD glnero de i nnovaci6n : todo es d• hecho interpretado segWl el es tilo propio
del sistema .
v) El grado máa acti vo de la pers i s t nc i
1 que podr! ~os llamar la realización m~ica de l a.8
por el aspecto po' t ieo y cr eat ivo,
ideaa , que erpl i c
de l oe e istema s de opini ón e stá e ons t itu!do
en que modo seconc retan loa 8 u ñoe cient í fico s ind i v iduales.
Tambiln en es t e caso, podríarno
aducir oomo ej mplo todas l a
una contiene en si loa des eos do quien 1
propone
ploa concretos y deta.ll&do• , mata para i lustrar
t or!a.s , dado que cada
Ea todavía nuestro
d ee~o
ofrecer ejem-
has ta qu• punt o llegan loe s ueño• que
como simple prueba de • u exia t enc i a .
En el tiempo
en que la s imple admirac ión
de la naturaleza valía ya como sa ber 1
l
\
hombre no había a t1n a prendido a utilizar esta admiración como eetimulo para l a propia
inYeatigaci6n, l a !inal i dad de 101 fen6menoe de la naturale za viv iente como lo• de l
inani mada despertaba una grandía ima admiraoión 1 ae l es a tribuía una importancia exce-
s iva. Y era l& existencia de instint os aoI'J)rendentes lo que s ob?'Q todo fas cinaba al hombre . En eu ensayo publ i cado en 1867, U~ber die Nester der Ti ero ( Lo 1 nídoe de los ail.LuErt}
l eo), Wood cuent~ l a hietori& que s i gue : "Ma.raldi estaba impresionado por la gro.n regul aridad de l ac c6ldill
8
d
Jaa i.abejaa , midi6 lo• ingulo• de l a s uperf icie divi soria
tle f orms. roa boidgl y encontr6 qu
eran de 109•2s • y de 70º;2 • R~amur , convencido que
�-15economí a d
•
teil>iti co KQnig qua calculara. ln form
ua rec~pientt· Lcxr~onal dolimitAdo por tree
d
sun~rfici
..
r ombo• que encerraae el múimo volumen e1'l la m!nimn.
puesta que los
lao celdillas , pidi6 al ma-
• Ria.mur recibicS la res-
da l os romboe debían cer de 109'26' y de 70º34•. Había pues una
~oe
dif erencia de doo minutos . Maelaurin , no satis fecho c on est e resultado, rehizo la medi,,
ción de Maral di, encontrindola exacta y, r ehac i endo el cllculo , se perca:_1de un error
en l a t abla de logaritmos uaada por Konig. No eran por lo tanto las
bf)jaa
lae que ha-
bían c ometi do el error , s ino e l ma t em,tico 1la e abe j a• hab!an m's bien contribu!do
de -
cubrir el err or." Hasta aquí Wood. Y ahora el comen tario de Mach: "Quien sa.bo como se
miden loe cri etales y ha vis t o
Wl&
celdilla de abe j a, con sua super ficie s opacan y más
pueda llegar a tener unn.
bien rdstica.&, dudarñ 1ue en la medición de la celdilla e
eieió~
tic
com ~ un~
de doc minutosa Ea necesario pues c onsiderar la hlstori
••• Ea
nec~aario
ademáa tener en cuenta
el hecho quo el problem
leyenda
hab!
pro~
ma tem~-
sido pla..ntea-
,
do en for.n
incompleta a.r1tes de pod r d en ir en
~
Para qu en no cQnoider
se
0111''icient
pa~
qgi ta
ley~nda t n . rad
derr ')otrar l
pre
'1?l&
tras cripción d
cotl.cret
une"'v rdam de 1
so encuentra en la pag . 23
11ns
en
medid
Wl
Epi tom
lo habían reeuel to"
la.a ab8j u
estilo aboolut
ocia. d . 1 · rea.lizaeión d
t1n má
Eu
qt1
" ... n forma d
de Vesalius
ente c ientífi co (12),
lo
sueños det la ciencia,
i lustracione •
n l
il ua t racicSn del dtero 1 en la pág
e> bra
de N. Fontanus ( 13),
32, la correspondiente
leyenda: "Pet. Per qnaa viae, mulier semen suae gro.vid tionia tempo
ojacul~tor,
tam are te claudatur, ut ne quidem acua eum intret, auctore Hippocra t e, l ib.
--
l i ot liv? Reep. Per ramun quendaa deductum a vaae
e j~eu la t or io
!•
ei uterua
aphor ism.
in utirri cervicem
innert U11. Ut ha.e figura constat"
La idea de la AAalog!a fundamental de !o• 6rganor. genital
~id~
en la antigüeda.d.,tnouentra. aqu! una
i~preeionate
ea ilt1Gtrad.& como oi exiatie!ti &fectivamente.• Lo
t.a ment
fienlo
maeeul inoe y f enen i~o
~
r<?al ización en una imagen, dende
experto• en an.o.tom!
notarán i m:nedi -
que latt p1-oporciones y la correapondien t• posiei6n dll loa 6rganos han o ido modi
ra a aptarloe a la t eorí .(14) Vordad y fábula - o, más exactamente , rela.eionee
��,
:
t
l
f
J.. .,, *""•
.
F1G .
r- . 1---·
,.,,
. .. ..--.. - ·
, -·~-
.._
.,. r-
... ,,...... . .... . .
..
~
.-
,__,,.,.,_
'
. __.......
,, ___
.,,.,~_,
..
.._.,
1. Da Andrcac Vcsalü Bnu , SuonJrn hi.11",ar1i corporis /almea úbron"n tpitome
cum anno14tionibur, N1cola.! Fonta.ni, Amstcrdsam 1642
F1c 2 Do Thomac Bartholini, Anat.on t, Lugduni Batavorum, 1673.
··-
.. -::.. , ,
,,
••
••
·-·
·~
...
•
-.
...
r
1
l.
-
o, Nauwcrck, Sektions~lmtlt , j cnti, 1912
��-16que han quedad.o en
l int ariox de l a cienc i
y otrsis que
m.n e~
bio des apar ec ido
...
aparecen aquí visiblemente
unas j unto
con l& .§_, "quo mul ieres gra.vi dae t\!mpor
pensable para l a teor í a
d~
--
otra • Carscter!stico e
coi tu
s men
el ductua , indicado
j culantur" . Eetf? ductue , ind ia-
a.na t om! a mode rna , mi entras
l a a.nal cg!ap no es r eg istrado por l
l a anatomía actual l o di s eña según es t.a de t erminad.e. t e or ! a - al l a.d o y j unto a o tros
exc elent es element oa obaervac i onalea .
C\iando eecog!
eeta i lustración para el pres t?n'te traba j o , es t uve ten t ado de confron-
t a"t'la, en el t ext o , con
a tla
úM. ilustrac ión"exa.cta"
y "conforme a l a natura l eza". Rev i sando
modernos de anatomí a y manual es de ginecologí a, encontr' muy buenas ilus t rac iones,
pero ni siquiera una que
ment~.fruto
fuer~
de
ve :-d~d
conforma a la natural eza: s on todaa i nnegabl e-
de una reelabora.e ión del da.to natural , toda.ti esquem,ticas , caei aimbóli caa ,
fie l es a, l a teoría, pero no a la na tural eza. En un wanu.a.l de técni ca de disecci6n encon-
tr' una fotografía¡ t ambi in leta r es pondía a\m corte part i cular
era evidente que hab í a
y
sido hecha segihi una teorí a, tal como mostraban laa l !ne e de or ienrac i6n y l as f lechas
indicativas •• Me convencí asi una ve z ma s que no era posible contraponer a la i l us tra.c i 6n
que había escogido otra. ilus traci6n qu
se c ont raponen sólo doc ~rinas. ":'la verd d qu
vestigac ión mucho más el boracaF
mi& pr ecia
tenemos
• I
ing~nua a..~
l og!a
!1 w1
ntr
actuzle
a
ex-p ri nci
lo
conduce de la di weeeión a ln formul ción d
natural ez ":
s. base..n en una t ' cnica de in-
mucho má
órgan oe d
dis posición un número mucho mayor
ta yeat-'
socialmente condicio
1
fuese "conform
los do
''a.et
y en t e oría.a mucho
eexo · h
e elem nto& ; no obstant
1
contac to, tanto
re l acione s paico16gi caa y con la h i s t oria del pensamiento , rel cione
ceu en c ada caao a los autore• de la.a
~
teor í~s ,
~
esto, l a v!a que
muy complj ea.da, muy poco direc-
teorí
d.&. Y e \lan t o mría tomamo
desaparecido
~a num~rosaa
son l a.e
que nos recondu-
con l os e ua.lea debemos siempre contar.
las c i encia.e de l a natural eza, tanto como en. el arte y en la vida, ser fi elea a l a
nat uraleza quiere decir ser f iel es a la cultura.
Cada ejecución concreta do un int ento de legitimac i 6n tiene
610 un valor limi t ado:
esti vinculada en l oa hechos a un c olec tivo de pensam ient o . No e
formular 16gicamente el estil o de la
e or cepc i oneft y 1
t i ene pos ibil i dad de
habil idad t&cnica nece•aria
��-17•
para cada indagación
científico-na.tura! ~
s6l o donde ella no ea nec esa.ria, aeto e
una legitimaci6n
En cónseeuenei
entr
hombr@
e~
posible
cuya constitución espiritual e t4
en conformidad con un mismo est ilo y que, sobre todo, comparten un miemo tipo de formación.
Hay por ejempl o en Berengario (15) un pasaj e en el cua.l 61 habla de la vieja disputa
aobre el origen de la• venaei según Ari stóteles laa venas nacen en el co razón, según
1
Gal eno en el h!gado. "Dioo t amen •• • quod venae non oriuntur nec acorde nec ab he pate ,
nise impropri • et metaphorice, et dico Ea.a ita mataphorice oriri magia ab hepate quae
a cord• et in hoc magia teneo eum medieie, q•1am cum Arist." Eat' claro como a.qui debía
fallar cada ·explicaoi6n 16gica d
venas "metaf6rica.o e
impropia~A,
la cues ti6n.
Nosc tro~
conocemos s6lo
no conocemos origenea de la.e
el" orig~"
de loe vasos sa.ngu!neoa mor-
fológica, filogenótica o embr iol6gica.men te. El organismo no ee para n'11Botros un conjunto
me t af ~rico-simb6l ico
del género arriba de5crito, aunque no
~damos
indicar el fundamen-
•
to 16gico por el c ual hemos modificado al estilo de nuestra.a concepciones. No ea la simple
falta de un "contacto di recto oou la naturaleza. durante la d1seeci6n" l a raz6n por la
cual; junte a laa aserc iones que nos parecen m's absurdas, leamos también la frase:
"quod di asect ionibU8 aaparet". El contacto con la naturaleza era como míximo mucho mia
•
t enue , 1 la diaecoi&n ten!a en 1
investi gación mucho
m~nos
peso del que tenían la• vie-
jaa opini ones , y sin embargo todo esto era igualmente l a causa del viejo eatilo de penea.mi ento a•i como eu efecto:
l~a
vie ja• opini ones, mil veces repeti d_., eran para loa
autores de mayor signifi cación y m~a eeguroa de 1 disección,
Ea en esta lpoca que nos encontramo
frent
a una anatomía
mente ai.mbólica, período al qua siguió otro que tendí
16gica, pero a la que no su hubiera. podido lleg
con, ontogen&ticoa y com~'L~tivos.(1 7) A rec
cual ee hae!a uso de símbolo
fis iológicce y a
1 horridum officiu.m. (16)
im~in
bilis
espec!fic -
a una anatomía puramente morfo-
in el empleo de símbolos f ilogenéti-
deeput1s una a.ntomí
hablaba de organo
end6crino y de sistema ret!culo-endot li l t .e tructurao ,~atas,
fis1ol6gi ca, en l a
químicos, de siatema
lae cuales no eor1e1-
.'
ponden órganos morfoJégieoa precisamente d limitados.
Cualquiera de ésta~poca.a, en el
•
eatilo que le e• propio, hace uso do concepto• per.feotaraente claroe, desde el momento en
qu~
la claridad se ba.8
en l a reduct ib ilidad a otr oa conceptos que conforman con ese
�-18-
eatilo particulax. Pero, no ob t
t
pos ibl• un entendimiento
'
diato entre quienes pertenecen a eAtilo
inm•-
pensaci nto dif r otea. (18)¿Quien podría,
d
por ej., traducir el viejo t~rmino anat6~ico "grembo" en t lrminoa modernoa?¿D6nde ••
podría localizar ese 6rgano
a!ati•• Y
Al ejemplo que hemos ofreci•o de una ilustración científica del siglo XVII le agrega-
moa otro del 1iglo XIX. Ha:ckel, el rom~tico, orgulloRo paladín de la verdad, proponilndoae demostrar aua idea. sobre la descendencia, no heeit6 cuando se le present6 la oca-
ai6n, en usar loa mismo• clichie
para la ilustraci6D de objeto• diíerentea (como, por
ej., loa embriones &ni.malea y los humanos) loa que, según su teoría, debían tener igual
aepecto. Su NatUrliche Schopfungsgeschichte (Historia natural de la creaoi&n) está llena
de
~to
'-chimpanc4
iluatracionee tendenciosas, fhechaa
ejemplo, la ca.ra inteligente del
eyegdn eu teoría. Se
._,,
~
confronta.n,como
y del gorila (tab. XIII) con los rostro• ex:a-
geradamente horrendos del aiustralia.no y del pap11ano ( tab. XIV).
Para concluir, he aquí un ejemplo verdaderamente extremo de la tendencia & salvar u.na
concepción. "El sustento en a pa l·ienci
adquirido& proviene de loa
un terreno de color
ejemplares maculadoP
mejor
cxp~rimen toe
ama1~1110
y d
d~ ~alamandra
otros
d~
la tesis de 1& herencia de loa caracteres
de Kammercr. Ccn los efectos de la humedad, de
fact o~·e
mac ulosa en
gc:nei·r:.,lee, Kannnerer logr6 modificar
striadoe. Amputó luego loa
jempla ree
ovarios de estoa &\llim&lee transformados artifici lmente en estriados y traspla.nt6 en su
l~
ovarios de a.ni.males maculados. Cuando
despu~s
a.eopló estos ani males oon salamandras
normalmente maculada.a, éstas produjeron pequeños con las manchas dispuestas en fila. Se
ve aei
que lae ollulaa som~ticaa de
tm
animal alterado artificial mente habían influído
sobre laa células del otro.'' Estos resultados suscitaron agrias discusiones,hasta que
"fue demostrado, a fine• de 1926, que estoa eXJ>erimentoe de Kammerer eran f~lsificaciones,
y esto provoccS el suicidio del científico'' ( 19)
•
•
Si alguno otjetase que estos ejemplos - y particularmente el
~ltimo
-
no son ejemplos
del modo en el cual el conocimiento func 1. ona normal.ment e, debería por cierto admitir que
este es el modo por el cual puede ser considerada l& re&lización de muchos sueftoa de este
tipo.
Todavía, como médico, se que no
o posible hacer
urui
distinci6n exacta entre nor-
�-19malidad Y anormalidad: lo aiiox
1 e
es notorior .dem a, que l oo efecto
f recuentemente lo
mismo
~
a m nUClo sól o
Wl2.
o iale
norm l id d y de la anormalida.4 son
d
1
intens ificación de lo normal. Y
Aunque si, por ej. , l os mo t i vos de la filosofía de Nietzsche
puedan ser patológicos, éeta tuvo jgualment
los miamos efectos sociales de una visión
de l a vida normalmente condiciona.da. Una aserción, una vez hecha pública, pertenece en
cada caao a l a.a f uerzaa sociales, que forman conceptos y crean modos de pensar 1 ella
es t ablece, junto a todas l as otras aserciones, aquello "de lo que no se
f orma diferente". !l!n
pensar en
pu~do
"
tratándose de una aeerci6n discutida, permanece de cualquier modo
la problem4tica por ella anunciada que , circulando
d~ ntro
de la sociedad, logra. refor-
zase• soc i almente. (20) Ella se convierte en una realidad de por si evidente, que ~cto
segui do cond i ciona & su vez nuevos actos de conocimiento; surge aei un sistema cerrado
y a.rm6nico , dentro del cual no se puede individua lizar e l origen 16gico de los
Permanece a l go de cada aserción: l a so luci6n o el problema, atmque
blema de 1& racionalidad. del problema mismo.
implica ya la mitad te eu 1oluei6no Ca.d
Ca.d
éste normal o anormal - a. meno
leyes peculia.re
qu
de ur,a estruct ur
!.& persistenc i a de los sis t ema s d
no
,
eolo sea como pro-
formulación erplícit& de un
verificac i ón futura retorna siempre
antecedent e• del pensamiento: el f uturo no será ja.mis del
5
tod~
el~mentos.
probl~ma
e~re
los
libre del pasado - sea
verifique en él una :ruptura, como ca.uea. de la.a
parti.c ular de pena2.mi nto.
opini 6n nos .uestra que estos úl timos deben ser con-
siderados, en - · cierto modo, c omo unidade o , como eatructura
un estilo. No son simples agragados de propcs i cion
autónoma.a y provi stas de
parci l es, s i no que mue s tr3.n como
totalidades arm6nica•, caracter!et icaa particulares de estilo, que determinan y condicionan cada función cognoscitiva individual.
El caracter cerrado de loe aistemae, las interacciones entre lo que es ya conocido, l o
que res ta por conocer y l os sujetos dl!t conocimiento garantizan la a.rmon:!a den trc de l
tema y, al miemo tiempo, tambiin la armon!a de las ilusiones que no puede de algún moa
ser ignorada en el ámbito oircW1ecripto de un determinado estilo de pensa.mi nto •
•
i•• -
�-20-
- Observaciones in
"Cada conocjmiento
La teoría compa:r d
laci~n
oductoria• oo r
U
l col cti o d•
nea.miento -
oci
d l conocimiento no puede considerar ,1 conocer como 'mª doble re-
entre sujeto y objeto, entr
1 sujeto cognoscente y el objeto de conocimiento.
El patrimonio de saber existente debe ser, como factor fundamental de cada nuevo conoci,
mie11to, el tercer tintino de la relaciod.
ea posible lograr
lDl
Resulta.ría de otra manera incomprensible oomo
sistema de opiniones cerxado y provi•t• de au estilo particular 1
porqul se encuentran en el pasado rudimentos del con~i.miento presente que en •n tiempo
no estaban legitimado• por ninguna. razón"objetiva" (preidea.a).
Conexionea hist6ricaa 7 de eatilo dentro del saber muestran la existencia de una. interacci6n entre lo que e1 ya conocido y loe nuevos conocimientos: ei saber ya existente in-
fluencia el tipo y el m&todo del
n~evo
'
conocimiento, y 'ate & eu vez prolonga, renueva
y confiere un nuevo sentido a lo que es ya conocido.
Por esto el conocimiento no ea enteramente un proceeo individual de una te6rica concienc i a de lo
noscitivo ya
~en eral,
acumu l~do
sino el resultado de l a actividad social, pues el patrimonio cogva mis all' d
loe límite en los cuales el individuo eati sujeto.
y
La frase:"a.lguien coroce algo (una relaci6n, un hecho, un objeto)" no est' completa
no tiene en s ! mú sl!ntido ,1ue la frase: "este l ibro es mú volum inoso" o "la ciudad A.
de l a ciudad B". A eataa frasea les falta algo. Serían co-
se encuentra a 'l
izquierd
rrectu ei se lea
~egasc '~ t
aque l libro" a 1
segunda. frase 1 " para quien se encuentra
en el camino entre A Y B y va hacia el norte " o "para. quien va por el camino que lleva
de C a B" a la tercera !rase, dado que l os conceptos de relaci6n "más voluminoso" y
"a la izquierda" adquieren un sentido unívoco a6lo en conexi6n con eua apropiados
t~r
minoa de referencia. A~logamente, también la frase "alguien conoce algo" requiere de
UD
agregado, que puede ser, por ej., "sobre la base de un determinado patrimonio de conocimiento", o, a\Sn mejor, "oomo miembro de un determinado ambiente cultural"
0 ,
del mejor
modo, "en un determinado estilo de pensamiento, en un determinado colect i vo de pensamiento'
~i definimos el t~rmino colectivo de pensamiento c omo "la comWlidad de los hombrea que
tienet\ e11tre sí un contacto int~ ... ectual )' que i ntercamb ian ideas influenciándose rec!pro-
�- 21-
camen te , estaríamos en posesi6np con est
concept o ~
hist6rico d
un determinado patrimonio de conocimiento y
de cultura ~
un ámbito d 1 p nsaraiento, d
por lo tanto, de un d terminado estilo de pensamiento". El colectivo de
pensamiento constituye aai
propo~ici6n
La
•
, ¡
de lo que representa el desarrollo
1
t~rmino
fa l tant e d0 l
i elaci6n que estábamos buscando.
"Schaudinn ha descubierto la !EJ.rochaeta p&ll19a
como el agen te patóge-
1
no de la e!filis" no tiene un sentido unívoco , si ne se le agrega algo, dado que no existe
la s!!llis er1 s!.
Había
sólo un concepto de l a enfermedad, el usado en l a ciencia en
tiempos dde Schaudinn, y sobre cuya base pla.nte6ydeea.rroll6 su trabajo.
t
Fuera de eete contexto a. la sífilis no le queda ningdn sentido determinado y. l a exprea i6n "ha descubierto" no dice como tal nada mú de cuanto en los. ejemplos dados más
•
arriba: dec!a.n las expreaionea "máa voluminoso" y:!,. ''a la i zquierda".
Tambi~n Siegel había creído descubrir - eon!orme a lo que sab!a - el a&ent8 patógeno
de l a a!filis en l o qu
había descubierto. Si sus descubrimientos hubieran tenido 13
debida influencia y si hubieran sido divulgadoe en el interior del colectivo da pensamiento 9 el concepto d
nomenclatur
sífili
hoy d1fer nte: algunos casos de s!filis (según l a
ct1 1) serfru:i c on i d ·a o
citomegállcaa . Otro
c
i~
•
og e rí~ c on i d :rado
senau • Siguiendo en cambio
to•~
serí
l~
idea de i
l
como
1nfecc i6n
en princlpio complet am<!nte diferent
~
varicel
1
o
f l~?dad
ven~rea
otras enfermedades
cons t itucionales stricto
habrían nacido otros concep-
la enferm dad infecciosa y de 1
d
indivi-
dua.ljdad cl.úlic J habría.moa alcanzado finalmento también; siguiendo eeta línea un sistema
armónico de conocimiento , pero totalment
distinto del ac u.al.
como posibilidad l ógica y "objeti v·a." ,
pero nunca como posibilidad h1st6rica. En tiempos de Siegel, el concepto de sífilis se
h~bía ya
hecho demasiado rígido para una transformación tan enérgica; cien años antee,
cuando este concepto era todavía lo sufieientemente eltstico
sibilida.dea
t~cnicae
intelectuales y experiment alee neceearias
Siegel •• Podemos tr nquilameote decla..t-ar
<
certad
n-o el de Siegel; dado que el primero presentab
el colectivo d
~nea.miento, v~ulo ~st
que
no existían aWi
p~ra
l~a
po-
l de scubrim)ento d
el descubrimiento de Schaudinn Y. err6UJl
solo (o casi) vínculo poeible eo
l otro le faltaba. El primero aparece co-
�- 22-
mo punto de conjunción a
..
-
no el eegtmdo. El s ntido y
pues su fundamente
~n
i dea. c olectivas, )ero
d
1
lo
d
: a comunidan d
l de se br m nto de Schaudinn ti~ne
ver
er sona.a
QU
c!proco intercambi o intel ctu.e.l y pr ovi n1 ndo d
pos i ble, y por ello ace ptaron,
,
h l l~:nd ose en una c ondici&n de re-
un pa s ado in te l ectual co•tin, hicieron
u contribuci6n •
•
He aquí entonces la f ormulación c orrec t a de 1
f rase sobre el descubrimiento de Schaudinns
"Schaudinn propone - en conform i dad con las opini ones de su t i empo sobre la e!filia Y
sobre lo• agentes pat6genoa - ver en la spirochae t a pallida el agente pat6geno de la
e!filia". ¿No ea acaso asi que estas cir cuns t anc i as s on descritas en cada trabajo de
bacteriología que se
~apete?.
Conocer significa,puesta.ntea que nada establecer l oe r esultados inevitable• que se verifican a partir de ciertos presupuestoa da.dos. Loe presupuestos correspcnden a asociacionea activas y cons ti tuyen l a parte colec t i va de l pensam i en t o. Loe resultad os i nevitablemente corr es ponden a i -
asoc i ac iones pas ivas y cons t ituyen aque l lo
que es perci-
bido como realidad objetiv • El acto de es t ablecer es tos r sulta.doe es l a c ontribuci6n
d.el i nd i vid uo .
Loa tres f a.ctor ee que participan
y l a reali dñd
o bj~ tiva
( au.
er1
1 conc.cir.i n t<." , asto
lo q u..
tl
neceai t
8S
el individuo, el c olectivo
conoc r ) no repns entan de nill8\Úl
mo!· ) ent idad s met"".fioic s z a:mb!.én !,obre estos f actoreo e s posible de s arrollar las in-
vesti ga.eiones, porqu
ellos ti non e
imo con ol otro ul t eri ores r elac iones.
Estas o t ra s relac iones con8! 3t en en qu
~i
i ndividuos, Y por otro l a
por un l ado e l c olectivo
~ st i
c ompuesto por
.
raal id aa
objeti va (lo que e a nocesario con ocer) ae puede re/ / (Ji rir;;,ai 't; l\ t. ,~~ttHC
solver en re l ~ci o~ ~ ~ cttmla• que l a.s ideas tienen en l a histor i a y en loa co: ectivos de
~ensa.m i ento .
to'
,,-
Por ello. ~ g posibl e, a par tir del punto de vista de jteor!a
comparada del conocimiento, e liminar un f actor ,
Aún si el colectivo c onsis t e en indi viduos ,
tiene nunca - o ca.s i nunca -
l & concienci
~l
no es s u s im ple suma. El individuo no
del e tilo de pensam ien t o colectivo, que
casi 8 j empre e jer ce una conatr i cci6n inc onciic i ona.da sobr e su pensami ento y que e s simple-
mente imi:ensabl e "Ooder contra.dec ir. la presencia de un es tilo d
'Pensami ento hace nece-
�-23saria e inevit ble la construcci6n d l concepto "coleoti o d
no obstante esto,
l imjn~
1
,ol~ctivo
la teoría di conocimiento juicio
muy general teoria comparada d 1
d
pensami nto,
e v
valol'~ o coov iccion
d
con0~im1
obli
do a introducir en
dcgmáticae y llegar asi de una
u.:..a t or!
nt
pensamiento", pero quien,
del conoc imiento especia l,
dogmática..
La historia de la
t or!a d
la sífilis
ramente que cada trabajo c ientífico e
xpue~t
en sl primer e pítulo muestra muy ela-
en gran medid
tra
jo colectivo. En primer lugar,
t odoa los temas del eureo de las idea.a nacen do ideas e olectivaes l a
tigo de la lujuria es la idea colectiva de una comunidad
~nfermedad
como cas-
l & enfermeda4 como
religiosa~
producto de las influencias estelares ea una idea propia de la comunidad de lo
astr6-
logo9 ; la metaloterapia especulativa de charlatanes gener6 la iaea del mercurio; lo a
teóricos de la medic ina ret c)mar c,n
a idea de la. sangre del vie jo dicho
eti~ógico
segdn el
del agente pa.t6g no pued
cual "la sangre es un humor totalemente particular"; lA ide
ser reconducid&, a partir del estadio
popular~
mocerno, a la idea co lectiva de un
d~-
monio de la enfermedad.
l~a
No s6lo
ideas fundamento.J ee p sino tambié
cepto de sífi l is son el resultado d
do t'uncionarios púOiicoa cuyo
por una atribuci6n individual, e
de la reacci6n Wasserma.nn
experiénci
colectiva qu
~
~+adios
de desarrollo de l c on-
un +rab jo colee ivoc no individual. Cuando antes
hablábamos del descubri.rei nto de Schaud nn
~qu ipe
oe
todo
est
:r b jo~
d scrito
como mostra.remo
u rsonifica
•
no pued
\l
n el
pítulo
e
s r facilment• s ubdividido
precedente~ Ta.n1bi ~n
,
posteriormente -
n opo ici6n
trabajaba pr cisament
Wasserman•• Como Schaudinn, tambiln Wa sermann es
m~s
solamen t. el excelent
I
~f'. ril lo\(--
4;.J
d15~a
el origen
a un tipo de
la que era la idea de
el porta eata.ndart
de un descu-
brimiento que su Wiico ejecutor.
Si se considera ante todo el aspecto formal de l
actividad científica, resul t a evi-
•
dento su estructura social. Noa damos cuenta de inmediato
nizadoi con diviai6n del trabajo:
intercambio recíproco d@
cada vez
m~s
ideas~
autores que trabaj
co laboración~
un trabajo co lectivo orgat~c
trabajo prepar torio y asistenci
polémicas, etc. Muchas publicaciones llovan el nombr
n colaboración y
n
lo~
trabajo
de cienci
n tu.ral
1
ica,
de
�-24so
ncuentra caoi siempre, a.demás del nombre de los autores, tambi~n el -del instituto Y
su dire ctor. R:J.y
l~ comunidad científica
e!torao, aocicdede
y con5reeoa, ravistaa peri6dicas, institutos para el intercambio
una
c ultural, otc. Üll colcotivo bien orguiizado e
m ntc
J erarquía, hay grupos• seguii,o re• Y opo-
portador de un ,s aber que supera larga-
canacidae
do un individuo •
..
l~
la orge.nize~ i6n do lns "ciencias del eap!ri tu" eett menos desarrollada, también
" 1 et\
r?.
t ip!> de en.bar a ~ un'J " una tradicicSn y a una sociedad; ya se reWien en
Co. occ~ ca l~ Actividad
c\oi ~1t~ oa la a
e c1.~rtcntr
W!
co-
del hombre sujeta al m~ximo condicionamiento social Y el cono-
t:r.uctura. oocial por excelenoia; en la propia estructura del lenguaje
c oc::-e i t i vc.munto la !iloeof!a de la comunidad, en la• palabru mismas se
Cl"'1,,.en ~~;n c o1Dp loj 1o~ t eoría.a º ¿De quién son e tae filoeof!u, e etas teor!ae?.
L.~
d ~do
p r1 ~r->i n t or;; circulan de indi"1id uo en i21div iduo, tal v~z un poco transformadoe,
q\ta :f.ndi vid tioa d if r ente
l~
pr oporc i ona.t1 a loo mismos pensamientos asooiacionea dino
el d a":in
lo h
c·c
bJer~
U.."l
querido el
indi viduo
~-
lueBo d
i~mitente.
una. a ri
l os penaamientoa tal como
com pr~ nde
d
Gst
traem i a ;.on e
otro, no queda prac-eicamente na.da del contenido origina.l . ¿De
ol 1 on~ 2 i ento quoi dnopula do haber eido t&ntaa veee• trasmitido,
E
11·:cc:tortmento
U!l
pensamiento colectivo, un pensamiento que no
d.: v5.cluo., At!~ r~c icnd.o lo
o f .{'..J. GOO:- ::'\hsqu
1
c o :.t1t.11~.c4.· rl ,
otr.oo
ci ¡c,to
Jr
0.Ú.1 :,,
C"OJ
circulando?.
a ningún in-
GO desarrollan, se transforman, se refuerzan o debjlitan, influyen sobre
uobre la formac i6n de los conceptoa,
h.nb~r ~ il-ae u ladc
~~to"t"'nn,
f";?
pei~tenece
ea
prend!.doa correctamente o no, ellos circulan dentro de
muchas vecea dentro de la
•
..
oore concepciones y costumbres.
co~un i d ad, eo~
frecuencia un cono-
moaific. o esenc1alm n te t c on respecto ol que primero l o hab!a enunciado-
61 ~.f ~are c,:1 comple t"'.ment
nt,r,cc:''l) e
co~tin:ía
qui~n
eonoeimientoa, desd6 el punto de vi1ta individual, verd d eroe
t1a lle?d Ai do
c onoc il! i ent oo ~
D apuúc de
de pene a.mi en to
d i f e r &nte,. no lo r econoce como propio
:Jberro vin to de ~d e un principio
n su ! orm&
ctual.
0
(como a menudo
La historia de · la
r~~coién w~c~er.'!i~'..tl.R noc ofr coral la op~\unid ad de describir correctamente este tipo de
e! i1~cvj.a.ei ó~1 ~n
ol cnao de 1m c onoc imianto c ompleta.men t
mp!rico.
�-25Est e carácter
oeial de la actividad cientí fica no doja 1e producir consecuencia •
sobre el plano del contenido •• Paln~raa , en pr i nc ipio simples dencminacione• , s e hacen
sloga.na ;
frasee~
afir.:nacion~e,
en principio simples
Eato cambia completamente au valor en el plano
d~
se convierten en gritos de guerra.
la
~ociolog!a
del c onocimi entos ella•
adquieren en loa hechoa un poder migi co , porquo yra. no ej ercen i nfluencia s obre l a mente
con su sentido 16gico, •ino - y a menudo, t ambi, n, contra eet• mi smo sentido simple uso. Si ae considera, como ejemplo,
e l e f ecto de las palabras material i smo o
ateísmo que, si bien en algunos países son objeto de
aprobaci6n 1 el consenso. Este poder
con su
m~ico
desc~dito,
en otro• susc i tan l a
de loa slogan• penetra profunda.mente a t1n
en la inveatigac i6 n especializada, c omo el vitalismo en bi ología , l a espec i fioi da! en
j nmunolog!a, la t r anaformaci6n bacteriana en bacteriología. Si se encuent ran
t ~rm inoa
de
est e tipo en loa textos c ientíficos, ell os no son examinados 16gicamente, s i no que provoA
c an de inmediat o la simpatía o antipat ía del l ec t or.
Aparecen nuevos motivos dominanteg que el pensamiento a i s l ado , indi vj,dual no habría
tenido la
c~p~cidad
de
pro~ucirt
pro paga.t~d
~
imitación , autoridad,
con curi~nc ia,
aoli-
da.ridad , simpatía y antipatía. Todos es tos 1Lotivo1r . dq, i er titn tma importanc i a teor4tico-
cognosciti va , por que la t otal idad del
patri~onio
cogn oscitivo y la interac c 16n intelec-
tual colectiva forman parte de cada acto ind i vidua.l de conoc imiento , que es por principio i mposible sin es tos componentes e Y es poco ser i a una t eoría del conocimiento que no
t enga en cuenta, tant o en sua fundamen tos como en los detallee, este condic ionamient o
s oc ial de cada acto d& conocimi~nt o . Pero quien coneidere e l condicionamient o s ocial
como un mal nece sari o, como una insufic i enc i a humana que pese a todo exi s te y que e@
necesario combat i r
no c omprende que s in el cond i cionamiento soc i a l no ea en general
pos ible ningWl conoc i miento y que el
t ~ rmino
conocer adquiere significado s6lo si
e st~
en conexi 6n con un colecti vo de pensamiento .
Una suerte de t emor s uperstic i oso impide a t r ibuir la part e mis !nt1ma de l a persona-
lidad humana,
~l
pensamiento, a un colectivo (21). Un colectivo de pens amien to es US:
siempre presen te a.11! donde dos o más hombrea intercambian ideas. Es
w1
mal observ ador
quien no se percata del hecho que un coloquio es timulan t e entre do• pe r eonae cr ea i nme-
�-26d
en condici6n de producir ol o o
~·ría ·~ o se ída
l otro pensamiento• que no eat&r!a
di po icidn de inimo parti-
otn;¡,
•
cular, la cual no
res.a
qu i~n no part c i pa.ra en l a conversación, pero
po -
que se reproduce casi siempre e11ando las dos personas se reencuentran. Si este tipo de
ai t' 1•cion•• ae prolongan por
UD
cierto tiempo se crea , a partir tanto de la compren•ión
comd.n como de laa recíproca• incompreneionea, una estructura de pensamiento que no pertenece a ningu.Dode loa doe interlocutore1, pero no por ello privada de sentido. ¿Qui'n
1
•• el portador y el autor de esta estructura de pensamiento? El peque~o colectivo formado por laa doa personas. Si se le• agregaee una tercera, ae hace menor la disposición
de "11.mo a la que ae hac!a referencia 7, con ella, la fue~ creativa e1pec!fic& de ese
colectivo de penaamiento, mientra.a que nace otro.
Se podría eetar de acuerdo con todo lo que hemoa llamado el colectivo de pensamiento
ficticio, personificación del resultado común nacido por la interacción de va.ria• peraon~a;
¿pero qui ea la personalidad. mi ema
eino la personificación de much!ei.Jl!aa 1 y entre
ella.a dietinta.- 1 pereona.lidadea momentiúleae y de su for:na psíquica comWi?. Análogamente,
\C o? .~'\.i.;·~:¿
el colee ~ ivo c\o pensamiento está fomac o po:r dj_ferentes i ndividuos y tiene
su forma ps í qui ca espec!fic
l- et1 t;!epec!fi.cae
le y~ e
de oomportamiento. Ea, en su com-
plejidad, e.ai mismo má n este.ble y má s cons ecuente que e l l l a.mado individuo, que se cona-
,.
truye siepre a
p.'U'tir d8 impul so@ eontr¡l.d ictorioa.
La vida psíquica individual del hombre contiene elementoe incofl8ruenteR, dogsma. y
superetieionea que, proveniendo de loe distintos complejos individuales, opacan la pureza
de cada doctrina y de cada sistema. Kepler y
N~wton,
que tanto contribuyeron a la moderna
concepcióa de la naturaleza. eran hombree con inclinaci6n a lo ritual y religioso; la.a
idea• de Rousseau sobre la educación tuvteron una importancia 1 una eficacia mucho mayor
dentro del colectivo de pensamiento que en au propia vicla.
Un indiTiduo
p! rtenee~
al mismo tiempo a varios eolectivo1 de pensamiento. Como inve• -
tig~dor
pertenece a la comunidad con la oue trabaja y, a menudo inconcientemente, da
h." b&e"
origen a ide~ Y desarrollo~ que , a~ se tacen autónomoe , se vuelven con frecuencia
contra quien lotJ h& orig:truuloº El : ndividuo adem&, como miembro de un partido, de una
�-27un~
clase social, de Wl pa!e, d
guna
raz~n
ingresa en
reglas. S
pued
colectivo
desdo ~
caaoe,
~
raza,
ete~,
cociedadg ce hsc
pertenece a otros colectivos. Si por aln(p1dament9 mi embro de
exami na.J: al .Jldividuo desd
l plmto de vist
&Ufi
31 punto de vista del colectivo, como al
del il1dtvid\:to, fl..1i.l! donde
lo específico tanto de la
11 1 obedece
peraon~l idad
na.turalmente, en amboa
i ndividua.l como de la colectividad sea
acceai ble sólo mediante m'todos adeouadoa.
Por cierto
$8
notan
tambi~n
en la historia de la cienc i a empresas aut6nomas, podríamos
d~cir
indivtduale• . Sin embargo su autonom! & consis te sólo en l a ausencia de col bora-
doree
~
ayudantes , .,a vecea de pi oner os y por lo
influencia colectiva ,
en otro•
.c~po•
~ ist6riea
tanto desligados y con autonomía de la
o contemporánea. En modo an4logo a los emprendimiento
sociales,
t ambi én l os que s e verifican en la ciencia t i enen una 8'.CC16n
•
durable. ~ól,g ;· c~¡¡;\d<! ,1.e j.~r.cen un efecto de sugee ti6n, e11ando se manifiestan
ci6n social adecuada .
que
d~scupri6
lQ
t'
..
~udaz~a:rt!stica
ana.to~!a
en una s i t u.a-·
empresa fue por e jemplo la obra de Vesalio, el
moderna. Si ol mismo Vesalio hubiera vivido en el siglo XII o
,
llII, eu obra qo habr ía. ten.t.do n!r1gu.--ia
~-
en a.quell• 'poca como l o
lae condiciones 1oci2les
personaje de importanci
i
'ª ºn~..n c ia ;
e· de hecho tan dific il imaginarlo
im .gi
pr opi ada R, ningm10
de
lo s dos s
hi stóriei... La i nutil.ldad de
tm
t
habr!
c i ertamento hecho
UJl
bajo desconecta.do con la 'poca
en la cual ea desarrollado
está demoatra.da de modo evidente por U!onardo da Vinci, el
.'
,,
gran herald,0 de ideaa . extraordina.roas, que sin emba.rgo no dejó detri•
tribución positiva para 1
uyo ninguna c on-
ci~ncia.
Con .esto por oierto no so pretende decir que el i ndividuo no deba ser considerado como
factor de conocimiento. Su fiaiolog!a sensorial y su psi cología son sin duda muy importantee, pero solamente la inveat t ga.ci6n
sobre la comunidad de pensamiento
teneoe pfrece a la teor!a del conocimiento un sustento s61ido.
oión extraída de la
vid~
coti dianas el individuo ea comparable a un jugador
el colectivo de pensamisnto al equipo de
oer
Conc~das eme
f~tbol
adiestrado para la
de l os jugad.oree?
¡se
una comparad~
í6tbol,
c o operación~
e.l curso del ,juego. ¿ _s e uu de quizás examinar el juego sólo d"sdt e l
de laa manlobru individu...l
la que per-
punt ~
el conode vista
perdería t odo el senti do del partido!
�-
- 28-
Ya Augusto Comte r econocí a e l signi f icado del ml todo soc i ol6gico para l a indagacidn
1obre la• activi dades espirituales. RecjenteffiEnte, 1
pueeta en eTidencia en Francia por la escuela d
importancia de este m~todo ha sido
Durkheim J en Vi ena
• • entre otros, por
el fi16sofo W. J e nisal em.
Durkheim habla expresament e de l a influenci a y de la f uer za de condicionamiento qae
laa estructuras
eocialee~Q;ea
como hechos objet i vos y espeo!ficoeºs-. c omo comportamien-
to dirigido por reglas , e j e rcen s obre los individuos; habla además del c~ter supra
indivi dual y obje tivo de la• i deaa colect ivas. Durkheim escribe sobre lo• productos de
la ~ct ividad del eap!ritu colec tivo t al "ccmo noso t ros l os encontramos en el lenguaje,
en laa convicciones rel igiosa. y ~icaa sobre l a existencia de potencia• invisibles 1
de innumerables eap!ritu.e y demoni os que gobiernan el curso entero de la naturaleza 1
la vida de la tribu, tal como nosotros
1 01
encontramos ademis en
101
usos Y costumbrea ••• "( 2 ~
1'vy-Bruhl, un diso!pulo de lurkheim, escribes"!a• idea.a colectiva• tienen aua leyes,
que - cuando se trata de loa pueblos primitivo• - no ae pueden descubrir estudiando al
individuo blanco, adulto 7 ciYilizado. Al contrario, ea ein duda el estudio de laa ideaa
oolectivaa J aua conexiones en las sociedades primiti vas lo que arroja un poco de luz
aobre el origen de nuestras categor!a.a y principios lógi c oa.• (23) " Este camino conduciri por cierto a una nueva 1 positiva.
t eor'- del conocimiento basada en el mltodo com-
parativo" (24). L4vy- Bruhl combate la convicci ón acerca de la "identidad del eap!ritu
...---
humano", "que
e~todo
\
tiempo Y lugar debería haer permanec ido i gual , desde un punto de
..../
vista estrictamente 16gico• (25) , Y duda que " ae pueda en gene ral hacer un ueo científico
de
l a i dea de
W'l
esp! ri tu humano que se asuma como intacto por cada experiencia" (26)
po1rque eate concepto • ea tanto o mis quim~rico que aquel otr o del hombre precediendo a
la aociedaAl." (27)
Gumplovicz expresa
de un modo muy rico el si gnificado del colectivoi "el más grande
er1or de la paicolog!a individuali s t a ~• la asunción de que
.!!
hombre piensa. De eate
•
error reaulta)en efecto) la eterna investigación
sobre l a fuente del pensamiento en el
individuo y de la.a cauaaa por l a. cuales piensa de una man•ra y no de otra; aobre esto
--U
te6logoe y fil6aofo• elaboran trata.doa o aún mia im
rt
pa. en consejos sobre como el hombre
�- 29debe penea.r .. Ea una cadena d
hombre no son
d~
rrore º
ningWl modo propio
Da hecho, y en primer lugarr. lo
u co unidad aoci l. Ln f uente de au
dt él, s i o de
~l
pensamien t o no se encuentra por lo tanto e
pensami entos del
mism.?, sJ.no
n el a.mb1 nt
aoc i e.l en el
que vive, en la atm6sfera social que r espira, l él no pued0 p@near de manera d ifer ent
a lo que marca la necesidad que $e deriva d
1
del i'.mbiente oocial q ua lo
infl\iencia
circunda J que se concentran en su cerebro." (28)
Jerusalem se h& ocupado de este problema
lgunoa ensayo• y ,
~n
m~B pr~ci sament
un trabajo de título felis y preciso: Soziale Eedi!Y{t he i t des Denken
, en
und der Denkf orm n
u
4 ..
(Condicionamiento s'cial del pensamiento y de las f orma.a del peneami ento).''LA inquebra.nt able fe de Kant en una estructura. 16gica atemporal e inmuta.bl e de nuestr. razó
fe que aham:a ae ha hecho bien comtSn de todos loe apr&orietas y que ea
cha energía por loe
~ltimos
repre senta.Ilt es de esta líne
de pensamiento
confi:t"mada por lo• resultado de la moderna. etno og!a,
completamen t @ f ls . ~ (29)"El indi viduo a
tii ~nt
ino qu
aolam~nte
increíble persis t enc i ." (30) ''T'i
pai~ e ~ i .
ncu~ntran
hombres de la tribu refue1--cen
,
Jd.1b
·n 1
no sólo no e t
ae ha demostrado como
eo o miembro de su tribu y
•f
s1
n 1
f
i.!1
eonf i :rmado
re. conf rir
su~iciants
ta.mbi ~n
Lo notamoe ,
realjd~d
ntre lo
po~
m~l -
la
1 hecho de que los
Eis
omni pr s nci
eat&• creaciones de la fantasía. Per o no encontramos sólo
re~íproco .
.d
&oci dade f. pr imi i
~ c íproc-.ment
y 101 demonios . Esto de por Bi ya e
ceso de reforzamiento
con mu-
1 modo tradicional con una.
continúa i nterpr tando 1
tiples instit uciones que se
os t enid
- un
de loa espír itus
y
eet~bilida.d
a
primitivos este pro-
hoy, lleno do eficacia en la vid·
cotid i ana. Llamo entonces ~ondeneación s ocial (soziale Verdichtµn g )&eet
proc so y a
cada producto de la fe formado y consolidado de ee t e modo. " (31) "Adn laa obaervaeione
concreta.a 1 objeti
••• tienen nece idad de ser confirma.data por obs ervacione
Sdlo eatoaoee ee convierten en bienes
co~w1 o a
proceso• de condensación social son activos
y
le
tamb i ~n
modo particularmente claro en l ae resistencia s que
nea de pensam1entop"(32) Ahora bi n, todo
human!atica - por muy prov choaaa qu
a an
e to
us
n~
ot ro •
, eu utilización pr1fcticn. Lo
en 1
oi nci
'º
So not
ato d
Wl
ncuentran no:r.m lmente nu vas direccio-
p naad r
ide~
d
d
form
c i ~n
sociolégica y
- cometen un error típico s tienen
�-30un respeto
excesivo ~
un
forma de reverencia relig i osa an t e
l os hecho• de la ciencia de
la na turaJ.e zaº
Escribe Llvy-Bruhle "Cu2,,ndo les elemento• místicos pierden parte de su significado
atraen ipeo facto mi• la atenci6n Y la
•omilt&ate, laa propiedades objeti
La parte de la percepción ecmo tal crece nroporcio:nalment
nmntienen.
a la disminución de la.9 idea1
m!aticaa colectiva ."(~')
Ltfvy-Bruhl cree que en el pensamiento cient!fico hay concepto• que"expresan s61o Y
unicamente característica.e y relaciones objetiva.e d~l ser Y de los fenómenos." (34)
Le ser!a sin embargo difÍcil definir guJ se debe entender por "propiedad objetiva" Y
por ''percepciones como tale•" mientra• que una. atracción de la atención :por parte de
la. propiedade1 objetiva.a que deba sobrevenir iEso facto ea una imposibilidad psicológic •
Se debe antes aprender a percibir
do que
Lévy-E~uhl
propiedades reconocida& científicamente (presuponien-
laa conciba como "objetivas") y este tipo de percepciones no advienen
ipso facjo; la capacidad de percibir científicamente, por el contrario, se aprende y se
adquiere sólo lenta.mente. Su primera
manifes~ación,
el descubrimiento, se verifica de un
modo complejo, socialmente condiciona.a.o f lr ea equivalel'1te al nacimiento de otras idea.a
colectivas.
"Jor cua.nt9 la mentalidad ae la*
qo~iedadea
primitivas permanece abierta alas experien-
cia.a, se hace tambi~n, simul ~aneamente, méÍS sensible & lae contradicciones - prosigue
Uvy-Bruhl - (35). "Apenas la estructura espiritual de una determinada sociedad y sua
instituciones se desarrollan ••• emerge y se estabiliza el sentimiento y el conocimiento
de lo que es físicamente posible o imposible. Sucede lo miemo con loe absurdos f !sicoa
1 lógicos. Las mismas causa.e son las que dejan a la mentalidad prel6gica insensible a
una y a la otra."(36)
Como primera cosa ea necesario objetar que nadie tiene sentimiento
0
conocimiento de
,
lo que e• posible o imposible fiaicamente~ Lo · que nosotros percibimos como imposibilidai
ea s6lo incongruencia con nuestro estilo de pensamiento habitual. Hasta hace no mücho
tiempo, la transmut ación de loe elementoa y muchos otros fen6menos de la f!nica moderna,
por no hablar d~ la teor!a ondulatoria d9 la mat~ria, eran consideradoe totalmente "1.mpo-
�-31sibles". No existe ninguna experiencia en ~!a la e
acceso. Cada ser v· v
las experiencia.a
ligadas a laa precedente
~u
modo.
1
La~
y rnodJfic:\rl la~ condicione
experiencia en e l sentido qua, dura.nt
1 hombx0 pueda o na pueda tener
experien ias de l presente eat.tn
de las fu t urao . Cada ser hace
s u vidp_, ·ra modificando su manera de reacoiona.r.
Específicamente ; la experienci~ c i ~ntífica, depende de condicinnes particulares, da.das
por la sociedad y por la historia del pensamiento. Se ea adieatrado para este tipo de
experiencia según modelos tradicionales, pero no ea fÍeil acceder a ella.
Tambi~n Jearu8alem cree en la poeivilidad "de nenaar de modo puramente teor,t ico" 1 de
"constatar loa hecho• dados de modo puramente obje tivo". "El hombre conaigue esta posibilidad. aólo lentamente y por g1ado• y preci!amen t e a medida que ee libera a sí mismo del
esta.do de completa dependencia de la sociedad y se desarrolla como una personalidad
autónoma Y autosuficiente ••• "(37) "Sólo el individuo, lu~go de haber alcanzado au fuarz
autónoma, adquiere la capacidad de observar l os hechos de modo puramente objetivo y
aprenaepor lo tanto a penear teor4tica.mente, esto ea de forma destacada."(38). J~ruaalem
llama
esto "conexidn d
entre esta aserción y ·l
social"
~ún
·he~ho
e individuo" J ¿pero cómo e
otra, más arrib:i ci tadm, d
1
po sibl~
encontr ar un a.cuerdo
importancia de la "condensaci6n
tratándoao de la ci ncia? .
"Ahora bien
u~
j uicio
~s
ve rdadero
~n
entid~
rado, del modo más exclus i vo posibl_, como funci6n
Este nuevo y purament
coD tma. ·formul aci&n muy
objetivo criterio rl
objetivo e6lo cuando puede ser consided~
ve .. ad que
un procedimiento de validac ión.
a ta ahora
~eté.b
lo sumo
definido,
uperf icial y poco 6t jl , como nconcordanoia" del juicio con los
hechos, debe por tanto ser considera.do como un producto de
1 tendencia al desarrollo
individual." (39)
Sobre este punto ea necesario hacer una objecións tm pensamiento destacado pueda aignifio r a6lo un pensar independiente de disposiciones de espíritu momentáneas Y persona.le
pero que desciende
de una diaposici6n de espíritu colectiva media. El concepto general
de un pensa.miento d at&ca.d.o no tiene sentido alguno. No exis te una d isposición ha.ol a
..lgo d estacado 8n al o una racionalidad pura &n e! - ¿c6mo podrían ser establecid
?
r
�- 2-
Exiate sdlo una concordanci
~
senti.Jt
ito
concordancia unitorme de loa sentimientos d&
o
u.iu.
W1.a
destaque de loa aenti.Jniento• • .isto hao e posible
e sentimiento• Y la
iferenci
ll ~•,
ocie~
et1
eu úibi to,
un pensar comunicable •in una gran
de!onaaci6n, un pensar de tipo formal, esquemático y ~ue es poeibl
expresar en pala-
bra9 1 frasea Y al oual ae le concede emotiYa mente el poder de establecer existenci~e
independiente•. Ea eate tipo de pensar al que por lo tanto se le llama racional••• La
relación causal, por ej., fue por mucho tiempo considerada
puramente racional, en
tanto que era un reeiduc ~e la idea colectiY& eobre el demonio con fuerte c&r1(oter
emotivo. (40)
Si se busca concretamente separar de modo cr!tico el llamado sub j etivo del llama.do
objetivo , se reencontrarán continuamente dentro del saber la.e mismas asociaciones
aotiva.8 y paeivas de las
mul&>.da. sólo
qu~ habla.mo~
partir de aaociacicnes
como se lo llama de modo poco
an t er iormente. NL'lg\llla aserci6n puede ser forctivas, pero el elemento activo - o subjetivo,
propia.do - esti !iempre presente.
~aa
asociación pasiva
ea considerada ac tiva s! la enfocamos desde otro pun to de vista, y viceverza, pero de
esto nos ocuparemos luego.
¿Porc;u~
entoncoa eet
posición privilegiada de las asereio-
nea científica. s igue siendo la deseada por l os filóeofoa que hemos citado?.
Ellos sostienen que nuestra.a concepciones c ientífica.a actuales
e st~
en una posici6n
que contra.ata con cualquier otro modo de pensar , como s i nos hubiernamoa hecho sabios,
hubieramos abierto los ojos 7 nos hubieramoa simplement e des po jado de l& prevenoi6D
infantil de loa puebloe pr!mitivoa y del pensamiento arcQico.
Según ellos, nosotros
estamos en poses i ón del "pensar correcto" y de la "cor1eota observaci6n" y eo ipeo lo
u
que declaramos verdadero ea verda.dero; pero que en cambio l o que l oe otros, los primitivoc o los antiguos, los locos o los niños declaran verdadero, lee parece verdadero
s&lo n ellos. Eote modo de ver tan ingenuo , que obatacu)iza lw construcción de una
t~oría
del conocimien·to cient!fiea, reeltC!.rd:
la doctrina
de un lingUi eta franela del
oigJ.o XVIII t qua aoste.1!~. que J2&in. si t os r Brot , ~i!' eran signos diferentes y arbitra-
rio
que in<L.i..caban la misma coaa, pero que ei1t1·e la. lengua frfmcesa. y l aa otras había
una diferencia pue to que lo que on fr&nc's era llamado
pa~
era propiamente el pan real •
•
�-33Los científico• de la ru+tw....l@U\ qu
hacen filoso.fía. oometen un error opuesto,
pel:'0 ·1
igual.mente típico. Saben que no hay "características y rel cionee pura y exc lusiva.mente
objetiva.", aino a6lo relaciones en ref erenc1a
arbitrario. Pero por su parte
otro sistema. de relaciones
cometen el error de t ener l e
16gica. una suerte de reverencia religiosa
Wl
más o menos
r espeto excesivo a la
·
por las conoluciones lógicas.
Para estos teóricos del conocimiento de formación científica, para los componentes,
por ej., del Círculo de Viena (Schlick, Carnap y otros ), el pensamiento humano (al menos
como ideal e el pensamiento tal como debería ser)
es algo fijo y absoluto, en tanto que
formació~
los hechos empíricos son algo relativo. Por el contrario, los filósofos de
huma.níat i ca que hemos recordado an tes ven loa hechos como algo fij o, en t-.nto ven lo
que es mutable en el pensamiento hu.mano.
ambos re legan aquello que a
•
fijo
~n
lo ca.racter!stico del asunto e s que
1 otro sector.
¿No se podría dejar O.e lado que algo fuer
"fijo"? Para los dos sectore s tomados con~"
\a'1
junta.mente , el pensamiento y los hechos, s on mutables, tanto por el hecho que mutacionea
dentro del pensami nto se manifiestan a tr vée de la modif ic ción de los hechos
viceverza, que hechos
fundament~lment
y
t
nu vo. son ind'vidualizables s6lo desde un nuevo
modo de pensar. Retornaremos aún sobre eate punto.
La fec undidad de la teoría del colectivo de pe11eamiento se muestra. tambi~n en l a. po-
aibilidadque ella of rece de comparar y de examinar uniformemente el p nsamiento primitivo y arcaico, el infantil y el psic ótiwoy, en fin,
tambi~n
el pensamiento de un pueblo,
de una clase o de un grupo, cualquiera sea su ~omposición. Considero el postulado del
mlximo de experi~neia c omo la l ey suprema del pensamiento científico. Por lo tanto, si
apenas se 1.nsinda. la posibilidad de una teoría del conocimiento comparada, esta s
forma en un deber. El vie jo punto de vista. que no pasa de constatacione
sobre el pensamiento "bueno" y ,.malo", esti
Eete modo de v r nód~b
:J
tra.ns-
-
normativa•
uperado.
aer entendido como escept~cismo. ~
por cierto mu.cho lo que
tenemos posibilidad. de sab r.
Y si no podemos a b r todJ?f aegún l& vieja r ceta, es simplemente por el hecho que
con el
t~rmino
tod.o ao pod
--m-
os hacer mucho, desd
1 momento que con cad
nuevo conoci-
�- 34se ha
miento aparece al meno• un nueYo problemaa la indagaci6n aobre aquello que
-conoc ido
como tal. Bl ndmero de loa problemas a resolver se hace por tanto infinito Y el tt(rmino
todo t alto por completo de aentido.
Como no existe un todo, menos exiate un definitivo, ea decir un fundamental, sobre
CUJ& base ae pueda construir logicamente el conoc i miento. E• asi como, el saber no ••
baea en ningdn fundamentos la trasmiai6n de la• idea.9 y de la.a verdadea ae mantiene
•olamente gracia• a un coRtinuo movilliento y una conti nua interacción.
�-35.OTAS=
."
)
'
p7:im -l.~. ·1icte. p9..rc:ca qu\: esta o_.. inión s
refi _r13 s6lo a concepto
.
¡_-.ea,_i<lad ~ ni11gi.ma enferme.dw.d 9 sólo existen hombr
t'o e ·· io te 9 en
como onf'o:t'!'iledul'\-; com~ condición d a homb1 es erfe.rmoa 0
1
o:;:c:tfl. 1:. lo
Q_u 0
0~et>ncto. ~~~a
t~te
,~,.,,
abstractos •
l."eopor.\~o
qu\# no
~o
ri
enfermos . La sífilis
no of!r.f.a pueB un concepto con.,..
1)osi blo di$tinguir con precisicSn l o concre to d e lo
div!eión e3tá baaada on un modo de pensamiento muy primitivo . No obs-
lo Cll11 , examinar emos a continuaci6n iobre eeta. base aquello de l o que ss die
lo máu
~oncreto
de todo, la llamada experiencia inmediata.
2) P. V.ir~hbcrger~ Die Enhiicklung der Ato~theorie, Karlsruhe, MUller,19 ~2, 1Q29.
')F .. Ao LJulge, Gcschicht
des Ma_t eri .,lisrr¿us und Kri tik seiner 13ede:utung_in der
G,,. . .:-e.___...,_,_._
•:u-t (168t), ki pzig,Reclam, 1905,p. 37
-~
•
•
t.. \ \·! ~ Mctzger sobre: la 0br?. de
~tombostels,
I
P... ycholo6ie Mi tteilu..Tlgen .. La.et und Sinn
------~~-~--~-----~...:---
•
1
6) I.
~~tr~
lú:itik der reinen Vernunft, pref c io ac
----
l~
sesu da ed i ci6n.
-~41)~ ~ .-1·1 . Wund t, Logil~, Ei~_!Jp~rsuchu..11g dPr Prinzj pj_en de l Erkenntis und der Methoden
'r:iaeensclio.ftlicher Forschung, Stuttagart, Enke, 1893-18°5,I, P 446
•
8)
s~
r fiero
~
ou
~nálisis
de las toxina •
9) Eota. fue la suerte de Nageli en l a controversia con Kohn Y Koch •
••
~ O) Pa.i-.,.celco (Thecp!1rastuo von Hohenheim), Von den unsichtbaren K1"a.nkhei ten, se:gt1n
l" i~rqducclón a cargo de R. Koch y E. Rosenstock, .Parace] st1e: K.rankh i t und Glaub_!
,Ú~f :BUchor ero~..: · di:c nne ichtbaren Krankhei ten), Stuttgart, Frommann, 1923 º
. •.
....• • )
E~ Mnch~
Die Mechanik, cit., p 434
�- 612) Proviata de nombres, dato• p.r ecisoa y mediciones repetida.a.
1') I& misma ppin16n se encuentra tambi~n en otros autores¡ cfr. T. Bartholin('lbomaeua
Ba.rtholinus), Anatome ex omnium veterum recen ~iorumque observaticnibua, Leyden, 1673
14) Cfr. A. Vesalms, De Hwnani corpcris fabrica l ibrorum. Epitome, a cargo de N.
Fontanua, Amaterdam, e.d., pp 23 y 32.
15) En torno al 1520; c!r. M. Roth, Andreaa Vesaliut ~ruxellenaia,
Berlin, Reimer, 1882 P4
•
16) A\Úl ho7 se enseña una ciencia que caai siempre reduce SUI indagaoionee especulativa.a
a pocoa ejémplos simbólicos y que considera, primero1por sobre todaa la.a eotraa conexiones, laa conexione• 16gica.a del objeto de la inda&aeióna se trata de• la teor!a eapeculativa del conocimiento.
de..:,' C''"\X r.dv·/,.
simplemente Ai••09'PR_. una. !tatatua de
mármol, con si encantadora y unitaria forma artística, en un mont6n de pieza• de m'rmol"
W. Bolsche, Ernet HICKELs Ein Lebenabild, (1900), Berlin, Seeman,1905,p140.
17) "La anatomía que ae limita a la disecci6n
18) Quien quiera convencerse de esta impoeibilidad, lea la polimica entre Bethe y los
anatomista• en "Klinische Wochenschrift", VII(1928)a Kriti1che Betraohtungen uber den
Vorklinische unterricht, pp 1481-1483 • Form und Ceeehehen im Denken des Beutigen
Artzea, pp 2402-2405.
19)
o.
Ni&eli, Allgemein~onstitutionslehre, en Naturwiesenschfatlicher und medizimischer
Eetrachtung, Berlin, Springer, 1927, pp 50 y 51. No obstante la acusaci6n implícitamente
lanzada por N~eli, no creo en
y laborioso investigador.
W'l&
simple mala fidee por parte de Kammerer, un original
20) w. Jerusalem, Die eoziologische Bedingtheit des Denkena und der Denkformen (en
Versuche zu einer Soziologie dee Wissena, a cargo de M. Schler, Leipzig, und Mtlnchen,
D\mcker und Humboldt, 1924, pp 182-207), la llama "condensación".
21) Aún ai ninguno se negara a atribuir al colectivo la creación de producto• espirituales. como el lenguaje, la.a canciones populares, el folclore y otros.
�-3722) Segdn. Jerusalem, de lao con~ider~cione i.a1trod lCto:rias & la edici6n alemana de
Lé~~l, Das Denken der Nat urvolker{ Les fonct~ona mentales dane les soc i~tés in•
•
r6rieuree, 1910) Wien-Leipzig, BraumHller, 1926 .
23) ~vy-Bruhl, Dac Denken ••• p1
., .,
¡
.,
.
?.4)· ·ibidem, p2
1
• ••
•
2'3) ibidem ; p 5
•
26} Íbi dem; p 10
,
.·J.
,
•
27 ) ibidem, p 11
gi·und ias d_er __Soz,i o~ogie tl \l/ian 1905, p 269.
28) G llDplowicz
p1~
Sozio l~isc~ Bed i
29) J rusalem, r 1e s
'l
~,g' h~1 t d
o • ('g
30) i bid"rn, p 1es
e
Den~11s
Citado por Jerusa lem,
und dcr Denkf ormen , cit.
et· ._ ,, • • p 18 3
•
31) ibidem, p 191
32) ibidem, p 192
33 ) LéV"'¡-Bruhl !" ob. ci t. p 336
34) ibídem, p 342
35) ibídem,
p
337
36 ) ibidem, p 339
;7) Jeruaalem,
Di~ eoziologisch~
••• p 188
38) ibidem, p193
39) ibídem, p 193 " Pero EC1 lee segui dam nte1 n i~o cada obseI"'aci6n de un individuo puede
ser en
í misma considerad
yn
c omo experienc ia . Se
gracias a confirmaoiones rscíprocae y a
sp!ritu~,
tinua col&boración do loa
s
behabl r de experiencia s61o cuando,
r~for zamiento
ha formado
recíproco
w1
seguidos por una con-
conjunto de conocimientos ge ne-
rales y garantido º Po ~ Jo tanto } _ ~x-peri enc i general y garantida debe ser considerad corno 31 único cr)t~ia de verdad v'lido~ " (1 99) Destacar estas contradicc iones no
cons ~ituye tu1a
nu~~oa
ndispu.t"
cr!tio
etilos d
n
J~rus l~mi
indica
eolament~
lo~
como en
mom~ntoa
de nac imiento de
pensamiento, la oontradicoión ea consid r da como expresi6n de la
·ntre loe c ampos d
visión"
�-3840) Ni •e puede estar de acuerdo con la concepci6n de Jeruaalem aobre el origen de la
l~gioa. •EJ.
origen de la 16gica eat4 eat~chamente ligado a la formaci6n de la idea de
toda la humanidad como una BZ!!l unidad. La propiedad 16giea general ea la relacidn de
sobreordinación y de aubordinaci6n, v~lido para todas laa inteligencias humanas, relaci6n que, en su Ulterior desarrollo, lleva a una generalizaci6n siempre m'- comprensiva,
por la cual la experiencia general y
~~n ti da
está definida ,
orden~da
econ6mioament•
7 formulada de modo siempre mis preciso."(ibidem,p 206 ) To•o esto ea muy eaquem4tioo.
Tambi'n los puebloo primitivos pertenecen a la "hn1nanidad entera entendida como unidad",
¿o no?. Su 16gica que es de diferente tipo e•, al igu&l que ia.ri-uestra,
válida para toda
,
la humanidad..¿Yqul puesto le espera a los m!sticos, a loe ~6a' t icoa, etc., que viven
en medio de nosotroa? El concepto de un colectivo de pensamiento que comprenda a todo
el glnero homo sapiena ea de poca utilidad, da.do que son demasiado escasas lae inter-
acciones intelectuales entre sociedades humana.a de dietintJ:> tipo.
•
�,--------------- ¡
1
FACULTAD DE HUMANIDADES Y CIENCIAS DE LA EDUCACION 1
Este libro se presta hasta la última fecha indicada
1
1
1
1
1
1
....., l
15354S
121
FLE
his
ej . .l
�\
46 p.
(94 ), 278-318/90
Universidad de la RepÚblica
Facultad de Humanidades y Ciencias
Impreso por el Departéln'ento de Publicacion~s
de la Facultad de Huroanidades y Ciencia s
Depósito Legal . 245 . 7G2 /90
Junio de 1990
Montevideo , Uruquay.
�
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay
Subject
The topic of the resource
Repositorio de ensayos en las Humanidades publicados originalmente en el Uruguay
Description
An account of the resource
<p><span>La Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación se ha propuesto contribuir a rescatar y poner a disposición de los lectores la escritura ensayística del Uruguay a lo largo de su historia. Esta Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay pretende reunir en un solo lugar más de dos siglos de textos de reflexión y pensamiento, dentro del amplio campo de las humanidades, producidos en conexión con la universidad. La mayor parte de esos textos han sido originalmente publicados en revistas universitarias o periódicos hoy difícilmente accesibles. A menudo nunca recogidos luego en libro—o recogidos con sustanciales modificaciones—, son textos que pueden contribuir a recuperar y mostrar las dinámicas de pensamiento y representación en el país, tal como se realizaron en tiempos de centralidad de la escritura.<br /><br /></span>La a veces fina y sinuosa línea entre Humanidades y Ciencias Sociales hace que textos de historia económica, de estudios sociales, de ciencia aplicada a la antropología, puedan tener cabida en esta colección, aunque el foco está en el núcleo tradicional de las humanidades. El Derecho (con la excepción de Filosofía del Derecho) queda, por su especificidad técnica y profesional, por el momento fuera de este grupo. </p>
<p>La colección será un trabajo acumulativo, con entregas bimensuales. En el tiempo, los textos se irán organizando de acuerdo a posibles lecturas de la historia de las ideas en la región y el continente. <br /><br />Aldo Mazzucchelli</p>
<p><span>15 de octubre de 2017</span></p>
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Pablo Darriulat
Gonzalo Marín
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
La historia de un concepto y sus consecuencias para la teoría del conocimiento
Subject
The topic of the resource
Filosofía
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
FLECK, Ludwik
Source
A related resource from which the described resource is derived
Fleck, Ludwik
La historia de un concepto y sus consecuencias para la teoría del conocimiento / Ludwik Fleck ; traducción de Jorge Rasner--Montevideo : FHCE, 1990; 37 p
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1990
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Bach. Gonzalo Marín
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de La Educación
Format
The file format, physical medium, or dimensions of the resource
Libro
Language
A language of the resource
Español
EPISTEMOLOGIA
Filosofía
TEORIA DEL CONOCIMIENTO
-
http://humanidades-digitales.fhuce.edu.uy/files/original/565654091232fa4aea8bfe1fd301597e.pdf
d34f8a9aa8ed0e50fd6bd51cf7f4e501
PDF Text
Text
•
•
•
UNIVERSIDAD DE LA REPUBLICA
FACULTAD DE HUMANIDADES Y CIENCIAS
lnstituto de Filosofía
-
•
DEMARCACION CIENClA-TECNOLOGIA Y POLITICAS CIENTIFICOTECNOLOGICAS;
PLANTEOS A PAR'l'IR DE UN CASO .
•
•
Mario H. Otero
•
•
r
- Ll..
-
_.!,.,-
-
•
S01
lo te
dem
1988
-
�I
-
-1
�501 OTE dem
O te ro Mano H
Dc1na1c ac1on c1enc1a lccno/091a
FHC E! 1?98? 1
~--~
El tema de la demarcación a menudo tratado como s1 exi stieran co
sas redondas llamadas Ciencia y Tecnolog í a , tiende a apa recer simpl if icado sobremanera, ya resuelto. Aquí se present arán algunos as
pecta s del mismo a partir de un caso concreto . Creemos que esta es
una de las vías para un análisis que tenga en cuenta por lo menos
cierta s complejidades. Por eso el presente texto present ará un vaj_
vén entre dicho caso y el problema más ampli o de l a dema r cac 1 6 n, s~
vre todo en la medida que afecta la generaci ón de políti cas c ientíficas. No se trata pues de un tema de exc lu s ivo análi sis conceptu al.
Com ienza con "trabajo de campo
Partir de un caso e ir con caute la hac ia poco fáci les general iz5:_
ciones permite un nivel de cons i der ac i ón para nada i nconv e ni en t~
au nque todavía lejano de lo que podr ía ll amar se , t odavía hoy con
pompa , filosofía de la tecnologia .
1. No se dirá acá nada pertinente a los pai ses donde ex i st en pcliti cas científico-tecnológicas bien establ ecidas y conso l idada s
más allá de giros importantes, notori os . Se t rata más bi en de aq L ~
llos paises en que no existen políticas cientifico-tecnológicas
que reúnan aquellas condiciones de desarrollo sostenido o de pai ses sin politicas, de ese tipo, explicitas. En ellos el paso desde
políticas cientifico-tecnológicas impltcitas, errAticas o apenas
esbozadas hacia la coastitución efectiva de politica~ es algo del i
11
•
-1-
-
�cado y que dudosamente logra su objetivo o lo logra de modo adecua
do. El caso de Uruguay, 1) después de diez años de dictadura que
bar r ió con ~l pensami ento crítico y con la investigación,aún con la
que que hubiera podido res ponder a necesidades elementales de la
economía (diferencia sustancia l con Brasil por ejemplo) y 2) en me
djo de un estancamiento económico marc ado (con i nvers ión es peculati a como dominante) , es especialmente di f ici l para permitir , con
pocas dif icultades la formu lación de po l ít i cas definidas de inves tigación .
Pero sus cond e ones no son tan excepciona les como para cons1íl~rar
lo un caso no significativo . Toda general 1zac1ón debe ser m:_¡y cauto
ta pero algt1nas observaciones podrian no carecer de int~.¿~~~cal .
2 . Supongamos, para comenzar~ la serie usua lmente aceptada cien cia b~sica-ciencia aplicada-investigación tecnológ ica - invest igación
y desa rro1 lo (R
D)-producc16n o prácticas productivas-productos
terminados. Por produc o er inado podríamos cosiderar, por ejemplo an o un mueblP como el 0 stado ~an itario de un país o de una
región e1 un mm nt ado . Por e1 mamen o no 1 amos a definir tampoco los otros érm1 s e la serie . Las propuestas de definición dE
p nib les para llos son variadas y sin embargo actuantes en el fu~
c1onamiento, por ej mplo de los organismos de finan ciación inte~
nacionales o de Jos acuerdos inte -naciona les .
o vamos a sos ner aqL11 que 1 in erre1aci6n entr· 10- elementos
de 1 er1
s an a Que sus diferencias se disuel~an; tampoco podemos darnos el lLJjo e considerar a is 1ados sus es1c.0ones .
Par una situac16n como la que consideramos (en princi pio la de l
Uruguay) es suficiente con partir de la serie indicada, t al cua l.
•
- 2-
�Existe un sub-sector decisivo para nosotros que es el de la i nves
tigación universitaria. Podrá dar se el paso hac ia el est ableci mien to de politicas nacion ales en l a medi da en que consideremos en un
extremo las neces idades de la producción (aún en paises de economf c
no centralizada) y en otro la investigación cient1fico-teconol 6g icreal, en sus focos avanzados (reales o factibles), en nuestro caso
l os universitarios. Orientar la investigación qui ere decir en esa
situación elegir tem~ticas y financiarlas de modo di fe renci al. Aú n
los part idarios de la investigación "libre" se verán su jet os en un
momento o en otro a priorización de temáticas y mi entra s eso no s~
ceda a la atracción de modas impuestas por las revi st as i nternaci -o
nal es de punta, alejadas a menudo del extremo que llamamos produce i 6r. ·· sobre todo produce i ón nac i ona 1.
Sin embargo muy lejos estamos de entender que la Universidad debe
fomentar sobre todo investigación aplicada, lo que ·1a haria correr
el pPligro de alejarse del conocimiento creativo o de circunscri bir
l o a :emas de aplicación que las empresas , o l as consu lto ras r ~ 1
Estado , podrian desa rrollar en f ormas di st intas -uni endo tareas a
veces creat ivas con ta reas repetitivas y costosas por su dimens1 ó1!
Lo cua l no qui ere decir que, en ca sos estratégicos , ell o no pueda
se r confiado a la Universidad.
Tampoco pen samos que la Universidad debe dedi carse exclus i vament e
a una ciencia bási ca totalmente alejada de los prob lemas na c i o n al ,~
un a ci enc i a desco l gada, como un motor f uncionando en el vaci o. Aú.
más all á del "extremi smo" en ci enci a bá si ca pod r í a pen sar se que ~ 1
ci encia pura ha produc ido l a t eor ía de matl ices , con proyecc ionr,
en la mecánica cuAntica o en el estudio dE! in sumo-producto nacion a
-3-
�teoria desarrollada como pura muchos decenios antes de dichas apliciones, y casos similares (espectaculares pero no frecuentes).
Por ejemplo, no estamos al fin s ino al comienzo del an8lisis de CÉ_
mo se generan matemáticas (aún .. puras") que no se reducen al mero
juego de signos . Sobre esto habría mucho que decir, pero no aquf.
Entre extremos como la cienc11 básica, descolgada o no (y las m~
temá icas puro~ actuales no le son necesaria ni frecuentemente)
por un ladn v 1 :iencia aplicada y la investigación tecnológica ,
por el otro,sE 1túanlas opciones que aparecen como rf~c i si·1as en la
ges aci6n de pol1ticas cientif 1ro-tecnol6g1cas aún dentro de la am
plia gama de la investigación básica . Es necesario, imprescindible,
garantizar dentro de limites muy amplios la libertad de elecc ión
de tematicas pero. e la v z resu lta altamente conveni ente poder selecc1onar emát1cas si ·t1adas dentro de Jo que llamaremos en los su
ces1vo ciencia básica-orientada . Por m~s delicado que resulte, por
gradual que ea aconsejable es altamente sionifirptiv~ la elección
l caso del ur~uguay se sitúa11 en relación por lo
d t rnas Qu .
meno on l agro con la industria (en casi total estancamiento) ,
on la salu . L p obl m s de demarcación son pues en la orientac16n c1 ntf 1co- cnol6g1ca real, p ra nada triv1ales ~ para nada tem e d so p d s con hambre especu la iva . El tema de la demarcación
1mpresc 1nd1bl e para el d sarrollo de una poli ica cientifico-tecnol6g1ca a partir casi e la nada (quiero decir de la ine istencia de
polf 1ca plfc1 a) o d landa sesga a t e ige pues la introduc e ón d esta "categoria" Ja cie1cia b~sica - orier1tada .
3. Podrfa p nsars au ,al ni 1 del prob lema de la demarcación
c1 c1 -tecnologfa.se dan en la ciencia programas de investigación ,
_ tj -
�que contienen a su vez lf~P~~ dP investigación, cuya selección d~~
tro de la ciencia bás1~d ria por cuenta de los cientifico~ mismos.
No lo dudAmos. En ese sentido la idea de ciencia básica-orientada
resulta/~~ªIa introducción de elementos "exógenos" y ello pudiera
ser asi. La idea de temáticas prioritarias proviene más bien de la s
necesidades de gestación de políticas científicas a la que deben
contribuir también los científicos pero que deberán involucrar aJe
má s elementos que provengan de (quizás) remotas (vistas desde l o
bésico) exigencias de la producción. Todo ello depende como vererr.os
de lo ~ campos de que se trate. La introducción de la i dea de inv s
tigación básica-orientada es un hibrido que surge a la vez de l as
necesidades de libertad y de orientación; hay híbridos buenos y l os
hay malos. Pero tiende a evitar do~ rvtremos,el de una ciencia básica totalmente desfinanciad< y el de la derivación de los recursos masivamente hacia le investigación teconológica .(hacia la s aplj_
cac iones m?s rentables),
adem~s importada en paquetes tecnológicos presuntamente autosuf icientes.
Podría ciec írserne que los científicos básicos no mascan vidrio y QLe
sus investigaciones están ya orientadas hacia lo que es re l evante:
significativo, y no sólo por razar.es estéticas o similares. Si ell o
fuera as í entonces diría que efect ivamente en l a elecci ón de tema s;
sea conc1entemente o no, los científicos básicos actúan en l os hechos para contribuir a maximinizar el bienestar de amplias capas de
la pobl~ción {o alternativamente el bienestar de los monopolios),
pero/~~etodo caso eligen temáticas de modo no ingenuo. La idea de
investigación b~sica orientada-hfbrida por estar en la interfase de
teorías de la ciencia básica, por un lado, y por otro de teorfas
1
-5-
�provenientes de ,os incentivos de desarrollo de politicas cientifi
co-tecno lógicas; resulta de un intento de reconstrt1rc i ón metateóri ca de¡resultaúo real, actua nte, eficaz, que se da en la práctica científica básica cotidiana . La que aqu1 se llama cíencia oási
ca-orientada es pues la bisagra que podr ia permitir el desencadena
miento cte políticas científico-tecnol6g1cas adecuadas cuando éstas
no existan o sean sólo tácitas, sin incurrirse en una planificación
tecnocrática.
Tan to. DUPS desde la necesidad de generar políticas cientif1cas
desde abajo (sabiendo de qué recursos humanos se dispone) que acom
panen las necesidades de la economía, gradualmente, pare const ituir
focos de orientac ión de esfuerzos y de financiamiento, como desde
el punto de ''i st dP. 11níl razonable división de tareas, aparece como
de especia l convFniencia la conside ra ción de este nvel intermedio,
de se lección de tem~ticas ,que hemos denominado ámbito de la investl
gac16n bcis1ca-orientada . Quizás se trate de algo necesariamente
inestablP p~ cada caso pero dotado d eficacia hacia las ciencias
básicas. en ~us aspectos mas bésicos hRci~ Jos pos· les programas lineas d 10 es •gac16n y de~~ los ya disponibles. Por otra
parte sin e agerars el asoec .o verbal la inves ·igación b~sica debe s r b~s1ca ara ( s redundante el ºpara" si se mira un poco qué
que e decir en sf mismo "bas1ca' 1 ) . Los cimientos c1ue encontramos
en las bQsquedas arqueol691cas han sido cimien os de otras cosas
(par lJo s ban) nunca c1m1 r1tos de la nada , s r1 su sentido como t l es ( s61 o su s r u1 11 as a' ar e~ n ."' \(!:>e s d s nuda s ) .
SJgamos nues l..O' ra aJo de cam c para luego volver hacia un ni vel distin o. Ya n ese rabajo de campo hemos emit1do algunas hi•
)
11
-6-
�•
p6tesis pero ello no es sino como se procede siempre al mirar la
"naturaleza".
4. Estudiar el tema de los suelos~ de las plagas agricolas, el de
la hidatidosis~ 1 de la enfermedad de Chagas~lue la contaminación de
aguas continentales y marinas, el de los fluentes industriales, el
de la producción industrial de objetos "únicos" (distinto al de l a
producción en serie), pueden ser ejemplos que vi enen al caso y que
muy someramente explicaremos en relación con lo que vení amos dic1 e;1
do .
En ninguno de esos casos es determinante exc lu si vamente la ci en cia aplicada, la investigación tecnológica o l a R & D. Todos el lo s
se vinculan a investigaciones básicas y básicas ori entada s . En e l
caso de suelos, decisivo para la producción a9ríc o l ~ de un pai s (rJ_
co como el ¡Uruguay en esta dimensión), el mejorami ento Je praderas
<1e
,
supone estudios básicos de las gramíneas, la geomorgologfa, el e~
tudio de la constitución fisico-quimica, la caracterización mico16gica de tipos de suelos, la atención a su microfauna.
Interv ienen allí dis ciplinas bésica s , en sus aspec t os má s bá s i co s~
ori ent adas hacia e l enfoque de una temáti ca decisiva . En el caso de
l as plagas agrícolas (aves, roedores, insectos et c.) el desarrol lo
de biotecnologías adaptadas, de tecnologías de cont r ol biológico
(s in uso excesivo o azaroso de pesticidas), requi eren investigaci o
nes bAsicas en campos bien conocidos que no voy a enumerar aqu f . El
caso de la hidatidosis, enfermedad humar ~ grave y ampliamente di f u~
dida del campo uruguayo, más allá de I~ estrictamente médico, in vc
lucra entre nosotros ya investigaciones en biologla molecular y en
-7-
�inmunologia, deci s iva s para l ograr medidas preventivas. La enferm~
dad de Chagas igua lmente requiere e l aporte de investigaciones básicas . En ambos casos lo bás i co-or i entado es lo básico as í orienta
11
do . La producci ón i ndus·tria l de objetos únicos 11 (s i n perjuici o de
l as industrias l ivi ana s por ejempl o text il es y mas nn gener al l as
agroindustri as }, requ ie re invest igación tec nológ i ca pero tamb ién
básic a . La const r ucción del puerto de La Pal oma {P0cha) exige e l
conocimi ento d l rég imen de mareas y de vientos ~ n zonas poco es t udi adas del A 1 ntico 5ur l a construcc ión de una nran represa ne
cesita estudios básicos ori entados ta nto hac i a l n const rucc1 6n mi s
ma como de l a posib l e al teración eco lógic a de l a zona afectada .
~ S e han puest o algunos ejemp los aparentemente trivi ales y pos ibl es
en re otros? Jo . Se han puesto cas ~ de investigaciones real es en
curso en la Uni er s idad uruguaya . Se trata de temas naci ona les de
impar anci a que const i uyen po los de ]nvest igac ión para el desarrQ
ll o de l a conom1a y de l a sa lucl, por lo menos ; no son qu i z~s los
Que un suprao gan1smo de planif icación entenderia como los de mao prio 1dad . En oda caso as f se generan propuestas, en los he chos, d p0Jft1ca cien f 1ca-tecno l 6g i c a cuando la que debiera hac rse p
a " decenios . Los casos present ado s son s6 lo algu r1os eJemp los ~
st
l luga r~ e propon r una po 1fti ca ci ent f l co- cr1016 1 ca d erm1 nada en un caso ) ,. que nos permitan produ c 1 " un un o d par i da .,d campo para el anél1sj s de prob lemas
al go m nos empfr1 cos .
E11 pr~ 1mer 1 ga
t1 mos de seña 1ar algo QL1e nos par"ece fu ndamenta l.
En muchos d es os casos la d1stancia en ·re investigación basica
ap11 ca a o cr1ol6g1 ca es muc t10 menor Qu en muct1os o ros. Dent ro
11
1
-8-
�de la investigación más básica se encuentra uno ya colocado a l a
vista de problemas nacionales de interés. Lo más b~sico resulta al l 5
-a diferencia de como se concibieron alguna vez las cosas- lo más
no remoto de la vida práctica. El caso de la bi ología molecular
salta a los ojos. El estudio de modelos biol ógicos signifi cat i vos
(la tenia equinococus en el caso de la hidatidos i s ) es , j unto a
desc ubrimientos reci entes y di sponibl es , lo que produce este acoI_
tami ento de distancias. Pero a l a vez l a financiació n de la i nves
t i gaci ón en biologia mol ecular bási co-or ientada repercute (con
equ ipos iguales o similares ) en l a bi ología mo lecul ar básic a- bá ~~
ca .
Plantear pues el tema de la demarcación ent re c ienci a y tecnolo gía como si parejamente en todas las t emáti cas l a di stancia fuer a
la misma entre lo básico y l a .. vesti gac ión tecno l ~g i c a , yl a prod u~
ción, constituye uno de los errores de demarcar en gener al homogéneamente. Permítasenos decir que s i el anál is i s conceptua l el ude
los da tos empiricos resulta la sensación de hacer al go válido cua~
do sucede exactamente lo contrari o.
No se trata de que la magia bi ot ecnológica (como algunos creen)
permita hacer cos as extremadamente di f í ci les (cuyos resu ltado s habrá que juzgar en cada caso), en tiempo s iempre escaso . Se t r ata
de que en general hay políticas ci entífi co-tec nológ icas fértile s y
polí t icas cientifico-teconológicas nonat as , por más que organi smos
de elevado nivel las determinen.
Lo que se está diciendo aqui es que el desarrollo real de ci ertas
disciplinas acorta la distancia entre lo básico y lo aplicado de un
modo que no sucedió otrora y que hoy sucede gradualmente. Ello, i ~
-9-
�sisto, significa que demarcar ciencia y teconologfa no es moquita
de pavo, y que es, a la vez decisivo. Por el tipo de organismos
que es necesario fomentar, por el tipo de programas y de lineas
de i nvestigación, que repercuten sobre cómo trabajar. Y lo que digo no es ap l icab le só lo a un ca so. En el otro extremo de nuestros
ejemplos (que son pocos frente a una pl éyade de otros), en el de
la producción de objetos ún icos (como la de t urbinas hi droe l éctr_!_
cas importantes, en Argentina, o junto a l a producción en ser ie de
pequena s turbinas~ en Japón. para corr i entes de agua de escaso ca_!:!
dal), tamb ién se induce cienc ia b~s i ca . Y l a idea de ciencia bási ca-orientada (que r10 es una invención 1oca1 por e i erto) puede i n d~
cir as1 un despegue hacia una po l1 t i ca c1ent1 f ico-tecnol6g ica adecuada en paf ses como el Uruguay, o que se encuentren en condic iorl es s i mi l a res .
Paremos aqui ia mayor parte de nuestro "trabajo de campo" y vol 1amos hacia algunas considerac iones exp l icativas o prepositivas
con relación al tema del titulo .
6 . ~~s all~ de los datos empíricos , ya parcialmente interpreta dos del caso resentado, aún teniéndolos especialmente en cuenta!
vale la pena considerar algunas hipótesis y problemas más generales que permitan situar lo Que hemos llamado ciencia bcisica -orienaoa en relación con la ir1vestigación prop i amente tecnológica y
con Ja producción efectiva .
6.1 . R ulta insostJnible hoy una posJción que sostenga en tér minos casi absolutos la preeminencia real de la ciencia bdsica que
apun al conocimiento de la realidad, y en definitiva a la verdad ,
sobre 1 saber directamente orientado a l a acción . Menos aún pa ra
los paises sin pol fticas de investigación definidas y particu l ar-1íl-
�mente para los no industrializados; una cosa es que la verdad se
constituya en ideal regulativo-indudable, vista la tradición cien
tffico-tecnológica enraizada y sus logros- y otra que la ciencia
básica pueda considerarse libre en sentido fuerte, etéreamente des
ligada de los problemas de la sociedad, de la s restricciones ideológicas, y sobre todo, de la obtención de una mínima base materi al
adecuada para su desarrollo sin trabas. (1)
6.2. Por otro lado parecen igualmente insostenibles afi rmaciones
como la de que las sociedades indu striales avanzadas son las únicas que hacen investigación. A menos que se quiera decir que dichas sociedades son las únicas (2) que integran cabalmente a su
producción y al logro de bienestar los resultados de la invest igación científico-tecnológica, (y es dudoso aún que para todas ell as
esto sea cierto, vistas las trabas que el capitali~mo estructuralmente conlleva), dicha afirmación no se impone ni mucho menos.
Y podria además ser peligrosamente desestimulante, con una conclusión tendiente al quietismo total o al proceso sin proceso referi do por el dictum del Conde Tomase di Lampedusa.
6.3. La financiación de la investigaci ón con recursos escasos
hace que la ciencia básica, naturalmente no libre, a pesar de su
necesario ideal regulativo (socialmente necesario: si no lo tuviera no incidiria ni en la producción, ni en el bienestar menos
aún en la transformación del mundo), deba ser orientada. ¿Desde
dónde? En el caso planteado, desde una dinámica interacción entre
los cientificos y las fuerzas sociales (en todo su complejo). Si
esto no se hace posible, si no hay una auténtica participación
múltiple, la investigación básica perdurarA morosamente, se desf..!_
~
-11-
�totalmente y d?jará de se~ "libre" para ser,o totalmente
inútil o d\rinirla desde afuere, lo cual redurdará ~l fin de cuenta~ en el ahandono tot~l rle su idea1 rcgul=tivo mismo , El pcl!gro
señalado se co~creta en f,mérica Lati~a ~n Al desarrollo de oraan1s~o s (c0n~cites 0 c0nicPtcs) que pretenden ~na dirección tecnoburo(rét ica, o ~g ~nismo s que ~ st¿n ~ujetos J la c~n~olidación y
arnr> l i ac i 6n burc'c .. ática enunc i aci a nada rh ! s+ osament2 pl;r ! a ! ey de
Pa ,. . k; r1son . Este es un oe 11':re SPr i o que se corre cuanrlo ha v fuer·~ a~ qt.:e def i"r1den l a in\1 ~st 1qa c iór1 bá,ica .J' ntras ; con inciudabl
'Inés pud r" r'eal , q~e imoo!1e1: una di:e<:ci 6n tecn c cv-~t1ca del tiµo
i ndicado . La e i ~ n e i = bás i ca -or i er1trid3 pi.tede s,er una de las h~ r,-'ami efltñ s pos i ~ l As pa; a i nter1tcr frt-nJr la> tende1;c1a': verticali~
t~s~ la peor d0 }üS ~l e ccion e s posibl~S ~n °ste campo.
La ta ~ poco d efi ~ id a ~u tonomla relativa rle !a pr~ctica ci~nti
f i ca se jL· ~~ a de es t e modo . Pnr Gt : a p art~ la n~c~s1dJdcs rle la
prod' 1 Cci6~ y de Ja 1nvest igaci6n tecnc l6gi 1:a ge!\eran pr·oblemcts
autlnt1~0: p.r~ Ja ciencia b~si c~ y por eso cor.tribuyen decisi '~m~nt~ a su
lore~i~i~n o
t13 s ñ~lf-ldo e! mit"' que comporta oensa r que e l i ~ geni e r ·o r~
-1 be rfe 1 pod(.lr toúa ::u ! rl i e 1 at i ''ª) pt esuntamente r1ori;b;e r rác t i co
y jen, a }a~ cu s 1ones d~ v~lQ r . Conso lirlar e~t~ vi s ión es eql0
.ararlo oero !o 0 s amb;~n !a rle aue todo se a 1' r ~g 1 a ~1 a con o rg ~
ni ~mo cuperplan 1 ticc~or ~ que re s po n~ a~ a !a rentabilidJd m~s
c r ~sa de la In \•est igRc 16n; al mediano pl~z ~ (no sólo a !a larga)
ol~n; -; r "' r ;¡s f
es Jo m ir ... r') nt·ethl (a menos que "!"'entable·· al~
nanciar~
,
J
0
0
1
1
•
da sólo a un c,oncepto estrictamente derivado de una lógica del b~
n fi c i·o
,.e las
!·i1µ1 ·~ ~a - ,
c;oL'rP. todo de las
-~2-
~e11os
dinami(:a5).
�6 . 4. Consecuencia casi inmediata de todo ello es que el ef'ltr'elazamiento imprescindible de le i~v~stigación bá~i(a y de la
crjentad~ conllev~ q~e el ~omplejo cient!fico-tecnoló~ico no pue
da :;er de ningur¡a !T'la:iera neutral (3), y adcm~s, sucede de t1echo
a~i. :-n términos más ai:ip! ins~ la rdcior1al idad cient i fica y la r a
c1onal1dad de producciór1 exigen este entrelaza~iento, esta relació n birl1reccional, e~t~ no neutralid=d, e indudablemente lo no
Abanf1or1ablc= d0 las auto110P.1íéE relativas. IJnr\ +- '·: 16ri hPgemóni c:- a de
lo tecnológico co11spi;aría v1siL>lE.'mente cu11tra 1erent 1vtdad nf:?ce sa; i a pQra el conjunto de las ~c~ividades; como una heg em0 ní~ de
la ctenc1a ~ás1ca r.1arginci li z3ria a eSlf1 1111s1,¡ad~r~~sformaci6ii q~e
i nvo l uera uria pre d t 1ee i 6 r1 eon obj e L. i vos so c 1 a 1es e 1ar os y ., po;' qué
n0 decir la palabra, progresistas.
7.
~r20 que les ~r~u~e~tns rlados a prcp6,ito de nuestro C3S0
particular, m§s la~ co0s1deraciones generales an~es esbozad~s,
r1acen innecesaria Uílu f:..!nr.:famentación rr.a.}.'0 d~l ~80P} que debe <.. U~
plir la inve ;t ;g3ci~n básica-orientad~.
<; i e; e ore g~ nta ~e e r r a de 1 s ta tu s d<= e ~ t 2 111 t j ma ·/a se ;~ a de l i ~ e A 11
1•
1
do !a r unci6n oue cumple
e1!
e!
des~rrollo
dt- lé! investigcc16n
{má 3 aún SPñalJdo yf1 ei
de
dlstanci~S, en campos significativos,
ntre lo b8SiCO y le tecno 1ÓCJ i ca}. Esri f une i 6!1 pueL~e ~o ser exactamente 1a ;ni ~mfl c1Jandc p~
:arncc; de camiJo a campo rle investigac tón <cosa que no debe ~ac;ar
se por al t.:;) pero oarere determi n~nte t:'n 1a c.1 i nám1 Ce en Q1•1e se
ge~eran les roliticas cientfficas e~ las co~diciones nacio~ales
que hcn ~irlo P] ounto de partica del presente tra0ajo.
~i~ntífico-tecnológica
0
-13-
aco~t~m1ento
�8. El tema de la demarcac ión en e l m3rco de l a generación de
oo
l
iticas
riRnt
íf
ico-tet
nolóqica
s
v
vi~to e! desarroll o de la in
.
'
v 0 stigaciór1 cie!!t ifica hO)', d~jü d~ s~ r un tema Jb~t.-'a('to para
p 1dnte ar se (:o r1 so 1u.e 1 or! e: no t r i v i a1~ s so J o s i 1o eons i de r ~ a ) p-A
ra cada cam~o, y b ) p~ r ~ tipos de s itu~c!ones nacion~l es , 110 int.ercarni.Jiab l e~.
Esos ..;on t emcts ~u e abre1"' UJ1a gama de i~ve s
tigación de l ma~'o~ interés p~ rv que PXCedf el marco del presente t. r ab c.1 j •J •
.
~!QTAS
( 1 ) 11 Aqu i ;;or1 i ar.1os e11can t ra r l a r a76n pa1a ~af'tPner abiert a 1a
~o~ pecha de que e l único fu~d~m~ n to para po s t ~ l~r !a pureza de
1a ~nvestigación pu1·a es ~xclusi v amtn te ideo lógico, des i dera-
acaso do ll: l)uena fe de l metor16l ogo, no una ct1Psti ón que
tuvi~r~ mucho que v2r (Oíl la re~ l i~ad efer ti va de la invest igac1(>n. los ¡,rug1arna~ et ~ investiqación , =un los 'fe cienci ·JS !:'urac;
. '
no s hacen en ~ 1 es~a~io in fi nito de l~ tcor l a, sino en las con
t11m si
r 0 st r irqidas
d!ClO"
impue~ ~S 'º~ 1~
5.::¡r''Ollo c1enttf1cc ccn 1.odos sus
ia !n' 1 ec; igaci!'n
¡;o :-
efectiv~
del de-
. desae io:- internos ,
t~ i viales ce la íinan -
aspe~tos
in r1r1secamP1 e teól"icos,. ha sta .os
ciacién d
realidad
má~
Jos rodnr e<\ públ icus. No hay una
1
el en f . i ea, s 1 r10 una prod•JCr.. i 6n e i ei1t í f i ca t:o~
r r(.l
, restri r·g =de e'1 Ctlda mom 0 nto Jentro de un hor'i L0ílt e no s6 l o de rl~tat vas ~e6-1ra~ , co~o rlirfa Popp¿r, sino de posibi l-i
l i re pro
da es
;.;e~ 1ón
e l e:'
pueda er
1
1
11
•• •
En de Jr1t t i'1 :ni es \1 erdñd oue
el cit:ntffico
•
~l ~u~d0 ( v
explicarlo)
-14 -
:o~o
qui era (sin más limitacio
-
�que
ne~
~as
que
~l
prupio mundo impone) ni
ES ~i~rto
tli':o ter1ga nects~riamente que hacer el m:!n<1o ._ a;.1e pue~a {~~g(J~¡ los
objetivo: ~ue se le s~ñalan y las teorías ae ·~ú~ d~~~~ ' ~1; ~s
~iPrto que la actividcd rle ~mbos ~stá 1ntímamen~~E -.
(y
parere que asf sucede y~, de hecho, ~n una gran parte de Ja inves
tigación en las sociedarles induscria;e3 avanzada s que , ademá s ,
sor1 las única:: q~e ~aceri i11vesti~ación), eritcn ,: e': e1 complejo
cicntifico -tecn o!~gico no p~ 1 ede ser neutral por ninguno de su s
1
dos 1ados" ••• "Conviene, sin embargo, que nos quedemos con la i (~eJ
la figura de1 ir!gt:niero r:omo hon bre exc:lus!vam'= n: e ;;ráct1
co, y además ajeno a ldS cu~s~. ion~s rle valor· que guían su prác..tl_
d2
q~e
1
ca, y la imagen invers~ del cieni!fico com0 homLrc e~clusivame n
te teórico, y ajeno tam~ién por su µarte a la~ c11e<"\tiones prficticas aue p11edan afect~r a sr1 conocimiento, 2s Uílti i:;Jagen abstrae
te qu~ rada vez resr>o•1d2 menos a la realidad: el] cientff~co, en
~u activilidd e:tá sometido 21 111ic;mo tipo de r<:- st r! cr iones {aun ·(1UP. en grado diferente). Ne tGíl!TlOS, por" un ladc , L: n cortj 1Jnto de
teuri~s 'lUP. PXf>l jc,Jn 21 mundo y , pnt' otro, ur; co0 j L!nt.o de accicne3 que lo moditic..a:1 o 1:rrlnsforr!lan, !>Íilo
p~nsamien~os
~:na
compleJ a r eal i da<J de
y accicnes Pn continua retrca!imentación que van
.:o~
figuranJo ~l :nu!!dn de nuestriJ e;' periencia tanto por lo que ref] ere a la representación q~e de él nos hacemo3 c~anto por lo que se
refiere il SL! ::'ropia configurüci0n física".
Quintanilla, M. A. A ra~or
de la
razó~,
Madrid,
89 a 91.
{2) Quintaílilla, M.A. A favor de la razón, p.90
(3) Quintanilla, M.~. A favor de la razón, p.91
-151- ?..... 9 r.:u ')"" 11.
Tau~uc;,
19A1, p.
�•
•
•
•
St
de i111 r rin1 ir en
}' O de 1988
l · r11 i11ó
111
en el Depart m cnto
1
de Pu blic3cioncs de la FHC
Depósito Legal: 233.391
( 150)
441-44~/88
�
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay
Subject
The topic of the resource
Repositorio de ensayos en las Humanidades publicados originalmente en el Uruguay
Description
An account of the resource
<p><span>La Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación se ha propuesto contribuir a rescatar y poner a disposición de los lectores la escritura ensayística del Uruguay a lo largo de su historia. Esta Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay pretende reunir en un solo lugar más de dos siglos de textos de reflexión y pensamiento, dentro del amplio campo de las humanidades, producidos en conexión con la universidad. La mayor parte de esos textos han sido originalmente publicados en revistas universitarias o periódicos hoy difícilmente accesibles. A menudo nunca recogidos luego en libro—o recogidos con sustanciales modificaciones—, son textos que pueden contribuir a recuperar y mostrar las dinámicas de pensamiento y representación en el país, tal como se realizaron en tiempos de centralidad de la escritura.<br /><br /></span>La a veces fina y sinuosa línea entre Humanidades y Ciencias Sociales hace que textos de historia económica, de estudios sociales, de ciencia aplicada a la antropología, puedan tener cabida en esta colección, aunque el foco está en el núcleo tradicional de las humanidades. El Derecho (con la excepción de Filosofía del Derecho) queda, por su especificidad técnica y profesional, por el momento fuera de este grupo. </p>
<p>La colección será un trabajo acumulativo, con entregas bimensuales. En el tiempo, los textos se irán organizando de acuerdo a posibles lecturas de la historia de las ideas en la región y el continente. <br /><br />Aldo Mazzucchelli</p>
<p><span>15 de octubre de 2017</span></p>
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Pablo Darriulat
Gonzalo Marín
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Demarcación ciencia-tecnología y políticas cientificotecnológicas : planteos a partir de un caso
Subject
The topic of the resource
Filosofia
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
OTERO, Manuel H.
Source
A related resource from which the described resource is derived
LinkOtero, Mario H
Demarcación ciencia-tecnología y políticas cientificotecnológicas : planteos a partir de un caso / Mario H. Otero--Montevideo : FHC. Instituto de Filosofía, 1988; 15 p
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1988
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Bach. Gonzalo Marín
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Format
The file format, physical medium, or dimensions of the resource
Libro
Language
A language of the resource
Español
CIENCIA
Filosofía
TECNOLOGÍA
-
http://humanidades-digitales.fhuce.edu.uy/files/original/df914db37aff5a4d2ac16a78e16fcc43.PDF
95d11abdeced9ef7dd319a0be0c8b6e2
PDF Text
Text
�1380ZI
vi na
0HD3^ma na avnnovj
o^
VHI3HH3^ TV\ 3Q
ATVO
-4
Jbs'bbl
��jod X sopBiapisuoo a^uaurepBjpqB soidpuud b Bpuajjnoaj bj jod opBpap
a:pauiBAispap ouioo 'sBuia^ sopa ap uojBdnoo as anb sajopB^iauíoD sosojaui
-nu Xnra ou soj b BiaajBdB 'oiquiBD ua 'ppos o^iaiuresuad ng bai^ Tso^S^j bj b
'sauopdaoxa sbsbdsb uoa 'uojb^iuiij as Bjqo ns ap SBAi^sod sauopBJopA sb^ sa^
-uamSis SBpBo^p sbj ua X BpiA ns ap soub souipjn so^ ua bX pzuauíoa Bjpjjag
ZBA ^P ou^^siSbui pp Bpuan^ux b^ ap osbdo ^g ji^aApB Bipod as soub sounSjB
aoBq anb p anb joXbui s^ja^ux un Xoq B^uasajd Bjpxiag ztb^ ap o^uaiuiusuad
¡a 'XunSnj^ ua ppos bjjosojij ap SBUia^qojd ua uBsaja^ur as sauainb bjb^
•Bdup Bpa ua sap^iaurepunj suauq sns ua opiqaauoo 9panb anb
pp ojpuBsap p ouiod Bpipua^ua jas apand joua^sod upponpojd ng
Bounu ppuasa o^ ua anb BAipadsaad Bun opuBjnSguoo 'ouBupjuajzBA
-Bsuad {a ua pj^uaa jap^jua un auap SBjqo SB^sg (0I6T) vn?A 'o^9rl X (6061)
oiusiivuixfojj ^^ '(806T) sajvn^oapjuj vuvd jvjoj^ '(8061) uppoy X o%umui
-loouoj '(¿06T) pnudqij o/ ap sviuajqou^ so^ : aB^oso|ij B{ ap opupa oduiBO
p ua jop^ajo X puosjad s^ui ap ofnpojd anb o\n 9iqpuoo 0I6I B S06T ^P BA 3n^
ojpn^ p ua X 'B3I39J ap X sapjoui 'soaijpso^^ suuiapojd ajqos 9uopcaipg
SBpuai^ X sap
-BpiuBuinjj ap pB^jnaBg B{ ap upiauajo B^ 9iAOuiojd X BUB^isjaAiun X Bipaui 'bu
-Buiud BzuBuasua b^ ua uppoajip ap so3jbo 9dnao 'sapprauíBpunj soai393Bpad
SBUiapojd so{ ap ounSp 9pj^ Bzuuuasua ap sauoipana b^ ap oduiBO p ug
•sappos X sooij9so{ij *sooi393Bpad SBUia^ ajqos a^uauípdpuud 9fBq
-bj^ pnpap^ui BjajJBO BpBpjtp B^sa ug upisajdxa ap Bpuaja^d bxujoj ns anj
anb o^ jBjpjJBsap appiuijad BJBd a^uauíuspajd Bpuajo 'pBpxsjaAiuf^ B^ ap sup
-uajajuo^ ap Bjpa^Q b^ 9dnoo apanuí ns B^snq a^uauíBopo^jg pBpisjaAiu^
Bjpanu ua ouisiAipsod pp oiuxuiop pp osbdo pp ozuaiuioa p ubdjbui anb sisa^
ap o^unfuoD un opúaipuajap 'Bijosopg ap Bjpa^o B{ jod pupisjaAiuf^ b^ ua os
-jnouoD ajqa{9D un bub3 ¿681 ua an^ apsap 'sjud ojpanu ap sapnpap^ux sa^Bq
-ap so^ íia OApBogiu3is pdBd un jgduina b 93a^ a^uauíBUBjduia^ Xnj^ Boqqnd
pBpiAipB ap soub B^uasas sns a^uBjnp 9|{OJJBsap (896T-^¿8T) Bjpjj
anb upixagaj b^ ap S9ja^ui ap soj^uao so\ ap oun ops anj ppos uppsano
�6MIGUEL ANDREOLI
utilizar para la resolución última de las cuestiones sociales, el expediente de
una intuición que no ofrece ya otra razón que la invitación a la complicidad.
Ambos extremos son ciertos, pero en cuanto al primero de ellos, es decir res
pecto a la reflexión sobre principios normativos de la organización social, hoy
parece más clara la necesidad y la utilidad de continuar con un debate que, si
bien está presente en la cultura filosófica de otros países, entre nosotros tiene
a Vaz Ferreira como un antecedente sin continuidad.
Creemos que para una lectura actual de la filosofía vazferreiriana convie
ne distinguir tres niveles de abstracción, centrándose nuestro trabajo en los
dos últimos, esperando que como resultado quede aclarado el primero.
En primer lugar, es necesario considerar el modo particular en el que Vaz
resolvió la cuestión de la naturaleza de la tarea filosófica que puede realizarse
fructíferamente desde Montevideo. Por una parte reflexionó desde las catego
rías filosóficas más relevantes durante la época más fértil de su pensamiento.
La reacción contra Spencer -junto con una innegable influencia de esta forma
del evolucionismo que persistirá hasta el final de su vida especialmente en las
cuestiones sociales-, la profunda simpatía y afinidad con Stuart Mili, y el en
tusiasmo por la reacción antiasociacionista de James y Bergson, marcan los
vectores principales de su obra. El haber dirigido la atención a la filosofía que
se desarrollaba en los centros de producción intelectual, no lo llevó a la bús
queda de la última novedad. La permanencia de temáticas positivistas, por
ejemplo, remiten a Stuart Mili, y no a los desarrollos del positivismo lógico de
este siglo, a los que parece ajeno prácticamente por completo. Esta perspecti
va significó tanto una limitación como una ventaja para su pensamiento. Es
así que los valores que han recuperado las relecturas más recientes de la Lógi
ca Viva se deben en buena medida a su continuidad con el primer positivismo
inglés. Vaz no se remitió a estas filosofías con la perspectiva del glosador, su
interés no se orientó a la explicitación de significaciones mediante el comenta
rio, sino que lo que pretendió fue pensar con las categorías filosóficas así apro
piadas, los problemas de su circunstancia. Lo más notable de su filosofía está
justamente en esta voluntad de dar cuenta de las solicitudes que emergían de
su situación, en la intención de trabajar, diremos utilizando una expresión de
Foucault, en una ontología del presente.
En un segundo nivel, se impone la consideración de la particular metodo
logía de Vaz Ferreira. Tanto él como la mayoría de sus comentaristas, están
de acuerdo en que buena parte de lo más valioso de su obra radica en el modo
en el que busca delinear un modo de pensar. Pero mientras su concepción de
la racionalidad científica le debe demasiado al positivismo decimonónico, ya
que su imagen de las ciencias naturales está excesivamente próxima a un es
quema de las ciencias que viene desde Comte, cuando no meramente repiten
el sentido común ilustrado de la época, muy otra es la relevancia que para una
lectura actual tiene su concepción de la racionalidad práctica o, para decirlo
en un lenguaje más próximo al de Vaz, el modo en el que considera que se de
ben enfrentar las cuestiones normativas o de hacer. A esta temática dedica
mos la primera parte del trabajo.
�ts\ ap ¡ a^^d Bf JB^iauíoo ap U9pisodsip bu
-anq bj A jaaf ap pBpiun^odo Bf uoaaiAn^ sopa ap soun^[y siBd cpsanu ua sau
-opsano SBpa ua souiBÍBqBJ^ sauamb ap o^uaiuiBpiB ^a jaduioj ap o^ua^ui un
ua odpi^iBdoo anb soj uoo sopanbB uoo a^uauuB{noi^iBd 'sapBpiuBuinjj ap pB^
b^ ua sBSajoo uoa sauoiunaj ua sup^a^uB^d sauopBAjasqo Á. SBpuajaSns
uoaanj aj^ oqoajaQ ap pB^naB^ B^ ap ^Buopn^^sui oXodB pp oojbui p
ua Bp^zipaj anj uppu^psaAui a^uasaad b\ anb JB^Buas ojamb oui^^n joj
III ^ II sa^iBd sb^ ua
jBjpoui souiB^ua^ux anb o^ sg Bijosopg bj ap sauopB^xuip sBqanuí sb| A sap^p
-ipqisod SBun^p JB^puoa ap BjauBui Buanq Bun sa sauopsana s^pa ajqos bj
-pxiag zb^ BJoqB jaap^ oqoaaaQ pp Bipsopj ap Bua^ui ua A sappos sbui
-apojd so^ ap odurea p ua 9zoqsa anb Bi3oppopui B[ uoo A Boipsofij pn^ipB ns
uoo opiua^qo jaqnq pipua^ua zb^y anb sop^^psaj so^ up^sa jBSn^ jaoaa^ ug
V^IHMMHJ ZVA 3Q OOIQI^nf A1VIOOS OIN3^NVSN3d 13
�9f d '[I66T] \i 'ojafaAQ p
'(66 'd '[0S6I] "Vi <sdBID) ..o^u^iuresuad ns ap osoijba sbui
o\ a^uauíBspaad sa 'opoui \a ua epua^sisui e^sa j^ •BJiajua^ zb^ ap o^uaiuiBsuad jap sbo
sb^ ap Bim sa ••• opc^aui [B 'Bsuaid as ouioa opoui ¡b ^pe^saad uopua^B eg,, '^
-aadag ap bjbuib^ bj ap uopipg bj ap BuüÍBd X ouio^ ap oiauínu B^Buas as sosbd soj^o so|
ug sa^uang ua aaajBdB anb oua^ua p tmüas sBjn^BiAaaqB jod UBOipui as SBpB^p sbui
SBjqo sb[ ap sojn^^ sog -o^xa^ p ua uBaipui as Bjpoaag zb^\ ap sc^uasa so^ ap SB^p s^g
-nq ^za^Bjn^BU b¡ ap B^si^ojoaisd uppdaouoo Bun jod 'souiaaaA ouioo 'opBdnoo
anj {bidos BpiA B^ ap sauopipuoa sb^ ap Bsajdxa uppBzpBuia^ Bun ap Bpuas
-nB B{ jod opBÍap opBA p zb^y ^p Bjqo B^ ap osbd p ua 'a{qisod u9poB B| ap U9p
-sana bj b ouafB jaaauBuuad apand ou uopoB B{ JB^uauo apuapjd anb cquaiui
-Bsuad un anb B^ ua Bpxpaui b^ ug -papos o\ ap Bpuap Bun ap sBidoíd sauop
-sano sb{ ap 9dnoo as ou isbo 'oiquiBo ug -ppos BOip Á Bopipd ap uos 'oqduiB
oppuas un ua 'anb so^unsB ua U9ispap ap sosaooad so^ ap sopuaSixa sb¡ ap
u9pBuiuua^ap B^ b ozjanjsa ns ap p^uauíBpunj o\ ^B^uauo oiquiBo ua
Bjpjjag zb^\ b 9saaa^ui souaui anb opadsB p sa a^sg u9poB b^ ap
-onjpa sauopoupaj sb^ ap oipnpa p u9pB^uauo ns Bp^p 'sappos s^puap sbj
b opBdnoo Bq a^uauíBopsuapBJBD anb p sa sauopsano ap odp jauíud ^g
• jaonq soiuaadnb anb o\ b o 'jao^q soiuaq^p anb O^ b o 'jaoBq soiuap
-od anb O[ b uaiq o ajaqaj as ppos o^ aaqos U9ixa^aj jambpno 'pjaua3 ug
• „ Boi^9ppo^aui U9ixapaj B| ua BJ^uanoua
as Bjqo ns ap jofaui o\ ap oqonuí ^ ouBuupop odaano un anb sa^uB JBSuad ap
BjauBui Bun jpiuisuBJ^ 9ipua^ajj • (f¿ A. g¿ dd 'SJS) Buia^qojd p uaiq UBa^
-uB[d is 'soAisuajduioo A sojaouis sn^uidsa sof sopo^ ap p jas aqap anb (jpuas
ap B^SBq A) uvsuad ap opoiu un souiaua^ :Buoa^ Bun anb s^ui apA anb o3p soui
-aua^ 'opo^ a^uyn 9nb BuuqB Bjpjjag zb^y 'p^ppnSi a p^^iaqq ap soidpuud
soi ^J(l0S SBqoaq sauopBjapisuoo sBf ap opB^psaj p opis Bq pno JBpuas ap o^
-uauíoui p 'sajvpos svuia^qoud so^ BJqog sBiouajajuoo sns ap Bjaoaa^ B[ ug
\ aaqos uoT
S3TV13OS SVKa^aOHd SOT
aa oaoivt la i
�10MIGUEL ANDREOLI
mana, junto con la aceptación acrítica de algunas supuestas evidencias de
sentido común sobre lo social.
Los problemas relativos a lo que debemos hacer tienen, entonces, un ca
rácter central en la obra de Vaz. Lo que debe ser no se nos impone como una
constricción sobre el querer. Lo éticamente aconsejable, y en esto se revela la
influencia del utilitarismo inglés y el pragmatismo norteamericano sobre el
pensamiento de Vaz, no es considerado desde la perspectiva de la exigencia de
prescripciones, sino que queda determinado por los valores que van integran
do el querer efectivo de los hombres sensibles a lo bueno.
Las observaciones metodológicas sobre los problemas de la acción se en
cuentran, en su mayor parte, en Lógica Viva y en pasajes de Un paralogismo
de actualidad, Conocimiento y acción, El pragmatismo y Sobre los problemas
sociales. Se refieren, básicamente, a los modos de llegar a una decisión correc
ta en cuestiones de carácter práctico. Como señaló Grompone, lo que Vaz bus
có fue una guía de la voluntad y razón individuales, "aun en aquellas cuestio
nes en las cuales lo social constituía el centro de la investigación" 4. De este
modo, su individualismo social y político se corresponde con sus reflexiones
metodológicas sobre una práctica, individualmente entendida, que quiere per
manecer atenta a las particularidades de las situaciones concretas..
Es bien sabido que el propósito de la principal obra metodológica de Vaz,
la Lógica Viva, no es contribuir al estudio de la sintaxis lógica o de los procedi
mientos estrictamente formales del razonamiento 5, sino, tal como aparece
enunciado en el Prólogo de la primera edición, lo que quiere es dar lugar a una
"Psico-Lógica", bajo la forma de
"un estudio de la manera como los hombres piensan, discuten, aciertan o
se equivocan -sobre todo de las maneras como se equivocan- pero de he
cho: un análisis de las confusiones más comunes, de los paralogismos
más frecuentes en la práctica, tales como son, no tales como serían si los
procesos psicológicos fueran superponibles a sus esquemas verbales (...)
destinado (...) sólo al fin positivamente práctico de que una persona cual
quiera, después de haber leído ese libro, fuera algo más capaz que antes
de razonar bien, por una parte, y más capaz, por otra, de evitar algunos
errores o confusiones que antes no hubiera evitado, o hubiera evitado con
menos facilidad." (LV, p. 15)
Vaz se interesa por la pragmática de la argumentación, el funcionamiento
del razonamiento ordinario frente a los problemas concretos y, principalmen
te, los errores que de hecho se cometen. Una parte importante de su proyecto
se asemeja a lo que actualmente a veces se denomina "lógica informal". Su ob
jetivo es de carácter terapéutico: ayudar a evitar errores que no son simple-
4.Grompone,. A. M. [1972], p.16. El texto continúa de la siguiente manera: "No consideró
por lo mismo, el lenguaje o las instituciones sociales pesando sobre el individuo y aun el
problema de la lucha de clases lo examinó como un problema moral en el cual debían
estimarse las situaciones individuales y el predominio de la racionalidad en la actitud
que se adoptara".
5.cf. Ardao, A. [1978], p.170.
�OZ '<* '[^¿61] Vi 's
(iiax d '[^861] T 'PBjacin) <JIIB ^ajl ou bal^ BOiScq bj 'so^adsB
ua 'anb ap A ijjb o\gs asjBpanb napand ou sbsoo sbj anb ap ^puapuoo souiaua^ oaaj o^
-unfuoo ap uoisla epap ibzubojb sourepod saj^na soj apsap sbAbjbib sopeuiuuapp ouioa
'uos anb oj ouioa b^jsla ap so^und soquiB souiuaSng* zb^ ap o^uaiuissuad jap BpuB^od
-un bj .laaajqB^sa souiBduodoad sou anb zaA Bjx^ ajqísod opua^ajaj ap Bua^sui Boiun bj
ajpmiums afonSuaj jap bijosojlj bj anb iu (•••) BapsinJíuij-oaqijBUB o^uaiuipouoa pp bu
-oa^ bj anb jauapos oasap oxjsanu sa o^ ^^saadxa 'vaij\ v^iScrj ap uoprpa Bun b uvvtiu
-tjBud oipnjs^ ns ua 'BpBZipui sbui buuoj ua 'o3anj ÍBa^ipuB Bijoso^g b^ uoo seoi^uia^
sauopcauoa sa^anj ap epuapixa B| jaua^sos ap uopaajip B{ ua vaiy\ vorScrj ^\ oás\ oaaui
-ud 'a^ad ns aod 'psjaqiq -ouisppisodoau aauíud p anb pnpB saaa^ur joábui xm opBA
-jasuoa Bq sap^uauíepunj sauopsana se^iap b opadsaj uamb 'IPIM ^J^n^g jB^aipBd ua
^XTX o\3is pp s^iSui ouisppisod p anj Bpuaaajaa ns anb b uaqap as Bjpxia^ zb^ ap soa^
-uB{d soun^p ap pBppuBaoduia^uoa B[ anb BAjasqo ossBg '[8861] ^zuaocij opjBnpg ap
ojnDi^B p uaiquiBX [0861] ossBg aapBf ap ofBqBJ^ p A í[086I] ^BJ^cin ^Siop ap bj uos
'BUBupxiajzBA stsa^axa a^u^punqB Xnuí ou b^ ua anbojua a^sa ap ssaosanoaad ssjqo s^q
g
-apiSUOO B JBSBd BJBd 'SBDl^Sl^O|lS SBUUOJ SB| 8p SBUISIJOS SO^ ap UatUBXa ^BUOIO
-ipBJ^ {a puopuBqB oido'jjo iudfs/Cg y ap A op^idBD ¡a 'sodi39^ saaoxia so{ ap sa^
-uanj sb^ ap oipr^sa {a ug HíH aP sbuisijos so| ap Buoa^ bj ap U9pBi^duiB Bun
sa ou nniA VDJ^9^ ^\ 'a]qupnpui sa Bpuan^ui B[ anb ap oqaaq pp
¿aP
b^ sa 'vajA ^DJ^9q ^\ B^SBq (6681) jv^uaiuap vai&pi ap sa^undy so^ apsap '
ap B^ipauíui s^ui Bpuaaajaa Bg soapsiSops sbuisijos soj ap Buoaj {BuopipBjj
bj ap ouioo 'Baod9 ns ap ouBauauíBOuijBj [Bjnjjno ojiqui^ ja ua soppouoasap
[BiauaS ua Á. zba J^ sopBJOuSi uBaa ajuauia[qBqojd ^nuí anb ojad 'XIX oj3is
pp ojJBna ouipjn ja apsap opuapnpoad UBiuaA as anb jbuijoj boi39j bj ap sojj
-oxiBsap soj ap ojubj opBfajB ^jsa 'vnjA ^^^or¡ bj sa anb souiBOOAinba sou anb
ua sopoui soj ap oipnjsa jBjnaijjBd ja Boiqn as anb ja ua oaL^aj ojxajuoa jg
jBiAqo ajqisod sa ou 'souiaaaA ouioo 'anb opoui
un ap 'sBai^9jopojaui sauopsana sbj ua u9iquiBj uusajdxa as 'Bpuanaasuoo ua
A 'Bijosojg ns ap jBJjuaa apud uaXnjpsuoa sojuauíaja sojsg u9pBjajdjajui ap
ojpBna ajsa ua sajqiuinsqns uos ou 'ojuaiuiusuad-afunSuaj uppupj bj ap anbqj
-ua ns 'jBjaua3 ua 'A pupuopajuí bj b Bp aj anb jadnd ja ' zba aP ouisiSojoaisd
ja anb ap pBjjnaijip bj uoo Bzaidoaj 'sojSoj sounSjB auaijqo Bjnpaj Bjsa anb
ap 9jjb S9j^ • oaauíud jap anb 'uiajsuaííjji/A opunSas jap junjoajajuí ojxajuoo
jb ouBOjao s^ui sisij^ub ap ojijsa un opuBdioijuB 'saouojua 'BjJBjsg ojoujsa
afenSuaj un jod U9pnjijsns ns ap ojoa^ojd jb ou A 'sapupijiqisod A sojsandns
sns ap U9pBjpijdxa bj b BpBjuauo 'ouBuipjo afen^uaj jap sosn soj ap ojuaiuip
-ajBjosa jb BpB9ij 'ooijjjbub a^oo ap bijosojij Bun ap uppnoaía ap oidpuud un A
u9pBdioijuB Bun ouioo zba aP ^Jtl0 ^l ^P ^^^d Bjsa jaajaj opBjuajuí Bq ag
juajaa apuajaad anb bj b
pBpifajduioo bj uoo upioBjaj ua ouioo jusaadxa ajainb anb ojuaiuiusuad jb opad
-saj ojubj afBn^uaj jap uppBnoapBui bj jod 'unB ajuauíBpunjoad s^ui 'A asjBO
-quaAOjnB b uapuap anb sBAijBjoadxa A sapnjipB jod snpBjauaS sauoisaojsip
jod ouioo 'sajBnpajajuí sojiq^q ap sajuaiuaAOJd sBpuaaajjajui jod Bas b^ sBp
-pnpoíd 'sBiuajqojd soj ap BzajBjnjBu bj b ojuBno ua sauopBOOAinba A sajuqjaA
sauoisnjuoo uoo uBjnoup as uaiq s^ui anb ouis 'soAipnpap sosud sojbui ajuaui
11V^I3^^3J ZVA 3Q OOIQIHnf A 1VIDOS OlN3IWVSN3d 13
�12MIGUEL ANDREOLI
rar las cuestiones relativas a los errores que se pueden cometer en la aprecia
ción de la prueba inductiva. Los problemas de los que Vaz se ocupó, en cam
bio, no son los propios de la inducción, sino que atendió antes que nada a la
distorsión que el lenguaje impone al pensamiento y a la esquematización que
lo verbal y lo conceptual producen en el psiqueo. Esta noción de psiqueo remi
te a las ideas de James y Bergson sobre la fluidez y continuidad del psiquismo, contrarias al asociacionismo del que Mili participaba plenamente. Vaz
consideraba que la difusión de la nueva perspectiva de James y Bergson sobre
la vida psíquica, constituía uno de los hechos más notables de la cultura de la
época 8. Como mérito principal, le atribuyó el haber contribuido de un modo
decisivo a la denuncia del carácter "fijante" y "esquemático" de la categorización conceptual y de las exigencias de la expresión lingüística, que las inhabi
litaría como accesos válidos a la realidad de la interioridad síquica.
Entre los sofismas que la lógica tradicional no había considerado, Mili in
cluyó los llamados sofismas de confusión, producidos por las insuficiencias de
la conceptualización y de la expresión. Pero mientras que para el filósofo in
glés de lo que se trata es de superar la confusión mediante un mejor manejo
del pensamiento y del lenguaje; para Vaz, en cambio, tales confusiones consti
tuyen señales de la insuficiencia en principio de todo lenguaje para expresar
la interioridad 9. Los errores que de aquí derivan, antes que algo que pueda
ser finalmente reducido, son el resultado inevitable de las limitaciones del ins
trumento que el espíritu utiliza para expresarse.
Obtenemos otro modo de apreciar la distancia entre la obra de Vaz y la de
Mili, si consideramos la distinción que éste último introdujo entre errores in
telectuales y morales. Los primeros conciernen directamente a la mala aplica
ción de las reglas del raciocinio; en los segundos se distinguen dos clases fun
damentales: los debidos a "la indiferencia por la adquisición de la verdad" y
los que provienen de "las inclinaciones" 10. Mili excluía del alcance de su obra
el estudio de las fuentes "morales" del error, dado que entendía que si bien
factores tales como las inclinaciones pueden predisponernos a la equivocación,
las falsas creencias provienen más bien del "hecho intelectual de la admisión
como suficientes de pruebas insuficientes" 11. Vaz, en cambio, centró su inte-
8."La intención de la lógica viva, su significado profundo, es la promoción de un nuevo
modo de pensar, más amplio, más sincero, más comprensivo que el habitual, mediante
la mostración de lo concreto, lo vivo del pensamiento que se agita por debajo del esque
ma verbal en que se le formula para expresarlo" Ardao, A. [1961], p.33. Para la relación
entre esta concepción de Vaz Ferreira y su abandono, a partir de Dos paralogismos pe
dagógicos y sus consecuencias (1903), del asociacionismo psicológico -al cual pertenece
plenamente Stuart Mili- en la dirección de atender la "vida psíquica" al modo de Berg
son y James, ver Ardao, A. [1978], p. 189 y sgts. Excede a nuestra investigación la eva
luación de esta concepción de Vaz. Sin perjuicio de algunas salvedades que se harán
más adelante, entendemos interesante la crítica desarrollada en Castro, D. y Langón,
M. [1969], en particular caps. I y II.
9.cf. Paladino, J. [1962], pp. 10 y sgts.
10.Mill.J. S. [1917], p.725.
11.Mili, J.S. [1917], p.727.
�(•ss X xf d '[^161] "V 'oj^sb^) ^^raio^ Bgosojg BJ opsap eoyuD Bun Bzq^ai as anb \a
ua 'o^i/^ txnScrj B[ ap uopiredB bj ap sandsap soub ojqBtio opBoqqnd 'ojqsB^ otucquv ^p orpry
-8a un ua BpyjaApB anj upon^os jod apuatjua as anb o[ ap uopB^ajdia^n b^ ua pB^noyip B^sg
(881 d \LdS) ^u^nq a^uauíp^ox uop
-nps BDiun Bun 'a^uauíBsozíoj 'a^spca ou sajBno so^ ua '^ao^q ap SBiua^qoad, sosa ap '(s
-OApBuuou SBuiajqoad, ap b^bj^ as anb B^uana ua opiua^ ^q as aaduiais oun anb b aqap as
'pBpaqq X pBpiBnSí ap soidpuud so^ b sopB3q sajBpos SBUia^qoad so^ ap pB^nayrp b( '^p
-q>aui Buanq ua anb ua a^sisui 'vuuai} vj ap pvpaidoud vj auqog f\^\ ap SBpuaaajuoa sb^
ua ojduiafa jod 'Bjqo ns ap so^uauíoui souba ua saa^iaa anb uppBuuyB Bun ap b^bj^ ag
ap ozjanjsa un ap ajambaj soAip33i{dxa 8Buia[qojd so{ b
soai^buuou sBuia|qojd so^ ua ajaijip au9pnjosB ouiuu^ ^ap opaiioa osn ja
unSas 'anb ^ ua opoui ^p upisuajduioo B^ Zl (fQ d '^1) ua^iuip^ b^ ou 'bz
-a^Bjn^Bu ns jod 'anb opuais 'Bpajjad U9pn|os Bun 'osbd a^sa ua u9iquiB^ 'jbj^
-uoDua japua^aad ap ouisi^o^BJBd {a a^uioo as soapbuuou SBUia^qoad so^ jb^
-bj^ \y soapbuuou so| uoa ouisiui oí apaons ou 'aBpajjad U9pnpsn ap oidpuud
ua sajqpdaosns uos soAi^Boqdxa souiajqojd so{ SBJ^uaiui 'anb buuijb zb^
(86 ^ *AT^) *IB8PÍ ^ppnps Bun ap U9pua^qo b¡ sa 'uvfjnsdu a^udiuvs
-ozuoj vjaqap ou souaui o\ jod (•) anb o\n 'oubj^uoo p jod 'jBjqo aqap as ou^o
b OAi^pj o\ ug (^6 ^ 'AD ^^8^^^ ^ ^oiun U9pnps Bxm 'souaui {B a^uauíBD
-U9a^ 'uauap^ SBiuajqoad sa^x (16 '^ 'A^) a^^auíBDOAinbaui opBuiuua^ap jas
'oidpuud ua 'apand 'zb^ auodns 'anb o\ 'asoqoaq so^ uBSBd 00190,, a^nosip as
'sopa ug (^6 d '/^j) au9pB^B^suoo ap o soAi^oqdxa SBuia^ojd,, sopouio^ so[
b u9pisodBj^uoo jod Bp as soai^buijou SBuia^oad so{ ap uppBzuapBJBO Bg
(16 ^ 'Al) ouisiuopaajoud ja X oiqtuvo duqjj j^ auqos o 'oiusij
-víaos ja auqos o 'vijiiuvj vj ap uqpvzmvSuo uofaxu vj auqos o 'opuonip jap
vpuamanuoo vj auqos (• • ) '.aj ap opafioud un ouanq o ojniu sa js o 'vuatnb
-jvna uppnjjjsuj mtn asuvp aqap uopnzmvSuo ^nb o Psuvuqo aqap ouuoo
'jvuauaS ua 'o '.ujj pona o jvj uauajqo vuvd asuvuqo vuajqap oiupo auqosn
sauopsano sb{ uBOJBqy (06 "^
*A1) aJBJCl0 ^uaiAuoo o aqap as oupo,, sa jaAjosaj anb X^q anb o{ sopa ug (9x1
d 'aT) sonijviuuou sviudjqoudn 'zb^ ouapsos 'uos sa^pos SBiua^ojd sog
soAipuuou SHUiaxqoad ouiod safeioos sBuiajqoad sog
upisp
-ap ap sosaoojd so^ ap U9ponpuoo Buanq b^ b uppnqu^ioo Bun 'sa|Bpos sauop
-sano sbj b ajaijaj as anb oj ua 'oiquiBO ua jas 'ajainb vajA ^?^P7 b^ i.-oj^orjJo
luajs^g y ap ajjap ap oppidBO \a opnoipap ^pa upisnosip B^Cno b- ^pos o\ ap
Bpuap Bun ap upponjpuoo B[ ap sauopipuoo sb^ ajqos U9pcauaj B{ Bpmpui 'bo
-uiduia uppBSpsaAui ap osaoojd pp boi9^ b^ sa pij^ ap Bjqo b^ ap Bois^q U9p
-Bdnooajd b^ anb ua BoipBj 'sBjqo sop sb^ aj^ua Bpuajajip B^sa ap U9ZBJ Bg
sa{BJ0ui
sajoua 'H^ 8P Bi3opuiuua^ b^ ua 'sop^uiu^ soj ap uppBjapisuoo B| ua ouioo
'sBoi^9poisd sapn^pB sb^ uoo sooii^^i sajojja so^ ap sauopupj sbj ua o^ub^ saj
1VHI3HHHJ ZVA 3Q ODIQI^nf A 1VIDOS 01N3INVSN3d 13
�14MIGUEL ANDREOLI
Su idea de "solución perfecta" de los problemas explicativos, puede ser in
terpretada en dos sentidos: i. solución única y definitiva, que permite concluir
con problemas del tipo de "si la Luna tiene o no atmósfera"; ii. solución sin in
convenientes.
i. En la primer acepción, y tratándose sólo de determinar si se dan o no
ciertos hechos 14, la pretensión de que estos problemas'son pasibles, por lo
menos en principio, de "solución perfecta" puede ser entendida -si dejamos de
lado las dificultades que plantean la relación entre teorías y hechos y los cam
bios de marcos conceptuales- de un modo coincidente con el sentido común y
con concepciones epistemológicas de raigambre empirista. En cambio, no es
tan claro saber lo que quiere decir cuando sostiene que las cuestiones de obrar
no son susceptibles de una resolución del mismo tipo, ni siquiera como modelo
a realizar.
En la perspectiva de la teoría actual de la elección racional, se puede afir
mar que la cuestión de qué alternativas están abiertas a la acción tendría la
misma naturaleza que las cuestiones explicativas y saber cuál es la opción
más ventajosa, utilizando criterios de medición de costos y beneficios relativos
a una cierta configuración de preferencias, es un problema que en muchos ca
sos admite una única solución correcta, o bien, por lo menos, supone que se
puede establecer la equivalencia de dos o más opciones, dadas esas preferen
cias. Habría así, en materia de decisión, resultados válidos eventualmente tan
únicos como los que se buscan en los problemas de hecho. En la medida en que
este tipo de tratamiento de las condiciones de la elección racional formaliza
las exigencias generales de resolución racional de problemas que se le plan
tean a la acción instrumental y estratégica, el hecho de que la posición de Vaz
no pueda ser entendida de esta forma, se debe a que su idea de la práctica, en
particular respecto a los problemas sociales, parte de supuestos radicalmente
diferentes.
ii. Más directamente comprensible es el segundo sentido de la distinción
entre los tipos de solución. Hay más de una alternativa en lo que puede ser te
nido por "inconveniente" en la solución de una cuestión explicativa, pero como
mínimo se puede suponer que estimamos que hemos alcanzado una solución
satisfactoria -"sin inconvenientes"-cuando creemos que hemos llegado a con
tar con la mejor candidata a ser la solución correcta. Cuando, en cambio, se
trata de optar entre cursos de acción, es probable que todas las alternativas
impliquen costos. El error radicaría en confundir las condiciones de satisfac
ción que ha de cumplir la solución en uno y en el otro tipo de problemas: pode
mos esperar que las soluciones a los problemas cognitivos no obliguen, en
principio, a renuncias en el logro que se persigue; mientras que en el caso de
14. "¿Tiene la Luna atmósfera?" (LV, p.92); "¿Existe algún planeta exterior a Neptuno?"
(ibid.); "si el radio cura o no el cáncer" (LV, p.91); y, con salvedades, porque "se superpo
nen otras dificultades de orden verbal", "si el hombre es libre" (LV, p.92). Para todos es
tos problemas "siempre la solución es posible (si es que hay problema real)" (ibid.).
�'ouisiui ouisi3o{BJBd jb ao^q anb 'joua ^a jbdoaojcí ap spuiapy b9íibdb ouisiSoj
-BJBd a^sa anb sopaja so[ uos a^uauíBsajdxa jBuiuiBxa Bsaja^ui 3\ is anb oq
aunui
-oa jo.ua,, un a^uB ^^sa as anb ap uppB^B^suoo bj b asjB^uiq b aA^anA 'aÍBSBd
ouisiui ^ ua lR Bqa ua apuapxa as ou zb^\ 'a^uauíaiqB^uaunq 'oiad 'a^uBsaja^ui
sa 'souBiunq so^unsB soj BJBd p3JU^BU uapjo unSjB ap Bpua^sixa B[ ua Biouaajo
B^ b opB3q saoaA b aoajBdB ouisi^ojBJBd \^ anb ap uppBoipux Bq (89 d 'SdS)
jBuiuiBO ap [Bjn^Bu BjauBui Bun X^q ouiod b o3o{^uB op'oui un ap 'so^sand
-uii ap u9pBoqdB B{ ap ja ouioo sa{B^ SBUia^qoad jaAfosaj ap aJopBaJ^ \b jod
Bpnapi a '[Bjn^BU Bjaunuí Bun^{Bw Xuq anb ap Bpuaajo B^ 'ouisqBpuapiAoad
ap apadsa Bun sa opuBnpB ^^sa saoaA b anb o\ anb B|Buas 'sajvpos sviudjqoud
so] duqog ug sbapbuuou sauopsano sb{ ap pnppqpadsa B| jaA apiduii B^s^
anb Ye% soApnoqdxa SBiuajqojd so| a^uB pn^ipB B^ ap pBpuoud Bun ^Bq pnbjod
'uopoajip B^sa ua a^uauíBspajd Bp as uoisnjuoo b¡ pnbjod sa 'BzqBUB ou anb o\
ojaj soAisaadxa so^ispdoad so^ap BJBd afón^ua^ jap uop^noap^ui b[ ¡Bipn^sa
anb souisiSojBJBd so{ ua JBjado BiaA jBjauaS ua anb Bsnno ^\ Bja^nqu^B a{ anb
^nuí sg a^uanoa^j Xnuí Bjapisuoo 'a^nd bj^o jod 'anb B[ b 'bpbjbj
ap sisaua3 B| aaqos B^oj|dxa upix^^aa Bun zb^^ ap Bjqo ^\ ua Xuq o^^
(^'OI "^ *A1) 0PB^^J:^ l^m s^ Buia^qojd p opu^no
a^uauíBspajd sajquioq so^ ua aonpojd as uppnps ap upisaaduii B^
'o^uBppug uppn{os uis opupanb Bq anb jaaio b uapuap sajquioq so{
anb sa ^ 'osouno Xnuí o3{B axinoo 'asJB^p aqap ouioo B^p as papi
ap o ja^nq ap SBUia^ojd so^sa ap oun opuBn3n :sauopsano ap odp a^sa
ua uppn{os Buanq Bun sa anb o{ ap uopBn[BAa b|bui Bun '^jauaS ug (g
(uiapiqi) sbj^ sb{ ap s^fe^
-uaA sb{ ap ^ uppdo Bidojd B^ ap SBpB^uaAsap sbj ap uppBJO{BAqns jod
ouiod 'uBZBqoaj as anb sb^ ap sBfe^uaAsap sb{ ap R ajaqajd as anb upp
-do b^ ap SBÍB^uaA sb^ ap uppBJO{BAajqos jod Bas b^ 'sB^sandojd sba
-pBuiaqB sb{ ap sBÍB^uaAsap R sBfB^uaA sb^ ap uppBjapuod Baupua Bq (^
•(96
d '^\q) asajo^Bui so^aua^ 'osbd ns ua 'R 'upiquiB^ so^aua^ uapand sa^
-isod sauopnps sbj^o sb^ anb jusuad b asaaua^ap uis R 'so^aua^ ap upz
-bj Bps b^ jod 'sa^uaiuaAUoaui uauap anb sauopnps SB^, ap oznqoaj ^g (x
:saj
-oxia sa^uain^is so^ b 'zb^ un^as 'BUBAaq 'soApBoqdxa SBiuajqoad so[ ap upp
-npsaa ap papi iap soai^buijou suuia^ojd soj b Bpiqapux uppBpdsBJ^ ^q
'(l~0 dd '
anb ap vj 'uppnps vun vujuoo a^uaiuuip uppafqo opuats ou R !svfvjuan
sauoRviu R sajuamanuoom sauouaiu v^uaj anb n¡ uiSaja ap ja 'uppnps vuqnj
-vd o] ap opijuas ja R 'oa^avud viuajqoud ja opuais 'uiiuudns uapand as ou
anb sajuamanuoom uoo R uvSau uapand as ou anb svfvjuan uoo svjja svpoj
zan jvj 'safuaiuanuoouj a svfnjuan uoo 'sajqpod sauopnjos uos Rvy anb ojn
sa^pos SBUiajqojd sof ug so^sandojd a^uauí^^piui soAipfqo soj
uod upp^pj ua 'sBpipjpd jiuinsB 'a^uauía^uanoaoj 'aqap uopo^^a b^ BDipBjd B|
^ivymy^aj zva hq coiaianf a ividos oiN3iiMvsN3d 13
�16MIGUEL ANDREOL1
de tratar mal las cuestiones normativas, tiene también un efecto conservador,
ya que "la tendencia a buscar en esta clase de problemas soluciones perfectas,
hace que los hombres tiendan a rechazar la innovación, porque como se dice
en la práctica, no resuelve el problema" (LV, p. 102). En materia social hay
una resistencia de lo existente, un efecto de inercia, tal que los proyectos de
modificación sufren una distorsión de la perspectiva, destacándose sus incon
venientes sobre las ventajas que pudieran tener. Pero, en una nota al mismo
texto, Vaz hace la salvedad de que "También podría decirse, al contrario, que
el sofisma en cuestión es un sofisma innovador: como las instituciones existen
tes tienen casi siempre defectos, la suposición de que pueden haber soluciones
perfectas lleva a desear y a procurar el cambio (...) En realidad ambas cosas
ocurren" (ibid.). Si el paralogismo puede tener tanto un efecto conservador
como innovador, hay que entender que lo característico no es la dirección del
efecto, sino el hecho mismo de la eficacia. Lo que importa es la existencia de
actitudes, ya sean conservadoras o innovadoras, que por medio de la conside
ración indebida de las cuestiones normativas, se autoverificarían. La estructu
ra del paralogismo genera una forma particular de error en la consideración
de ventajas e inconvenientes en los asuntos prácticos; su dinámica depende,
en cambio, de las actitudes desde las que se produce el sesgo de la pondera
ción. El resultado es el fracaso del proceso necesario para una buena elección.
3. El proceso de la decisión
En el apéndice agregado a la edición de 1919, Vaz introduce indicaciones
sobre el modo en el que estima que deberían ser tratadas las cuestiones nor
mativas. Señala tres momentos en el proceso de su resolución, para cada uno
de los cuales habría formas propias de cometer paralogismos:
"El examen de una cuestión normativa, comprende tres momentos. Primer
momento: investigación o determinación de todo lo que podría hacerse o
desearse; especificación de todas las soluciones que podrían tomarse. Se
gundo momento: estudio de las ventajas e inconvenientes; más comprensi
vamente de los bienes y de los males, de cada una de esas soluciones. Y,
tercer momento: elección. (...) En cada uno de esos tres momentos pueden
cometerse diversos errores y paralogismos" (LV, p. 105)
3.1. Todo lo que podría hacerse o desearse
Una elección racional requiere la debida consideración de las alternativas
disponibles desde la situación en la cual se decide. El error frecuente en este
caso es de omisión: no tomar en cuenta todo lo que podría hacerse, ya sea por
no haber tomado en cuenta opciones, o por dejar de lado opciones que serían
combinaciones de otras ya pensadas, o grados dentro de lo ya considerado (LV,
p. 106).
Veamos un caso de lo que Vaz consideraba una buena solución no pensa
da. Se trata de la discusión entre los partidarios del divorcio por voluntad de
las partes, y sus opositores, quienes invocaban la "necesidad de conservar la
�'[9^61] ua 'u"uaj9tnb A uvsuaidsaaquioq
so^ an^ l aP ^^uB^nsaa ^un sa 'sand 'pepopos Bq j^uas A JBSuad ap saaBdBO soaquioq
jod X 'saaquioq so^ aod ep^uiaoj p^sa pBpapos Bqn 'zb^ BJBd 'bsoj^ ptua^ BAjasqo 011103
¿d IZL61) V 'l9íqoH
saSnXuoo so^ ap Bjainb
-pno ap pB^utqoA jod opjOAip \a Br^uiaad anb Xaj ap opaXoad un b BAqBuaaqB ouioa os
-ndoad bj 'BJiaoaa ^ zb^ ap so^uauínSiB so{ aod oppuaAUoa 'uamb 'Buax^ o3uiuioq ap ba
-rpapiui b '^X61 o^13 I^ u^ BpBqoadB anj aafnuí ^\ ap pB^unjoA b¡os aod opaoAip ap Áa\ B^
aaquioq ^b oxaadsaa soipu
-nf pBpuouajur ap uopBnxis Bun ua XBnSnjQ ua Bq^axuooua as B^sa '9^6! ^P J9rnui BI 8P
pBpp^dBO ap Xa^ b^ bxsbjj qepos O[9S Bja ou aafnuí B^ ap opinQad ua BfBxuaAsap sq
^l
¿I
"gx
-qx
-sando s^uijoj sop op^p we\\ as 'oipaq aQ Bjqo ns ap
opiquinans ueq pepifajduioo B^sa b a^ua^j anb JBaipui
Bfa{dui03 a^uauiJB{no^jBd sa 'i^ispap B[ A uop
-BnjBAa buisiui B[ aa^ua A 'oxuaiuipouoa A Boip^jd uppBn^BAa aj^ua 'oqoaq ap
sauopB^B^suoo sbj A sauopBJo^BA sb] aa^ua ouqqmba pp uopdaouoo ns '^pos
o\ ap ouBuiajjajzBA sist^bub p ua Bp^puas p^pipqap B[ ap b^b sbui ^oaa^
bj^o Jod oApipduioo B^sioSa ospduii ap A 'a^^d Bun jod {bj
-oui uopBAipui ap 'sajqBqpuoo a^uauípaBj ou 'sa^uauoduioa sop soj ap b^bj^ as
oaiSBp iBjaqq o^uaiuiusuad p ua sapn^iq^q so[ uoo 'oÍBqBJ^ a^sa ap a^uainSis
a^jBd B[ ua souiajBjpoui ouioo 'uappupo sopandns sapj^ • . sapnpiAipui sos
-pduii sopa ap opu^nsaj un ouioo aA o\ ppos o\ A 'saaquioq soy b uaAanuí anb
sosjnduii soi ^jqs soppnosip ou so^sandns ap 'oiquiBD ua 'a^B^ ^uopaB B{ ap
sappos sauopou^saj sb^ ap B^pqdxa uppBjapisuoo Bun zb^ ua X^q o^^ sa^ua^
-sixaaad sappos A suoisq sauopou^saj ap oojbui un ua Bp as uppaB Bpo^
B^uano ua jbuio^ b sauopdo sb^ ap uppBqduiB B^ b ba^jj 'saoaA sBqonuí
'uaiq sbui A BJopBAjasuoo a^uauíBjaui sa ou uppoB B[ BJBd SB^ajauoo sbai^bu
-ja^p sb{ A soidpuud sopa aj^ua uppB^aj b\ ojad 'sosoqBA ouioo opuBqojd opi
Bq Buopiq b¡ anb Bui^sa anb sapjoui soidpuud so^ ap Bin^ bj sa jBAjasuoo bs
-aja^ui a{ anb o\ 'souiajaA ouioo 'osbd opo^ ug SBpB^uaiuuadxa ou unu 'sBAanu
sauopdo B^uano ua jbuio^ ou p a^uauíBpnf sa 'sBAipuaaqB sb^ ap uppBjapis
-uod bj b BpajB anb o[ ua Boipui zb^\ anb sajoua so¡ ap ojauíud p anb jipaApB
BpBZBqoaj BJBd a^uaioqns sg sa^uauípad sopa^ so^ ap pjaua3 oppuas p jod
BpBJoqoxjoo sa ou 'jopBAjasuoo oiusuiduia opap un ap uppoajip B| ua uppu^
-ajdjapu B^sg • . ^pBSBd Bpuauadxa b^ b auuojuoo o\ ouiod aoajBdB -a[qisod
op asjaoBq Bupod anb oj ap u9pBuiuua^ap b^w 'zb^\ ua anb opBuuijB Bq as
Bupod anb O{ opo^,, jaq^s OU193?
•9T (¿9
BAippiSa¡ Bpipaui ua ofnpBJ^ as B^sandojd ns anb p ua sosbo soood so{ ap oun
anj a^sg uppBSuaduioo ap oidpuud un ofnpoj^i ztb^ isy BsnBD ap upisajd
-xa ap puppaoau uis 'jafnuí b¡ ap pBpinpA ups jod opjoAip p 9qnsaj jnbB a^
• T sapn^í uos ou jafnuí B[ ap A ajquioq pp uppun^is B{ anb ap oqoaq p ajqos
uppua^ B^ JBUiBq anj a^qap p a^odB n^ #u9pBn^is bj ua sa^uBAapj so^aui
-ap so¡ ap uppBjapisuoa BpunoapB sbui Bun opuapouiojd 'B^uano ua BpBiuo^
opis Bjquq ou anb BAi^ujaqB Bun ua BJBdaj zb^\ ap u9puaAja^ui Bg aBqiuiBj
l\vaiaaaaj zva aa ODiaianr a avióos oiNai^vsNad aa
�18MIGUEL ANDREOLI
tas de crítica que, creemos, no alcanzan a superar sus planteos: a) en un caso,
se lo interpreta bien, pero la crítica no asume la complejidad del problema; b)
en el otro, no se lo entiende.
a)Ceruti Crosa sostuvo que, al contrario de lo que pensaba Vaz, la natu
raleza de los problemas planteados en este primer momento del tratamiento
de las cuestiones normativas -y en general en todo el proceso de la decisión-,
es del tipo de las cuestiones explicativas 19 y, por lo tanto, plenamente reductible a procedimientos de carácter científico.
b)En el otro extremo, se ha afirmado que, en Vaz, "La cuestión normati
va es siempre entendida como una cuestión de tipo técnico: elección de medios
para fines" 20, y que, en consecuencia, "el resultado de la acción será mensura
ble estrictamente en términos de eficacia", por lo que nuestro autor coincidiría
con el tipo de enfoque para el cual, en las cuestiones normativas, "la 'solución'
tiende a fundirse con la de las cuestiones explicativas, suponiendo de esta ma
nera, fines dados, sin discutir la estructura de valores desde la cual esa con
ducta tendría sentido" 21.
Ni Vaz reduce lo normativo a lo explicativo, ni un proyecto de este tipo
aparece como particularmente prometedor, ya que su ejecución requeriría o
bien volver a alguna forma de una filosofía de la historia donde el proceso his
tórico combinara a la vez facticidad y necesidad ética, o bien simplificar el mo
mento de lo normativo -que en el sentido que lo entiende Vaz incluye todas
las instancias de evaluación- bajo la forma de la generalización de algún tipo
de motivación.
Respecto a los modos de dar cuenta de la relación entre lo normativo y lo
explicativo, es posible diferenciar las siguientes posibilidades: 1. la reducción
de lo normativo a lo explicativo, y consiguientemente la reducción de los pro
blemas prácticos a cuestiones de índole técnica, ya que lo que habría que de
terminar, a partir de una situación, es lo que de hecho sería posible en rela
ción con fines dados, por lo que las discrepancias en la orientación de la acción
podrían ser resueltas en términos de acierto y error; 2. la reducción de lo ex
plicativo a lo normativo, con lo que los problemas de estructuración social que
dan más o menos reenviados a opciones éticas de los individuos, y la estructu
ra social se ve como particularmente maleable según las opciones y preferen
cias de los sujetos; y 3. el mantenimiento de la distinción entre los dos tipos de
problemas, pudiéndose considerar, dentro de esta perspectiva, a las cuestiones
normativas como racionalmente resolubles -tal es el caso de Stuart Mili- o
como en última instancia resistentes a la racionalidad -como sucede en Weber-, en tanto que lo explicativo supondría la construcción de una ciencia de la
19.Con énfasis crítico contra la distinción entre lo explicativo y lo normativo, Ceruti Crosa
señala que "Los dos primeros momentos del 'verdadero método' no pueden ser cumpli
dos sino desde un punto de vista 'explicativo', en cuanto ese método sea dirigido hacia
la realidad social", para lo cual remite a la interpretación del materialismo histórico de
la Tercera Internacional ([1946] p. 33 y sgts.)
20.Castro, D. y Langón, M. [1969], p.37.
21.Castro, D. y Langón, M. [1969], p.38.
�T88<*'[¿161] ST'lI!PM
•988d'[¿I6I] ST 'IUJM
IS8d'[¿I6T] ST'IIM
•(811 "^ 'XdS) opBJ^sq^ ouisuiduia jap X ouisiuopuposB jap sa'^uapynsur s^ui SBpiuuoj
sbj ua rsBuiisiq^aj^sa seuupop ua 9-uaoua as apuop 'BiSojoaisd ua a^uauíajqB^ou (•••) oa
-OAinba asB anb \\iyi ap BJtp ^i61 U3 'sap^iaui souauíouaj soj ap BAi^^i^no p^pisadAip
X pepinupuoo 'zapmjj bj ua Bpua^sisui Bppouoa bj uoo 'Bombis BpiA bj ap ua^euii a^uaip
-uodsaxioa B[ X uos^iag X sauíBf jod BpBzaq^aua B^siuopBposBpuB uopDBaj ^\ ap b^
-SBisn^ua ouBpi^Bd ouioa aaajBd^ X 'ouisiuopBposB [a bj^uod a^uauíBAiA BuopoBaj zb^^
'(IA 0Jtin 'oV^130 '[¿161] "ST 'llíW) ouisxuopBposB pp Bjqo jod SBpatqnasap bX 'a^iBd
joXbiu ns ua 'Bjapisuoo \\i]^^ anb su\ b 'an^uxdsa pp saXa^ sb^ ap JB^ai^Bd osbo p sg
'[¿161] •S
"9^
9Z
PZ
g^
ttouu9íqoS ap smuuoj svj uod soppnpoud soj
-oajd soj o svníjvjstSaj svpipaiu svj ap uppav vj uvmtuuapp anb sajvuauaS
sauopjpuoo svj auqos ugpvSpsanm vun uod uvzuatuoo uis ugjjsana vj vqvp
-uoqv as -vpvmwuapp pvpmjpajoo vunSjv v ajuaiujvpadsa o 'pvpaioos
vpoj v svnjoou o svsofvjuaci uos 'ouuarqoS ap viuuoj jvj 'vpipaiu jvj :uapuo
ajsa ap uvua jvuauaS uppuajv vj uvjvjjv anb sauoijsana svj 'vatjtjod u^^n
-.vudjpnj njudiuuddxd sof biobij 'vudjipnuj vjuaiuuad
-xa soj b ^^uauíBAisnpxa isbd BpB^uauo opB^sa bi{ anb 'U9puap3 ns ap uppaaiip
B{ uanbyipoui 'zajnpBui ns jbzubd|b bjb<1 'o^uaiuipouoa ap sbuuoj SB^sa anb
uaaambaj BiSoiopos b^ X Bapj^od b^ ap oagrpiap o^oüBsap ^a '\\i^i bjbj
•
ttsoujBin^ bjbcí {pn Xnuí jas apand
'jpapajd soujpiuuad BJBd a^uapynsui a^uauíB^n^osqB o^uaiuipouoa ap
opBjS unw 'sa|Bpos snpuap sb^ b auB^B anb oj ua 'spuiapy • osbo jap
soj sopo^ jaua} ap p^pijiqísoduii bj jod oms 'sapBpuBjnSaj sbj ap
-ouoosap ja jod ou 'Bppnpojd Bijas SB}OBxa sauoiooipaad jaua^qo ap pBpijiq
-isoduii b7 uBjado saXaj sBsa anb sbj ua sajqBiJBA SBiouB}sunojp sbj ap pBp
-ifajduioo bj b ouis - „„ a}UB}joduii Bpipaui Bun ua souaui oj jod sBpioouoo
bX 'a}uauiB}siuipdo 'Buipsa jjip^ spuiapB anb- ouBuinq oj ap sajBjauaS saXaj
BX^q ou anb b UBjjaqap as ou 'souBuinq so^unsB soj ua SBpuxa sauopoxpajd
ap oj^oj ja ua sauopB}iuixj suq • _ sooiS9joaja}aui souauíquaj soj ap Biouap
Bun ap U9joonj}suoo bj Ba}UBjd anb sbj b sa^uaaajip a^uauíjBpuasa UBuas ou
bj ap sapB}jnoyip sB^ sajBjn^Bu sBpuap sbj ap opoui jb 'BUBuinq
bj ap Biouap Bun ajqBzxjBaj a}uauiB}oajjad Bjapisuoo \tsajr>uoui
svpuap svj ap voj3gqn opBjn^p 'ojSoq Jo tuajs^g y ap j^y ojqi^ ja ua 'JJJJM
zb^y X jjxj^^ aj}ua sa^uBpoduii sbui SBiouaaajip sbj ap Bun BoipBj jnby
sajqBnjBAa a}uauiBop9 sauoisioap apsap
sauopBjaj sbj JBjnSyuoo ap pBpijiqísod bj ajqos o^sand sa sisbju9 ja 'o^uaiui
-Bsuad ns ap o^ajouoo ojjojJBsap ja ua anb SBJ^uaxui 'odp jaoja} jap sbj X opun^
-as ap sbj aj}ua Bjpso 'sauopua^ui sns ua 'zb^y ^p U9pisod bj anb souiaaj^
•SBpioouoo jas
u^pand anb sajBpos sapupuBjnSaj ire^spca anb 'sa o}sa 'sajqispajd sopB}jnsaj
'oppuas un^jB ua 'xre3ua} U9100B ap sosjno soj anb uaSixa suquiB anb bX 'upp
-isod Bjauíud bj X Bjaoja} bj jod opi^Bduioo sa ouipjn 0}sg Bireuinq U9poB
61VHIH^HHH ZVA 3O ODIOIMOf A 1VIDOS OlN3MVSN3d 13
�20MIGUEL ANDREOLI
La crítica de Mili dibuja un retrato anticipado de la postura de Vaz ante
los problemas sociales. El filósofo uruguayo no desconoce, obviamente, el he
cho de que todo proyecto social se enfrenta a limitaciones y condicionamientos
que, en una medida importante, pueden ser conocidos empíricamente, pero su
pensamiento, en este aspecto, no va más allá de la indicación general de que
hay que tener en cuenta lo posible o, a lo más, algunos rasgos de la naturaleza
humana, y su esfuerzo, en cambio, se dirige principalmente a determinar cuál
es el orden de cosas deseable 27.
En un Psicograma de Fermentarlo, Vaz acepta la existencia de leyes so
ciales, con la salvedad de que "habría que estar mucho tiempo explicando en
qué sentido" (F, p. 181), lo que luego no hace 28, limitándose a avanzar una
analogía con las leyes físicas. Indica que la existencia de leyes sociales no obs
taculiza las reformas, pues sostener tal cosa sería como afirmar que "porque
hay leyes de gravitación, resistencia de materiales, etc., no se puede reformar
la arquitectura." (ibid.). Pero, en general, a lo largo de su obra, parece confiar
en una reflexión atenta, antes que en la contribución que pudiera provenir de
una ciencia empírica de lo social.
La actitud de Vaz en relación con las ciencias sociales de la época, integra
una historia intelectual compartida por la generación formada en la Universi
dad nacional del último cuarto del siglo pasado, y en la que, tal como señala
Ardao, se vivió, dentro de un proceso compartido en varios países de América
Latina, el dominio del positivismo primero y "la parábola de su ascenso, auge
y declinación" después
.
El positivismo se constituyó en la mentalidad dominante de las clases
ilustradas, a la vez que proveyó una imagen del quehacer científico particular
mente influyente. La ausencia de una tradición consolidada de investigación
científica en nuestras sociedades contribuyó a que la idea de la ciencia en intelec-
27.En un proyecto del año 1929, cuando desempeñaba el Rectorado de la Universidad de la
República, en la propuesta de formación de un Instituto de Estudios Superiores, en el
ord. 6o del art. 3o se disponía la creación de una cátedra "de ciencias sociales y económi
cas con aplicación especial al problema social". Mientras en el caso de las ciencias natu
rales y en el de la matemática, su prédica estuvo orientada a defender un ámbito propio
para una investigación separada de las urgencias de la aplicación, en cambio, cuando se
trata de ciencias sociales siempre remite a la orientación de éstas en el sentido de ser
fuentes de propuesta para lo que Vaz consideraba "los problemas sociales". La impre
sión que dan sus textos es que creía que cuando en este campo se abandonaba un con
tacto más o menos inmediatos con las grandes urgencias prácticas, se caía en la falsa
sistematización o en alguna suerte de formulismo vacuo.
28.Carlos Mato señala que "Hemos encontrado reiteradamente, como una constante de sus
desarrollos, esta estructura: 1) se apoya en una serie de proposiciones a las que enfoca
críticamente; 2) alude a un nivel superior de la cuestión que no presenta con el mismo
rigor con el que comenzó la crítica; 3) finalmente su pensamiento se pierde en la ambi
güedad", en (1967) p.9. Coincidimos con estas observaciones, salvo que creemos que en
buena medida la ambigüedad se debe a la dificultad de las cuestiones planteadas y al
cuidado de Vaz en no caer en soluciones hechas. Además tal ambigüedad se reduce
cuando se considera el conjunto de su obra que, más allá de un cierto aspecto de disper
sión, está dotada de una fuerte unidad de dirección.
29.Ardao, A. [1968], p. 251.
�9Z "<* '[0S6I] O '^V P paHS6
[8961] oepjy
ap Bjqo epB^p bX bj X '[0S6I] sojjb^ 'Btizy ap pa^j jba 'jaauadg ap Bpuan^m bj aaqogf^g
'99^ d '[8961] V 'OBpjy ^od op^^p '8¿8I 'opuoij vj X voisifvp^ rrj 'y 'e^oo ojoy[gg
611 d '[8961] V 'QBpjy^g
[BuopBU p^pipaa bj ap opaouoo c^uaiuipouoo jap Bpanbsnq bj Btuud
anb bj ua 'b[3JB^ oopaj ^sop ap saqo b¡ ap scposou aj^ua uppdaaxa a^uBpoduix bj uo^-^g
'
Z9Z d '[8961] V'oBpjy08
[8 Bja anb o^ b japua^B Bipua^ajd anb opo^^ui un X op^sa un bj^o jod
X íooijj^iap o^uaiuiBsuad ^ap Boiupuouipap uaS^uii b^ uoo ouis^Bjaq^ pp osa^S
-ojd ap X pB^iaqp ap 'onpiAipui ap 'BUB^qpn u^zbj ap sBapi SBDis^p sb^ jbjS
-a^n BjaajBd anb ooi^jauís ojpBna un opuapaxjo 'BumJ-zdssiv] pp Buu^aop b^
b B^sipjnpu o^uauíBpxm; ap apadsa Bun ap BqB^op anb BApnpAa uppdaouoo
Bun jod :BpuaAiAiad pnSisap ap 'so^uauíap sop XBq jaauadg ug
pnpap^n a^uozuoq pp a^iBd 9ulioj ou X BjpjB^ s^ui oqanuí anj 'uipq
ap osbo p sa ouioa 'pnpB oaiSpppos o^uaiuiBsuad pp uppn^psuoa B{ ua
sap^^j s^ui ojad Bpppisod uppipBJ^ B[ b sa^uapaua^ad uaiquiB^ 'sauopdaa
-uod sbj^o ap upisr^ip B^ gg ^^SBJopBajBqB SB^uupj sb^ jod o^sn5 p X sauop
-anipuoa sapuBjS sb^ ap Bpuapijns bj X uppiquiB ^\ OAnj^ Bpp ap SBpuap sb^
ap sopopui soi U0D soppupuxuiBxa 'Bzapjn^u B^ ap sapBpipaa sb| b ppos O^
X oombjsd o\ jb^iuiisb b pipua^ ÍBoi^ppsaui 'B^siuiuua^ap 'BpipsnBD upiquiB^
angw ppos o\ ap Bpuap b^ aapua^ua ap bj^ubui B^sg sauopsana ap odp a^sa
ajqos Bogi^uap Bapopjd BAipaja Bun ap Bpoa^ b^ ouiod anb sa^uB 'B^siuopn[
-OAa pjaua^ bdisijbpui Bun ap a^iBd Bun ouioo uaiq spui puopunj 'xix 0{Sis pp
saug ap BiSoppog bj ua Bpuangui paj ns ap p^B spui 'pna p ' jaouadg ap
p 'saauo^ua 'anj Bogpuap uppua^ui uoo ppos opiaiuresuad pp oppoui ^g
uoo ooi^pd X ootjjjod jos op vjumu vj op osuvuno vjomb onb p joyoSvg
v o uoouodg v doj ¡¿¡jvioos vpuop 07/ (' • ) vois^jvpiu vpnoso oj op 001S
-pjoopdoiusjjnjosqv p onb osvq spiu ouop ou ouo}tuo oupon^^ ¿sojqond soj
op va^njono o\opuy vj op X so/Coj sns op 'vuviuny vzojnunjvu vj op ojuoiiu
-toouoosop ojnjosqv jop X vtouvuouS} widoud vujsonu op ouis oso opoj ouotn
-oud^nb op j^ (•) ouvqjvq vuponu op ojqvunpuod X osoppdv ojumu^ pp
vfuono yp oiu X vpuvuojojut zouoj vujsonu op opuoos p soouojuo ^puoudiuoo
'sopvpoíoos svjponu op opuvosop p soouofuo ^puoudiuo^ 'uo/Cnfijsuoo vj
onb sojuoiuop soj op ojos oun opuoj v opvzjjvuv uoqvy uts 'voijjjod vj op
opunui jo uouodvxoo onb sojvtoos sísojujs svjjv svso ouqos upiuido o%uotu
-jvjjsj8vuj uuqv uopuopud pvpooou vun vuo onb vjp un uo jpuoudtuoo oX^
:8¿8T ua ^uugB 'apquioo ap sisBjup uoo 'uamb 'Bpo^ oj
„„ asoXBn3run SBpiApisod soj ap ouBoapn pp sBauij s^pa uos sajBjd
-uiafa a^uauía^uapgng • _ Bsaj^m potpBJ ^^ububa ns uoo a^uauíJBpoi^Bd spui
'B^ppisod Buupop B| ap a^uaoop uppxsodxa B{ uoo Jippuioo uBips 'BiSopp
-og Bun ap uppBzipaj ap o^ua^ur p X Bapi B{ 'sapno sb^ ua 'sappos sb^ ap osbo
{a ua anj oj spui oqonuí 'sapjnpu supuap sbj BJBd o^ap anj ojsa ig •
bj
-ajouoo Boippad ns jod anb sajuB Bjsptjisod ojBjqaj ja jod BpBuiuuajap Bjanj
'sapjnpu sspuap sbj ap paj soippjd Bun ap sajuajBO saoaA SBqonuí sapnj
\ZVaiHHMHd ZVA 3Q ODIQI^nf A1VIDOS OlNHIWVSNHd 13
�22MIGUEL ANDREOLI
desenvolvimiento de las sociedades, pero que en realidad $e iniciaba con un
conjunto de abstracciones derivadas de los supuestos de la filosofía evolucio
nista, a partir de las cuales procedía luego por deducción: "Empezaba con un
esquema evolutivo al cual había llegado deductivamente; de ese esquema deri
vaba la necesidad de ciertas fases, y después prestaba carne y sangre a esas
fases abstractas por el método del ejemplo, tomando de aquí y de allá los que
parecían ajustarse a su sistema" 36. La unidad del sistema daba un aspecto de
acabamiento y fuerza de certeza al tipo de concepciones que a través de él se
veían ratificadas.
Su difusión formó parte de nuestro proceso de modernización cultural, y
lo que de este positivismo sobrevivirá, también en el caso de Vaz, será la sín
tesis de la idea de evolución y mejoramiento con los supuestos del laissez faire.
El sistema, en cambio, será progresivamente olvidado.
Vaz pasó de una inicial admiración estudiantil por la obra de Spencer, a
juicios más cautelosos, para llegar a un fuerte rechazo a lo que consideraba un
ejemplo acabado de los males de las sistematizaciones indebidas 37: dogmatis
mo, tendencia a acomodar los hechos a las abstracciones, unilateralidad, in
comprensión del pensamiento ajeno, cerramiento ante la riqueza de ideales
posibles (en varias oportunidades, en particular en XTV, p. 154 y ss.). Califica
a Spencer como "gran constructivo", autor de un "inmenso pero deleznable edi
ficio", del que sólo son utilizables algunos ladrillos (MI, p. 190).
Spencer es para el filósofo montevideano el paradigma de la "sistematiza
ción forzada" y de la "falsa precisión", (LV, p. 289), fácil recurso de ejemplificación, para quien enseñara la lógica viva, del error de pensar por sistemas reali
dades complejas, ante las cual^s lo verdaderamente conveniente es proceder
por ideas a tomar en cuenta. El error en el que se cae al sistematizar indebida
mente consiste en pretender extraer "de una observación exacta o de una re
flexión justa (...) una regla fija, (...) una norma que nos permite, parece, resol
ver todas las cuestiones" (LV, p. 154-155). Así se produce una ilusión de certi
dumbre y de fertilidad. Pensar por ideas a tomar en cuenta, en cambio, es más
difícil. En este caso siempre queda una cierta insatisfacción, porque no se da
una fórmula para determinar cuando, dentro de qué límites o en qué grado se
han de utilizar tales ideas. Para Vaz pensar por sistemas equivale a pensar
por una idea, y según él, debe haber una estrecha correspondencia entre la
complejidad del tipo de realidad a considerar y la complejidad del conjunto de
ideas a utilizar para aproximarnos a ella. Las cuestiones sociales -las más
36.Timasheff, N. [1961], p.62. Una observación similar hace Vaz en 1918: "en él, aun cuan
do los hechos aparezcan siempre motivando aparentemente las generalizaciones, al con
trario, y en muchos casos, las generalizaciones han venido primero y los hechos han
sido ordenados y buscados después" (XTV, p.154)
37.Señala Claps [1972], p. 18, que a partir de 1913-1914, Vaz consideró que su reacción
contra Spencer había cometido el exceso de desconocer partes valiosas de su obra, en
particular su interpretación del utilitarismo. Ya cerca del final de su vida, en una confe
rencia del año 1950, expresa, en relación con Spencer: "¡cuánto había que corregir en
aquel pensador, cuyo temperamento absoluto le hizo mezclar tantas ideas equivocadas
con las verdaderas y fecundas que hay que agradecerle!" (XI, p.244)
�[6961] V 'odure^ {ap jaA 'sauref ap aouq zba anb uope^aadia^in b{ ap boi^uo sun bjb<j ot
891-091 ^ 'I '[9861] S 'oosbpa zadoq 68
'afqipuajap a^uauqpgip sa SBpuap SBpeuiuuapp na oappuia^sis c^
-uaiuiBsuad pp o^p^ pp sauozBJ sb{ aaqos zba ap uopunsaad bj anb jBiAqo souiapod ou
anbunB 'o^renpAa ou 'o^uauín^jB p JB^pqdxa ops BJoqn esaaaiut sou 'opadsB a^sa ug gg
-n3p ^Bq odp apa ap sauopBUuijB ua uaiq is 'ojaj -Q^ Bpuauadxa B{ ap SBp
-uaajD sb{ JBzipuadapux p 'pBpjaA bj ap Bapi bj JBpBj^ap jod Buiuua^ 'u9poB
B| ua BpBOija b\ BJBd u9paiAuoo b\ ap BpuB^ioduii ^\ jaua^sos ap Bzjanj b
anb Bjapisuoo anbjod sauíBf ap ouis^Bui^Bad ^b Bapuo zba. ^^jnpa|
-odB as anb soj ua so^xa^ so^ ug • ouBuaddod ouisppuo pp B{ b jbjiuiis BD1S91
Bun uoa 'Bpipqipj pBpqBUopBJ Bun 'uppov ^ ojudiiuioouo^ ua Bpuaaja B^ ap
aa^q anb o^uaiuin^p p ua opo^ ajqos 'zba ua ^^puoaua opxpuapjd Bq ag
sauopBuui}
-uoasip sbj ap a3a^oad sb^ SBpuaaja sb[ ap uppB^uauí^B^j buisiui b^ anb opoui
\e% ap 'B^uana ua Buic^ anb snapi unSas a^uauíBap^uíSop Buopunj unuioa opp
-uas p Bpipaui Buanq ua 'a^nd upo joj Bap^uiSop sisojapsa Bun b Baznpuoa
'oidpuud ua 'SBuia^sis ap upparupuoa B{ anb :BsaaAUi u^pBaqduii B
BJBd a^uapgns c^uauín^jB sa ou opa o jad 's^uiapis ap bulioj B^ ofteq
opips UBq SBUiSop so\ o^iaiuresuad {ap Buo^siq b{ ua anb o^ap sg ouisp^ui
-Sop {a uoa u9pBzpBuia^sis B{ b Biauapua^ B{ ap aaBq anb u9pb{iuiisb b{ a^aa
-upuoa sa ou 'opaja ug Bqanjd b sopand jas BJBd SBUiapis ap U9paiupuoa
ap pBpqiqísod B{ sa 'sBiuapis jod o^uaiuiBsuad ap 0{duiafa {a ouioo oaiS9{op
-os ouisraopn{OAa {a A. jaouadg b buio^ anb b apBd ubj^ ua aqap as o^sa A 'Bjap
-isuoa ou anb oq oj^o jod pBpiopBuia{qojd-B^uano ua jbuio^ b SBapi a 'opB{ un
jod pBpiApiasB-u9pBzpBuiapis sa opuB{iuiiSB 9^sa zba P^P-^^ ua anb oq
ua o Boipuiapui ua SBiuapis so{ ap o^pc9 p np ap A 'opuquaB opoui un ap
-uasajd jas apand ap9 'sa^uBAa^aj soidiauud A soqaaq so{ sopo^ ap o^uaiuipou
-oo {ap auodsip as is 'anb saouo^ua sa o^uauín^jB ng (ggx d 'Aq) uoidpuud ap
0/ A oyoay ap o\ 'opo% aqvs asn sB{p ua 'zba ^uodns 'anb b^ '(g8T ^ *A1) BPíA
B{ ap soqoaq soun^{B BJBd u9iquiB^ A íapaui Buapui B{ ap uBpj^ anb snpuap
sb{w ap osbo {a ua ^ppapnpa ounuia^uB ap ^A 'pjaua3 Bpnpuoo ap B{3aj uunw
jod japaoojd ouii^j3a{ 'oiquiBO ua 'B^nsag ^upunjouSi ns ap opiaiuiB^noo {a
anb s^ui sa ou anb 'upispajd ap A pnpunp ap U9isn{i Bun aonpojd SBuiapis ua
u9pB^uasajd ns ap s9abj^ b anb aoip boisjjbpj^ B{ ap a (^91 ^ 'Al) ^U9UI ^I
UBzpB{osa s^ui anb so{ 'sopo^ ap sopnjjao s^ui so{ uosM anb snui^op ouioo snp
-BZBqoaj uos o^uaiuiBsuad ap snuiapis ouioo SBAi^isod sauoi3i{aj sb{ u9iquiBji
(^9T-T9T "^ 'Al) 0^u^suí p jod u9pBoi{dxa b{ ap ooiitopa^ osn {a bj^uoo Buia^
-sis Bqoaq u9poB3J Bun ap opB^nsaj {a ouioo B^oJdja^ui anb {B 'jauqong ouioo
SB^sqBuapui so3opiq jod o^ui^sui {ap Bpuajaq b{ ap U9p^3au B{ ap 0{duiafa
{a sa 'sBjauíud sb{ ap osbo u[\ sbai^buuou sb{ ua ouioo SBAipoi{dxa sauopsano
ua o^ub^ apuioo as ouisi3o{BJBd {a anb apuapua zba 8n^ '^^^l ^^b uppBoij
-qduiafa B{ ap jpJBd b 'jinpuoo souiaqap a^uauíBsajdxa B3ip o{ ou anbuny
•Buiapis {ap osbobjj {ap osbo p BisBuiompuB
jod UBuas -a^uio^ b a^xuiaj anb uppBAjasqo Bun un^as 'sBpo^ ap SBfó{duioo
ÍZVai3^H3H ZVA 3Q ODIQíanf A 1VIDOS OlN3MVSN3d 13
�24MIGUEL ANDREOLI
ñas analogías con la posterior concepción falibilista, también hay diferencias
que indican distancias importantes entre ambos modos de dar cuenta de la re
lación entre práctica y conocimiento.
Tanto en Vaz como en el racionalismo crítico, se sostiene la existencia de
una autonomía relativa del momento evaluativo en los problemas de la acción.
Para el racionalismo crítico, tal como lo presenta Hans Albert, explicitando
implicaciones de tesis popperianas: "los resultados de la investigación socioló
gica y sicológica pueden ser relevantes para la solución de problemas morales,
pero sería muy difícil probar que estos resultados ofrecen tales soluciones
para esos problemas", ya que "las decisiones de la praxis no pueden obtenerse
solamente de conocimientos" 41. En ambas perspectivas, aunque de modos y
con énfasis distintos, también se niega la separación absoluta entre conoci
miento objetivo y decisiones existencialmente significativas. Pero mientras el
racionalismo crítico invita a considerar los principios éticos como hipótesis,
eventualmente rechazables por el avance de los conocimientos científicos,
siempre que se admita el principio de que el deber ser implica el poder 42, en
Vaz más bien hay una cierta inmunización de las creencias morales básicas a
la crítica del conocimiento disponible. Su insistencia en la necesidad de gra
duar la creencia, de no buscar certezas absolutas para fundar la acción, tiene
obviamente una resonancia que parece conectar con los desarrollos posteriores
del racionalismo crítico, pero la conclusión que de aquí extrae es de otro tipo.
Mientras que para el racionalismo crítico tan provisorios son nuestros conoci
mientos objetivos como nuestras creencias morales 43 y, en este aspecto, la im
posibilidad de la certidumbre no es obstáculo para que los primeros corrijan a
las segundas; para Vaz, en cambio, si el conocimiento que podemos tener de
las consecuencias previsibles de nuestras acciones es siempre imperfecto, no
debemos dejar que éste afecte nuestros principios morales: "Si progreso ha ha
bido en lo intelectual como en lo moral, ha sido, justamente, gracias a los que
han perseguido la verdad desinteresándose completamente de las consecuen
cias" (CA, p. 136). Si la previsión de los efectos de una acción orientada según
un principio, es el "pago" -según el lenguaje mercantil al que era afecto James
y que aquí Vaz recoge— que podemos esperar de ese principio, "la conducta
práctica verdaderamente razonable y útil, aun pragmáticamente, consiste en
no pensar en el pago" (CA, p. 139). Esta negación de que las opciones morales
deban ser afectadas por las previsiones de las consecuencias que pueden im
plicar los cursos de acción, marca una diferencia importante con la actitud del
racionalismo crítico ante la práctica. La propuesta popperiana de una ingenie
ría gradual ^^ en las cuestiones sociales supone que los individuos acepten
transacciones no sólo respecto a los fines, sino que además estén dispuestos a
modificar sus valoraciones dados los efectos previsibles.
41.Albert, H. [1973], pp. 88 y 100.
42.Albert, H. [1973], p. 112.
43.Salvo en lo que tiene que ver con el compromiso básico con la racionalidad, tal como
afirma Popper [1957].
44.Popper, K [1957].
�•ajqisod
Bjapisnoo ou 'opiqBS sa ouioo 'anb bj b biSojodisj bj b 'a^oio^ ap osbo ja ua 'opuaAnjaxg
-auiui Bun Bjuaj 'BUBuaouads bj ua ouioo BUBpuioo buuoj ns ua ojubj 'ouisia
-pisod ^a u^iquiBj, ouisijbioos jap X ouisijBnpiAipui jap o 'ja (huí bj ap U9pipuoo
bj ap 'Buap bj ap papaidoíd bj ap U9psano bj sas bX 'sajBioos SBuiajqojd soj
b U9ionps ap Bjsandojd ouioo 'Buupop ouioo Bjuano ua buioj oj 'jbioos ojuaiui
-Bsuad ^a Bjapisuoo anb ajduiais 'zaA bj b 'o^ad 'jBpos Bpuap bj ap Bpua^spca
bj JB^daoB aoajred uaiq 89j^[ BzpBuia^ bj 'oppsisui soraaq ouioa 'oooduiB^ ojad
'jBpos oj ap Bpuap Bun ap papijiqísod bj a^uauíBsajdxa aXnpxa Baun^q jBpos
oj ap oxuiuiop jap oog^uap o^uaiuipouoa jap upponj^suoo bj 'a^uauíB^snf '^pas
jBnpa B8JB^ Bun anb .Moua^uB oj ap UBjBj^^a sBi^siApisod soj anb ouBjojoa ja
sa zba a^ a^uasaad 9^sa ou anb oj ojaj (0TT-60T d 'á) (souaui jb
BJapBpjaA sa ou anb 'jap^JBD asa ap uqp^oijdxa Bun ap 'X (• •) Bqaaq uaiq
ou una anb uoud v jbuliijb apand as 'bjj ^od opo^ jBoijdxa opuaipua^aad o 'of
-ajduioo souaui oj ap Bpuap bj^o b opuB^iuii B^uasajd as '(p^pijBa bj^o ap soqa
-aq ap a^uauíajdmis o) opBAaja s^ui uapjo un ap o 'sofajduioa s^ui soqaaq ap Bp
-uap Bun opiren^,, :g^ a^uio^ b a^xuiaj anb ooiuquouipap ouisiApisod jap
un sa 'osbo jauíud ja ua sooq^uap so^uaiuiipaoojd soj ap joXbui X
jap U9ZBJ B^sa jod u^ioBoijdxa bj a:juauia^uain3isuoo X 'jBjaua^ ua
souau^uaj soj X jBpos oj 'ooi^9jooisd oj ap pBpifajduioo bj b a^uajg
SBpuap sbj ap o^afqo jap pBpioijduiis joXbui Bun ap Bapi Bq
(PSl d 'Al) und
-um spiu opoiu pp X uQipdno vpvo uvutvuvxd svjp uoo X vju^no ua ^aua%
vuvd svapi uod uvsuad ap vpuaiuanuoo vj X 'smuapis uod uvsuad ap souS
-ipd o] :sa o^sa íojxaj jap oj • "saauoj.ua oo^opud oj ua opvuS oijdiuv Anuí ua
X 'jmoos oj ua 'v^/osojij vj ua 'vunjvuapj vj ua X 'vj^ojootsd vj ap X 'jvjoui
vj ap sauapip soj ua 'X '.svfajduioo spui svsoo ap vjvjj as anb vptpaui yu
:(6¿I d 'Al)
opfqo ns ap BzajBjn^Bu bj b asjB^snÍB ou jod sajBJOui suuiajqojd soj ap o^uaiui
-b^bjcj ja BJBd BpBnoapuui a^uauíJBjnoipBd u9jquiB^ sa uqioBz^Buia^sis Bq
(18 d \LcíS) s^l1^111-1^ Jd JBSuad (•••) ojoau-iput jvsuadunn jod jBaa oj
ap Bpuauadxa bj aXn^psns HouisiuiapBOBB ja o^ub:j ua 'a^uauíBpaxioo souiu^uis
anb apiduii anb (08 d 'XdS) aBisa^sauBB Bun uaonpoad asopBJ^sqB opBisBuiapB
SBUia^sis soq *(88T d 'j^^S) aSBpoj sbj ap Bun BpBO b U9ZBJ ap oood un JBp b
auap 'sauopsano sbj a^uaunspajip BuiuiBxa anb ja anb Bqnsaj (") b^sia ap o^
-und un 'a^uaureoiun 'opauío^ uuq sbjjo^j sbj a^uauijBjaua3 ouioow anb bX 'u9p
-Bqpuoo ap n^jjdsa un opuapnpoj^ui 'sajBpos SBuiajqoad soj ap U9pnjos bj
b BpnXB o^uaiuiBsuad ap buuoj Bjsa ap papijBjajBjiun bj ap uqioBjadns bj 'opp
-uas ouipjn a^sa ug -ooip?id X ooupaj joxia un sa SBuiajsis jod JBsuad jg
'soppnpaj
souaxn o s^ui sisa^diq ap sojunfuoo ajuauíBjos ou 'supoaj jbjsbjjuoo Bsaaajuí
'oiqureo ua 'ooijjjo ouisqBuopBJ ja ug sauopBjnjaa sbj b o3ap 'opBj^ un3jB ua
'aAjanA as Buia^sis un auapsos uainb anb Buipsa sand 'sapuaajo ap sBuiajsis
b ou X sBpuaajo b ajapaa as zba nb Bjuano ua jbuioj anb Xuq s^uíapy
szvaiH^aaH zva aa ooiai^nr a ividos OLNHiwvsNad la
�26MIGUEL ANDREOLI
diata intencionalidad práctica: el pretendido descubrimiento de una ley de
evolución, era a la vez la postulación de la idea de progreso como norma de
evaluación de los fenómenos sociales; pero el objetivo práctico venía imbricado
en el proyecto de creación y desarrollo de una ciencia de lo social. Nada por el
estilo hay en Vaz.
En caso de que hubiera efectivamente considerado las exigencias de una
ciencia de lo social, dado el horizonte intelectual que toma como punto de par
tida, Vaz se habría visto enfrentado a la contradicción existente entre algunas
tesis características del modo positivista de entender las tareas de una ciencia
social y el individualismo. Por una parte está el problema general de la com
patibilidad entre una concepción de la ciencia como descubrimiento de leyes
deterministas y la libertad humana. La forma de solución a la que apunta en
Libertad y Determinismo es característicamente no positivista. Pero además, y
éste es el caso del evolucionismo spenceriano, hay una tensión particular en
tre organicismo social e individualismo político, irresoluble dentro de los su
puestos mismos de la teoría. En el Apéndice de la Primera Edición de Lógica
Viva, Vaz señala, respecto a Spencer, que "su teoría del 'organismo social' lo
llevaría lógicamente al socialismo, y, por inconsistentes distinciones verbales,
se defiende de ello" (LV, p. 289) 46. El socialismo no está implicado en el orga
nicismo, pero, y esto es lo que hay de cierto en lo que sostiene, un organicismo
consecuentemente desarrollado conduce a consecuencias incompatibles con el
liberalismo ético y político -aunque no necesariamente con el económico- y en
verdad las salvedades que Spencer añade para evitar esta conclusión, enun
ciando diferencias entre organismo y sociedad luego de haber usado extensa
mente la analogía, parecen ser en buena medida "distinciones verbales".
La ausencia en Vaz, de una reflexión expresa sobre las ciencias sociales,
junto con una cierta indistinción, no argumentada, entre teoría social explica
tiva, por una parte, y propuestas normativas ante los problemas sociales, por
otra, no significa que en nuestro filósofo no haya una reflexión compleja sobre
las relaciones entre conocimiento y evaluación en materia de acción. Debere
mos buscarla de otro modo.
El pensamiento de Max Weber sigue siendo un punto de referencia sobre
estas cuestiones, por lo que, si bien el neokantismo no integra el horizonte cul
tural de Vaz, conviene recordar brevemente algunas de sus tesis. Al discutir,
46. En el mismo sentido, en una Conferencia del año 1950, señala entre los errores de
Spencer: "el hecho de haber escrito una extensísima Sociología en que apura hasta el
extremo detalle el concepto organicista, esto es: la comparación de la sociedad con los
organismos, sin pensar que, en los organismos animales, el progreso consiste en el au
mento del dominio del gobierno (el cerebro) a expensas de los individuos (células), en
tanto que para un 'individualista' ¡y él lo era más que nadie! el progreso debía consistir
precisamente en lo contrario: en el crecimiento de la libertad de los individuos y en la
reducción del poder del Estado (es, tal vez, el caso más impresionante de contradicción
que se haya presentado en la historia del pensamiento)" (R, p. 245)
�odnooajd a^ seui anb sauoi^sano se[ ap eun jas ao
-aied Bjsa 'oubj^uoo [a jo<j uopoaja bj b opquas u^p anb soai^bjo{ba so^jbui soj ap ugi%
-sana B[ aaqBiua? ou zb^ anb '[6961] uo^ireq X oj^sb^ opeuuyB UBq ouioa 'o^iata sa o^ OS
SBlDUB^SUl SBqiUB
b us^ajB UBsaja^ux sou BJoqB anb sauopBAjasqo sb( anb bX '[Bjaua^ ua saao^BA so{ X jbj
-oui o[ aa^ua 'soirequB^i souiuua; ua 'aa^q jaqa^ anb uopu^sip b[ mbB souipnpoa^ui ojsj 'Q^
.'811 "^* [I ¿61] "W4jra<laM. 8P
[U61] Vi '-q^AV LV
jBuopBjai a^iresaja^ui sg {B^uaui pn^i^B BJ^sanu ap apuadap ou
'(s^s X 091 d 'JJ) u9pB^a^suoo Bsa ubuuoj anb SB[[aj^sa sb^
as BpuB^sip 9nb b ap odp ^p 'svDpsvjd ou s^uoi^sdno A. 'upjBqan^ p o
bsq b^ sa u9pBp^suoo Bun is ouioo sa^^ '[B^uam pn^poB Bj^anu ap apuadap
U9pnps BXna 'svoi^spjd sauo^sano aj^ua uppupsip B[ 'a^uauuoo ssa ap oopua
i ouiod 'ofnpoj^ui '8061 3P owsi?vui9vjj ajqos sauopaa^ sb^ ug
sauopsana sb¡ ap BiuiomqnB B^ jaua^sos BJBd sauozBJ sbu
-anq ouiod souBuia-uajzBA so^uauín^jB soj Jina^suooaj uapand as 'sBuiapy ba
-p^aqdxa U9psana Bun ouioa a^uauíajduns 'sBApBUja^p sb^ ap uppBuiuuapp
B| jpap sa 'U9poap B[ ap o^uauíoui jauíud ^a aqpuoa ou sBuiapB anb ouis '
-uauíapsui s^uiaiqoad b sbai^buijou sauopsano sb{ b^uiisb ou zb^ o^ps
(901 ^ 'Al) pB^unpA Buanq Bqonuí X
pBpuaauís Bqanuí uoa X oqonuí jBsuad [a oa^bs 'BapoBjd B{Saj XBq ou,, anb ibo
-ipui b B^uiq as SBpBsuad ou utib SBApBUja^^ ap u^pBjapisuoa B[ b opadsaa
'oppuas a^a ug sauopsano ap sodp sop so[ jBpuaaajip Bosnq o^uaiuiBSuad ns
a^uauíBuopu 'o^uauíoui jauíud apa ua JBzqBaj ap Bq u^ixa^aa B{ anb b^jb^ b^
sa ¡Bno b o^UBno ua o^oqdxa a^uauía^uapqns sa ou uaiq ig • g e^q anb soAp
-Boyiu^is s^ui soapbuuou SBuia^qojd so^ ua isb sa ou '^B^uauínj^sui sa U9psana
B[ ap buisiui Bza^jnpu bi 'a]iqo b afeiA [ap ja ouioo 'auodoad anb so[duiafa so{
ap sounS[B ap osbd [a ua uaiq ig -u9poB B[ u^pajB anb oqaaq ap souiapxa so[
ap u9pBuiuua^ap B[ X sajo[BA jod u^iado b[ aj^ua U9pupsip B[ ap
a^uaui[Bn3i Bpuapuoo Bun ap ap^d zb^^ anb jbuiji^b apand as '[Bjaua3 ug
U9ZBJ B[ jod asjBDijpsnf apand ou bX 'jojba ap sapnpoi[os SBjp b
-uajjua 'anb baipjo^ba U9[3isod ap buio:[ Bun sa pBpqBuoioBJ B[ ap BApaadsjad
B[ ap buisiui u^pdopB B[ 'jaqa^ B[Buas 'ojad 'sauopBJO[BA sb[ j^pajB uap
-and pBpi[iqBzi[Baj ap sauoiDBjapisuoa sb[ '[BuopBJ BpiA ap o^und un BplopB
as is 'anb opaio sg • buisiui baipjo[ba U9paa[a B[ ou ojad 'ji^a[a ap Bq anb
opfns [a Bpuanoua as anb b¡ a^uB sbjo[ba a.pua opiyuoo ap upiaBn^is B[ ap 'so^
-oaja ap souiuu^ ua uaiquiB^ 'uppBuiuuapp B[ X -sa[qisiAajd supuanaasuoo
X soipaui- U9I3DB B[ ap sa[B^uauinipui sopadsB so[ 'saouo^ua 'Buapuaaduioo
'[BuopBJ BpiA ap opind un apsap 'a[qipiDap a^uauíBAipfqnsja^ui og • . asa^uap
-aoajd sopmd sop so[ jod s^p^uopipuoo (•) sa[qisod sauopBJO[BA SBsaaAip sb[
a^ua Bpua^aduioa b¡ ap sBapa^jd SBpuanaasuoo sb[ (o 'sop^punaas sopB^[nsaj
sa[qB^iAaui so[ (q 'soipaui sa[qB^iAaui so[ (bm jbj^soui sa '[BuopBJ upispap Bun
jbzi[B3j Bjainb uainb BJBd '[Bpos o[ ap Bouiduia Buqdpsip Bun ap uppnqu^uoa
B[ anb BiujyB JaqaAV 'sBapipd sauoisioap ap Bua^Biu ua sa[Bpos sBiauap sb[
ap [adsd [a ',. I6T ^p auuojuí un ap jpjBd b '¿X6T ua opBDi[qnd oXBSua un ua
LZVai3^M3J ZVA 3d ODIQIMnf A 1VIDOS OlN3IINVSN3d 13
�28MIGUEL ANDREOLI
distinción con la que se plantea en la Lógica Viva (LV, p. 74 y sgts.) entre las
cuestiones de palabras -en las que, admitiendo los mismos hechos, se discute
sobre el significado de las palabras- y las cuestiones de hechos -en las que se
trata de determinar cuales son los hechos-.
Las cuestiones de hecho son no plásticas, pero las cuestiones plásticas, si
bien en ellas predomina el aspecto interpretativo, no por eso serían puramen
te verbales, ya que el cambio del esquema desde el que se interpreta la per
cepción no es un mero cambio de nombres. La dicotomía cuestiones de pala
bras-cuestiones de hecho no cubre adecuadamente la diversidad de problemas
de la que Vaz quiere dar cuenta. Ni todo lo no verbal es de hecho -salvo que
ampliemos el significado del término "hecho" más allá del uso natural que Vaz
parece estar dándole- ni todo lo que no es de hecho es meramente verbal.
Tómese en cuenta lo que sucede en materia práctica, donde la determina
ción conceptual de una alternativa implica también problemas que estricta
mente no son ni de hecho ni verbales:
"El otro Bruto, el que condenó a sus hijos, ¿fue un filicida? cuestión tam
bién en parte de palabras, pues todos admitimos lo que Bruto hizo; admi
timos los mismos hechos: discutimos si se debe o no llamar filicida. Pero
es evidente que (...) con la cuestión de palabras está fundida una cuestión
que no es puramente verbal" (LV, p. 81-82).
Se ha intentado dar cuenta del tratamiento que Vaz le da a los adjetivos uti
lizando categorías de la semántica actual, en el sentido del destaque de la varia
ción de su connotación según la relación con el sustantivo al que califican 51. Más
precisamente, en esta línea de lectura de la obra de nuestro filósofo, se ha di
cho del pasaje anterior que Vaz "Llama la atención sobre las cuestiones afecti
vas (esto es, connotativas) que han de dilucidarse para saber si, por ejemplo,
se puede atribuir o no el calificativo de 'asesino' a un individuo (en su ejemplo,
Bruto)" 52. Se trata de una equivocación: en el mismo párrafo Vaz señala que
"es evidente que también anda aquí envuelta una cuestión moral", y, más allá
de la importancia que le atribuye a los sentimientos en cuestiones morales, no
se puede identificar su concepción de la moral, ni de los problemas prácticos
en general, con alguna forma de emotivismo. Los problemas involucrados en
el uso de términos como "filicida" no son puramente verbales, ni son de hecho
-en el sentido en el que ha venido considerándose lo que es una cuestión de
hecho- ya que en ellos se está de acuerdo sobre los hechos. Pero de lo anterior
no se desprende que la alternativa que resta sea remitirlos a un uso puramen
te expresivo del lenguaje, en el cual simplemente estuviéramos manifestando
nuestro disgusto con la acción. Una interpretación de este tipo es inconsisten
te con la concepción de Vaz de los valores, ya que éstos, si bien se revelan a la
interioridad de un sujeto y no son la expresión de una realidad trascendente,
tampoco resultan del mero arbitrio individual. Se descubren en el desarrollo
de la historia como ampliación del horizonte de evaluación y, antes que mani-
51.Liberati, J., [1980], p. 74.
52.López Velasco, S. [1985], p. 111.
�•s^^s X ggdd '[08611 T '
X 661 dd '[9861] H <s*"BHnM 9
sBiua{qojd so{ uauap zb^\ BJBd anb sn^
-Bp jBijnoad {a sa apg uppBpjdjapii Bun ap {Buopdo uopBjnSijuoa ap o {Bq
-jaA opmsB oooduiB^ ojad 'opíhs {ap sapnppB sb{ ap apiaipuadapui jas Bpand
uppBuiuuapp ns anb p ua opupa oppuas p ua oqaaq ap upipano i^ BUBj^q
-jb a^uauíBjaui jas aoajBd ou opiaiuiBpipnÍB o oippqi; opBuiB{{ ^jas oippiuioq
un anb b{ jod {Bpiaui pnppB Bun ap uopdopB B{ 'sapuopdo ouioo uaoajBdB ou
soAi^^ajdja^ui so^jbui so[ sbjp ua sand 'aSBDpsp[d sauopsanan ap bub^j^ as
N 'puopouia opupa un a^uauíBps opuusajdxa jB^sa souiapuapjd souiBsn so^
opuBna ra 'odp a^sa ap so^daouoa b Jijjnoaj uis BDpa^jd Bj^sanu jBsuad soui
-Bpod anb apisod aoajBd xu 'Bpuapnjd ap o BipjBqoo ap opB un sa
Bun ua Ba^uBjd sou as anb uppdo \e^ is soujpap Bpand anb opunuí {ap
U9pdijosap XBq 0^sj {Bjaua^ BiouaSiA ap sajBpos ^ s8{bjoui SB{3aj ap
X o^aiuipouoD {B JipnaB souiajaqap 'osbo {ap sa o3p is jaqBS BJBd anb opand
\^ sapuopn^pui soqaaq,, Burep ajJBag anb so{ ap od^ {ap soqoaq b
as afenSuaj oj^sanu anb ouis '^so^njq soqoaq,, ap b{bj^ as ou anb Bpian^ ua
souiaqap 'osbd a^sa ua ttsoqaaq,, ap opuBjquq Jin^as souiajanb ig Bouiduia
-duasap B{ ua b^o3b as ou SBAipma^B sb{ ap ^pBzipnpIaouoo B{ anb bX '
-buijou sopadsB auap U9pn{osaj B{ ap o^uauíoui jauíud {a osn{aui 'BAipuuou
upipano Bun Buosjad Bjauíud ua opuBjapisuoo ^pa uainb BJBd 'upzBJ B^sa
joj so{{a b jujnoaj uis sa^uBAa{aj a^uauíBOi^opjd sauoiDBnps o sauopaB Jiq
-uosap a{qisoduii sa anb bX 'sooi^opjd so^uauín^jB so{ ap SBsiuiajd sb{ ap U9p
-n^ipuoo B{ ua {B^uauíBpunj pdud un ua^duino so^daouoo sa{Bj/ soppnpaj jas
uapand ou anb soApduasajd X soaipjo{ba sa^uauoduioo 'soopauj so^uauíap uoa
o^unf 'uaasod 'souiiSap apuop apsap sauopun^is sb{ Jiquosap BJBd souiBsn anb
sauoioou sb{ anb opand ' „ (SuipmS-uo^ov) uppov-vj-dp-sduopmnS X (pdp
-mS-piJom) opunui-p-dod -sopvmS zaA B{ b uos anb so^daouoo souiBzi{i^n 'ub^
-oajB sou anb sauopun^s sb{ jiquosap \y BDip^jd Bi}oso{ij ns ap sauopBoi{duii
sb{ a^uauíBpunaapB japua^ua BJBd Bjopa^auíojd sbui 'Baupjoduia^uoo bijoso{ij
B{ uod aoB{ua ap buuoj Bun XBq 'oppuas a^sa ug upioBqojdBsap o
ap U9isajdxa B{ ua 0{9s apisuoa iu 'osbd {ap sa anb o{ a^uauíBouiduia
-sa uoo a^suq U9pn{os BXn^ BJBd 'oq^aq ap Buia{qojd un ap b^bj{ as ou '
-Bpiqapux sopsuopoBoo opis souiaq anb b{ ua o Bsauíojd Bun op^^zqnaj souiaq
anb B{ ua u9{3Bnps Bun a^uB 'oipioim un o o^uaiuiBiopsnÍB un a^uu souiB^sa p
jaqBg a{qBA{Bsui pB^{noijip Bun Bpiajjua 'uppoB B{ b SBpaiqB sBAipiua^B sb{
ap BAipoi{dxa a^uauíBjnd uppBuiuijapp ap opaXojd jaxnb{Bno zb^ bjbj
pBptApouia Bjnd B{ b aonpaj
as osa jod ou 'opiaimpuas un ua -zb^\ un^as- Bpteo as uaiq is anb 'ouanq o{
ajqos BSJ3A upisnosip B{ anb ua ouis 'sa^uajajip sopiaiuipuas opuusajdxa ua^sa
anb ap oqoaq {a ua BOipBJ oooduiB^ sn{d {g {BqjaA upisnosip Bjaui Bun ua 'zb^\
BJBd 'u^^sa ou {bjoui U9ipano Bun ua^nosip anb sog Bppa{qB^sa a^uaui{Bjn^
-{no pBpiAipfqo ap JB{noipBd odp un uaXn^puoo 'supuajajajd ap sauopB^saj
62VMiaMMHJ ZVA 3Q OOiaianf A1VIDOS OlNHI^VSNHd 13
�30MIGUEL ANDREOLI
i
3.2. Las ventajas e inconvenientes
La evaluación de las ventajas e inconvenientes puede resultar interferida,i
tanto por el paralogismo de confundir las cuestiones normativas con las expli-|
cativas, en la medida en que nos equivoquemos por buscar una solución sin in-.
convenientes, como por la perturbación que nuestras actitudes valorativas in
troduzcan en la ponderación. Lo que ahora nos interesa es señalar que las\
pautas desde las cuales hay que efectuar la valoración, son, para Vaz, recono
cibles y, en cierta medida construibles, desde la subjetividad del individuo que
ha de elegir, pero no por eso arbitrarias.
En buena parte de la teoría de la elección racional, tal como actualmente
se desarrolla, se considera a las preferencias del individuo y a las metas que¡
este se propone, como un factor en principio independiente. La racionalidad:
dependería solamente del cálculo de costos y beneficios en relación con los de
seos del sujeto, sin que esto implique alguna forma de juicio sobre la naturale
za de estos deseos o sobre su origen. En esta perspectiva estrecha de la racio
nalidad, se puede hablar de deseos irracionales sólo en un sentido derivado, si,
por ejemplo, éstos resultan fácticamente irrealizables o si, en su conjunto, son
contradictorios; pero los deseos, en tanto que tales, no pueden ser calificados.
Esta es la conclusión de un proceso que comenzó con una de las direcciones
básicas del pensamiento moderno, para la cual el punto de partida de la mora
lidad pasó a ser una cierta naturaleza humana concebida desde deseos bási
cos. La consecuencia fundamental para la ética moderna fue la negación de la¡
posibilidad de formulación de una eticidad construida desde el cultivo de vir
tudes, en la medida en la que esta implica una modificación de los deseos des
de la idea de una naturaleza humana no dada sino que a realizar. El mismo
Weber, al discutir la posibilidad de acuerdos racionales en materia de evalua
ción, afirma que el sujeto ha de elegir en situaciones en las que se enfrentan
valores contradictorios, y no puede, en última instancia, esperar una solución
i
desde la disciplina empírica, pues a partir de ésta, sólo podemos llegar "comoj
observó el viejo Mili, al reconocimiento del politeísmo absoluto como única me-i
tafísica que les conviene" 55. No habría entonces, estrictamente hablando, de-i
cidibilidad racional en materia de valores, más allá de las tareas propias de
j
una ciencia de lo social.j
Para Vaz, en cambio, las posibilidades de acuerdo racional no quedan li
I
mitadas a lo científico ni a lo instrumental: lo ético no es asunto de opción ar
bitraria. Prácticamente en cualquier situación existencialmente relevante, la
moral introduce una restricción particular en las alternativas que podemos to-!
mar en cuenta. En materia moral, nos guían "normas que hemos admitido en
general de una vez por todas" (LV, p. 119), y que no nos habilitan a tomar en
cuenta las ventajas e inconvenientes que podrían resultar de la aplicación dei
esas normas en el caso. La moralidad limita así, las opciones que pueden ser;
consideradas, y en ellas no todo está abierto a la elección.
55. Weber, M. [1971], p.117.
�^ dea '[1661] S f 'IHW ¿S
'[6961] Vi 'uoSireq X q 'oj^sb^ jba 'souiaoeq anb B[ b B^sando uopB^aadja^ui buti bjbj ^g
-BnjBAa B¡ japua^ua ap opoui a^sa ap opu^a ouisqBpuanaasuoo un ap opBfap
oprpias o^ap ua a^iauoduioo [a -jaouadg ap u^iquiB^ ^- [[ij^ ap Bpajaq
ozB[d o3jbj [a ua pBpuiBuinq B[ ap sasaja^ui so"[ b uaiq s^ui a^uiaj
-Bpunj ns ap B^uBi^q^n opadsB [a 'isy sbpjduod sauop^nqs ua uopBoqdB ns
ap sajqispajd souaui o s^ui sopaja soj ap uppBjapisuoo B[ ap ^qB spui uaSixa
sapjoui sbuijou sb[ buijoj 6^83 8Q • g pupapos ua sajquioq so[ ap Bpuauadxa
BpB3uo[oad B[ ua sa[qBjoABj spui jas opua^oui uuq anb SB[^aj sb^ jod 'ouisiui
pp sBpuanoasuoa sb^ jod anb sa^uu 'soujB^uauo souiaqap a^uauqBJOui
BJBd '[Bna b[ un^as qi^^ ^nn^g ap sisa^ b[ Bpjanaaj 'soidpuud so[ ap oz
-B[d o3jb[ b sopB^[nsaj so[ b upisiuiaj B^sg (piqi) aa[qisiAajduii o^ip^ja [a Á. oS
-jb[ o^ip^jo [a JBj^uan souiaaBq is usB3ippjd SBpuanaasuoo saiofaui A s^uiw
'aiqBJOABjsap aouB^q un o^Bipauíui o¡ ua a^uasaad so[[a jod BpB^uauo
B[ anbuny o^p^jo b,, jojba jo^bui ns UBJ^sanuí anb ap oppuas [a ua '(^g d 'g)
asa[qi^aAuoa soidpuud,, uos so^g apBpaqq,, o aBppsnfw ouiod soidpuud ap
souiB^saoau a^uauqBJOiu jBSuad bjbj (gg d 'g) aBapBiu^Bjd B^^q 'pupuou
-ajui ns Bpo^ uod 'Bopsinsua b[ ua souiaBaw saauo^ia anb o^sand 'pnpqBjaua^ b^
-jap ap soidpuud JBzqpn uis a^iauqBJoui JBnpB a[qisod sa oaoduiB^ oaag
sauoispap jbuio^ souiaqap anb sb[
ua supjauoa sauopunqs ap pBpauBA B[ juqna uapand ou anb ap spuiapB 'sau
-opBoyiuSis ap pupqBjnjd ns ua soaoAinba a^iauuBjnoipBd uos 'ajaqapw *upB^
-siuibm 'aouanqw oiuod SBjqB[Bd souiBsn opuuna souiBd[diua anb SBiuanbsa so[ A
sopB ap sasBp b uBjayaa as anb so^daauoa jBzqpn Baqduii sapuoui soidpuud
jB[nuuog sa[Bn^daauoo SBiuanbsa so[ ubsbdbjj sa^joui SBiua[qojd so^ ug
(08T-6^T
aBui[B ¡a apuoqB a[ [bjoui b[ anb ap pBpqiqnqojd s^iu B3ua^ uainb pjas 'sB[nui
-J9j uisw JBSuad aj^o[ uamb oaad 'aSBJ^a[ uod o sojaiunu uodm BpB^uasajd B[nui
-J9j Bim jod BpB^uauo jas apand ou 'zba buijijb 'u9pDap B^g aB^uano ua jau
-a^ b SBapiw SB^a aj^ua ji^aja ap Bq as opoui >nb ap jaqBS sa Biua[qojd [g (081
d 'Ag) aoppouoosap oj uod uauopB[aj as anb sBzuujadsa o sapupqiqisod 'sisa^
-9diq sb[ s^po^ BjABpo^ A 'D^a 'BAipapa pupqpn b^ '[Buosjad jaDB[d p 'BpiA B[
ap u9isuBdxa B[ 'osajSojd p v^uano ua uaua^ anb auap BJjap B[ ajqos ajquioq
p,, :u%uana ua uaua^ n svapi ap o^unfuoD un ap uppBjapisuoD B[ ua a^sisuoD anb
ouis '[bjoui Biua^is un uod osiuiojduioD p sa ou 'puoui Bun jod uppdo Bg
• g [bjoui B^sp ap o^und un ouiod isb o3[b sa 'jBuopu^qB Bupod as ou
anb o[ 'A upisiDap Bun b souiB^uajjua sou anb zaA Bpno uBjapisuooaj as ou sa[
-bjoui soidpuud so¡ 'osbd opo^ ua 'ojag B^uanD ua ubuio^ as anb soidpuud so[
ap u9pBqduiB BAisajSojd Bun ap oppuas p ua '[bjoui upiDBuuoj Bun ap Bioua^
-sixa bj aua^sos zba sopBspaj jas unpand ou sa[BJoui soidiouud so[ anb Boyiu
-Sis ou o^g ^^SBpo^ jod zaA Bun apM aoBq as anb uppdo sun ap b^bj^ ag ¿{bjoui
Bim jod upispap b¡ sa uppdo ap od^ 9nb? ojad 'jBjapisuoo a^uauiBpi[BA souiap
-od ou anb SBAr^maqB 'sa^uo^ua '^Bq '[bjoui Bun souiB^dopB anb zaA
l€VMIHHH3J ZVA HO OOIQíanf A 1VIDOS OlN3IWVSN3d 13
�32MIGUEL ANDREOLI
ción de las consecuencias, al que le da un énfasis aun más marcado. De hecho,
afirma que "el signo esencial de la elevación de pensamiento, es tener en cuen
ta principios y sacrificar a ellos éxito, resultad9s inmediatos o aparentes" (F,
p. 31).
La consideración de las alternativas en situaciones moralmente relevan
tes, implica, entonces, una orientación del comportamiento por normas que se
han convertido en sentimientos, y no por el cálculo de conveniencia de las con
secuencias del acto singular. Las normas muestran su utilidad en términos de
largo plazo y de lo mejor para la humanidad, y no necesariamente lo mejor
para los intereses inmediatos del sujeto, el cual, si es un agente moral, estará
impulsado por motivos altruistas.
Pero, afirma Vaz, nos equivocaríamos si supusiéramos que la aplicación
de los principios al caso es asunto de deducción solamente. De lo que se trata
es de llegar
"a la apreciación de cada acto (...) (cada uno es distinto, nuevo y único).
Pero esa apreciación de cada acto no se hace con el criterio estrecho de los
empíricos, sino con un criterio completo: no solamente a base de las conse
cuencias previsibles directamente en ese caso, sino comprendiendo todas
las consecuencias imprevisibles en especie concreta, pero previsibles en va
lor y en dirección (signo moral), para lo cual se necesitan intuición de ex
periencia y sentimiento" (F, p. 35)
Su concepción sobre el modo correcto de tomar en cuenta las consecuen
cias es compleja. La apreciación del acto, no puede realizarse con el criterio de
los "empíricos", esto es tal como lo harían los que generalmente se conocen
como utilitaristas del acto, evaluando las consecuencias del acto singular. En
contra de éstos, exige que se tengan en cuenta, además, "todas las consecuen
cias imprevisibles en especie concreta, pero previsibles en valor y en dirección
(signo moral)". Las consecuencias previsibles en sentido moral del acto, pero
no previsibles en concreto, creemos que son aquellas que afectan a la forma
ción misma del agente y, en todo caso, al efecto que pueda tener éste como
ejemplo moral. De un modo similar, criticando al pragmatismo de James, se
ñala que cuando se consideran las consecuencias, si se toma en cuenta sólo las
previsibles, la práctica se modifica de un modo funesto, mientras que si se
atiende a "todas las consecuencias, actuales y futuras, reales y posibles, cono
cidas y desconocidas, previsibles e imprevisibles", esto "no afecta absoluta
mente en nada las reglas de creencias" (Pr, p. 123).
Si ya es difícil saber cómo se podrían tomar en cuenta todas las conse
cuencias posibles, ¿cómo considerar consecuencias desconocidas e incluso im
previsibles? Lo que se puede concluir es que, para Vaz, de lo que se trata, ante
los actos singulares, es, simplemente, de no tomar en cuenta las consecuencias,
pues decir que debemos tomar en cuenta todas las consecuencias posibles
equivale a un rechazo de esta forma de consecuencialismo, por la vía de plan
tearle una exigencia imposible de satisfacer. Equivale a afirmar que lo único
que sabemos es que los actos poseen consecuencias que exceden nuestra previ
sión. Por eso, nuestras "reglas de creencia", es decir, en materia práctica,
�'g) ¿miviu
-ny pnjatnbui vj ap ¡vuoui ouSts p sa ¡pnj? ua 'aJO{BA ap ouistui^don buibjj zb^\ anb oq 69
'[ZL61] PM'sdBi^JaA
'zb^ ua nBXn^) ap epuanjjin bj ap baijbuuijb sbui uopBpaadB Bun bjbj uopeaauaS B{
ap unuioa oppuas un isbo Bqsuuoj jaauadg ap cquaiuiBsuad {ap {BpuB^sns apBd Bun Bp
-ipaui Buanq ua anbaod SBzmb 'eqB^BOjad as zb^\ ouisiui {a anb so{ ap sc^uauíap sbui sai
-uasaid uBnupuoo anb souiBuiqsa oun^n a^sa ap osnpui 'aaauadg A j{ij^ soAispap sbui
uos anb souiaaaa oppuas a^sa ug soquiB ua BAipadsjad B{ JB^oxiBsap ap sopoui so{ as%
-ua BUia^ui Bpuapuodsaxioa Bun souiBpsq ou 'o^uatuiBsuad asa ap opiBxpca jaq^q apand
ojoso{ij oj^anu anb {Bjaua^ os{nduii a^sa ap B{(b s^ui oaaj BApisod jbjoui Bun ap uop
-daouoo jB{nSurs ns A. so^uaiui^uas so{ ap uopunj B{ uod j^a anb auap anb o{ ua JB{nop
-jBd ua 'zb^ ap o^uaiuiBsuad {ap uppBuuoj B{ ua nu^nr) ap jad^d {a jpiuio a{qisod sa o^[ 89
-3AU03UI 9 SBÍB^U^A S^\ |BUI JBUIUIBX8 93BIJ SOU 8nb 'BpBOlJl^Snf OU BpU8J8jajd
Bun ap 'uppaap b^ ap Buipi^ap upp^dppuB Bunw ua 3bd as oubj^uoo osbd ua
sand (ugiK3]^9i aSpca Á. o^uaiuiBsuad p aod Bppnpuoo sa U9ispap B^sg U9ispap
ap a|qipnpaiii o^uauíoui un ap ^pua^ixa b^ jaoouooaa ou^saoau sa ^na bj jod
bj ap Bidojd p^ppBdo Bun 'zb^ apuapua '^bjj so^ajouoo sosbo so^ b
ap BAipnpap uppBo^dB ap buijoj BunS^ b B^iui^ as xu 'soidpuud soj ap
u9pBUiuua^ap &\ ua b^oSb as ou uppDB b^ ap uppB^uauo B^ ap Buia^oad ^g
:ofuatuoiu jaauaf *j^ '#*#
OnpiAipUl OUIOO p BJBd
sopB^nsaj ap p^punSas tb\ b o^u^no ua JBjadsa apand Bpnu oaad
'pBpiuBuinq B| ap [bjoui o^ouBsap pp Bdpi^nd anb ap aj B{ jaua^sos apand
'soidpuud un^as Bjqo anb jg • g Buopiq ^\ ap BOip U9poajip b^ ap Bpiuipdo
u9pBn{BAa Bun sa 'joabj ns b asjBJ^soui apand anb O[ 'osbd opo^ ug sajofaui
a^uauípjoui aApnA sou oppjafa ns anb ap oppuas p ua oa^bs 'sopaja sns ap
a^uauía^uaipuadapui opiaiurepoduioo oj^sanu ua3pca sooip soidpuud soq
BqDiBiu ua apadsa
ouiod pBpiireuinq B[ ap BpuaiuaAuoo &\ ap Bapi B{ b pBpipioui bj b3i| anb upp
-daouoD Bun BDzaireuuad anbunB 'zb^ ua B^ansxp a^uaui|Bp^ isbd Bpanb 'jao
-uadg ap osbd p ua U91SIA Bpa B^a{duioD anb B^siuopnpAa bdisjljbpui tb\ b U91S
-iiuaj B{ ojaj pBpiAipfqns Bun ap pBpuoua^ui ts\ ua ops \tb^ ouiod oppouoDaj
sa 'BAipfqns pupauBj^qjB ap uppsanD jas uxs anb ' SBApaadsjad ^e\ ap U9p
-BqduiB Bun ouiod pjoui osao^oad p jod A. onpiAipui {a ua jBUJB3Ud^[B Bzjanj
ouiod Bjado ^bjoui Bun anb Bipua^ua zb^y anb p ua opoui p apiSip^ui s^ui
jaa^q apand snapi ap opuojSBJ^ a^sg "pnpiAipui apBzipuajdB opo^ b soiAaad
so^uaiuipuas ouiod sopBiuBDua opupanb ireq anb so^ apadsa B{ ap osaoSojd [ap
sasaiapu so[ uo^ a^uapiA o[ ap JBpDipnd buijoj ouiod pupiuBiunq B[ ap afuzip
-uajdB [a Bsajdxa 'ojupsui ap apadsa Bun b BpB[iuiisB osnpui 'soois^q sojuaiui
-púas ouiod BpBzuouajuí pBpipjoui B[ 'zb^\ ap ojuaiuiBsuad [a ojoadsB ajsa
ua aju^poduii opoui un ap opua^nyui Bnupuoo anb 'jaouadg ap osbd [a ug
"(6T ^ '^J) oS^d [a ua jBsuad ou ua ajsisuoD 'a^uaiuvopviuSvud
unv '[ijn A 8[qBuozBJ ajuauíBjapopjaA Boip^jd BpnpuoD B[^ :sBiouanoasuoo sb[
ap uppBjapisuoo B[ jod sopupajB ojnpsqB ua u^^nsaj ou 'soidiouud sojjsanu
evai3^aj zva aa oDiai^nr a ividos oiNai^vsNad aa
�34MIGUEL ANDREOLI
nientes" (LV, p. 108); pero, en los casos más relevantes, no hay examen sufi
ciente que pueda evitarnos la necesidad de elegir.
La historia del desarrollo moral de la humanidad, en vez de ser la de la
imposición de un modelo de comportamiento o de algún sistema de principios,
consiste, cree Vaz, en la creciente ampliación de las motivaciones y principios
morales, de tal manera que "es cada vez más capaz el hombre moderno -y qui
zás ello constituye su más indiscutible superioridad- de obrar, y de obrar in
tensamente, a base de muchos sentimientos, y no de uno solo, con muchas
ideas, con pensamiento y con más crítica" (LV, p. 66). En este sentido, la afir
mación de un conjunto cerrado de principios para la acción es un estrecha
miento de la capacidad de producir acción buena, el resultado de una falsa
oposición que nos impide ver la complementariedad de la diversidad de valo
res.
Una vez que se ha prescindido de las hipótesis religiosas o metafísicas, y
en la medida en la que hemos ampliado el conjunto de valores a satisfacer, las
soluciones normativas sólo pueden presentarse como imperfectas, incompletas
(LV, p. 97). Ante la imposibilidad de disponer de sistemas normativos sin fa
llas, según algunos se habría concluido en la imposibilidad misma de "fundar
la moral" (LV, p. 98). Para Vaz, estos críticos perdieron la perspectiva de la
naturaleza normativa de la moralidad, y por lo tanto irremediablemente im
perfecta. Al exigir que la moral estuviera fundada pedían "reglas tales que lle
ven a una conducta que no tenga inconveniente alguno, ni dejen nada dudoso,
incierto, no resuelto..." (LV, p. 99).
En verdad, el modo en que usa Vaz la expresión "fundar una moral" es pe
culiar, ya que, por lo general, cuando se habla de fundar la moral, más bien se
exige una respuesta a preguntas del tipo ¿porqué tal principio es moral?, o
¿porqué es preferible este conjunto de preceptos antes que tal otro? o, si se re
fiere a la institución misma de la moralidad, ¿se justifican las pretensiones de
validez de la moralidad? o ¿porqué ser moral?; es decir se pide una justifica
ción, y no un conjunto cerrado de normas capaces de resolver todos los casos
con aprobación unánime 60.
Pero lo que importa es que, para Vaz, el hombre contemporáneo se en
cuentra en una situación afectada por una pluralidad de orientaciones eventualmente válidas. Esto, tal como muchas veces se ha señalado, es una de las
raíces de una forma de escepticismo ético, de la cual es un buen ejemplo Weber 61, para quien, la razón está incapacitada para resolver la pluralidad de
pretensiones de validez. Vaz, en vez de ver a esta situación como fuente de
confusión y desorientación, la estima en términos de crecimiento de opciones,
60.En este sentido, A. Castro señala que, a diferencia de lo que afirma Vaz, se critica a un
sistema moral "no porque no funde una moral sin inconvenientes sino porque no funda
moral" [1914] p.49.
61.Escepticismo estrictamente en el sentido de las posibilidades de la racionalidad en la
decisión entre valores, no en cuanto al hecho de que Weber mismo no se haya compro
metido, como de hecho lo hizo, en materia ética y política.
�10661] T '^sig gg
^9
sajojja ua ^J3BD a^iauqp^j 'u9paB B{ ap sopajjoa soidpuud so| sa opa 'saii
-BSjaAiun soj Biapouoa ops uainb anb b^ 'au9pm:pn sa uqpdaajad Bpa A 'sopiq
-pjad jas ire^saaau sajBjnai^Bd sopa^ anb ouis 'soidpuud ap a^qpnpap sa ou
sajupiar^red sap^ ap o^aiuipouoa p j^ • uSBxe\noi%xed soqaaq soj ap o^iaiuipoui
-03 pw Baqdun anb 'sisauouj jas ap Bq U9ZBJ bj 'aasjaoBq ap Bq anb o^ ap Bajao^|
sopmf ap ouis 'sopaj sojnSi^ sop ap bj b pn^i ou o sa opiBu^u^ un ap sojn^j
-119 soj ap Biuns b¡ is ouioa sap^ sopmf ap b^bj^ as ou opirenaw sa o^sa 'aajquioqj
\e bjb¿ sb^bui o SBuanq sbsodw sb{ ajqos jbuozbj ap b^bj^ as opirenQ ^pspaiJBA
A spuajajip Bqanuí uBaqduiiM 'sapqod B{ ap ouioa Barp B^ ap o^ub^ o^unsB '0^j
-uaiuiB^ioduioa pp uqpsnaaps A {bjoui U9paajjoa ap SBpuB^sur sb{ B^uiSB^gj
\b bjb^ Baq^o^suB U9pipsj^ B| ap sopadsB soun^^ ua 'a^uauqspjBd souaui!
o\ jod 'u9ixa]jaj ap odp a^a Jiquasui 'opszjoj o^n^osqB ua A 'jpn souiaaja spapj
-ua^ia bjb^ ^Bn^iqBq b^ b B^uipip a^uauíBiAqo Bpuajajaj sun auap pmpaja^ui]
jap^jBa ap A Bpipuajds psqnaBj Bun BJBd ^^o^upsuiM ouiuu^ pp osn ^gi
(9^1 '^ *IH) S^SIBJ J9S B opiresBd uba 'opsj^
o^ap ua SBjapspjaA 'anb SBpuuqj ^sq ísopsjS ap SBiuapojd ^sq (•••) soarp^id¡
SBiuapojd so^ sopo^ isbd ua anbjod 'a{qBsuadsq>ui sa anb A 'osbd p sa is 'p bj^uod
apuaqap anb 'oiuidoubj p Bjapoui 'BinS anb odi^qj o)u^si¿in un b ajaqaj as sao
-3A sbj^o osbo pp SBpiíBpunajp sb^ b Bpq^aui spnf b^ ua so^jBaqdB ap pBppBdsa
B{ 'soidpuud so{ ap ouisiui osn p ua spua^aduioa bj sa anb oms '(^9 d 'g) a^uaui
-spajq) apuajds as ou Bjp ap anb b^ 'spuauadxa b\ ap oj^siSaj ojaui sa ou aoa
-uiduia cquqsui,, a^sg (6^3 d <A^) oiuidoubj {a B^a^duioa anb A 'jspajdsap ou au
-apuoa anb p 'opuj^ jouaui o jo^bui ua souiaua^ sopo^ anb p^uauíuadxa o^uipui
p 'oauiduia o^ui^sui p sa 'ajqisod sa ou opirena ojad íapisod sa opirena 'spuauad
-xa B[ sa (•) uqpnps bj Bp sou anb o\,, 'zba buuijb (A 'a^uapdun asjspAaj apand
o^uaiureuozBJ p 'B{Saj b^ ap u^psaqdB ap ospajd o^und p JBuiuuapp bjb^
• avpipjdd vjjvjvq vj o v^ojjvouvq ua uv^sa viuutj vj 'ojuantu
uv^sa apand a^uapvd ;^r uvnjov ap upisvao vj opipuad asuaqvy apand ugtsp
-ap nun v opv^ajj soiuay anb ua o^uawoiu p vjvj sajvnSj uos audtuap ou
svsoo svujo snj ouad 'sajvnSj uos svjjo svj p soiuvuappuoo svj sptu ojunno
A soiuiunau svqanud sptu sv^uvna uoCaui vas upispap vun anb ajqvqoud s^w
ap
Bun sa puopsj uppaap sun ap buisiui BpuaSixa sg osbd pp U9psn^is bj b
apsaqdB sa opsjS í^nb ua jaA|osaj souiaqap BiABpo^ 'japua^B souiajanb anb
[B oidpuud p souiBazouoaaj anbuns 'anb sa a^uanaajj s^ui o^ saip^jd B{
ua 'oqaaq ag 'ZQ asajB^apjBd uos jaasq anb souiaua^ anb sbsoo s^\ anbjod,,
'osbo pp sspuBpunajp sb^ ap Bzapjn^u b^ JBuiuuapp ap zudua jas ap
Bq anb ouis 'soidpuud so^ ap u9pB^nuuoj b^ ua BajB^ ns b^oSb ou uqzsj b^
'soaip^jd so^unsB so^ ua anb opupuas sq as sapp^sijy apsag soidpuud
so[ ap u9pBuiuua^apui ^\ jod ops sppnpojd sa ou ajquinppjaaui Bg
pBpqBJ
-appun B^ ap uqpBjadns A pjoui uppBuiuiuasip ap pBpp^dBO b^ ap o^aiun^
seVHiaaaaLdi zva aa o^iaianr a ividos oiNai^vsNaa aa
�36MIGUEL ANDREOLI
prácticos, "porque las cosas que hemos de hacer son particulares" 64. El "ins
tinto lógico" vazferreiriano, tiene entonces, una larga tradición 65. Es el expe
diente por el cual un pensamiento atento a la complejidad concreta, a la sin
gularidad de los actos de apreciación, intenta superar las dificultades de la
relación entre principios y actos, busca, en suma, "que la razón nos sirva y no
nos esclavice" (SPT, p. 204).
Finalmente, si efectivamente se ha aprendido, la moral ya no puede ser
formulada, pues "cuando en un espíritu se disuelven de esa manera los princi
pios, es, teóricamente, porque los sobrepasó, y, prácticamente, porque ya no los
necesita." (F, p. 35). Es entonces que el sujeto lograría graduar la creencia ade
cuadamente, evitando violentar lo concreto de la situación en la que actúa. Ardao
ha señalado que 'Tal concepción de la razón y de su ejercicio plantea un grave
problema: el del criterio de que ella ha de servirse para hacer en cada caso la jus
ta y adecuada graduación de la creencia. Vaz Ferreira tiene una respuesta pron
ta: para las cuestiones de grado no hay fórmula, nadie la puede dar; la solución
ha de venir por lo que se piense y se sienta en cada caso" 66. La debilidad de la
posición de Vaz no radica en que no explicite un criterio para "graduar la creen
cia", cuya búsqueda sería más propia de un tipo de programa ético ajeno al suyo
que ha mostrado graves dificultades de realización, sino que el problema radica
en que el grado justo provendrá en última instancia de lo más profundo de la inti
midad no discursiva del sujeto. Esto conduce al pensamiento vazferreiriano a una
particular hesitación, en la medida en la que se resiste a la conclusión irraciona
lista que se podría desprender de su particular punto de fuga.
La respuesta de Vaz a cómo debe orientarse el sujeto en una situación de
creciente complejidad en lo valorativo, y a la cuestión de cómo ha de graduar
la creencia, termina teniendo, entonces, un aire intuicionista. No utilizamos
aquí el calificativo en el sentido estricto del término en la teoría ética, que ca
racteriza a quiénes sostienen que existe alguna evidencia a priori de los prin
cipios morales; y ni siquiera se puede afirmar que, en Vaz, como sucede con
los intuicionistas clásicos, los términos éticos tengan una referencia no natu
ral, sino más bien hablamos de intuicionismo en el sentido de que la orienta
ción correcta de la acción depende de la capacidad de "ver" lo que es bueno en
el caso. No hay innatismo, ya que esto se aprende, la elección buena en cada
caso es cuestión de educación del sentido moral 67, pero esta naturalización de
64.Etica Nicomaquea, 1094 b, 1140 b, 1142 a, 1143 b y 1147 a.
65.Otro problema es el de si en Vaz hay conciencia expresa de este contenido de raigambre
aristotélica. Nada parece indicarlo, y más bien su inscripción en esta dirección es el resul
tado del rechazo de las formas más estrictamente deontológicas de la moral, y, en particu
lar, de la negativa a la derivación directa de máximas de acción de principios abstracta
mente formulados, defecto fácilmente ubicable en parte de la tradición kantiana. El inte
rés, en el cual es directa la influencia de Mili, por una moralidad dirigida al bien de la hu
manidad en la tendencia histórica, lo ubica dentro de una consideración teleológica pero de
un consecuencialismo no inmediato. De ahí la recreación de una temática aristotélica.
66.Ardao, A. [1961], p. 40.
67.La importancia de la educación y de la experiencia en la formación de la moralidad, en ge
neral, y de los sentimientos morales en particular, también proviene de Mili [1949] cap.3.
�'[0661] f 'J81SI3) ,,PB^unIOA b ozBjq un jB^treAaj apand as anb ua
op^nas [a ua souiapod ou souaui [B 'pB^unpA b JBppvp n pB^mqoA b jaa^o souiapod o^n "89
-papppa soidpuud so{ apuop qp ^^uaure^snf anb ^A 'oopjaiuoaB auoiu ajqnps
-aj sa ou ooipi-?jd o\ anb souia^daaB anb ajduiais 'Buapui bj ua ajqisaoaB sa sou
anb pBpqiqiSipxui b^ Bpox jaaAOjd BJBd pnxdaouoo Buianbsa un JBp ap oxuapu
un 'a^uBsaja^ux op^^a^ un sa Baip^jd p^pqBuopBJ Bun JBAjasuoa ap o^ua^ui p
ua opBAps A opBjapisuoa jas ap Bq anb oj opox jod u9pBdnaoajd ng oupsap ap
o^und ap bjxubjbS uis jBzipaj ap Bq oun Bpua anb auodns as anb afBiA un BJBd
SBpjdmoaui SBuas ouioa ops aAJis sou b^sa jbjSo{ ap opoui {a aaqos aaip
-a^[ zb^y anb o\ 'ojaj osbo |ap saopBui so{ A. upp^npBj^ B^ opuBA¡BS o^a
A 'sajqisiAajd sBpuanaasuoo sns A B^Bipauíui uppnn^is B[ ap Bpuauadxa bj uoo
0{9s jb^uoo Bpua^ajd uamb ap Bjan3aa b^ ap ouiod 'soidba souispBuianbsa so{
ap o^ub^ 9{(B s^ui 'zaA b^ b 'asjBaiqn osm^ BDip^jd b¡ ap soai^buijou so^uaui
-oui so^ BJBd Biuiouo^nB BApB^aj Bun JBAjasuoa uBOsnq 'oouiduia jaqBS A U9p
-bjo^ba aj^ua uppcauoo BUBsaaau B{ b JBpunuaj uis 'anb soqanbB b o^unf asop
-u^aiqn 'p^pqBuopBJ A Borp^jd aj^ua U9p^pj b¡ ajqos sa^npB sauoixa^aj sb^
ap a^repodun a^^d Bun b SBap^u9axa uos ou U9pou B^ ap u9pB^uauo B{ ajqos
sauopBAjasqo sns BAi^oijiu^is Bpipaui Bun ug oopBuia^ojd s^ui o\ 'zaA b^ b
'sa 'zb^ ap o^uaiuiBsuad p ua a^iB[nuipsa A oopsuapBJBO sbui sa anb oq
(EZ '^ 'VD) "
vj jvzjoJ uis A- 'ojuaiunujsuj J}SvjJ A opajuadiui vv^ vA ajsa vdjno vu^anu
jod uvuouapp ou vuvd 'vpua^ipjui vj uvjuapp up 'vpuodsauuoo un8
•as 'sapvpipqtsod jod o sapvpipqvqoud uod o sapvpunSas uod 'ouanq soiu
-aaua anb op^uas ja ua uvuqo 'njutdsa ap opvjsa asa ua 'A '.svtuvf vjuvpmjo
íu vjuvjan íu uvunaoudou 'vpuvuouSi vujsanu v ojuvna ua íaouvojv oujsanu
v ajsa anb vzajsnf vj uoo ojuaiui^uaso oujsanu uvnpvuS A 'uvpnp aqap as
opuvno uvpnp '.uaauo aqap as anb ua opvuS ja ua 'uaauo aqap as opuvno uaauo
.' souuaqvs oj uppovujsqv ap ouvjd anb ua A 'soiuaqvs anb oj sa anb uaqvgn
apipnpajji ajquinppjaoui ap opBjá opap un ap Ji^nd b jBnps b japuajdB
ap sa Bpj:} as anb o{ ap A 'g9 ttBpuaaja B{ jbzjojw souiapod ojsl B^npsqB bz
-a^ao B[ a3ixa ou 'zb^ Bpuas 'sauí^p auaipos anb o{ ap Biouajajip b ZBOija U9p
-db Bq (82 "d 'VO) u^^^^^ souiaqap anb ua opBjS {a ua 'jaaja souiaqap anb o^w
anb s^ui jaaja souiapua^ajd ou A ajquinpipaoui B[ souiB^daaB 'sapBpqiqnqojd
jod JBjqo b souiapuajdB 'osbo a^sa ug (sa^3s A ¿x d 'vo) Bppu^ziABns bjoí"
-aui B{ A a3ujoa B| 'anb ouis 'u9poB b{ Bzi[BJBd ou Bpnp B^sg "SBpjauoo sb^ubx
-sunojp sb^ ap pBppBdo b^ b B^sandxa '(81 d 'y^) opauaxqo ap SBzuBjadsa uis
A 'ouiiqn o^uauíupunj un uis 'Bpnp bj jod Bpiua^ T?JBpa ajduiaxs u9poB Bq (g^
d 'g) pui unSp oun Bpuo uauapuoo anb Bpnpuoo ap SBjSaj o so^ob aj^ua a^
-uauíBUBuipjo sa 'BpiA tb\ ap sapaj SBpire^sunojp sb¡ uppunpB Bj^sanu b ub^
-uasajd B| ouiod px 'uppdo B[w anb bíC soaixbuijou SBiuapojd so[ ap pBpuBjno
-pjBd b^ iqB aQ sapui aajJBOB ou U9pou bj anb BjnSasB Bjainbis íu A uaiq pp
u9pBzipaj Te\ jbzixubjb3 BJBd a^iapgns sa ou oopo^jd oppuas uanq ^g
BjpjJBsap as anb ua sBpuBXSunajp sb{ ap za^Bipauíui b¡ japuaosBJX apua^ajd
anb oxuaiuiBXJoduioo un ap Bin^ ouioa u9pBxqiqBipii ns b BAaq ou pBpqBJOiu bj
lívínay^a^ zva aa coiai^nf a avióos oiNai^vsNad na
�38MIGUEL ANDREOLI
dos se muestran insuficientes frente a la emergencia de la novedad o ante la
contradicción que se manifiesta en las situaciones singulares:
"el estado de espíritu de un hombre que tenga su razón libre (...) de siste
mas y de prejuicios, y que no tenga su afectividad anestesiada, será más
bien, con respecto a estos problemas, una especie de interferencia y de lu
cha viva de aspiraciones, de tendencias, y también, naturalmente, de ra
zones: estado difícil de describir, y doloroso de sentir; pero que es el bueno,
vivo y fecundo" (SPT, p. 189)
La superación del esquema y la consideración de los principios en el grado
debido se obtienen, para el filósofo montevideano, por medio de la intuición,
del sentimiento que orienta al sujeto de criterio moral desarrollado de tal for
ma que ya no necesita de los principios, pero tampoco puede ya explicitarse,
dar razón, pues la experiencia de lo valioso que se da en la interioridad de la
subjetividad es inefable.
Por eso la llave que ofrece para llegar a la conclusión del silogismo prácti
co no es precisamente una salida por la racionalidad. Lo que le interesa es
pensar "no para convencernos infaliblemente de algo, sino para producir un
estado de espíritu que nos permita pensar y sentir mejor estos problemas"
(SPT, p. 31). Lo que su filosofía no puede argumentar -y para Vaz ninguna fi
losofía podría- es porque justamente el estado de espíritu que ella promueve
es el más adecuado.
�ZLl^'[$L6l] ^
-aj bj ap U9pn^psns bjw :a^anj oppuas ja ua B^siSojooisd ouisijBapi un 'zb^\ ua
U93unq A oj^sb^ 'onpjy ap u9pB^ajdja^ux bj ap Biauajajip y
• uvjjosojjj ns vpoj 'ojuaxiuvsuad ns opoj
oup 'voiBpj ns D/C ou 'ajuatuvauvjuodsa ppoui as 'opxpuajua jsv ovusiSojoo
-isd jap ovas ja u^ vuviuny vpuauadxa vj auatj onin ojauovoo 'jvau spiu
ap anb oj o opauip osaaov ja vuvd 'vuojaau pnjpav o 'ouajua ap ooxBpjopoj.
-aiu opjjuas ja ua ojps uvj vpuatjua oj as anb audiuaig 'pjdopv ou jp anb on
-ijafqns oiusjjvapt ap svoisjjvjatu svunjsod ap vojjsjuajavuvo 'oambjsd oj ap
uppvzjBojojuo vj osvo ns ua vpuajjua as ou ouisxBojoopd uod anb audiuaisu
p aouisi3
-ojoaxsd^ ja jBjBuas jb OBpxy 9uijai as 'pBpuoua^ui bj ap pBpuoud B^sa y
•u9pBzip3iuanbsa bj ap Á. ouisi^ojBJBd jap BZBuauíB
bj jod sBpBpajux a^uauíajqB^paui <u9pB3iunuioo bj ap 'U9isaadxa bj ap s^puaS
-rea sbj jod o 'b3jbj bj b ji^9j Biauapua^ bj anb oznjd o^ioa ap U9pon bj a^uaui
-B^Bipauíux s^ui Bozouoaaj as anb b UBAajj anb uppnnpaja ap snpuaSjn sbj
jod o 'pBpiApafqns bj aqpjad anb sajojBA soj ap Buajd U9pBzijBaj bj uapiduii
anb snpua^sisaj sbj jod Bas b^ 'u^poajaaduii bj sa BpuB^sui B^sa ap bdjbui w\
•jbidos oj *U9pBzijBaj bj 'u9poB bj 'u^ísajdxa bj :pBpuoua^xa bj ap opBj jaQ
opBAjasaad jas aqap ojjojj
-Bsap A Bpua:jsixa BXna ojjanbB 'onpiAipui jap oidoad oj sa 'u^iooB ua BuisBjd as
a^uauíBSO^jnoijip s^ui anb oj 'opusajdxa a^uauíBuajd jas apand ou anb oj '^jqis
-ia ou oq ouisiui osoijba oj ap U9ponpojd bj ouis 'sajojBA soj ap o^uaiuipouooaj
ja 0J9S ou Bp as anb bj ua bioub^sui bj :a^uBpunqBajqos pBpijBaj Bun ouioo opBS
-uad ouiaj^xa jauíud ja ua 'oxdpuud ua 'BDipBJ OApisod oj opo^ upisdjdxd-oiu
-smbwd ^a^uauíBspajd s^ui 'o pvppoudjxd-pvppoudjm U9pisodo bj jod SBp^s
uB^sa zb^ ap bijosojij bj Bpo:j Buins ua A jBpos oj ap U9pdaauoo Bq
í hj ap p^piuoiud eq q
tvidos VKaiaoHd ^aa noi^üios v^ 11
�40MIGUEL ANDREOLI
alidad por la realidad psicológica, por un pensamiento que se hace sustante
por sí mismo, que no refiere a realidad alguna distinta de él" 2. A pesar de la
existencia de textos que apoyan una lectura de este tipo, por lo que el tema
merecería una discusión más detenida, no creemos que pueda sustentarse un
estricto idealismo subjetivo en la globalidad de la obra de Vaz. De todas for
mas, el alcance que Ardao le da al psicologismo vazferreiriano es excesiva
mente moderado. No se trata de una postura sólo metodológica, sino que en
Vaz hay una prioridad también ontológica de la interioridad, por lo menos en
el ámbito de lo social entendido de un modo muy general. Es además clara la
prioridad de la subjetividad individual en términos de valor ético.
Resulta notable la persistencia de la unidad del pensamiento de Vaz en
torno a este eje, no sólo en los distintos aspectos de su obra, sino también a lo
largo de los aproximadamente sesenta años de su carrera intelectual.
En un artículo incluido en Ideas y observaciones -obra publicada en 1905titulado Sobre la personalidad en el niño, señala que las conclusiones que en
Psicología se obtienen a partir de la experiencia de que en el niño el uso de la
primera persona gramatical aparece posteriormente al de la tercera, preten
diendo derivar el carácter tardío de la conciencia del propio yo, no se obtienen
forzosamente de los hechos: ^Aunque el sentimiento de la personalidad fuera
en el niño claro y perfecto desde el principio, o desde mucho antes del momen
to en que habitualmente empieza a hablar en primera persona (lo que no se
entró a averiguar aquí), el lenguaje del niño aparecería y se desarrollaría
como lo hace" (10, pp. 106-107). El lenguaje, cree Vaz, se aprende por la imi
tación que el niño hace de los usos lingüísticos de quienes lo rodean: "Expone
cada idea con la palabra con que la oye expresar" y por eso "si le llaman él, se
llamará él", pero "Esto no indica absolutamente que el niño no sienta su per
sonalidad; que no sienta su yo" (10, p. 107). El lenguaje no prueba sobre la
existencia o no de la conciencia de la identidad en el sujeto, porque ésta es
"sentimiento" y como tal, otra cosa que el lenguaje. Lo que el lenguaje permite
es expresar ideas, no llegar a concebirlas. El lenguaje es un conjunto de con
vencionalismos, cuestión de imitación de usos; lo sustantivo, cree vehemente
mente Vaz, le es ajeno y más bien tiene en él una herramienta tosca. Por eso
se equivoca el psicólogo que, atendiendo principalmente a lo que no sería otra
cosa que un instrumento, pretende inferir, mediante una "interpretación gro
sera", la existencia de la mismidad, de la interioridad subjetiva, como una
cosa ligada al aprendizaje de usos lingüísticos 3.
2.Castro, D. y Langón, M. [1969], p. 13.
3.Como es característico en Vaz cuando se encuentra ante problemas de carácter ontológico, es terminante en la crítica de las posiciones con las que discrepa, pero renuente a
formular expresamente sus propias tesis. No afirma que el sentimiento del yo sea claro
en el niño desde el comienzo —de haber hecho tal cosa habría caído en un innatismo con
tra el cual se encontraba prevenido-, sino que, de un modo indirecto, señala que si lo
fuera, los hechos lingüísticos serían los mismos. Esto tampoco significa que la observa
ción de Vaz tenga un alcance solo metodológico, pues si niega que desde el lenguaje po
damos llegar a conocer en forma suficiente los sentimientos o las ideas, es porque está
suponiendo una diferencia sustantiva entre los dos niveles.
�(gg d ''j) uJia%auioa ou ap saondvo uouanj anb 'sauaiujuo saoan v 'svj
-jvj 'sauoua so] sopo} ua 'uouvutuiop anb sosjndiut soj sopoj va 'uouatuiud
-au o uouatnn^uoo sowstw )s ua anb oj opo% va pjsa anb 'sauofatu sauqiuoy
so] ap jofatu oj ap oqonw uvuojvn tu uvufstSau vuo}sty o; tu ugtutdo V] tuu
opa jo^ papqiqap o U9piqnj
-ui ouioo auopiq B{ bjb(J BjjaoajBdB 'uppBnjis Btm ua sopipuiojdraoo sajopA
so{ ap apnpsaj ni apaqpuoo ajduiais ou papipjn{d B{ b apisuas U9papsaq B{
sa soga ua anb o{ anb 'irejpips sou anb sauopipBjjuoo ajuauia^uanoa.g sauop
-bjo^ba sa{dij{nui sb{ b sajqisuas ajuaiiuBpoipad ubj 'souanq sojuaiuipuas so^
ap pBpijBjnid B| b so^iaiqB ub^ sajquioq '(8^^ d '•) asoanoso so^su^,, buib^
anb so^ b anbipuiApj zb^\ anb ji^b aQ snoip^jd SBApBuaa^^B sb^ ap pnppBdo
B{ jod oppnpoad opiipioD p a^xre a^uBaqn^^ aaaxBdB anb u9poB tb\ anb o ^ui
p jaanq ap u9pua^sqB ^\ anb 'zrpui p X Bpnp b^ b Bpunuaj anb pp
-db B{ jofaui a^oaaj 'apB^paui Bpi^snfui ap apadsa Bun ua 'Buo^iq Bq
-puasB pp u9pBnpBi3 Bpxqap b^ ap 9fp s^ui Bpuaaao b^ ap o^uaixuBZJOj un '(^
d 'v'O) BpuaSip^uí B^ b BpuapiA Bun 'saaaA SBqonuí souaui o\ jod 'Boqduii
'sauíBf ap ouisipuiSBjd p aXnqup anb 'Bpippap uppunpB ap bulioj Bun ap
oidpuud ua Bpua2ixa ^\ anb buui^v '^dV^9 U9pau jod apua^ua as a^uauíunuí
-od anb o^ ap jopA p U9psano ua auod 'o^is9doad a^a uo^ oo^o^jd ajquioq
p o U9poB ap ajquioq p BiuB^^ anb o^ ap B-m3ij B{ b a^ua^: 'pn^oap^ui ap
o^ap un ap pdnd p BzuopA zb^\ 'p^puotia^ui B{ ap opajdB pp s9abj^ v
U9pDB tb\ ua anb
u9puapqB b^ ua 'opua^is p ua ^JBpa jofaui oí saoaA SBqonuí anb pp aQ asjBS
-ajdxa apand Baambis iu anb o\ sa osoipA s^ui o^ ojad íjpnpaj apand as ou anb
pBpifa{duioo B^ Bpdsaj anb Bpnp bj '^Buoppuooui u9pBuugB b^ b apuajaad
ÍBjqj9pui b^ 'ospaad a^iauíBspj o^uaiuiBsuad p anb jofap^ U9isajdxa b^ ap
pBpuoud b^ jod opBj ap opnfap a^uauíapB^uaurei '(of'T "^ *'d) ouiismbu o^uaui
-aajw un aXn^psuoo sauopBzxpuianbsa sb^ b opipuios ou 'op^poi^u ou
-Bsuad ^g o^uaiuiBsuad pp aonpisaiw pp Bpipj9d B{ JB^pa ap jBpi^ b
-uauo aqap 'u9pBzipuia^sis B| X Bppuiis B^ ap sauopB^ua^ sb^ jod appdBjp
a^uauqp^j 'osanosip pp u9pBpunua bj ua JBUiuipo anb s^ui '(0^1-86^ "^ *\í)
oun^nj ouqt] u/7 ua oprejpoui apua^aad ouioo 'ozjanjsa ^g oa^uB^ pp upisaadxa
ap 'Bpnp B{ ap 'zipui {ap pnppBdBO B{ JBAjasuoo 'sapBpqiqísod sa^iapxjnsm
sns ap Bpipaui B{ ua 'BJaiqap 'pBpi{Baj Bui^uj Bpa ap B^uana a^uaui{BpjBd
jbjSo{ BJBd 'afenSua^ {g "(piqi) aBuianbsa asa ap Buianbsaw 'afBn3ua{
apsap X 'odtS9{ o^aiuiBsuad p BjnopjB anb Buianbsa p '^pin^j p^uaui pnp
-ipajn B{ apsap :osuaasap un aanpojd as pBpuoua^a b{ Bpnq souiBZB{dsap sou
anb spipaui b 'pBpuoua^ui B{ ap BpuBpunqBaaqos B{ uoo u9ioBJBduioa ug
•uosí^^ag X saurep ap Ji^^d b s^ui o3p jaqas b
-ap souiaq anb pp X (00^ ^ ''d) BOipjpa U9isajdxa ap sbulioj sapap ap
b ajquin{sp un jaua^qo souiapod 0{9s anb {ap 'ajoua^ui oaosa^w oopu?^nB un
sa B{pnby u^ísaadxa ap bulioj jainbpna ap sapapgiqísod sb{ b jouadns ouiod
auiijsa ajduiais anb B{ b 'ojafns {ap Bombjs papuopajuí B{ ap azanbu B{ ua
Bpuaaio ns ap joabj b sauopajuauínSjB sb{ JojnB oajsanu ua uapunqB o^^
vaiHaaad zva hq ooiaianr a ividos oiNai^vsNHd la
�42MIGUEL ANDREOLI
Pero Vaz no renuncia a su pretensión de prioridad del "hombre de pensa
miento" ni siquiera en lo que respecta a la acción misma. La conciencia de la
pluralidad de lo valioso y de las dificultades de los matices que se deben con
servar, propias del "hombre de pensamiento", constituyen un "buen escepticis
mo que no inhibe la acción: la suaviza" (F, p. 164). A través del pensamiento
se obtiene mucha más acción, sólo que la energía opera de otro modo, en otros
plazos (F, p. 29).
En la medida en que hay un descenso desde la riqueza y sensibilidad de
la interioridad a su expresión en una acción, las prácticas urgidas por la efec
tuación inmediata podrán ser más notorias, pero toda introducción de valores
en la historia, toda transformación efectivamente positiva de lo real, se origi
na en la interioridad. En comparación con la riqueza que se despliega ante el
"hombre de pensamiento", los "hombres prácticos" aparecen afectados por una
especie de ceguera que lo hace incapaz de percibir la pluralidad de valores
puesta en juego en toda situación humana:
"Les escapa de un lado lo infra-racional, con su fecundidad oscura y ca
liente; del otro, las manifestaciones más delicadas de lo racional, que ac
túan a distancia en espacio y tiempo y precisamente con la acción más po
derosa." (F, p. 192);
"ser práctico, casi siempre, es sencillamente no ver más que de cerca, no
ver sino los resultados inmediatos. Y, justamente por eso, la mayor parte
de los grandes prácticos han sido siempre reputados teóricos: de los que
han obrado o han pensado viendo de lejos (...) no habrá uno que no haya
sido tachado de teórico" (MI, p. 150).
La distinción interioridad/exterioridad también se expresa en la dicoto
mía pensamiento/experiencia. El pensamiento se amplía, se rectifica por el
pensamiento antes que por la experiencia 4. La experiencia castiga los errores,
pero el pensamiento está más dispuesto a ceder a los razonamientos que a la
cruda disconfirmación (F, p. 64), de ahí que la acción, en la medida que se mo
difica por ese aprendizaje, se mejora más bien en la esfera propia del "hombre
de pensamiento" que en la del "práctico".
Incluso el desarrollo material es, para Vaz, el resultado del despliegue de
la "cultura teórica", ya que "la industria y la práctica son (...) parásitos de la
ciencia; que no pueden vivir por mucho tiempo por sí mismas (...) si la ciencia
y la cultura teórica se debilitan, decaen correlativamente todas las manifesta
ciones prácticas del pensamiento y de la actividad humana" (MI, p. 43). La
práctica es, entonces, manifestación práctica del pensamiento e inferior al
pensamiento teórico, en tanto éste es concebido con independencia de las ur
gencias de la efectuación. A su vez, la claridad teórica misma no sería posible
más que en la parte visible del iceberg, por debajo de cual se continúa la pro
fundidad insondable del bullir del psiqueo.
4.
Esta es una razón más para considerar inadecuada la interpretación que encuentra en
Vaz una cierta forma de racionalidad falibilista (ver supra p. 23)
�•tftreu^sjcq U9pdaouoo bj uoo ofeqBJ^ pp bubtxjbui tpisiA bj ^^uaureat^x
anb ap oqaaq [a Buiapaid p BpaoqB zb^ anb o\ uoo ^ppBogqduns B{ ap oap^uto^ms sg -9
ap Bun sa ppos orasipuio^nB pp o^uaiureuopunj pp B^sira^do
-ui Bq ajqísiAui oubui ap ouisiuBoain unSp opuainSis B^uano Bp as
B^sa ap X 'sa^u^npB sonpiAipui soj ap sauoioua^n sbj uoo Jippuioo ou apand op
-Bqnsaj pj, sapnpiAipui SBpuajajajd UBsajdxa anb so^uaiuiB^Joduioo ap opB^
-psaj p ouioo sopBppnp jas ap uBq soAipapo souaui9uaj so^ ^no b^ BJBd 'jvp
-os oj ^p uppvDijdxa ap buuoj buii sa ouisqBnppipui p 'a^Bd Bun joj q
:oj^o p oun
ua^iuiaj a^uauía^uanoaj^ A sop^puajajip a^uauíBJBp uaoajBdB ou '
UBoqduii as ou uaiq is 'anb sopadsB sop áb\^ B^sipnppipui uppipBJ^ b^ ug
A. ouisifenpiAipuj
•sapuapui saja^sauaui
ap opBJBdas a^auíBpBj^q^ pnpap^i ^ap pdBd pp Boi39{oapi U9pszp
Bun ua buijojsubj^ as ojos^qj 1^P uqpBzipn^daouoo b^ ua 'Bpuapadxa
B^ap Bun ap u9isiuisbj^ b^ jas apand B^spjB pp U91SIA b^ ua anb oq • jp
-jaAUi jod apauíaiduns Buiuua^ zb^\ anb b^ b 'pjodjoo ozjanjsa p uoo of^q
-bj^ pp u9pB0ijpuapi b^ ap BUBiopp^ U91SIA bi b Bopjjo Bun b anSis 'pnpa^
-api ofeqBj^ pp p^puoijd B| ap Bsuajap Bq SBOipuianbsa apauípnJx sau
-opdaouoo sbj^o b asopu^pajjua buisiui js b asjapuajap apand ops Bi3o|od
-oj^ub B^sg Bpzaui ouioo JBjpooua uapand as ops anb 'ojp p oun p souia^
-xa so^uauíap sop ouioo anb s^ui 'pBpipjodJOO-pBpuoua^a A n^jdsa-pBpu
-ouapi JBd p JBSuad apand ou Bireuinq p^pppoB B[ jbpj^ p 'sauopisodo sbs
-pj sb^ ap Bpua^aApu ^\ ua oj^sanuí un anj uam^ BUBupjjajzBA U9pdaouoo
b^ ap sa^uiq so^ sojbp ub^ uBqnsaj sopauíoui soood ua s^zin^ '(ZL '^ 'SdS)
uuop3U3^uviu K apioduopjid o\t)% sa pjodjoo ofBqBJ^ pB U9p^ajo ap
b opadsaj A '(x¿ d 'SdS) Jiipjdsa pp oum opo^n osa jod 'pnpappi sa
-ui Bq '(T¿ d 'SdS) pnpap^ui ofeqBJ^ pp opaS pn sa 'pnpap^ui o^ b opad
-saj ooi39{opo osuaosap un sa pnireui o\ anb ouis 'pupiAipB b^ ap so^uauíoui
sop uos ou 'zb^ BJBd 'pnpap^m o\ A pnireui o\ oja^ sauopBzipaj sBpap ua
UBdpi^Bdoo anb SBppsip sapupippuB^sns sop ouioo jpap sa 'aBpzauiw ouioo
B^p sa opiui p apsap bX soquiB ajpa U9p^pj b¡ 'oogpuap pp p ua ouioo oj
-ajqo pp ofeqBJ^ p ua o^ub^ sopBpzaui uaoajBdB pnuBui p X pnpap^n opad
-sb p anb aoouooaj uaiq ig pnuBui p X pnpappn ofBqBJ^ p Jni3ui^sip ap bj
-auBui ns jBpoipBd ua 'ofBqBJ^ pp zb^v ^p u^pdaouoo b^ ua ojbp
-JBd opoui un ap aoajBdB pBpuoua^xa/pBpuoija^ui U9pisodo B{ 'ouipp
•jpnosip apnp Bas anb
B^ uoo sisa^ Bun ouioo anb 'pn:qpB Bun ap biuo^ujs ouioo s^ui JBJapisuoo souiap
-od Xoq anb p X 'Bjjoa^ B[ ap opBj pp os^duii p opo^ auod anb sapuapui sau
-op^oqdB sns X s^puap sb[ aj^ua U9p^pj B{ ap u^pB^aJdja^ui Bun aqpuoo as
pno p apsap 'opiaiuiBsuad-Boip^jd so^sando ap JBd opipuapjd p ajqos a{qtp
-uajapui o^tuí un jsb aXnpui popuopa^ui bj ap BUBUiajjajzBA Baoipoa^ Bq
vHmaaaj zva aa ODiaianr a ivi^os oiNaiwvsisiad aa
�44MIGUEL ANDREOLI
las afirmaciones centrales del liberalismo clásico: si se permite el libre juego
de las preferencias individuales se obtendrá el mejor resultado en términos
del colectivo, aunque este resultado no sea el objetivo intencional de las accio
nes individuales.
2. Por otra, el individualismo como postura ética, sostiene que toda for
ma de estructuración social ha de ser evaluada en términos de su significación
para los individuos que en ella participan. Dentro del individualismo ético se
perfilan distintas perspectivas, según que los individuos se tomen en cuenta
tal como actualmente son o como potencialidades a ser desarrolladas; según se
prefiera la maximización de algunas individualidades o el mayor desarrollo
posible de las ventajas agregadas del conjunto de los individuos (conjunto que
puede ser entendido como la generación actual o tomando en cuenta también
las generaciones futuras).
En Vaz Ferreira predomina el individualismo como postura ética, a la vez
que supone que la acción individual tiene la capacidad de determinar los as
pectos esenciales de la vida social. De hecho ambos aspectos se refuerzan mu
tuamente, ya que si la acción individual tiene tal potencialidad, el problema
de cuál ha de ser su orientación adquiere una relevancia fundamental.
En los siglos XVII y XVIII el tema central del pensamiento individualista
fue la liberación del individuo de la constricción proveniente de las tradiciones
y del poder político. A partir del siglo XIX las amenazas más graves para la in
dividualidad, se perciben en otras instancias. La experiencia histórica lleva a
que los individualistas consecuentes no puedan dejar de atender a la produc
ción de una desigualdad sistemática en la distribución de los bienes y ventajas
sociales, lo que plantea problemas de justificación desde las mismas premisas
de la concepción individualista.
Además, el aumento de la escala de los fenómenos sociales por el surgi
miento y protagonismo de las masas, modifica el escenario de un público rela
tivamente restringido, que caracterizó al primer liberalismo, y plantea un di
lema: las masas están integradas por individuos, dotados en principio, si
guiendo los supuestos propios de la concepción, de iguales derechos en la par
ticipación en los bienes y oportunidades del sistema; pero esos individuos
'como, colectivo constituyen la masa, un todo al que se lo ve como más o menos
amorfo; jdotado de una eficacia propia, desde la cual la individualidad es amena
zada: La dinámica de la masa tiende, para los individualistas, a la integración, al
crecimiento, movida por un impulso fagocitador de la diferencia y autonomía in
dividuales.-
2.1. Los antecedentes del individualismo de Vaz Ferreira
• ••" Para aproximarnos al horizonte intelectual del liberalismo de Vaz en rela
ción con estos problemas, consideremos a dos pensadores particularmente re
levantes en la constitución de su pensamiento: Stuart Mili y William James.
Para James la transformación de la sociedad "está determinada por la
acumulación de influencias de los individuos, de sus ejemplos, de sus iniciati-
�o^uarai^nas X u^nndo b^ ap Bnreji^ bj bj'juoo sanopaa^oad SBUBsaaau uog1(qx
121 d naiqnnr jba '08I d '[1861] ST 'IITW01
BJ^sanu sa u9ponpB.^ Bq (8^X d '[X86I]
'ST 'IT^) B^BM sonpiAipm ouioo o^naiunpnajduia ap soa^naa so^ub^ aoa B^nana as Bjp
b SBpBxS anb op^p 'pe^aaqq 8[ as osaxSoad ap a^nauBuuad X biub^suoo a^uarq Boran Bq,,*g
^82 d'[8961]'^O'siüW^uM^aopB^p'^'s^^^f'8
-9¿^-€¿^ dd '[8961] ^tO 'siüW ^u^ pL
d '18961] O 'siIT^ ^M^u^ na optnp 'sxs d 7ai/aff o% m/A ai/j; 'm 'sauíBf9
• ^icno sjtjo ^apotu ai^ uodn S9ajastu3y^ uoiysvj oj sj^jozuvyo
u<x> puv 's/Cvm siy y^icn Kuouuvy m fou ^^pmpiaiput Ñwo Jo 'uo^
yj juanaud 'ajqtssodJ7 'puv 'pidtudopnap ay^ J3jj3j o? íiuay} ^ucuj juas
asoyj uo spnpuoojo sapu sv saoijovud puv svapt ucno sp 'sappauad
uvaut suayjo ^q 'asodiui oj /Qpioosjo ^^uapua^ ayj %smvdv .' 9u\\aaJ puv
duypvaajLd ayj Jo /Cuuuu^^ ayj (• • ) }sup>¡to suopaapud spaau auayjn
:j3jjoXbui b\ ap Bjirejr^ b^ ap anb ouis 'sbd
oiuaiqoS ap sbulioj ap uppdopB B^ bzubab anb Bpipaui b^ ua 'opB^
"S3 laP ^uaiAOjd ou s^ui zaA BpBD *6S8T ua B-ua^BiSuj ap BAipadsjad b^ apsap
Badojna uppBn^is b^ 3a ouiod \&^ 'pBpijBnpiAipui &\ BJBd BZBuauíB ^\ 'U9panp
-oj^uj B^ apsap pip^ BpunuB 'anb o^sand (ujvnpinipuj a^i daao ^^aioos Jo f^iuoy
-%nv ay% o; spiui] ^^i Jo Bln^ as '^Ma9?7 UO ^P AI op^jdBD ^g • - sauopan^is
ap pBpauBA tb\ X pB^iaq^ ^\ -^pioqumjj uoa ^^ b opuani^is- SBpBjn^asB opis
jaqBq uaqap anb p ua ojjOiiBsap ap osaoojd un ap 'u9pBuuoj Bun ap
-aj p uos onpiAipui pp SBArpaao sapupippuapd SBq • ^spoupi^pui auv
sv luaiuanoudiui Jo saujuao fuapuadapuj ajqissod Kuvw sv auv auayj. pi ^q aouis
'^^aqi] sí puavuaaojiduii Jo aounos puauvuuad puv ^mpvjun fipio ay^^ anb bX
'BJofaui X u9pBuuojsuBj^ ap sapBpqiqísod sb^ UBOipBJ onpiAipui pp pu^iaqq &\
ug a^uBsaaa^ui a Bfatduioa s^ui sa ^ip^ ap Bjjoso^ij B{ 's^uía^ sopa aaqog
•oapjpd joma^ p X bzubij
-uoosap B{ aj^a UB^pso saunsp ap so^uaiuipuas so| 'sbip a^uy BpBuoisBdB p^p
-ipuiniB B¡ ap SBJopB^od sb{ uos sapn^^nuí sb^ 'onppipui p uppisodBj^uoo
ug • a[sapnppipur sajquioq so\ ap] sapupuBipioad [sb^] ap U9isaadxa BqduiB
s^ui b\ a^ixujad [X s^iaip anb] B^pnbB ajduiais 9jas pupiunuioo jofaui Bq JBq
-pcnB X otrepunoas a^a un anb s^ui sa ou 'buisiui b^ ap BjnbjBjaf b^ ajan^ pno
Bas 'ppos U9pn^psur B[ X 'ppauíBpunj s^ui ouauípuaj p sa 'jBpiSuis ua buos
-jad b\ 'onpiAipui |gw :sauref bjbj sajquioq so| ap SBjquios ouioo sauopn^sur
sb^ X Baja o^ opa^ anb n^ijdsa pp opajqaA ouiod onpiAipur p :ppH SBUio^^ ap
unuioo opipas pp B^oso^^ b^ b a^uiaj saure^ ap o^uaiuresuad pp zjbj Bq
'Biouajajaj ouioo suapi SBidojd sns b buio^ / p opuuno
'Jps un ap osbd opo^ ua 'opfqo un ap sa o\ apisod uppBzipuia^ Bpox atqpsou
-3ooux BpuB^sui Bun^n ua OAips oidpuud ouiod (/) aoX^ pp Boi39poisd U9pdao
-uod ns ua BJBp a^uauuBpDi^^^d bulioj ua Bsajdxa as 'ouisqBnpiAipui ng
'L sauozBJ JBp ap bulioj Bjp jambpna ajqos 'sapjoui
soidpuud ap o so^uaiuipuas ap U9pu3ap B^ Buiuiopajd 'ouisipuaduii ye oz
oppouoa ns ua 'o{duiaía joj #oopipd o ppos Bjanj Buia^ p anbunu 'soou
o sooiui9uooa souiuli^ ua Bqusuad ou sauíup • usauoispap sns ap X 'sba
VHI3HHHJ ZVA 3Q 0310130^ A 1VIDOS OlN3IWVSN3d 33
�46MIGUEL ANDREOLI
La presión social es mucho más penetrante en los detalles de la vida y
más profunda en su acción sobre el individuo que la opresión estatal. Ante
ella, los mecanismos institucionales de defensa resultan particularmente ine
ficientes, y lo que queda es la denuncia filosófica de la amenaza.
Pero para Mili, la defensa del fuero individual no impone la aceptación to
tal e inmediata del orden social y económico que parece desprenderse del mis
mo individualismo. De hecho, y a partir de la influencia recibida del saintsimonismo, percibe que la competencia, en la medida que hace que el bien de
cada uno dependa del mal de los demás, es pasible de una objeción moral:
"el verdadero fundamento de la vida humana, tal como está constituida
en el presente, el verdadero principio en el que se fundan la producción y
repario de todos los productos materiales, es esencialmente vicioso y anti
social. Es el principio del individualismo, la competencia, cada uno para
sí y contra el resto. Se basa en la oposición de intereses, no en la armonía
de intereses, y bajo él se le exige a cada uno que encuentre su lugar por
medio de la lucha, desplazando a otros o siendo desplazado por ellos.* .
En Vaz continúan los elementos fundamentales de la temática individua
lista propia de la segunda mitad del siglo XIX; tanto en la consideración del in
dividuo como fuente de originalidad y creatividad, como en la afirmación de la
necesidad de proteger las posibilidades del desarrollo individual de las presio
nes conformadoras de la multitud. Su modo de argumentar sobre las cuestio
nes sociales acudiendo a sentimientos y razones morales es más cercana al es
tilo específico de James; en cambio, más próxima a Mili es su preocupación
por el "amasamiento", su no aceptación incondicional del orden social que le
era contemporáneo y su tendencia a pensar ajustes y reformas, en dirección de
la atenuación de las diferencias producidas por el funcionamiento ciego del
mercado.
3. El problema social
Afirma Vaz que la resolución del "problema social" es, en lo esencial, la
solución del "conflicto de las ideas de igualdad y de libertad" (SPS, p. 25). Esti
ma que son dos valores que suelen plantear exigencias opuestas, y a las cuales
los hombres resultan sensibles de un modo diferenciado. Adscribe la preferen
cia por la libertad al individualismo, mientras que la tendencia a la igualdad
caracterizaría al socialismo (SPS, p. 22). El horizonte de su concepción se ubi
ca así en el contexto de ideas típico de las discusiones políticas de fines del si
glo XIX 13: libertad que genera desigualdad, igualdad con amenaza de la indi-
tes, contra la tendencia de la sociedad de imponer, por medios diferentes a las penalida
des civiles,- sus propias ideas y prácticas como reglas de conducta sobre aquellos que di
sienten con ellas; de trabar el desarrollo y, si resulta posible, prevenir la formación de
cualquier individualidad que no esté en armonía con sus maneras, y compeler a todos
los caracteres a automodelarse según sus propias formas" (Mili, J.S. [1931], p. 68).
12.Mili, J.S. citado en Lukes, S. [1973], p. 33. La traducción es nuestra.
13.cf. Grompone, A. [1972], p. 21.
�61 d '[T66I] a 'BjassBj^i -gt
IIX d '[6¿6l] PM '
-oj apuop j^p osnpui 'sBiuajqojd sojsa ap aoBq zb^ ^nb ooLpjsnp ojuaiuiBpjj
p uod ojubj Bpjanouoo pB^iaqq ap oidpuud pp baijuijui u9pBJapisuoo Bg
•opipaurui ajuaui
-jBjnoi^Bd opoui un ap sBuiapojd so^ ap U9pnps ap U9poajip B^ aJijuasw ap
-and as 'opBipjjBsap pjoui oppuas un ap upisasod b^ apsap 'anb ua bzubijuoo
b^ jod Bpxpaui Buanq ua opupajB i^jsa ppos o^ ajqos oireupjjajzBA sisipire p
'jbjjsoui ap souiajBpjj 'oqoag qq Buopiq ns ap o3jb^ oj b opuBagpBjpa opi
UB^ as anb sopadsB so^ui^sip so^ ap a^uapijns sisipuB un uis sappos SBuia^q
-ojd so| ua o3anf ua sap^uauíupunj sauopou sb| ap u9pBzij^n B^ sa 'soua^ua
soj ap OApin^ui ofaunuí p ua bzubijuoo B^sa ap SBpuanaasuoa sb^ ap
pp sa^uBzxpjBd sopaja so
-íps ap pBpijBjnjd B^ b a^ua^ asjB^uauo bi3oj onpiArpui p anb tb\ ua Bjaunuí B{
sa B^sg (gg d *g) ^B^isaoau so^ ou b^ anbjod 'a^uauíBa^a^jd 'A ^sBdajqos so^
anbjod 'a^uauiB0U9a^ 'sa 'soidpuud so^ vuduviu vsa ap uaApnsip as n^uídsa un
uaw opuun;} sopuyasua jas uapand ou b^ soidpuud so^ 'o^und asa opBzuBop
zaA Bun 'anb buuoj ^b^ ap 'ao^uaxuipuas A Bpuauadxa ap U9pinpii,, B^ ap o^ou
-Bsap p jod *ao^a{duioo oua^uo unw jaasod b BSap; as soidpuud ap Buapui ug
sappos saJopA o^ ap u9pBjapisuoo b^ b Bpadsaj anb o\ ua apupu a^uauuupo
-i^ud 'vfsiiiopm}w o^uauiap un ap zb^ ua Bpuasajd b^ sa opadsB oj^o ^g
•
aBOpipd B^ B^SBIJ
BJ apsap SBpBA3^| SB^Sipi^Bd SBpUBJap^UI ap 'SOUBUUpOp SOUISipUBJ ap 'SB|
-añosa ap souisipuiSop apw Biuip pp U9pnpsip b^ ua 9JoqBpo BireupjjajzBA
Bijoso^ij B^ 'buuoj Bjsa a^ • ^ spd pp Boipjoouiap U9pBzipuopnjpsui B^ BJBd
ojismbaj un ouioo 'Bipjoosip b^ jbjoob auodojd as anb 'u9pBipouoo ap njujdsa
un aAanuiojd zb^\ ap Bjjosom B{ oppuas ajsa ug ppos upiA B| JB^nSaj ouipo
ajqos sopoj jod satqpouooaj sooiun souajuo vCuq oooduiBj anb auodns saao^
-ba soi 8P P-1^!^ U9pdaouoo Bg pBpjaA ap ajjar^ U9pou Bun jBSn^ auaij ou sbo
-xjipd sauopsano ua *ajs9 un^ag Bpirejapj ap oidpuud p BSBq as ouisipjnjd
p ug osoqBA o\ ap sauopdaouoo ajjua u9iquiBj ouis sasajajui ajjua ops ou
U9pobsubjj B{ auodns 'sb3jbo A sopipuaq ap U9pnqujsip ap ajuauípdpuud
'sBiuajqojd ap uppnps B^ anb buuoj pj ap 'sopiptuoo A sauoisuaj ap Bpuajspca
B( jBjdaoB ppos U9pBuapjo ap soaijbuuou soidpuud soj ap Bjsipjn^d U91S
-p B^ b {BJjuao ojuauíap un a^njpsuo^ -pBp{Bni ap A pu^aqq ap soidpuud
soi aP snpjs p sa pj, sa{qBpunuajJi sopBjapisuoo soidpuud sounSp uuSuaj
-sos as anb apiduii ou ojsa ojad 'ajuauípuopuj jippap apand as ou SBjp ajjua
anb op^p 'uaiq pp sauopdaouoo ap pBpipjn^d Bim BpBjapj jas aqap :sajopA
ap Buapui ua oius-i^vjnjd pp bjbjj ag "XIX o^3is pp Ji^ud b op^poijjB ajuaui
-BJBp Bpanb anb ojad 'sozuaiuioo sns apsap pBpiiuapoui b^ ap pjnjpo U9p
-BjnSijuoo tb\ ua A pjaqq U9pipujj b¡ ua pjuauíBpunj ojuauíap un sa so{p ap
ojauíud ^g oireupuajzBA ouisipjaqq pp sooijsuapBJBO so3sbj sop ^bjj
sappos SBiuapojd
soj ajire jiuinsB b pnjipB B^ BqBsuad as anb so\ ajjua sopd so^ uos 'p^pipnpp
LPV^I3HH3J ZVA 3Q OOIQíanf A1VIDOS OlN3^VSN3d 13
�48MIGUEL ANDREOLI
mar en cuenta la sedimentación histórica es inevitable para avanzar en ellos,
como con la interrupción muchas veces precipitada del análisis para dejar
paso a lo que supuestamente el sentimiento de los hombres de buena voluntad
permite resolver directamente.
3.1. Individualismo y libertad
Dentro de la misma tradición liberal la significación de la noción de "li
bertad" está lejos de ser unívoca. En las sociedades modernas llegó a consti
tuirse en sentido común una concepción de la libertad, caracterizada muchas
veces como libertad negativa, cuyas primeras formulaciones se remontan a los
orígenes mismos del pensamiento moderno. Según ésta, la libertad consiste en
la capacidad individual de actuar sin interferencias, entendiendo por tales para el caso de las libertades sociales y políticas- todas las que pudieran pro
venir de las conductas de otros hombres 16. En cuanto al uso que los sujetos
pudieran hacer del ámbito irrestricto de acción, se parte de un supuesto -que
forma parte de los fundamentos de la concepción liberal- sobre la psicología
humana: si los hombres actúan siguiendo sus propios impulsos, lo que buscan
es la propia utilidad o, a lo más, la de sus más allegados.
A los elementos anteriores se agregan, en las concepciones liberales clási
cas, la afirmación de que nadie conoce mejor los deseos e intereses de un indi
viduo que él mismo; junto con la generalización a cualquier ámbito social en el
que esté en juego un problema de reparto de bienes, de las condiciones ideales
de la formación de precios en un mercado perfectamente competitivo. Así se
concluye que la optimización de la utilidad colectiva impone permitir el máxi
mo desarrollo posible de la iniciativa individual.
En la segunda mitad del siglo XIX, el positivismo evolucionista le vino a
añadir a esta concepción -cuyos elementos fundamentales ya están completos
desde fines del siglo XVIII- una pretendida fundamentación en las ciencias na
turales, más precisamente en la Biología, mediante la extrapolación del meca
nismo de evolución por selección natural al campo de la sociedad humana. De
esta forma se "ofreció una supuesta racionalidad científica para una sociedad
competitiva desregulada" 17, encontrándose en el mercado el equivalente a las
condiciones que en la naturaleza imponen las presiones selectivas a la especie.
Para la mejor comprensión del problema de la libertad en materia social y
política, conviene recordar que la cuestión es más bien de libertades. En rela
ción con éstas, lo que se discute no es la existencia de restricciones, sino cua
les intervenciones son pérdidas ilegítimas y cuales son limitaciones necesarias
para mantener la coexistencia social. Desde el jusnaturalismo del siglo XVII, la
postulación de la libertad en el estado de naturaleza, viene acompañada de la
16.Hobbes en el Leviatan afirma que "libertad" significa "la ausencia de oposición", y que
"es un hombre libre quien en aquellas cosas de que es capaz por su fuerza y por su inge
nio, no está obstaculizado para hacer lo que desea" (trad. México, Fondo de Cultura Eco
nómica [1940], p. 171.)
17.Lukes, S. 11973], p. 30, la traducción es nuestra.
�-jauía B[ ajuia^ as anb B[ ua 'sbjjoXbui sb[ ap pa^impA B[ b sa^uijj jaoa[qa:pa
ap papisaoau B[ '[[ij^ saurep X ureq^uag uojaipua^ua o[ jsb 'Bjuodrai bid^jooiu
-ap B| ap U9pazi[ajaua3 ap ospiduii [g sauaiq so[ ap opaAud aoo3 {a na papú
-nSas ap oppuas p ua 'asoiuapoui so[ ap pB^aqqn B[ isouapidojd so[ ap sapa^
-jaqij sa[ b BzauauíB aun -^uapuo;} ap upisaadxa B[ ungas 'souapepnp so[ ap
a^ad jod píaos japod p ua uppadppjadoo ouioa uson3pua so[ ap pB^iaqq^ b[
- souapBpnp so[ ap U9padppjed A aopqod peppn^i aj ap U9pazipjaua3 b^ ua
uojaiA 'xix A iiiax so^is soi ^P soapipd saaopBsuad so{ ap soqanj^ bpbjdoui
-ap ^\ ap Buia^qojd p jpap sa 'svo^ipd sapv^jdqij sb\ ap uppsana Bq (g
•ODIS9P
oppuas ns ua aaiupuoaa pa^aqq ap souiuu^ ua asuaid 'ppos Buia^qojd p
jaApsaj ajad a^uana ua jaua^ a soidpuud so^ ap oun ouioa pa^aqq &\ auodojd
opuana 'opadsai p o^pj^dxa a^uauuapai^iad sa ou anbunB 'zb^y 'pBpaidoad
ap oqaaaap p uajaiaouoasap A 'oidaj^ns pp uppazipsjaAiun B[ b sapaj^ 'jap
-od p UBja3a^ saua^aidojd ou sbjjo^bui sb^ anb ap papqxqisod B^ ua jaaipaj
b asad -XIX 0{3is pp pa^iui apun^as a^ apsap a^uauípdpuud- oj^ipd p 'sa^
-sippos saapi sa^ ap U9isnjip B^ A U9pazipupnpui bj ap o^oiíasap pp jpjad
b 'asap a^sa bjb^ soAipjodJoa soipdououi so^ X sappnaj sauopa^uauía^aj
so| Bjpoa aadojna ajsanSjnq B^ ap aqanj ^\ ap OApafqo pp ajquiou p oidpuud
un ua anj aaaiui9uoaa pa^iaqi-x, VDiiupuooa pvjaaqi] a^ ap araapojd ^g (^
pnpiAipui apuapuoa a{ ajqos oapjpd japod [ap azauauía aj anb
9ABJ^ s^ui sa píaos U9iaazxaua3ouioq B[ ap ooSqad [a anb ^.iBiapisuoa -xrx o[3is
[ap pa^iui apunSas B[ ap Biiap[Sui a[ ajad [[ip^ ^jan^g ap p jbjiuiis opoui un
ap- ztb\ 'oXan^nin ouisipuopn^suoa pp oojbui [a ug ¿papaiaos B[ ap sajop
-aziuuojiun saiauapua^ sa[ ap papipnppvipui B[ a JBAjasajd ouioa? :bulioj
ap pjaqq o^uaxuiasuad p ua aaaaada auia^ p 'sasaui ap papapos a[ ap
-asap [a U0^ • ¿Sunuy^i^ny ^sí svj^ :aSvjj^ jap Sun^iocn^uoag .fSLl 8P oXasua
ns ua ^uag up^sano a[ 9a^ua[d a^uauua[duiafa ouioo 'ooi^j[od japod [ap U9pa^
-luiipj^xa a[ a a^uajj o^uaiuiasuad ap pa^aqq a[ ap asuajap a[ b 9jaza[dsap as
auiapojd pp oj^uao p o^anq •Bsoi^xpj pa^iaqi[ a[ ap upipano B[ uoo a^uauíp^
-uauíapunj U9pa[aj ua 'somapoui sopapa so[ ap aiouaSjauía a[ ua pa^aqi^ a[
ap u9paDipuiApj B[ aoajada anb B[ ua buijoj 'vpuaiauoa ap pv^aqi] aq (x
umSuipip jod jazaduia 'saauo^ua <a^uaíuaAU0D S3
Bpadinsn oduiap oSjb[
pa^aqq aun ap ojSoj p sojp ajad sa 'sapajdas sapa^aqq ap apipj9d a[qaj
-ajapn Bun ouioo soun3[a ap osjnosrp p ua o^uosap jas apand anb oq soj^o uoo
U9papj ua sappos sasa[a X sodnjS sopauíuija^ap op sapinbuoo ouioo uaaaj
-ada anb ouis 'o^daouoa [ap an^aqdsap p jod sa^sanduii uos ou 'U9pi[oqa ns o
'sauopoupaj sapx pappn^i a pa^aqq aj^ia X papunSas X pa^aqq aj^ua so^
-Di^uoo so[ ap apanoapa U9pn[osaj B[ jbjSo[ ajad jaua^ uaqap sauopou^saj sa[
anb aouaop [ap [a 'saouo^ua 'sa Buopiq B^sa ap Bopo9[aip b[ ua pj^uaa Buia^
[g pp^sa U91D3BOD B[ ap bj^ubjb^ b[ aSixa a^uaui[Bn3i anb 'a3[aoq ap oseo
[a ua '[Bjnpu pjoui aun ap oidpuud ouioo o íauauínq apua^spca aun a^ua[
-apa jba3[[ japod ap opoui ooiun ouioa sa[qauozaj sajquioq so[ jod Bpajnapui
[ap apadsa B[ jod aas bX 'upioB^iuiq b[ ap papisaoau B[ ap
6^vaiaaaaj zva aa ooiai^nr a ividos oiN3i^vsN3d ia
�50MIGUEL ANDREOLI
gencia de una nueva forma de tiranía sobre las minorías propietarias. Cuando
la universalización de la ciudadanía, a principios del siglo XX, se transformó en
una realidad irreversible, a la vez que no resultaron confirmados los temores
más graves de la burguesía, en algunas formas del pensamiento liberal la te
mática se desplazó a la justificación de la democracia como mal menor. Esta
es en buena medida la perspectiva desde la que Vaz piensa el tema de la de
mocracia.
3.1.1. El desarrollo de la individualidad
La concepción de la libertad en Vaz tiene dos sentidos no diferenciados
expresamente en su obra pero distinguibles: por una parte un principio nor
mativo de libertad, entendido como exigencia de no interferencia en la interio
ridad subjetiva; por otra la postulación de la libertad como espontaneidad de
los individuos en relaciones sociales competitivas pensadas desde el modelo
del mercado. En ambos se supone tanto una cierta idea de la naturaleza hu
mana, como una forma en la que deberían constituirse las relaciones sociales.
La prioridad de la interioridad, junto con la pretensión de favorecer la
conciliación y la tolerancia, llevan a que Vaz conciba la solución de los proble
mas sociales bajo la forma de transacciones a partir de mínimos irrenunciables. Solo así sería posible conciliar la diversidad de interioridades eventualmente valiosas, con la negación de que cualquier preferencia subjetiva valga.
Un mínimo es asegurar a la libertad individual un espacio suficiente. En
este sentido la concepción de Vaz continúa la noción clásica de libertad negati
va, entendida como exigencia de no interferencia por parte de cualquier sujeto
en el curso de acción que cualquier otro elija. En su núcleo, implica un "senti
do de privacidad (...) del área de las relaciones personales como algo sagrado
por derecho propio" 18, y su objetivo es justamente la protección de la intimi
dad en las relaciones primarias y en la subjetividad.
En la tradición liberal, la exigencia de no interferencia de lo individual
por lo social se da bajo la forma de la libertad de conciencia 19. A favor de ésta
se han dado principalmente dos tipos de razones, ejemplarmente expuestas
por Stuart Mili en On Liberty: 1. son condiciones necesarias para la conforma
ción de la individualidad a través de un proceso de desarrollo, poder formar
planes de vida y poder disponer de una rica diversidad de experiencias; y 2. el
progreso, en tanto implica la ruptura de costumbres arraigadas y tradiciones
colectivas, exige la libertad de los individuos, ya que ellos son la fuente de in
novación. Estos dos argumentos se apoyan mutuamente en la obra de Mili,
pero son distinguibles. El primero es propio de una cierta forma de naturalis
mo que remite a la tradición del jusnaturalismo moderno: la individualidad en
18.Berlín, I. [1969], p. 129.
19."It comprises, first, the inward domain of consciousness; demanding liberty of conscience in the most comprehensive sense; liberty of thought and feeling; absolute freedom of
opinión and sentiment on all subjects, practical or speculativ, scientific, moral or theological", Mili, J. S. [1931], p. 75.
�'[^86I] df '
•oiauíud p a^uajajip ouisipjnpu un 9p b^bj^
as oaad 'SB^sipmpu ap SBpBogqBO uaiqure^ jas uapand B^sirajipn odp ap sauozBj SBq 03
-oip aj pBpuouapi ns anb o\ ap a^iBde as onpiAipui ¡a anb b BAag uppB^idaj bj
jod u9pBdnooajd bj ap oipaui aod anb '(ggi d *jj^) aB3J9ppp a^uaure^npsqB
Bpuanguin Bun 'pjoui opaiuiBÍBqaj p sa aoyuajiuvsvtuv pn Bureg anb oj ap o^
-aaja ^g (^gl d 'n/q) jauosjad vj jBAiasuoa ÍOAipapo sa anb o{ opo^ ap 'upiuido
B| ap 'a^uaS bj ap 'ooqqnd pp 'sBqm^ sbi ap 'sbsbui sb| ap Bpuan[jin b^ bj^uoo
puosjad Bpuapuadapui B{ jBAjasuoan ouBsaaau sa pna b{ a^uB 'ppos o{ ap
BJopBuuojuoo upisajd B{ :asBDp9Jaouiap sBaod9w sbj ap o^^qad io^bui p Bjapis
-uoo zb^^ 9^^ o^ laaajBdB uao^^ 'puopBu uppBzqiAp B| ua bpbSibíib a^uauqB^
-o^ ou p^ppBAud Bun a^ire 'ooqqnd op^dsa pp ippn^psiioo b^ ap oxusiuiBinp p
Bpirepui Buipp ua ^ 'ouisq^Bcl Ia uo^ soapjpd sajopB soAanu ap o^uaiuiiSans
p 'op^^sg pp upisuBdxa B^ lz aBuosaad B^ A JBSoq pp ^so^aj^as, so^ ap uppBA
-jasaad bi b B^aap pBpqiqisuas Bun^ b aB^siuopiqrqxa oA un ap BzuanSaaAsap
B{ uod opiAiAuoa Bjqsqn anb ttaiJBqjBqw Bun apsap afBSBd p 0981 ^iDBq U9paj
Bpp u^jJBg opBiSa(iAud o^iqui^ ouioo pvppvaud vj ap vfsmbuoo bj ua Baod9
bj ap puopBu Bjn^pa b^ ua pvpijiqap B^ap Bun ap Bpuapixa B^ pBpiApafqns
b^ b Bjuodun a{ anb sBAisuajap SBpua3pca sb^ 'uosSaag A sauínp ap Boipso^
-g u9pipBi^ bi ua aoouoaaj a^uauíBsajdxa zb^\ anb sb^ ap s^uiapu 'sa^uarg sa[d
-ppui sns aj^ua auap 'pupuopa^ui ^\ ap pBpuoud b^ ua opuputg 'ouisipjaq
-i\ ap Buuqj Bpa anb jauodns BJBd sa^uapgns sauozBj Ae\\ 'oÍBqBJ^ a^sa ap sa^
o^ ua dV^aump^noap^ jnqoad apisod sa ou anb 'sisapdig ap opoui y
'(P9ZSSZ dd
'II '^) ouosnp ofuaiuítjuas un sa ou anb asuv^uvjapv apand vA 'ojuaiiu
-púas ajsa ^ '^uqp asupuas aqap 'vz^anj auap 'ys ap oyupsip ouioa uoiu
-ayxa opunui jv vuapjsuoa anb jas aysa '.ouyuapv apsap 'oiusiiu ys apsap
ayuaiujvunyvu outs (•••) ouanjv apsap ayuaiujvptjpjv ou 'ayuaiuyvuny
-vu ouistui ys v vuapisuoa as ayuainSisuoa uod A oyafns ayuats as jas
ibuisiui Bpuaga bj X BpBoga B| ap
Bqanid B] zaA b^ b sa p^puopa^ur Bidojd bj ap o^uaixupuas ^g (qz '^ 'IIX) U}J
•ayxa opuniu pp ayuaipuadap ayudiujvyoy oun jpap sa 'zBaga p^puopa^ui Bun ap
auodsip -ajquioq p osbo a^sa ua- jas p anb auodns 'ouis-imuijayap pp soy A pvy
•j^qp n\ ap sviuajqojd soq ua auapsos 'pB^aaqq b^ ap buisiui Bpuappca Bg
•oanbisd pp apBsajdxain ^puB^sui Buip^n ua u9pBJ^uaauoa bj ua
'BAisjnosipajd pupuopa^ui Bun ap pvppiqvjaui b^ ua pBpqBnppipui bj ap pu
-\3uo o\ jBoipBJ ua Bpuapisui B{ sa 'gip^ ua 'pupisua^ui buisiui b{ uod souaui
o{ jod 'a^uasaad ^pa ou anb X -opupuas souiaq bX ouiod- Bjn^sod ns ap oopsjj
s^ui o^ oiad ísauopBjapisuoo ap sodp sop so^ souiBJ^uooua zb^ ug
•sapBpipnpiApux sB^ ap pBpisaaAip b\ JBAias
-ajd pBpiUBiunq B| ap osai3ojd ap sapBpgiqísod sb^ BJBd s^a^ui ap sa :gi^ ap
ouisuB^ilpn {ap ogpa p souaui o{ jod '_ B^suB^q^n ja^o^JBD ap sa u9pB^uaui
-n3jB ap opoui opunSas {a íopBAjasaad jas aoajaui anb ouanq o[ sa Bzanbu ns
V^I3HH3H ZYA 3Q OOIdlHílf A1VIDOS 01N3I^VSN3d 13
�52MIGUEL ANDREOLI
ta y se sume a la masa, extremo de la exterioridad en la que el sujeto fácil
mente olvida lo que le es propio y se pierde 22.
La respuesta de Vaz es la defensa de la interioridad a fuerza de hacerla
incomunicable. Proclamación, a la vez, de su inaccesibilidad y de su valiosa ri
queza, reconocible, claro está, sólo por la misma interioridad. Por esto su dis
curso social y político en muchos momentos requiere de la complicidad, de lo
que intuitivamente puede ser aceptado por cualquier hombre de buen espíri
tu, esto es, de quien esté igualmente dispuesto a escuchar la voz interior que
habla un lenguaje que no puede ser dicho.
3.1.2. La libertad y el problema social
a. Antecedentes históricos
El positivismo del último cuarto del siglo XIX acompañó, dentro del ámbito
de influencia de la cultura occidental, el impulso de modernización de los sec
tores ilustrados medios y burgueses. En la visión más optimista, se veía conju
gar la búsqueda individual del lucro con el logro del mayor bien colectivo posi
ble, todo ello garantizado por las leyes de la naturaleza, que así, gracias a la
difusión del spencerismo, volvían a dotar de un contenido a la idea de la exis
tencia de un orden deseable de cosas en el que coincidirían el valor moral, la
eficacia social y los intereses de la especie y de la burguesía.
En 1884 Spencer publicó "El Hombre contra el Estado", traducido al espa
ñol apenas un año más tarde. Proclamaba la obligación de los gobiernos de
guiarse por el "juicio racional de utilidad", según el cual debían tomar en
cuenta que
"Hállase a salvo el principio de la existencia individual, que es el mismo
que el de la existencia social, cuando cada uno tiene la libertad de usar
sus facultades dentro de los límites trazados por la libertad, que asiste
igualmente a los demás, y recibe de sus asociados, a cambio de los servi
cios que les presta, beneficios que se regulan por la comparación de estos
servicios con los servicios de los otros, cuando todos están protegidos en su
persona y bienes de modo que puedan satisfacer sus necesidades con sus
emolumentos. (...) así también se mantiene el principio del progreso so
cial, puesto que en tales condiciones, los individuos más capaces prospe
rarán y se multiplicarán más que los ineptos." .
De este principio, Spencer deriva como corolario, que la acción del gobier
no, debe quedar "Reducida a su forma más modesta, cualquier proposición de
inmiscuirse en las actividades de los individuos, como no sea para garantizar
22.El discurso de Vaz, cuando se trata de reivindicar la interioridad contra el desconoci
miento social, se vuelve particularmente expresivo e incluso, por momentos, no desdeña
utilizar un-tono de queja. Ver, por ejemplo, pasajes como el siguiente: U[E1 hombre bue
no, el hombre superior] obra en el sentido del bien, de su deber o de su amor, con inde
pendencia de los juicios; pero los siente y los sufre. Así actúa el bueno y el superior, su
friendo por todo (...) también por la desaprobación y la falta de simpatía de los otros"
(F, p.52).
23.Spencer, H. [1945], p. 211.
�so^ ua uiaubq ajqos ^^uosa u^isrqe Bjamud e[ B^Bp jpi{) g d^o '[6861] d'^L '^PTIO P '8Z
IX b
^ sdBD aiuauíppadsa '[8961] o^pxy ap uppB^psaAur bj b ua^iuiaa sauopsAjasqo SB^sg -¿^
f6 ^ '[¿861] JM '^sn^ ua ope^p 'h '-iaouads 9Z
101 ^ '[¿861] ^ <9SnH U9 PB^P 'OM '-
Bq g2; jaouadg ap sojqq soj ap anb sa^tre sauoisnojadaj sns X uiaubq ap Bjqo
B{ ap BiuaAoad Bpuajajaj B{ 'xix o^3is ^ap o^Bna oui^^n ^p Bjn^B tb\ b '
Bj^sanu ua ouisiA^isod ^ap upisnjip b^ ap sozuaiuioa so^ ug • _
-sa soj ubjaoui as anb soj ua soidpuud so{ ap u9paB.psqB ts\ á. ouisuoudB \a ua
B^ bj^uod A '-jouadns jas un b sauopBpdB b uaxq s^ui
sisa^ a^uauíBJBp JB^ua^sns b uBJBSa^ o^sa jod anb
uis- u9iSqaj B{ bj^uoo 'sajBjn^BU snpuap sb^ ap o|apoui pp Biua^ bijosojij B^sa
anb U9isuajduioo b^ ap jpjBd b opiqaouoa 'ooijpuap opo^ui {ap {adBd {a uojaip
-uajap so^BnSrun SB^siAi^isod soq B3iuia{od ap safa soj^ b oujo^ua uaiq s^ui
9{nai^B as Bijoso{if B^sa ap upiourq Bq OApi^aduioo ouisqBnpiAipui {ap oouiSau
-Bd {a jod BpB^iBd OAn^sa ou ^BnSnjQ {a ua ouisiApisod {ap upiadaoaj Bq
aa^uauiBnupuoo buisiui
is b Bogund as pBpaiaos Bun {Bna {ap s9abi^ b u9{DBuiuii{a ap jbju^bu osaaojd
{an aduinjja^ui sand aa{qBja{o^ui sa bpbziub^jo pBpuBD B{ ( •) uaiq ^nuí
{BnpiAipui ouisitu^{B \% SBJ^uaiui anb ap BpuB^suoa 9fap 'sapn^pdB unSas
-oa{as ap soAi^jaduii so{ uoo {Bpos u9ion{OAa ap osaaojd {ap a^uaSaauía ouiod
ouisitu^B {ap o^uaiuipouooaj {a jbi{iduod BJBd 'sbuijoj sBpo^ bq ouismj^{B ap
sa{BJOiu sc^uaiuipuas ap upiouBdB B{ BUBai{duii {B^ ouiod A {Bidos upioB^d^pB
ap osaDOjd un zaA B{ b sa 'uppBnpiAipui B{ sa opB^{nsaj OiCno '{bidos u9pBiouaj
-ajip ap osaoojd {a anb osndns anb bA *sa{Bpos sauoiDB{aj sb{ ap o^uaiuiBuap
-jo ap Ab\ ouiod opBDjaui {ap u9iDBZi{Bjn^BU B{ Biuaj^xa ub^ buijoj Bun ap 9uiBp
-ojd ou 'sa{BJOiu so^uosa sns ua opo^ ajqos 'jaouadg pnpjaA ug • _ asojquiaiui
sajoad sns b aoajOABj A japaooj^aj ao^q B{ 'opunSas o{ ísojquiaiui sajofaui sns
b aoajOABj X a^uBjapB Bio^q pBpaioos bj ba8{{ ojauíud oq so^dB souaui so{ ap
BiDuaAiAjadns 'pBp{Bn3i 'pB^jaqi{ ou íso^dB s^ui so{ ap BiouaAiAjadns 'pBpjBnS
-isap 'pB^iaqij,, oidpuud ouiod uauoduii Bireuinq apadsa b{ ap sasaja^ui so{
anb BqBuugB ei6I ua jauuing '{bidos o{ b BDiSppiq Buoa^ Bun ap sBpuan^as
-uod JBAuap japua^ajd ap JBjduiafa buijoj Bun ua 9XnjijsuoD as is anb o jad *sa{
-Bpos sBjsiuopnjoAa so{ ajjua auiiu^un anj ou anb BAipadsjad Bun apsaQ
sojdb sns ap BpuanD
-asuoD B{ aqpaj oun BpBD anb B{ ua uppnnjis buu -jaouadg 9p u9pB{niujoj
B{ ua- sa ojsa 'BiDijsnf ap oidiouud {a Bzq^aj as anb {a ua {bidos uapjo {a ouiod
BDiuipuoDa BpuajaduioD buisiui Bsa X '-BDiuipuoDa BiDuajaduioD b{ jod U9p
-D3{as ap jBjnDijjBd buijoj Bun uoo Boi39{oiq apadsa ouiod ouisiuopn{OAa {a jod
BpBDi{dxa- Bireuinq Bza{BjnjBU B{ ap upisajdxa ouiod BsanSjnq {iaid pupaioos
B{ :sozuaiuioo sns apsap {BJaqq uppipBJj B{ ua auaij ouiuuaj {a anb oppuas a{q
-op {a ua 'jBjnjBUw p^pi{Baj ouioo u9PBj^bsuoo ns isb Biqpaj op^ojaui {g
• _ BpiA B{ ap sa{BjuauiBpunj sauoiDipuoo sb{ opire{oiA 'Bpuajsixa
B{ jBJofaui ap BpjnsqB upisuajajd B{ aA{anAua 'SBDOjdioaj sauoioBjiuii{ sns
V^I3H^3d ZVA 3Q OOIdiaflf A 3VIDOS 01N3I^VSN3d 33
�54MIGUEL ANDREOLI
figura de Spencer llegará a ser dominante a partir de la conquista de la hege
monía en la Universidad por el positivismo, cuyo comienzo se puede datar en
el año 1881 con la reforma positivista del programa de Filosofía.
Los positivistas precursores en nuestro medio 29 actuaron como propa
gandistas del papel que el desarrollo de las ciencias naturales tendría en el
progreso material y moral de la sociedad. En este sentido, la difusión de la fi
losofía positivista fiie la forma de conciencia que en sectores intelectuales
acompañó la modernización productiva ocasionada por la introducción de téc
nicas nuevas en una economía con fuertes rasgos pastoriles y artesanales 30.
Uno de los primeros positivistas que actuó en nuestro medio, Jurkowski, pro
fesor de la Facultad de Medicina, expresa nítidamente el complejo de creen
cias que constituyen los artículos de fe positivista:
"La miseria impide el desarrollo intelectual y moral de una sociedad: el
progreso industrial, asegurando el bienestar, lo favorece. Las dos cosas
progresan juntas, estando basadas la una en la otra (...) El progreso no es
un accidente sino una necesidad. Lejos de ser producto del arte, la civili
zación es una faz de la naturaleza (...) La moral no va sin la ilustración y
ésta no va sin la ciencia, que a su vez conduce e ilumina a la industria.
Así, todo se encadena formando una armonía general. * qi
El intento de aplicación de una interpretación naturalista de nuestra re
alidad social llevó a Ángel Floro Costa -en un ensayo publicado en 1875 poco
después del golpe que inicia el proceso militarista- a una visión que destacaba
la importancia de los intereses económicos como modo de dar cuenta de lo que
consideraba la clave de los conflictos políticos:
"entre nosotros no hay ya pariidos políticos sino par^idos económicos, (...)
nuestras luchas no son de principios sino de intereses (...) No hay argu
mentos ni teorías contra el estómago de los pueblos (...) La gran cuestión
medios universitarios en nuestro país en 1875, pero señala que la consideración de la
obra de Darwin en las discusiones de los estancieros fundadores de la Asociación Rural
remonta a 1871 (p. 63).
29.Ardao [1968] recoge los nombres de Francisco Suñer y Capdevila, Julio Jurkowski y
José Arechavaleta (profesores de la Facultad de Medicina), y entre los provenientes de
ámbitos distintos a los de las ciencias naturales, Ángel Floro Costa, José Pedro Várela,
Gonzalo Ramírez y Carlos María de Pena (pp. 121-122).
30.En relación con lo que fue la situación del país en las primeras décadas de vida inde
pendiente, Oddone señala que "En lo económico no consigue el país trascender las for
mas de vida elementales. La explotación pecuaria, encuadrada en los hábitos de la es
tancia cimarrona, atiende la satisfacción de las necesidades de consumo y permite la
exportación de los excedentes de materia prima (...). La extensión y feracidad del agro,
acicate para el desarrollo de los cultivos, tropiezan con la carencia de brazos y estímulos
necesarios (...) En fin, ínfimos índices de población, muy desigualmente distribuidos,
agrestes hábitos de vida, primitivas diferenciaciones sociales y una todavía indecisa
conciencia nacional, dibujan para el Uruguay naciente una realidad de imprecisos con
tornos", en Oddone, J. [1966], p. 9.
31.Jurkowski, J., La metafísica y la ciencia, publicado en El espíritu nuevo, julio de 1879,
citado por Ardao, A. [1968], p. 128.
�01 <* '[0I6T] dT '
'96 B 98 dd 'Bjqo buisixu bj ua 'Bpjre/\. ^p ouispu^sod ¡a a^qog ^9^ d '(8961] V 'QBpjy P '
•89^d '[8961]
V 'OBpov u9 opB^p 'vyvfuoj^ vj ap ojunuj p A opuojfQ vj ap vpjvo vq '-y 'b^soo ojo[^ z
ba anb 0DU9^iq osaoojd [a A [Buap3iu osaoSojd [a 'oÍBqBJ^ [ap upisiAip b[
sa[BsnBD sauop^pj ap Bpua^spca b[ 'sB^sruopniOAa soaid9^ opuaipdaj 'oAñ^sos
anb B[ ua 'jvuofuuaf pvpaidoud vj ua v^smopnjoaa v^oa^ zyj ajqos sisa^ ns ua
u9pBagpBi^sa ap sosaoojd so^ A ^BjrpBu uppoaps ap oidpuud \a
B| ap a^uauíBpaaip s^ui 9dnao as 'oiquiBa ua 'zauj^^^^
opBOjaui pp p^piauB^uodsa a{Bjn^Buw b^ ap joabj ua
-SIUTUipB U9PDB BJ ap OJipj ^B OU A BApB-pSIUIUipB U9pBZIUB3jO ap BUIJOJ BUT1
b B^uauo as ^an^Bu u^poaps ap oidpupd [ap osn [a anb jb^ou ap sa
Bpua^spca B[ jod Bqan[ B[ ua supuiauajajip sbui sapupapos sb[ ap bai^b^
pBpp^dBO joíCbui b[ jod Bp^qojd BUB^[nsaa Bfó^uaA ngBoiu^^ao Bp^ b[
ap O[[oxiBsap [ap oidoad sauopun; ap u9pB3a¿3as ap osaaojd [ap [bidos
-xa B[ aA anb B[ ua 'ofequa^ [ap upisiAip b[ ap Biauanaasuoo Bun ouioo
U9pBzi[BJ^uaosap B[ ap pBpisaaau B[ B^uauíBpunj 'jvdpmniu ouuaiqoS j^ ajqos
ns ua 'ouip[n a^sg T88I 8P SBquiB 'opaAaay opjBnpg ap A zaupjBj/^ ^
ap sa[BJopop sisa^ sb[ ap osbd [a sg BUB^isjaAiun Bi^o[oapi ua buijoj
-subj^ as ouisiApisod [a opunna 'oiquiBD ua 'opBzpnuia^ sa oidiauud a^sg
sappos sosaaoad so[ ap uppBDqdxa ap oidpuud ouioo [Bjn^Bu uppaa[
-as B[ b pj^uaa u^isiuiaj B[ sa SB^sppisod sojauíud soj^sanu ua a^uasaad 9^sa ou
anb oj 'Bums ug Bpuajja^ui ou Bpuapduioo ajqi[ B[ ap sbCb^u^a sb[ ua A u9[dbzt[
-Bnppipui B[ ua oueuaauads sisbju9 [a ua a^uaureua[d Jiquasui uapand as ou anb
A sB^siA^isod s^api sb[ ap [Bjaua3 oojbui [a ua uojB^ua^pns as anb sisa^ sbutiS[b
uojanj 'osaa^ojd [ap sa[Bjaua3 sauopipuoo sb[ A u^pnonpa b[ JBjnSasB BJBd
-ui [B^B^sa u9poB Bun ap pBpisaaau B[ 'uoud b sajBn^urdsa soidpuud ap
-uqnosap [ap opB^[nsaj [a ouioo ou A OApn[OAa osaaoad [ap opaja un ouiod uaiq
-uib^ [bjoui o^oiiBsap [a jbuio^ [a 'sa[Bpos A soopi[od sosaaojd so[ ap uqisuajduioa
bj ua sajBua^Bui sasaja^ui so[ ap [adnd [a jBi^ajiAud sa Joua^uB o[ ap Bpuana
-asuoo Bun anb ap uppBjapisuoo B[ 'sa[Bpos SBuia[qoad so[ ap o^uaiuiB^Bj^ [B sa[BJ
-n^Bu sBpuap sb[ ap opo^9ui [a japua^ca ap pBpisaoau B[ ap u9pBurepojd Bg
^ opB^sg [ap B:qansai uppaB B[ A
souBpBpnp so[ ap osjnouoo [a ouBsaaau sa :u9pBonpa B[ ap SBpua3ixa
A sa[dp[nui sb[ b japuodsaj BJBd B^SBq ou 'bos anb Bpippap ^nuí jod '[
-ipui U9ioaB B[M -.o^qanj pp uppvanp^ B[ ua sa^UB soub sop opBULigB BiqBq b^
anb o[ anb uppaajip buisiui B[ ua 'upiDBanpa ap Bua^Bui ua [Bp^sa uppaB Bsua![
-ui a Bsua^xa Bun ap pBpisaoau b[ ap Biauaiauoo B[ Jipunjip ap Bpua3rxa B[ ba
-uap upisnpuoD 0U103 sa^Biaos sauoiDBuiJojsuBJ^ sb[ ap oppuas [a japuajduioa
BJBd [bidos BpiA B[ ap sa[BjauaS sauopipuoo sb[ b japua^B ap pBpisa^au B[ ^jaA
-ouioad ' „ BUBuaouads Bi^o[opos B[ jod opingui o^uaiuiBsuad un apsap -9¿8T
ua BpBoqqnd- jvjoas^ uppv¡siaq B[ ua B[ajB^\ ojpaj 9sop 'apnd ns joj
uoSvtup^sa ap sauopsano 'svoisjj sapvpisaaav anb svtu opuoj
p ua uos ou vuauqo asvp vj ap ojuaiiuvuofaiu ap 'uppvjqod ap 'souvjvs ap
VHI3^H3J ZVA 3(3 ODiaiHílf A 1VI3OS OlN3I^VSN3d 13
�56MIGUEL ANDREOLI
desde la propiedad comunal hasta la propiedad individual. De todas formas,
ni siquiera en este caso el objetivo central de la obra es directamente la justifi
cación de la propiedad privada, sino que su trabajo concluye, en polémica con
la absolutización principista del derecho de propiedad como rasgo de la perso
na: "que la propiedad no descansa sobre principios absolutos, ni ha sido una
institución inmutable; que ella ha revestido múltiples formas según las nece
sidades económicas, sociales y políticas que surgían en la humanidad, obede
ciendo en sus transformaciones a la ley de la evolución".
Este sesgo del positivismo nacional lo muestra más atento a las necesida
des del proceso de modernización, cuyo avance estaba condicionado a la intro
ducción de pautas racionales e instrumentales en la conducción política del
país, que a las exigencias de los debates que acompañaban los conflictos de
clase. Los temas del positivismo social eran más bien de carácter institucio
nal, y los enemigos se ubicaban en la ortodoxia religiosa, el dogmatismo prin
cipista de los espiritualistas o en lo que se percibía como la irracionalidad del
tradicionalismo de las luchas de divisas.
A diferencia del escenario social en el que querían incidir los evolucionis
tas europeos y norteamericanos, en nuestro país los conflictos sociales no se
expresaban directamente como enfrentamientos de clase, ni existía una arti
culación de demandas sociales que impusieran la urgencia de la cuestión so
cial. La vinculación de nuestro positivismo con el interés de promover una
cierta acción estatal antes que defender el libre automatismo del mercado, se
articula, entonces con los rasgos particulares de nuestra realidad nacional.
En efecto, las clases altas uruguayas estuvieron históricamente ligadas a
la necesidad de un Estado fuerte. Una de las constantes de la historia nacio
nal hasta bien entrado el siglo XX, fue
"la necesidad de apoyo estatal que tenían todas las clases sociales, incluso las
altas, necesidad que era signo de debilidad y una prueba del tipo de sociedad
novísima que imperaba en el Uruguay, el último país en poblarse y en inde
pendizarse de la América del Sur hispano-portuguesa, donde no había teni
do tiempo de estructurarse ningún orden social rígido ni muy definido" .
Se impone, en consecuencia, en nuestra historia un papel creciente del Esta
do empresario y del Estado arbitro del conflicto social, anterior incluso al surgi
miento del batllismo: en 1896 se funda el Banco República y ya en 1831 Rivera
había terciado en el conflicto entre propietarios y poseedores de la tierra.
b.La posición de Vaz Ferreira
Otro es el escenario en el que Vaz Ferreira realiza sus primeras y definiti
vas intervenciones sobre cuestiones sociales 36, recopiladas bajo el título Sobre
los problemas sociales, desde la Cátedra de Conferencias de la Universidad en
el curso de 1920, pero que -según el mismo Vaz en nota que precede a la pu-
35.Barran, J.P. y Nahum, B. [1986], p. 38.
36.Aunque volverá años más tarde a tratar estos temas en su Cátedra de Conferencias, en
lo esencial no modificará lo que sostiene desde 1918.
�•uajquioq oj^o jamb^no ap \bt\3i pa^jaqq bj bíuujui ou anb ap \e% uoo 'p
-oa Bidojd ns un^as jenpB ap aaqq sa aaquioq opoj^, uaouadg ap aoijsnp ap ¿^ jap
-jaqq ap Bpuuqj bj uoo opaanoa ap OAtvjsa aaduiais zb^ 'auqaag ¡ ap sa uqisaadxa
[9861] a 'umqBjq A f 'uBJJBg b anSis ag ¿g
-ipui U9PDB B{ ap pepiaire^uodsa B{ ua sojafns sojjo ap ajJBd jod Bpuajajjajui
ou B{ uod sa ojsa '8g vapvSau pvfjdqjj B{ ap oidpuud p ouioa aoouoa as
ua anb o{ uod ouisi[Bnppipui {ap Bsuajap b{ Bogpuapi 'sBpua^ajuoo sb{ ug
pBp{Bn3i B{ ap SBois^q supuaSpca SB^iap b {bjoui
-isuas uod 'B^ijBnpiAipux un ap b{ sa sa^uqap sopa ua zb^\ ap uppBDiqn
pBpqBaj B{ b buijoj JBp BJBd {bjoui upiDoiAuoo Bjpanu
is ouioa '{Bpos u9pbziub3jo B{ ap sa{B^uauiBpui^ sBuia{qoad so{
{a Baod9 ap Biuip {B ouBj^a Bja m 'BDi^sojij pn^ipB Bun o{9s bj^ o^^ oqBa b
jBAa{{ Bi^uuad japod {ap {Baj o3anf {a anb so{ anb saanpnB s^ui saaaA SBqanuí
'sa{Bioos so^uauíuadxa uBiqaouoa uppaajip B^sa ua A 'Xa{ B{ jod pBpaiaos B{
ap u9pbuijojsubj^ ap p^ppBdBa B{ ua a^iauíBsua^n uBqBifuoo 'oqoajaQ ap
-{noBg B{ ap SB{nB sb{ ap so{{3 ap soqanuí sa^uamaAOjd ^sBpip^
-ui soq Bood9 B{ ap {buoidbu oopj{od a^qap {ap sopadsB uoa sBzuBÍauías auap
'soidpuud jpnasip ap 0{psa apg soDi^i{od A sa{Bpos sa^qap so{ ap sopaouoa
sa^uBdpi^Bd so{ b Buopuaui as Bounu A BDU9ua3 a^iauíBDipuapBJBo sa
-Boifi{duiafa B{ 'B^ipauíux pBpi{Baj B{ ap soqaaq b Bpa^ip U9isn{B B{os Bun
o^i SBapi ap ouB{d {a ua uppB^uojjuoa Bn^nuí ns A soidpuud ap uppBuiuuapp
B{ Bsaja^ui :B3ij9so{if upiouaAja^ui Bun ap b{ a^uauía^uauíuia sa buijoj ng
{Bpos U9psana b{ ajqos
SBpuajajuoa sns Bp BJiajjag zb^^ anb BdBja Bjsa ua sg Bjsi{{jBq ouisxuuojaj
{ap sa{BoipBj spui sopadsB so{ b oua^ {a 9djbui 'ajua^njijsuo^ {buoiob^ U9p
-uaAUO^ B{ b sauopaap sb{ ap opBj{nsaj {a ajuauíBsiaajd spui '9161 ou^e {g
Buuojaj ap sa{Bpos sojuauíuad
-xa ap B^uaiuiBJjaq B{ ouiod uaiq s^ui opuapajBdB 'as^p B{os Bun ap sasajajuí
so{ uod ojBipauíui opoui un ap ajqBDijijuapi a^uauíjpjjip {oj un BUBjduiaj bui
-joj ua 9pmbpB oXBn3njn opujsg {a 'osaoojd ajsa ug aouisiuuojaj,, 'aJB{ndodM
'aouisuajqow 'aouisi{Bposn ouiod souiuu9j ap Bood9 B{ ap ooiji{od afBnSua{ {a
ua ajuanoa^ u9puudB B{ uBDi{dxa 'zauopjo A a{{jBg 9sop ap Bjn3if B{ b oujoj
-ua Bupn{3B as anb U9pujaua3 B{ ap ODiji{od ouisi{BDipBj {a uod opBSnfuoD 'bd
-od9 B{ ap sbuojbjSiuiui sBp^ap sb{ ap ajuBjJoduii ajJBd Bun OAnj anb oupsap
{a jod A soAipnpojd soiquiBD so{ jod Bjajqo asnp B{ ap Bpua3jauia Bq sa{Buop
-ipBj^ sBspip sb{ ap S9ABJJ b asopu^{nDiqaA an3is ojad 'sopxjJBd so{ ap ojuaxui
-Bjuajjua {ap SBuiaj sofaiA so{ a^njpsns sa{Bpos A sBDiuipuooa sauopsanD ajq
-os upisnosip Bq • p Bjsi{{jBq osaoojd {a 93i;iu3is anb 0{ ap oojbui {a ua 'ajmaA
0{3is {ap BpBD9p Bpun3as B{ ap jpjBd b ajuaui{Bdiouud siBd ojjsanu ap Boiji{od
upisnasip B{ ap ojjuao {a ua ajjapuoo as {Bpos ajuauíBpu^sa Bop^uiaj Bq
'^161 yB 18P t<oud9t^. vj dp pvpmdoud vj
SBpuajajuoo sb{ ua opBzi{B3J Biq^q ^A anb sauopBAjasqo sb{ uB3uo{Ojd '
-apu 'anb 'A 'Boij^jSinbBj upisjaA ua SBpiSooaj ou 'sBja{duioo A susuajxa s^ui
oqonuí '8I6T ^ ¿161 8P sosjnD so{ ap sbj^o {Biouasa 0{ ua uajidaj -uppBoqq
¿SV^I3^^3d ZVA 3Q O^iaiHHf A 3VI3OS OlN3I^VSN3d 33
�58MIGUEL ANDREOLI
vidual: "El 'individualismo' se presenta como la tendencia a que cada indivi
duo actúe con libertad y reciba las consecuencias de sus aptitudes y de sus ac
tos" (SPS, p. 22). En la medida en que, para Vaz, el principio de igualdad, pro
pio de la tendencia socialista, inevitablemente supone la intervención estatal
sobre la espontaneidad del proceso social, resulta claro que cuando se refiere a
la libertad, el Maestro de Conferencias está hablando de la no restricción polí
tica de las decisiones individuales en un mercado considerado como ámbito
natural.
Dentro de esta concepción de la libertad, el individualismo es asociado con
las tendencias favorables a la personalidad, a las diferencias individuales y a
la libertad. Esta última "es uno de los determinantes de la superioridad de
nuestra especie" (SPS, p. 22) y, junto con la personalidad, tiene que ver con
"posibilidades futuras, mejoramiento, fermentalidad" (SPS, p. 26). Por esto se
adscribe a la tendencia individualista, los rasgos de ser "tan psicológica" y fa
vorable, al defender la libertad no sólo al "bien sensible y posible (...) sino to
davía [a] las posibilidades del futuro, nuestros privilegios de especie en mar
cha" (SPS,p. 39).
La preocupación de Vaz por mantener matices, que siempre termina re
solviéndose en una remisión a los sentimientos, hace a su pensamiento sobre
estos temas particularmente elusivo. Lo anterior no significa que no se pue
dan determinar tesis en la postura vazferreiriana, y de hecho, creemos que en
ella hay mucho más sistema que lo que el mismo Vaz quería:
1)El conjunto no claramente diferenciable de individualismo, libertad y
personalidad describe una actitud en la cual la dirección está dada, funda
mentalmente, por el ocuparse de uno mismo, orientada por el criterio de que
cada uno ha de recibir las consecuencias de las propias aptitudes y actos.
Atender a los intereses de otros, compensar desventajas -la "beneficencia" en
el lenguaje de Vaz- puede acompañar la actitud individualista, pero "como
simple paliativo", esto es como un añadido no intrínseco a la postura misma.
2)Esta actitud es "tan psicológica", es decir forma parte de la naturaleza
del individuo, a tal punto de que las perspectivas sociales que necesitaran de
la generalización de sentimientos altruistas "supondrían un cambio psicológi
co demasiado grande", por lo que "son utópicas para la mentalidad humana"
(SPS, p. 23). No es claro si Vaz está pensando en una configuración de la indi
vidualidad esencial e intemporal o en el resultado de un proceso histórico,
pero de todas formas es inequívoco que entiende que la espontaneidad de la
orientación hacia sí mismo resulta irreversible, una naturaleza que sólo puede
ser negada mediante la imposición tiránica (SPS, p. 24).
3)Esta orientación hacia nuestros propios intereses individuales se co
rresponde con nuestros intereses como "especie en marcha". El uso de térmi
nos como especie o instinto en Vaz ha de ser comprendido de un modo lato. De
hecho en el evolucionismo social también es peculiar el entendimiento de lo
natural en el caso del hombre. Si por una parte se afirma que un determinado
régimen competitivo es el correspondiente para nuestra especie a las condicio
nes de la selección natural, a la vez se reconoce que este régimen puede ser
�•3 '^aqonj) ^pBUJBDuasap upuapua^ Bun owoa aaajBd^ ouisijenpiAiprn ja 'isy uop
-Btmiua^ap jepos uapjo un ap SBiopBoypBJ ap U9punj nseX opp^u treq anb ua sbou^
-sin sauoptpuoo sbj b opuatpua^B saiBnpaja^ui sa^uapioa sbj ap sisq^ire ja jBpjoqB BJBd
pBppBdBom Bucqou bj :o^uaiuiBsuad ap opoui na ap jBiaua3 bjjbj Bunw b aqap as anb
oj 'opBqotpsap A o^m^jqj isbo oííjb ouioo Bpua^duioo ap Biuiouooa-ouistjBnpiAipin uop
-b^osb bj a^^ qBnpB uauíi^aj ja auapsos anb euoa^ bj 'ouisijBnpiAipui p Bas anb ap ou
-a^siui p apuapua ou osa Jod A 'jopaasod un ozuaiuioa p apsap sa U9pon^s B^sa ua onp
-jAipui p anb Bppvp zb^^ anb Bpuas pqonj 'oppuas ouisiui p ug '[96T] uosaaqdoBp^ ap
osbo p sa ouioa 'b^sixjbui uppBjidsui ap sajo^ne A xj^p^ uauapsos anb o^ ap oubj^uoo [y -gg
BJ^sanu ajduiais souiBosnq anb '-aoip as jsb- Bjaireui jb^ ap sopo:j sop
-m^psuoo souiB^sgn jBnD ja BJBd 'ooiSojoo-isd owsjoSa ja uod appuioo 'uaiq
jainbjBnD ap Bpanbsnq bj o oaiuipuoDa opijauaq oidojd jap a^BJ^ as anb
-un ou 'ouisiui js ua ouB^uoud spjajui ja ouiod Bsajdxa as o^ubi ua 'BUBiunq
BzajBjn^Bu bj ap a^uauoduioo o^sandns ouiod 'zb^\ Bsuaid anb ja ua ouisijBnp
-lAipux ja anb jbuliijb souiapod 'Bopp Bjjoa:j bj ap afen^uaj ja opuBzijijfj
o^uaiuiBuoiDunj OAipaja ns ua opBDjaui ap
pupapos bj ap pBpijBaj bj b BpBjiuiisB BjjaA jb BjquiosB as 'pBpijBnpiAipui bj
ap upiDBAjasajd bj ap SBfe^uaA sbj b o^ua^B o^uaiuipuas ja 'osa joj upiDBoijdxa
ns uod ou ojad 'ajaijaj as ouisijBnpiAipui jb anb oj ua 'o^daouoo ja uoo Bpanb
as 'oiquiBD ua *zb^\ íjbidos uppupuajajip ap osaoojd un ap upisajdxa bj sB^sinj^
-jb X sBAi^paduioD SBpuapua^ sbj ua ubj3a sB^siuopnjOAa soj X jaouadg sajBp
-os sauopipuoo sns ap uppBjapisuoo bj jod sopbjbjob jas uapand ou anb ojad
'so^uaiuipuas soj ^o jod sopBjaduiajB 'sopnnpBj^ jas uapand anb 'sojuaiuiijuas
ap ojunfuoo un sa BUBUiajjajzBA upixajjaj bj BJjuanoua anb oj 'sajBioos sbui
-ajqojd soj jbjbduo ap opoui ns apsaq Boupjsnj sisaupS ns ap upioBjapisuoo
bj upisuajduioD ns BJBd Bjjoduii Bjainbis iu 'ajuauíjBoipBJ spui unB 'X _„ ouiap
-oui ouisijBnpiAipui jap upioipuoD Bun 'uppdaouoD Bjsa ua 'sa ou op^ojaui ja ua
BpuajaduioD Bq ouisijBjidBO jap ODiuipuooaoioos uapjo jap ajuaipuadapui 'zb^
BJBd 'sa ojdaouoD ns 'sajBj ouiod 'X sajBjnjuu sosjnduii ouiod SBpBjaptsuoD uos
Bidojd sa aj anb pBjjaqij bj ap uppdaDUOD bj X BjsijBnpiAipui Bpuapuaj Bq
(piqi) aBpiA bj opuatqjosqB '0DIU19U
-ODa oj ap Biouauíuiaajd BpBisBuia^ Boiuipuooa pBpio^dBD bj ojduiafa jod 'saj
-ouadns ou sapnjijdB ua jouadns sa anb jap spui opunno o 'jouadns ou jap oj
-unuj ja (•) !pBpun9asui bj ("•) íBAisa^xa pBpjBn^isap bjw :aBijBdijuB^ Bjjsanu
uaaajaui anb ajua3iA jbidos uapjo jap soSsbj souisijBnpiAipui jb jsb ubidosb ag
oXBn^njn ojospj^ ja pBpifajdjad ap ouoj ua buuijb '(g^ d 'SdS) lBn^B uauíi^
-pj ja auaijsos oyoay ap anb Bjjoaj bj ouiod aDdJBdB sou ouisijBnpiAipui jg^
•js ap jofaui oj uap sajofaui soj -o^juaiuiBsuad ns ua a^uas
-ajd Bnui^uoD ojad b^id ou anb jaouadg un ap opoui jb 'zb^\ auodns- anb BJBd
upiotpuoD 'so^unsB soidojd soj japua^B b anb bsod bj^o b a^uauíBaup^uodsa ba
-ajj ou anb bX 'jbjoui opiua^uoD un buisiui js ua aua^ ou 'osoijba oj opuais 'bjui
-ouo^nB B^sg pBpiAi^afqns bj ap upisajdxa ap bj^ubjbS ouiod pB^jaqij bj ap U910
-BAjasajd bj ua saouo^ua BoipBJ aapadsa bj ap spja^uiw jg pBpijpn ap oua^uo
un jod BpBpuauíooaj upioduDsajd ouiod ouis 'aa^uauijBjn^Bu^ BnpB ou bX 'Bp
-uanoasuoo ua 'X BpuSau jas apand anb BzajBjn^BU Bun ap b^bj^ ag opBDijipoui
6SVHI3^H33 ZVA 30 ODIOianf A1VIDOS 01N3IWVSN3d 13
�60MIGUEL ANDREOLI
ventaja o nuestro propio bienestar, haciendo siempre aquello que creemos nos
proporcionará el mayor excedente posible de bien sobre el mal" 40. La reivindi
cación del interés de la especie o de la preservación de la capacidad creativa
de la individualidad, son razones para sostener su valor, pero no hacen al con
tenido mismo del principio, este radica simplemente en lo que, supone Vaz, es
el modo natural de ser del hombre.
A nuestro autor no se le escapa que hay otra forma de entender la preocu
pación por la individualidad: ya no la reserva del hecho "natural" de que cada
uno esté interesado antes que nada por sí mismo, sino el principio ético que ve
en cada individuo algo que merece respeto y el reconocimiento de derechos.
Esta última perspectiva, que puede ser caracterizada como individualismo éti
co, puede entrar en distintas relaciones con el individualismo sicológico, pero
no lo implica, e incluso puede llevar a conclusiones opuestas. Es así que Vaz
entiende que:
"el socialismo (de la Tierra) es mucho más individualista (individuista)
que el individualismo (...) quisiera (...) hacer del individuo el centro: dar
a cada individuo el mayor bienestar posible (...) Y es, al contrario, el indi
vidualismo de aquí abajo el que, por su idea de progreso, y de sacrificio,
relativo por lo menos, de los individuos peor dotados (en la selección),
atiende más a la idea de especie en general, a la idea de sociedad (...) en
este sentido de los términos, el socialismo es más individualista y el indi
vidualismo más socialista" (SPS, p. 28).
De un modo que le es característico, se limita a establecer la salvedad, a
encontrar un nombre para esta forma de individualismo ("individuismo"), pero
no lo integra al cuerpo de su argumentación. El individualismo en el que pien
sa, cuando se trata de establecer un principio para la consideración de la cues
tión social, no consiste en "dar a cada individuo el mayor bienestar posible", ni
siquiera "que cada individuo sea tenido en cuenta y asistido" (SPT, p. 177),
sino más bien en favorecer que cada uno logre lo que pueda procurarse por sus
propios medios.
3.2. La igualdad
La preocupación prioritaria por la igualdad forma parte, señala Vaz, de la
tendencia socialista.
Hay en el socialismo valores que no pueden ser desconocidos: "más huma
no (...) más bondad, más fraternidad, más solidaridad; no abandonar a nadie;
también, tomar la defensa del pobre, del débil" (SPS, p. 23).
Vaz no considera a la tendencia a la igualdad como el resultado de aspira
ciones de justicia, ya que para él, la idea de justicia coincide, al modo de Spencer, con el principio de responsabilidad individual: a cada uno según sus actos.
La preocupación por el desposeido le parece más bien vinculada a la bondad,
la fraternidad, la solidaridad que al directo reclamo que alguien pudiera hacer
40. Frankena, W.K (1965], p. 30.
�'ajquiou ns ua sopuzquaj uojanj sBsan^jnq sauopnpAaj sbj ua anb soop
-jpd sopauíuadxa bo^ í^iAp pBpapos bj ap sbuisiui sauopipuoo sbj ap 9i3iauia
ouisqBnpiAipui jg (892 d *IX) 9Pnd 9nb l 9^^Í 'apiapsuoo oood ajduiais
'osojauaS saoaA b 'n^uidsa ap op^pa pnbB JiuaAajd jo^ BDiSppoisd Bido^
bj uod uBqBuiSBisnpia as anb sauaA9f soqanbB ap soun^p b 'sojSqad so{ ap
joXbui p ouiod 'jBoqdxa BqBjnoojd oÁ anb jojjoq p 93jd as jsb ]^n :BpBnpBjS ou
Bpippos U9pdaouoo b^ ap sojSqad so^ op^punuB Biq^q b^ 'sa^uB soub B^uiaj^
ap sappos SBuia^qojd soj ajqos sauopaa^ sns ua anb apuapua zb^ 'oyodudQ pp
vjjosop^ dp asvp vun ap sopuanoa^j o|n^p p uod BpBDqqnd '0961 y^ pp Bp
-uaiajuoo Bun ua 'jsy u9pBpn^i B{ JBuiBjSoad ap sbuuoj suunSp ap Bpjouoo
Bpuauadxa B| anj a^uauuoua^sod anb o\ ap a^uB^ioduii a^iBd Bun uod jbpjodb
dDajBd 'sBUBupjuajzBA sauopBuiJijB sb{ ap p^uauíBpunj opiua^uoD |g
'(8¿T d 'XdS) onpiAipux
pp p^ppqaj tb\ (•) jofaui jBDsnq BJBd 'onpiAipui pp pu^aqq b^ UB^iuiqw 'zb^
ap BAipadsiad b^ apsap 'sapBjap^ s^ui sauoisaaA sns ua una 'souisqBpos so^
'osa jo^ sappos souisi^uio^nB so^ ap o^anf ojaui p jod ajunoo anb o\ ajqos
BpBjaqqap u9puaAja^ur Bun auodns ajduiais u9pBpn3i ap ozjanjsa p 'sonpp
-ipui so^ 9J^U9 SBpuajajxp sb^ ap Bpuanoasuoo Bpajxp ouiod sapoppn^isap ip
-npojd b apuap 'ppos BpiA b^ ap oat^^uodsa o^uaxuiBuopunj ia anb opBQ
(P6I ^ '^dS) ttosBu8oud ja uauajap 'ugpnjona vj
vuvd opvjjnsau uod irn^uvp ou 'sauqiuoy soj ap sauopvjau svj 'ajqpod oj ua
'ajuaiuvaptuijap uvuvjSauuv anb 'uojop ja uvuouttuv anb 'sopoj vuvd sajq
-vasap /C soqontu vuvd sajqpod 'sauopvzjuvSuo svsa ts soiuvjunSaud souM
:ppos osaj^ojd pp uppipuoD Bun sa 'sappos sb^siu
-opnpAa soj ap poipBJ upp^puiaoj B^ b JBSaq uis A o^iBO s^ui opoui un ap anb
-unn 'zb^ ^JBd u9iquiB^ p^ppnSisap B^iap Bun ap Bpuapixa b^ oqoaq aQ
(^2 d 'SdS) •u^íclUI^:^ ouisippa opBisBiuap ^ osa opo^
ap opBisBiuap 'sauopisoduii 'sauopiqíqojd 'ouaaiqo^ 'sa^a^ 'p^puo^ny,, :ao/i/
anb o3pn sa p^ppn^i B{ ua opBJ^uao uauiiS9J un 'opuanupui B^Bq as anb ua
buijoj bi ap 9ip s^ui 'ojaj BDiu^jp U9pisoduii b^ 'pBpqiqísod apBJa{o^ui ouiod
'Bpanb ops (piqi) ^puBjS opuisBUiap ODiSppDisd oiquiBD unw Bupuodns sand
'ttBDi39pDisd Bjdo^nw Bun sa -(g^ d 'sdS) ^o^xvb ojpanu aaip Mso^uaiuipuas
ap (•••) asBq b,- u9isBnsjad B{ ap bja b^ jod sbsod ap op^pa p^ ap uppBjnB^
-sui B^ apisoduii 'zb^ aua^sos 'sa apB^daDB a^uauíBDip 'zaA b¡ b 'Bas anb A
pnppnSí b¡ ua a^uauíBUB^uoud opBSBq ppos uapjo un ap uppBzqnaj Bq
•jppap ap sauopipuoD ua u^pa anb sopjhs soqanbB ouis 'sopup
-ajaqsap soj a^uauíBspaad jas uaoaJBd ou sappos SBiuapojd so^ b SBpBnoapB
sauopnps sbj ap spanbsnq B{ ua sajo^ioopa^n ouiod Basap anb asoAisuajd
-uiOD A sojaDuis,, sajquioq bo^ 'B^sp ap o^und apa apsap 'A ppos opiaiuiBuap
-jo p ua jqipui a^uauíBAi^Daja apand uamb ap BA^oadsjad B{ uod 'ozuaiuioo p
apsap 'BpBDijpuapi ^pa U9ixa^aj ng (S92 d *H) sojqod sasup sb{ b jaoajOABj
ap Bsojaua^ A apou uppBJídsB bjw ^^uáis uamb 'ojp pp uppipuoo b^ jBJofaui
jod bubjb as uamb ap ^\ ouis 'js BJBd Burepaj B^ anb pp pn^pB B{ B^uanD ua
opuBuio^ 9^sa ou 'puppnSí B^ ua jusuad p 'zb^ oqoaq aQ aqap a\ as anb 01 ap
19VHI3HHHJ ZVA 3d OOIQíanf A 3VIDOS OXN3INVSN3d 13
�62MIGUEL ANDREOLI
allá de la pretensión de imponer a la historia un curso racionalmente decidido,
afincaban en una realidad que conformaba al individuo desde la reivindica
ción de una privacidad, con anterioridad a su identificación como ciudadano:
la sociedad civil burguesa preexistió al Estado burgués. Los proyectos igualitaristas, en cambio, cuando ya no fueron simplemente el fruto de la nostalgia
por la comunidad perdida en la emergencia de la modernidad 41, y pretendie
ron entroncar con las condiciones reales del desarrollo de la civilización indus
trial, no partieron de una realidad social desde la cual la igualdad ya realiza
da pudiera expandirse, sino que debieron confiar en las posibilidades de la
conformación de la conciencia mediante la crítica del orden existente o, direc
tamente, por la acción política. De ahí el carácter de "naturaleza" que los con
tenidos individuabstas han tenido históricamente y el aspecto de "imposición"
que en las condiciones de la modernidad acompaña a los proyectos igualitaristas.
Por eso, lo que Vaz cree encontrar en su pretensión de acceso inmediato al
sentimiento de lo socialmente adecuado, es una naturaleza sin más, un modo
de ser del hombre que simplemente se reconoce a través de lo que siente el
que intuye correctamente y que como tendencia coincide con la propuesta indi
vidualista.
3.3. La conciliación de los principios
Dentro de la constelación de significaciones de las nociones de igualdad y
de libertad que venimos manejando, es decir dentro del núcleo básico de la
tradición liberal, las relaciones entre los principios de libertad y de igualdad,
pueden ser convenientemente esquematizadas en las tres posiciones siguien
tes 42.
1. La defensa del sistema de libertad natural, siguiendo una termino
logía que se remonta a A. Smith, en el que la igualdad es interpretada como
iguales posibilidades formales abiertas a las distintas capacidades. La expre
sión "formal" alude a que la igualdad se limita a la proscripción de privilegios
estamentales, y no a la disparidad en la dotación inicial de ventajas naturales
o sociales. Sostiene que la apertura de las profesiones a las capacidades ase
gura la mayor eficacia social. De aquí resultaría la distribución justa, asegu
rándose a la vez el reconocimiento de los derechos de trasmisión de propiedad,
fundados en la idea del justo título, y la proporcionalidad entre los propios ac
tos y los resultados obtenidos. Una vez que culminó la disolución del sistema
feudal, esta forma de pensamiento pasó a constituir el núcleo del pensamiento
conservador, en cuyo centro está la idea de que "la presente división de rique
za y poder corresponde a alguna realidad profunda de la vida humana" 43. En
esta perspectiva podemos ubicar, dentro del contexto en el que pensaba Vaz, a
41.Como es el caso de las utopías renacentistas.
42.Se trata de una paráfrasis libre y parcial de una clasificación de Rawls [1981], cap. 2.
43.Walzer, M. [1980], p. 237.
�BAipadsjad ^\ BJBd vpuduay vj ap viudjqoud ^g (Qf d 'x^s) opjouoa
-Buopunj ns ua ^pqBnpiAipui-pire oqaaq unB ouioa upaijiireui as
Bpg Bpuaaaq bj jod Bpandun bj p^iauíBpunj pd^d un ajduina 'sapnpLAip
-ui s^puajajip sb^ ap opBqnsaj p jas irepand a^uaureAipaja sapBppnifrsap sb^
anb BJBd sBUBsaaau sauopipuoo sb^ irejaqB anb sBpuajajja^n sb^
a^uaui
BJambis ni BzqBaa as ou BpiSixa pBppn^i B[ oqaaq ap oaaj (^f d
'XdS) sopBqnsaj so^ ap pBp^n^isap ^\ Á. onpiAipui Bp^o ap uppoB ap Bjajsa b^
ap pBp^n^í b^ 'jaouadg b opuB^a zb^y a^uaiSB 'zaA b^ b jaua^os Buaqap B^q
-Bnppipui a^uauíBopu^^nB uauíiSpj u[\ (gg d 'SdS) (so^uaiuipuas so^ B^quia
OAisaoxa opBj3 asa uod uppBzqBjn^Buuoa ^\ anbjod uaxq s^ui Bpas '
oí ou ounSp is X) vpnisviuap sa :BSBdajqos Bpi^iBd ap o^und {a ua
pup^n^isap bjw :zb^\ jod Bpi^iaApB sa BpuB^sip B^g q^ ua Bjqnosap as anb
oidpuud un jas anb sa^uB 'uppBogi^snf ap o jBzq^aj b ^api ap uppunj Bun
{B3J ^pos opB^sa ye opadsaj a^duina p^^aqq Bpipua^ajd b^ anb a^uauíBJBp
Bqnsaj 'uppipuoD B[ ap upp^punua Bjaui B^ a^ sapn^pdB SB^upsip sb^ aj^ua
Bpua^aduioa b^ ap opBqnsaj pp a^uauíBAisnpxa japuadap aqap jBdnao b an^aq
opfns BpBa anb ppos uppisod bj pna p unSas sbsod ap op^pa un '
-sa opipua^ia 'auodns pu^aqq ap oidpuud pp a^a3jauia ppos uapjo ¡g
Bpuajaq B| ap Biuapojd p :a^iasajd uauiiS9J pp Bopua Bg l
pBpqBnpiAipui B{ ap oqojJBsap p
ap BpuB^oduii b¡ b anb nq9p pp o^iaiuiujns p jo^bui opBjS un ua 'p ap sp
-uajajip b 'sapisuas ojad 'n^uídsa uanq ap BqBjapisuoa anb sajquioq so^ jpap
sa 'ppos upipano bj ua u9Pobsubj^ ap sauopnps b JBSaq apisod Bja anb Bip
-ua^ua zb^ anb soy uoo snpqBpos so^ ireoiqn as xnby SBSjaAui u9pBuiuiuDsip
ap sBpipaui ap uqpBaqpsnf b^ 'pjaua3 ua ' apjnpu Bua^o[n b^ jod suppnpojd
sapBppnSisap sb^ b uppBpnSi ap SBpua3ixa sb^ ap u9pBqdure Bun 's^uiapB
'asjBp apand 'uppisod Bpa ap oj^uag pBppn^í B^ sa 'oidpuud ua 'auoduii
Bp^snf B{ anb oq pBpqBJOiu ns ap o pupisaoau ns ap Bqarud B{ ap bSjbd tb\ uoa
uajjoo sapuppn^isap sb^ anb ap uppBjapisuoo b^ BAipadsjad Bpa b ppuasa
sg pB^iaqq ap oidpuud {a zaA b^ b opireuuqB ojad 'oApipduioa /Cvjd umj o^
-jap un BJBd souBsaaau souiiujui soj ap 9^p s^iu SBUBqpn^í SBpipaui ap U9p
i B| ap oipaui jod 'noitpaootuap pnpjon^i b^ ap ospduii ^g g
p^papos b\ ap dsuas uouiuioo [a ua
-aua^ s^ui B| Bas s^zinb A 'zb^ ap uppisod b¡ sa Bpg sappiui sapBpiun^jodo
sb| ua uppBpnSí B^iap Bun jpnpoj^ui ap sa Bpj^ as anb o[ ag opBOjaui p
ua Bpuapduioo joua^od ^\ ua jBdppjBd ap uij p uoo asjB^pudBa japod BJBd
sbuiiujui sauopipuoa sb^ b OAippj o\ ua a^uauípdpuud 'sdjvpim sapvpjvnS
-ís^p svj umuiiusip ireasnq as anb ap Bpuajajip B| uoa 'sajoua^ire sauopuog
-padsa sbi ire^daaB as anb bi ua '/o^agi; pDpjnnjfi ^\ ap uppouiojd Bg z
^aizo^j b
qa^Bjj uoa
b JBuopuaui B^SBq 'sajouapod soiduiafa b o^irena ug sbsod ap pn^a^ op^^sa
p 'zb^ 93ip 'uBipuajap anb soqanbB b pjaua3 ua
sappos supiuopnpAa so^
í9v^ia^^aj zva aa ODiaiaar a ividos oiN3iwvsN3d ia
�64MIGUEL ANDREOLI
individualista consecuente es, entonces, el de determinar en qué medida la in
troducción de la desigualdad en el punto de partida puede estar legitimada,
teniendo en cuenta que se trata de un estado de cosas que si bien suele depen
der de la voluntad del causante, es independiente en sus aspectos relevantes
de la acción del que recibe.
Un régimen de propiedad privada irrestricta, como el que tienden a de
fender los que propugnan el sistema que hemos llamado de libertad natu
ral, supone que entre los atributos de la propiedad está la transmisión por
herencia sin limitaciones. Pero, de procederse de esta forma se consagran
diferencias iniciales incompatibles con un régimen verdaderamente indivi
dualista, dando lugar más bien a lo que Vaz llama un "familismo vertical
descendente" (R, p. 265), en el sentido de que las posiciones iniciales que
dan ñjadas, casi siempre en virtud de la pertenencia a una determinada fa
milia, de tal forma que hacen inviable el efectivo funcionamiento de un sis
tema en el que cada uno reciba según lo que efectivamente ha hecho. La
herencia ilimitada, afirma Vaz, es contraria tanto al principio individualis
ta de justicia como a la idea misma de libertad, pues "la mayor parte de los
individuos, de hecho, no actúan libremente por falta de mínimum asegura
do: de punto de partida." (R, p. 262).
Para progresar en la reflexión, Vaz introduce la distinción entre un indi
vidualismo de la generación presente, que debiera hacer cada vez tabla rasa de
lo que proviene de las generaciones anteriores y "traer a cada individuo al
punto de partida"; y un individualismo que tomara en cuenta el derecho de las
generaciones pasadas a transmitir sus bienes a la descendencia. El primero,
dice Vaz, peca por utópico, ya que el entrecruzamiento de las generaciones lo
hace inviable: sólo sería posible el comienzo absoluto si cuando una genera
ción nace, la anterior muriera. El segundo genera una no justificable desigual
dad en el punto de partida (SPS, pp. 38 y 39).
En verdad la supresión de la herencia no requiere la condición imposible
que plantea Vaz. Si hay un derecho a transmitir herencia, éste no depende del
entrecruzamiento generacional, y en caso de que no lo haya, la herencia no
puede ser impuesta simplemente porque individuos de distintas generaciones
convivan. Otra cosa es la diferencia, mucho más difícil de erradicar incluso en
teoría, producida por el nacimiento en familias ubicadas en diferentes grados
de la jerarquía social y lo que ello implica en los procesos de aprendizaje, o en
la utilización de estrategias para transmitir privilegios. Pero no parece que
Vaz se esté refiriendo a este aspecto del problema.
Por otra parte, Vaz cree que la institución de la herencia no solo ha de ser
considerada como una situación impuesta de hecho, sino que cuenta con bue
nas razones a su favor. Al hacer inventario de "lo que la institución de la he
rencia tiene de bueno en sí", le atribuye el ser un factor de estimulación de los
afectos familiares y del trabajo (R, p. 269).
Se está, entonces, ante un conflicto de derechos: por una parte el derecho
de las generaciones pasadas a transmitir bajo la forma de propiedad privada
lo que han llegado a poseer; por otra, el derecho de los individuos actuales a
�(68 '^ 'SdS) sajBpiui sauopipuoo sb{ ap pBp{Bn8isap B{ JBiaduia^B BJBd
sauopB^uuq asjBnpaja ap ireq 'sa{BJiqBU sopiauíap ap uqpBidojdB B{ sa {B^uaui
-Bpuig o\ is anb SBj^uaxui 'Buosaons u9isiuisubj^ ap oqoajap {ap oquaiuipouooaj
'opsqBj^ {ap BÍftiaAOjd opo^ apuop j[\e anb sa z^\ jod B^sandojd U9pn{os Bq
(^6 ^ 'XdS) ^uasajd i^pBn^s B{
ap a{qisod 0{3ajJB jofaui {ap Bpanbsnq B{ ouiod ouis 'aouosaons o^qajd unn ouiod
opBa^iiB{d jas ap Bq ou Biua{qojd {a X 'jopBj a^a ap BpB^uiqi upisiuiSBJ^ B{
b a^uapgns U9ZBJ ap anb 0{n^^ opnf ^nq o^[ BJjap B{ ap pnpaidojd B{ jbzi{bjo
-bs Bpua^ajd anb Bjjoa^ Bpo^ JB^igaj b SBpBupsap u^^sa 'vjuai^ nj ap pvpaidoud
v] ^uqog fiQi ap SBpuajajuoo SBSua^a sb{ ap a^Bd Buang (¿¿ d 'xjs) OJ1
vnud 'opBidojdB 'anb O{ 'op^q ajqos 'X 'ofBqBJ^ {ap o^uj sa ou anb o{ 'Bipixa bX
anb o\n :aOApB3auw buib{{ anb o^uauia{a {ap 'pnpaidojd B{ ap ojnd o^uauia{a 'bu
-Buinq pupiAipB B{ ap a^uauíupajip Bqnsaj anb o{ auodo 'Bjaunuí Bpa aQ
•odjano {ap
B{ jod opunuí {a ua SBppnpojd sauopBDijipoui ouioo anb {Bnpa{a^ui
B{ ap U9isajdxa ouioa s^ui a{BA '{9 BJBd 'opBqBJ^ {a anbuns *(g¿ d 'JLJS) PBP
-aidojd BXnq anb 'a^aiuaAUoa X opnf 'ouanq ouioo souii^as osa jod í{Buosjad
o{ ap 'Bidojd u9poB B{ ap 'pnpiAi^B B{ ap 'ofBqBj^ {ap a^uauíupajip a{BS pupa^d
-oad ap oqoajap {gw anb apua^ua 'zb^y opoui ouisiui {aQ bubui^uo pBpaidoad
B{ ap uqisua^a o op^qnsaj oxuoo BpBAuap jas ap Bq 'BJja^ B{ ap B{ a^aui{Bd
-puud 'pBpaidojd ap sbuuoj sbj^o ap u^pBoqpsnf Bq Buosjad B{ ap BOis^q pBp
-aidojd B{ sa odjano oidojd {ap ofeqBJ^ {a 'luaiujaaof) pnt^ uo saspvdjj^ ocnj^ so{
ap opunSas {ap ^ dno {a ua B^sandxa aqooq ap Bois^p BAipadsjad B{ ug
pBpi{BnpB B{ B^snq sozuaiuioo sns apsap '{Bjaqq o^uaiuiBsuad
{a ua a^uanoajj U9pog Bun sa B^sg B{{a ap BidojdB as anb {a 'oidpuud ua 'sa
Bzanbu B{ BjauaS anb {a anb o^sandns jod up as anb zaA B{ b 'pBpaAou ap U9p
-Bjaua3 uoo {Bpos Bzanbu ap u9pBjaua3 B{ opuaq)unjuoo BUB^sa as U9isnosip
ua Buia{qojd {ap osbo {a ua *a{qipuajapui sa 'BpB{nuuoj ^^sa anb {a ua opoui {ap
souaui o{ jod 'buisiui is ua sisa^ B^sa anb ap ^{{B s^^^ sa{Bpos sosaoojd so{ ap
pnpuoua^xa B{ ap BpiBJ^sns {BnpiAipui a^uanj Bun b 'uqioBajo b{ 'pBpaAou b{
'o^sia souiaq bX ouioo 'aXnqu^B anb ap oqoaq {B aqap as o^sg SBppajaui ou sa{
-Bpiui supuajajip ireuBjado u9iquiB^ anb so{ ua 'afBzxpuajdB ap sa{Bioos sosao
-ojd ap opB^pisaj {B^uauíBpunj Bpipaui Bun ua uos sauaiq ap U9puajo ap sosao
-ojd so{ ua oSanf ua SB^sand sa{BnpiAipux sapBppBdBO sb{ anb B^uano ua Biuo^
ou zb^ s^uiap so{ BJBd Bpipj9d Bun sa auapqo oun anb o{ apuop 'ojao Biuns ap
BpuBire3 Bun sa opunSas o{ anb sBJ^uaiui 'onpiAipui {ap sauoiooB sb{ ap apuad
-ap anb o^uauíajoui un sa 'Bpuu ap aipuu b BAud ou ouisiui js jod ojauíud o{
anb auodng -sa{Bjn^Bu so^uauia{a ap uqioBidojdB B{ ua a^sisuoo anb o{ X 'ofóq
-bj^ {ap auaiAOjd anb o{ aj^ua upioBJBdas B{ :{Bjaqi{ o^uaiuiBsuad {ap sozuaiui
-oo so{ apsap a^uasajd pupaidojd ap oqoajap {a ua upioBiouajajip Bun tbuio%
-a^ *ou anb o{ X Biouajaq jod a{qisiuisuBJ^ Bjjas anb o{ aj^ua u^pui^sip b{ aonp
-oj^ui ug {B^ uo^ u9I3obsubj^ Bun b jB3a{{ BJBd o3anf ua sosjaAip so^oadsu so{
ap uppBJBdas B{ 'sa^upos SBiua{qojd so{ Ba^xiB{d as zb^\ anb {a ua opoui {ap oop
-suapBJBo sa anb o{ un^as 'ajambaj U9pn{os Bq sa{Bn^i sa{Bpiui sauopipuoo
S9VHIHHH3H ZVA 3Q 03101^^1 A1VI3OS OlN3MVSN3d 13
�66MIGUEL ANDREOLI
En la argumentación recurre a dos tipos de razones. Por una parte crite
rios utilitarios de conveniencia, y por otra el examen del alcance de derechos
eventualmente conflictivos. En este último sentido, su pensamiento conserva
analogías importantes con desarrollos actuales de la filosofía política y cree
mos que posee una interesante potencialidad de intervención en las discusio
nes contemporáneas.
La afirmación del derecho del individuo a dar lo que le pertenece, en nom
bre del principio de libertad, es fundamental en la teoría de Robert Nozick 44.
Según éste el único criterio para determinar la justicia de una distribución so
cial dada ha de estar regido por el modo en el que se ha llegado a ella, más
precisamente si ha ocurrido por medio de adquisiciones y transferencias legíti
mas. Las adquisiciones originales de propiedad serán justas, repitiendo a Locke, si los bienes no son ya propiedad de otros y si no implican apropiarse de
recursos de tal modo que le imposibilite su acceso a otros individuos. Las
transferencias son legítimas si voluntariamente entregamos aquello a lo que
tenemos derecho. Los criterios redistributivos que alteren el estado de cosas
resultante del libre intercambio entre individuos, en nombre de alguna con
cepción de la justicia, como ser la igualdad o alguna forma de maximización
del bienestar, se orientarían por lo que Nozick llama end-state principies 45.
Estos principios remiten a estados finales en la medida en la que consideran
que dos distribuciones son igualmente justas si son estructuralmente idénti
cas, es decir si exhiben el mismo perfil, independientemente de los individuos
que ocupen las posiciones. En cambio, en un arreglo social regido por adquisi
ciones y transferencias libres, ningún patrón de distribución puede estar regu
lativamente fijado. La orientación por principios de estado final implica nece
sariamente que las personas pueden reclamar sobre las propiedades de otros,
lo cual, estima Nozick, resulta inadmisible desde la perspectiva de los dere
chos. Cualquier modificación sobre la distribución que emerge de las decisio
nes libres de los individuos implica apropiarse de lo que le pertenece a otro.
Las consideraciones de Vaz pueden ser entendidas como introduciendo
criterios de estado final, en la medida en la que establece la necesidad mo
ral de reducir algunas desigualdades iniciales por ser intolerables en sí
mismas o como alteraciones de las condiciones de una competencia equita
tiva, pero en su núcleo pueden ser interpretadas como observaciones perti
nentes dentro del marco de las concepciones individualistas basadas en de
rechos. Tal como se ha señalado críticamente respecto a la teoría de No
zick, es necesario distinguir el derecho del que da, la generación pasada en
el problema de la herencia según la terminología de Vaz, del derecho del
que recibe, la generación actual. Lo que Vaz señala acertadamente, es que
no se puede defender moralmente el derecho a un privilegio no merecido, y
este es en principio el caso del que recibe una herencia. Con seguridad, los
44.Nozick, R. [1988].
45.Nozick, R. [1988], p. 156.
�sa uoponptuj Bq ^zS d '[9¿6I] 'V '
ja anb ap oqoaq ja jod op^p B^sa pBpaidojd bj ap oidpupd ja 'aqooq bjbj p^p
-ipnpiAipui bj ap pBppopa^ui bj b Biupcpjd s^ui u9pBzpopa:jxa bj sa jBnpaj
-a^ui JoqBj bj ap opnpojd [a 'zb^ jod BpB^pqdxa ou U9ZBJ Bun sa b^s^ A 'bj:jo
jod ÍBpBU ap aip^u b BApd ou uqpBidojdB ns 'Bpuanaasuoo ua 'A ajqiuodsq^
0AJ8DB p apBUB as anb jojba un Bjaua3 apBd Bun jod ípsppBjnoipBd B^sa ubjj
-Baqdxa anb so3sbj sop Bupua^ pnpap^ui ofBqBj^ ^g sopiAjas soj jod A -sop
-púas so{ ap oqduiB s^ui p ua- pnpap^ui oÍBqBJ^ p jod BpBjaua3 pupaidoad
b^ sa Bpuajaq tb\ ap uppB^iiuq b^ ap opxnpxa a^uauíusajdxa Bpanb anb oq
•sauaiq ap odp a^sa ap Buosaans u9isiuisubj^
b^ ajqos so^sanduii UBazapppa anb SBUB^nqu^ SBopxpd ap U9puoijpsnf Bun
b 'BpBpre uaiq s^ui uqpBAjasqo BunSp ap JBsad b 'sooip^jd sopaja sns ua
jB^undB aaajBd uaiq s^ui A 'jBjn^p pp apanuí B^ ap S9ndsap souaui o\ jod bjj
-ap B^ ap BUB^qBn3i pBpqiqíuodsip Bun ap oppuas p ua 'Bjjoa^ ns jaua^ Bupod
anb sapoipBj s^ui supuanoasuoo sb^ ua opuusuad ^pa ou ztb^ anb b aqap as
s^zmb opg upisaons Bps ^\ ap ^{p s^ui ba anb Biíap B{ ap pnptAipui p^paid
-oad B{ ap u^paupaj Bun sa Bxiap bj ap Bpuajaq b{ ap uppB^iuiq BApoaja b¡ o^
-und anb upuq BuruiBxa ou jo^ns ojpanu oqoaq aQ op^p japod u9iquiB^ ouis
'X JBsn japod ops ou Boqiu^is x ^-iqos papaidojd &\ Jaua^ BpBAud pupaidojd
b^ ap sap^uauíBpunj sopadsB soj ap oun ap uppaupaj bj aAanuiojd 'U9poj
-Bn^i bj ap ouiuibd ja ua sofaj opBisauíap opi Bq -ajquiou oj ou anbunB- ouisijj
puq ja saoaA SBqonuí uamb BJBd 'ojos9jg jg sojapuB^sa soj ap japod ja ua sa:j
-luiij sns ap oun opBJ^uooua ujquq B^sqj^Bq ouisiuuojaj jg ^u9i3onpojd ap bjj
-ai^ bjw ap BiDuajaq bj ajqos a^uauíjB^uauíBpunj jaBoaj ap Bq u9idb^iuiij bj
BJBd 'aSjoaf) ^Ciuaj^ ap BUB^nqu^ Bopijod ap SB^sandojd sbj ua A
ap sooiupuooa sojuosa soj ua SBpiua^uoo b^ sauopBAjasqo opuainSig
• a^uasajd u9pBjaua3 bj ap BAipadsjad bj B^ioduii 'sojp soj b BAud U9p
-BidojdB ns anb bj ua Bpipaui bj ua 'sajBjn^u sosjnoaj jod so^anduioo u^pa
Bpipaui Bun3jB ua anb sauaiq ap b^bj^ as is 'oiquiBa ug a^iuisuBj^ anb jap BAp
-oadsjad bj JBAjasuoa juajajd b b^iuiij as zb^^ jnbB ojad 'sajBjn^BU sosjnaaj ap
soj^o b jBAud Boqduii ou uaiq ja anb ap oqoaq ja jod aoajBdBsap ou aqpaj anb
jap o^juaiuipajaui ou ja pupjaA ug aojnd ofeqBJ^ sa is aqpaj as anb oj ap U9p
-b^iuiij ou :a^uisuBj:j as anb oj ap BzajBjn^BU bj ap uauíBxa jap JiuaAOjd ap UBq
so^sa 'zb^ bjb^ Buosaons u9isiuisubj^ bj ap soAp^^uiq sopa^pa
opBsaoau sa soqaajap sop soj ap p^piuipi^aj ap Biaua3ixa bj aaouoaaj as ig
a aju3iu3fU3ipu3dapui ojumuvp^u spsnd ou ousiuud ja A vp snb pp
oyj3J3p jap ajuajpuadap ajuaiuvpjdiuoo sa aqpaj. anb jap oyoauap ja osvo
ajsa vg vunSutu uoo ojjo A svfvjuaa svj svjpoj uoo aauajxuoo oyiu un anb
ounupqjv ajuawjvuoiu souatu ua utpanuoa aoauvd ou vuainb anb oj svpuvu
-08 svsa uoo uaovy v oyoauap ajuanoasuoo ja auap A ozuanjsa ja ajuvtpaiu
auambpv anb oj v jvjoiu oyoauap un auap onpmipui un anb ap oyoay jan
ap oqaajap jb ubzubojb ou Buosjad
Bidojd bj ap popiApoB bj ap opB^jnsaj jap p^paidojd bj ua sopusuq so^uauín^jB
¿9v^ia^aaj zva aa ooiaianr a ividos oiN3iwvsN3d ia
�68MIGUEL ANDREOLI
resultado en el mundo de mi esfuerzo me pertenece en tanto soy dueño de mi
cuerpo; para Vaz, en cambio, la forma primera de la propiedad, no histórica
mente pero sí por su naturaleza, es la intelectual, por ser la más próxima a la
intimidad de la mismidad.
En cuanto a la posibilidad de medidas concretas, Vaz es en general más
cauto que en su apreciación crítica de principios. Antes que nada, la herencia
no debiera interferir con el derecho básico de habitación. Por otra parte consi
dera insuficientes las políticas de impuestos progresivos a las herencias exce
sivas, y ve con simpatía la propuesta de Stuart Mili de no restringir la capaci
dad de disponer pero si la de recibir, poniendo un límite al valor que cada in
dividuo puede recibir por herencia, pero de hecho termina afirmando que "so
bre los resultados que daría la aplicación de ese régimen no me siento capaz
de pronunciarme" (R, p. 269).
3.3.2. El derecho a tierra de habitación
La superación de los problemas que la propiedad de la tierra, en tanto
que éstos producen una desigualdad injustificable en la generación presente,
requiere, según la propuesta de Vaz, atender a dos aspectos: restricción del
derecho de sucesión de la tierra de producción y reconocimiento universal y
efectivo del derecho a tierra de habitación. Entiende que en la tradición de los
derechos individuales se produjo el olvido del derecho a estar, a habitar, tan
básico como el clásico derecho al libre desplazamiento. Esta es la tesis que de
fiende tanto en las conferencias del año 1914 reunidas en Sobre la Propiedad
de la Tierra, como en pasajes de Sobre los Problemas Sociales (SPS, pp. 30—
31), y que continuará sosteniendo hasta el fin de su vida como uno de sus
aportes fundamentales en la cuestión social. En 1953 en una conferencia, lle
ga a afirmar enfáticamente "que el primero, absolutamente el primero de los
derechos individuales, no ha sido proclamado ni reconocido nunca; y es el de
recho de cada individuo a estar en la tierra, a estar sin precio ni permiso en el
planeta en que ha nacido" (D, p. 381).
Cree que la dificultad para solucionar el problema de la vivienda proviene
del hecho de no distinguir la tierra de producción de la de habitación. Hay,
por lo pronto, distintas pretensiones sobre ambos tipos de tierra: si bien no to
dos los hombres son agricultores, todos son habitantes (SPT, p. 21). No podría
convertirse a todos los hombres en dueños de tierra de producción, pero sí se
podría dotar a todos de un espacio para habitar (SPT, p. 21-22). Además, en
el caso de la producción, es muy difícil distinguir lo que ya estaba dado como
recurso natural, de lo que le agrega el hombre, mientras que esto es relativa
mente fácil en lo que respecta a la tierra de habitación (SPT, p. 22).
Otra razón que permite distinguir ambas formas de tierra, es que las dife
rencias cualitativas importan en la producción pero mucho menos en la cons
trucción de viviendas. Reconoce, entre paréntesis, que hay un factor común:
"la diferencia de situación, que (...) tiende a ser mucho más importante, al
contrario para la tierra de vivienda" (SPS, p. 23). La diferencia de costo im-
�-truajmu svsoo svpap u^iqtuvj \uvfsa apuopt A uppanujsui 'pnjvs ap spiu
-apv 'jvj otuoa onpptpuí vpvo v uvunSasv vua^pnd anb uppvzmvSuo ounn
ap o^uaiwpa^B^sa [b uajaipj as 'ppos uoioob
-subj:[ B[ ap sappiA souiuu^ soq upponpojd ap soipaui so[ ap uppBzip^pos b[
BJdiAOiuojd anb BpptiBui p uod iu '(b^o^ ouisuB^qBnSi ooidí^n un anbsnq anb
pnbB uod ou 'sappjBd SBuiBi^ojd B3uapos anb Bpippos p uod JBpjooB ap
-and BpipnpiAipui p 'buiiuiui Bjnuuqj bj ua 'oj^uanoua ap o^und apa ug
(P d 'SdS) "'^J9Í1 ojuvfap
'jyv ap vuvd'sviu ajuvunSasv ap 'soujo '.opvunSasv souaiu uod onptaipuj jv
auqij uvfap ap souvpjpvd uvuas soun :opvu8 p ua 'vi^uauajip v¡ '^ sopo^
vuvd sa v^niuupj vp^^ 'sapnpidv sns ap K vpnpuoo ns ap svpuanoasuoo svj
uod 'pvpaqjj vj v ojuvBaujua :ojuvfap 's^ndsap 'o^ '.opvuS o^uap vjsvy onpm
-fpui \o uvjnSasy oj :ua uippuioo uvpaqap sopo^ :opuvDr/í]diujg 'jvjtdvD
sa vjmujgj os^ sonisuaudtuoD /C souaaup snpu^dsa soj vuvd vjntuupj vunM
b JB3ap ap sa B^B^ as anb o\ ap oíaj pBpqiqBasap ap anb sa^uB
-aj ap 'so^nai^sqo sajo^Bui b Bpipuios ^pa ^ Bso^na^ip s^ui
sa 'uppB^iqBq b^ ap o^uaiuiBjn^asB pp ^ip s^ui 'zb^ aaip 'u9pB{Bn3i
u9pBi[puoD B[ ap B[nuu9j Bq gg
sopB sns unSas Bpuodsajjoa a[ oun Bp^o b anb :opBpío Bq anb B[
jod Bpipnf ap oidpuud [ap upioBpjdja^ux jB[nopjBd B[ ap u9pBzi[Baj b[ BJBd
a[qipn[aui U9pipuoo Bim 'zb^ BJBd 'sa opiaiuipouooaj ns A 'p^paqq B[ ap op
-Bqnsaj p sa 'upisnosip B[ ap bjan; i?pa sb3jbd sb[ A sopipuaq so[ ap uqpnqij^
-sip B[ ua SBpuajajip uajaua^ as anb ap ouisiui oqoaq [a oja<j [BnpiAipui o[[ojj
-Bsap [a BJBd souiiuiui soqsmbaj so[ uBpajB anb snqanbB JB[noipBd ua 'sB[[a
ap SBunSp ajqos O[9S 'oqoajap un ap ajquiou ua 'uppuaAja^ui B[ JBpIaoB ap
opoui [B^ ap 'Bun b ap SBpBjapisuoo jas ap ireq 'BpqBqdBD opBDjaui [a ua SBpBJ
-auaS sapBppnSisap sb[ jod SBppnpojd SBpuajajip ap sodp so^upsip so[ [Bpos
Bijoso[ij ns ua oqoaq a^ BA^nqupip Biopsnf ap sa[BJauaS soidiDuud jpnosip
ap BajB^ B[ JB^uajjua ap auaipqB as ZB^Y anb sa 'so^iauínSjB sns ap aouBop [a
UBquiq opoui un3[B ap anb 'sauoisiuio sopa ap a[qnqojd u9pB0i[dxa BUf[
u9pDnj^suoD B[ ap opoD [ap upipano B[ Bjapisuoo iu 'uppBqqnq B[ b oqD
-ajap [a ua appca anb pB^[nDqip Bpa ap B^uanD Bp ou 'uppBAjasqo aAajq Bsa ap
9[[B s^ui 'zb^y 'f\QX Bp SBpuajajuoD sBSuapa sns ap o3jb[ O[ b ojaj soioBdsa
sopap b ou o japaooB ap pBpi[iqisod B[ ua SBpuajajip ouiod u9iquiB^ uusajdxa
as [Bpos uppBDqipjpa ap SBpuajajip sb[ anb ouis -souBuiajjajzBA sopiauin
-jb so[ ap sisbju9 [a jua3ns a^ajBd saoaA b ouiod- aBuipua sbsbd sapauod BJBd,,
BJjap B[ ajqos oqoajap [a JBDipuiAiaj ap a^uauia[duiis B^eq as 0^ oiDBdsa
[ap U9pnqupip ap sBuia[qojd ouiod a^uBpoduii opBJ^ un ua uaoajBdB BpuaiA
-ia B[ ap SBUia[qojd so[ oqoaq ap 'osjnoaj ouiod BJjai^ B[ JBupsap ap sapiajajip
sbuijoj sop s^pa ajpia Bpua^aduioo A^q ou saoaA sb[ ap buoAbui b[ anb opaio
sa uaiq is A '[Bnplaouoo Bpnu anb sa^uB sa u9pBqqBq ap BJjap A upiDonpojd ap
BJjap aj^ua Ba^xiB[d as anb upisnjuoo B[ uainb BJBd 'zb^y bb-i^ Bnb o[ ap Biouaj
-ajip y BpuaiAiA B[ ua [Bpiaurepunj 'a^uauía^uappa 'sa upioBoiqn B[ jod
69V^I3^ÍI33 ZVA 3d ODiai^Of A1VIDOS 01N3I^VSN3d 13
�70MIGUEL ANDREOLI
les de la necesidad gruesa, como alimentación, vivienda, abrigo, etc. -lo
mínimo, lo grueso-" ya que "ésa a nadie repugnaría aun desde el punto de
vista de las posibilidades futuras, de la libertad, de la personalidad, de la
fermentalidad; todos la admitirían como deseable... Pero ahí, donde no
existen todavía las complicaciones de deseabilidad, existen ya, y graves,
las complicaciones de posibilidad" (SPS, p. 33)
El individualismo de Vaz, y su relación interna con las condiciones de la
competencia en un mercado, lo llevan a la duda respecto a la posibilidad de
asegurar demandas básicas de vestimenta y alimentación, producida por la di
fícil conciliación entre una igualdad aceptada por sentimientos morales y la
desigualdad vista, no sólo como exigencia para la constitución de la personali
dad individualista, sino como requerimiento de la realidad misma. La produc
ción es cuestión de propiedad privada, la igualación es pedida por el senti
miento moral.
Queda entonces adecuadamente caracterizada la posición de Vaz ante la
cuestión social como una forma de defensa de la igualdad liberal: la efectiva
realización de un régimen individualista supondría un punto de partida igual
(R, p. 264), lo que de ninguna manera corresponde a la situación social real de
aquellos regímenes donde normalmente se entiende que se realiza el indivi
dualismo. La efectivización total de este principio en la realidad, implicaría
tales cambios en la situación presente que resulta imposible de concretar en la
totalidad de su exigencia. Pero lo que sí es posible es una situación más apro
ximada al ideal, una solución de grado, la que ha de ser pensada bajo la forma
de ciertas limitaciones al derecho de propiedad, que sirvan para introducir
medidas de igualación que no resultarían del mero juego del mercado sino que
supondrían la modificación del régimen jurídico de los derechos que en efecto
se pueden transmitir o ciertas medidas de intervención estatal.
La filosofía de Vaz pone en evidencia que la asociación de hecho frecuente
entre individualismo y derecho irrestricto de propiedad, no se justifica y pro
duce confusión de ideas, ya que se asocian con el individualismo instituciones
como la de la herencia, que en realidad introducen efectos antiindividualistas,
por lo que el individualismo aparecería como una justificación de un estado de
cosas que no lo realiza 47.
En Sobre la propiedad de la tierra distingue tres formas posibles de regí
menes sociales: individualismo, familismo y socialismo. Los diferencia según
quien dispone de lo que se produce, según el grado de poder de coerción de la
sociedad sobre el individuo y según que la finalidad del sistema sea la especie
o el individuo (SPT, pp. 182-187). Esquematizamos sus afirmaciones en el si
guiente cuadro:
47. No se puede afirmar que en la situación histórica desde la que pensaba Vaz se consa
grara rigurosamente un derecho irrestricto de propiedad, pero, de todas formas, para
Vaz, era indispensable introducir restricciones que ni en ese momento existían, ni aho
ra están presentes en nuestro régimen jurídico de la propiedad.
�ap soapanujsuoo souajuo uajstxa ou v/C anb auapsos vjstuopinjut ja 'pvp
-tjvuauaS ap jantu ojuap un soiuvzuvajv anb zan vu/j sopmf soujsanu unS
-as ojsnfsptu ja sa aouvjvq anb souopuvjunSaud sojjo uoo soun sopvsados
jas anb uauap anb soidpuud souauiud ap ajqpanpauui vtjiiuvj vun ajsixa
anb auapumu anb vuujaop vj ouioa (•••) oiusiuopmjui jv ^uvuapisuoju
:Bppsnf ap sau
-opsanD ua JB^uauínSjB ap opoui apa b BzuapBJBD s{MBg anb so{ ua
so{ ua 'Bpiuopu^ui a^iauíBDid^ sa o^uaiuiipaaojd {g opjanDBsap {ap
-xuisip B|[ X oi^anaua ap so^und ap Bpanbsnq &\ 'BpuBjap^ B^ ap \a sa oapi^od
O{apoui ^g sapBp^BUOsaad sb^ ap o^ouBsap ap SB^snf sauopipuoa ap Bpua^spta
B| b SBUB^uoo X sajqBaijpsnfui sapBp^Bn^isap jod sppnpojd
^\ 'oj^o pp 'pBpi^npiAipui Bf ap BJopBSau u9pB{Bn^i B{ 'opB^ un ap
-bui oj ap souiaj^xa so^ aj^ua 'oa^uB^ ap *u9pBipso ap sa o^uaiuiipaoojd
u9pBupn^ ap apadsa Bunn ouioa BpBaapisuoo jas Bipod o^s '
-lAipui Bppsnf X p^^aqij ap soidpuud so{ ap u9pbzijb3j B{ Bja a^ua^pca ^pos
uapjo p anb ap Bpuaajo B^ anb Bq^suad osa jo^ s^api sb^ ap ouB^d p ua U9
-B^uasajdaj ns X ppos pBpipaj B{ aj^ua 9^oub anb u9poipBJ^uoo b^ ap B^uana
jBp Bupod anb oou9^siq o^uaiuiBZBpj^ua p 'oiqureo ua 'oia ou 'zb^ ^p bijoso^ij
B{ 9iqpjad o\ o^sg sapBjadnsui saaaA SBqanuí oqaaq ap sauop^^iuiq auodiui
opojJBsap ns ap U9pipuoo b[ sa a^uauíBpandns anb sbsod ap ops^sa p 'sonpiA
-xpui so| ap ¡Baj Bpuappca b^ uod U9pupj ua 'oaad 'op^ajaui pp ppos odjbui p
ua opBipjJBsap Bq as BpipnpiAipui pBppuapi Biuapoui Bg -paj opBOjaui {ap
o^uaiuiBuopunj {ap soSsbj ap u9pB0i{dxa ap X jBzipaj b OAipfqo ap 'u9pBDij
-psnf ap {ad^d p zaA b{ b a{duina anb u^p^zipapi Bun sa Bpajjad Bioua^aduioa
ap u^pBn^is Bg uaXn^psuoo o{ a^uauíBpandns anb soAipuuou soidpuud so{
uoa appuioa ou BpBAud pBpaidojd B{ ua opusuq opuajaui {ap pupipaj Bg
BpuapdiuoD B{ ap SB{3aj sb{ ap uqisjo^sip 3abj3 Bun 'a^uaui
-pjoui a{qB3ijpsnf ou pBppn^isap ap jopbj un ap U9panpoj^ui B{ jod 'aonp
-ojd as jsy sauaiq jpiuisirej^ b sajoua^ire sauopBjauad sb{ ap oqoaaap {a jod
{BnpiAipui Bpua^aduioo B{ uBia^p anb SBpqiuiBj so^uauia{a so{ jod sop^pajB
SB^si{Bnppipui sapauoduioa ap oiuiuiopajd un uod 'sauopdaauoa saj^ sb{ ap
oun BpBD ap sopauía^a Bpasaad pnpB uauíi^^j {ap pupipaj B{ zb^\ bjb^
BpBD ap oqaajap
{a JBAjasajd
BpBD
sns ap SBpuanaasuoD
jBpmo ap BipuiBj
onpiAipui
sopB soidoad
Bpuapua^sap ns ap
auodsip uainb
onpiAipui
(BIDOS UpiDJdOD
BUIIUIUI
joXbui
sb{ Bqpaj
onpiAipui BpBD anb
ap jBpino
pupapos
ouisipiaos
joua^uB u9pBjaua^
ouisi{iuibj
pBpilBUlJ
omsi|BnpiAipui
v^rnaanj zva aa ooiaiaar a ivioos oiNai^vsNad na
\L
�72MIGUEL ANDREOLI
orden más elevado que sirvan para determinar el énfasis correcto de los
principios competitivos de la justicia."48
En Vaz se dan las dos características típicas de las doctrinas intuicionistas: la admisión de la pluralidad de primeros principios, y la no formulación
de un método explícito o de criterios para comparar esos principios: "simple
mente hemos de hacer intuitivamente un balance mediante el cual averiguar
por aproximación lo más correcto." 49 El mismo Rawls señala que el único
modo de impugnar adecuadamente al intuicionismo es formular los principios
de comparación que éste no admite. Una tarea de esta naturaleza excede a las
posibilidades de un examen de la filosofía social de Vaz, pero de todas formas
importa indicar que el intuicionismo de por sí no ofrece un modo convincente
de realizar la tarea que desea cumplir.
Este es el "modo de pensar" que Vaz quiere dejar como contribución a la
solución del problema social. Los problemas se perciben como impuestos por
una realidad a veces transformable; las exigencias morales, en cambio, se
sienten, por eso la resolución de la cuestión social queda librada al sentimiento
de los hombres de buena voluntad. Es así que el pensamiento de Vaz parece
no haber perdido actualidad en el planteo de los problemas; en cambio, la vía
de salida que ofrece, mediante el recurso al sentimiento de los hombres de
buena voluntad, requiere comulgar con su forma particular de fe en la subjeti
vidad.
48.Rawls, J. [19851, pp. 52-53.
49.Rawls, J. [1985], p. 53.
�'BOl)lX> BÜUBJ
-ajar B{ jb^iab a^aaarespaad anj nop^^B^suoo B^sa ap ipjred b osmb B^ajruj anb o[ 'pn^
-ob uauíi^aj jap SBOis^q sauopn^psm SBunáp uoo SBUopipBJ^uoo sanoisnpuoa b aonp
-uoo 'sopB sóidoad sns ap SBpuanoasuoo sbj Bqpaa onpiAipui Bp^o anb ajambaj o^ub^ na
'.iaouadg ap Bpuupj bj anb orqpjad b oSan janbp 'zb^ a^appB ouioo \b% 'uaiq is 'pspaaA
U3 '(06 "d 'XdS) ^paxioa uopnps b^ jbzubo¡b ap BDjao OAn^a anb ^oqjn^a osoqBA K a%
i onn B^ajiuj ap ofeqBJ) [B Bjapisuoa zb^ 'Bopua b\ ap jasad b 'anb jb^ou ap sg
i^ b^ ap eireuaauads uppraijap ^\ ap ^ opBJopop ap sisa^ ns ua aa^q bu
anb uppBD^^aaj b^ JBjapisuoo p3 vuuaif vj ap pvpaidoud oj ^uqog
ua zb^ Bz^BUB oí 'U9psana ua Buiaiqoad pp u^pdaajad tb\ jBja^^ apand sauop
-raijap ajqos jBfeqBJ^ ap o^uaiuiipaaojd p ouipa ap a^uBsaaa^ui o^duiafa u^^
'(^Z '^ 'H) 0|^is ap BpBSBABj^xa Baps^pasa Bun ouiod isb
o9pw opuapnpoad 'ooipunf o^uaiuiBsuad p opBn^uaaB a^uauuBpoi^Bd opoui
un ap uBOipnCiad sapqjaA souisipuianbsa so^ 'zb^ un^as 'osbd opo^ ug
•Borp^jd BJ^sanu b pjaua3 ua uupajB anb sBuisgos ap odp oui
-stui p jod BpBZBuauíB A sapB^naijip ap odp ouisiui p Bpipuios ^^sa 'upu^uaui
-B{3aj a^uauíBoippnf jas BJBd BSuodoad as anb U9psano jambpno ap U9pn|os
B{ ap U9isnasip tb\ 'o^sa joj a^ud Bjauíud B^ ua opuajaa souiaq sou anb so{ b
jaaBq ap SBuiapojd so{ ap U9pnpsaj ap BqduiB s^ui BAipadsaad B{ ua oppuas
auap oqaajaQ pp Bpua^srea B{ 'pjoui b^ uoa apaons anb o{ anb pn^i \y
U9punj ns a^duma anb so^ ap oj^uap -sapjoui BA^nigap uasappos SBUia[qojd so^ ap Bpuapuadapui uoo a^uaurepBnoapB opnppnp jas Bjap
-nd anb ooipunf oogpadsa oSp Ae\\ ou p BJBd anb BiC 'zb^^ ouisiui p aoBq anb o^ sa
oqsg sappos SBuia^qojd so^ ap o^uaiurepj^ pp upca^uoo p ua snpipua^ia jofaui
UB^psaj -Bopunf u9pB3y[u3is a^uappa ap- BpBjaouiap b^ ap p^pipuopu^ipui
sb^ o u9pB^iqBq ap oqaajap p 'Bpuajaq B| ap uauíiSí^j p 'Bjjap ^\ ap pnpaidojd b^
ap sb¡[ ouioa sauopsana 'U9ZBJ Bpa jo^ Bpnpuoa Bj^sanu uB^uauo anb sbuuou
sbj ap o^unfuoa pp soidojd so{ ap sa^uajajip a^uauíppunpns snuiapojd uanb
-qduii soaipunf so^daaajd so^ anb aaja ou anb jbuuijb apand as pjaua3 ug sbs
-ua^xa uos ou oqaajaQ {ap Bza{Bjn^BU B{ ajqos zb^\ ap sauopBAjasqo sng
^ap Batid ou noiadaauoa ^u^ *x
aaa vzaTVHnxvNt va ni
�74MIGUEL ANDREOLI
Este entiende que la fórmula individualista de justicia, por la que se afirma la
legitimidad de lo que cada uno alcanza por sus medios, ha de ser completada
incluyendo lo que se reciba por donación o por herencia, respetando el hecho
primitivo de la apropiación de la tierra. Contra esta afirmación, Vaz advierte
que si la fórmula spenceriana entra en contradicción con consecuencias que
derivan de la aceptación de la propiedad de la tierra, no es cuestión de modifi
car la fórmula sino de reconsiderar la apropiación (SPT, p. 91). Lo que aquí se
enfrentan son dos maneras de pensar: por una parte el filósofo interesado en
la falta de justificación moral de determinadas instituciones sociales, por otra
el jurista que trabaja sobre las formulaciones para acordarlas con lo vigente,
aunque esto implique algo más que una tarea de buscar una interpretación co
herente de principios y normas. Ese plus es lo que, por medio de la modifica
ción de las estipulaciones, produce un simulacro de justificación.
El pensamiento en el que priman las "definiciones formulistas", falla en la
tarea de "hacer sentir". En aquellos países en los que dominó esta forma de
pensamiento jurídico, su modo de tratar las libertades y los derechos indivi
duales fue previo "a algo muy grave que amenazaba (...) el totalitarismo" (R,
p. 244). La crítica de Vaz apunta a que las disciplinas jurídicas no deben olvi
dar que la existencia misma del Derecho requiere que los preceptos jurídicos
mantengan contacto con las creencias y valoraciones socialmente compartidas.
Este juicio debe servir como moderador del impulso de abstracción y tecnificación propio de la configuración del Derecho como disciplina de especialistas.
Enseñar Derecho es, para Vaz, una tarea que excede el adiestramiento en
la sola interpretación de normas y en el uso de fórmulas. El Derecho mismo no
puede agotarse en estos procedimientos, ya que la complejidad entera de los
problemas sociales constituye un contexto que no lo determina solo por una
causalidad externa, sino que conforma su propia naturaleza. De este modo en
las cuestiones jurídicas están en juego a la vez criterios instrumentales de realizabilidad, apreciaciones morales que definen preferencias legítimas e ins
tancias afectivas de expresión individual, comunes a todas las cuestiones
prácticas.
2. El fundamento de los derechos
Si el formulismo jurídico escamotea lo esencial, para enfrentarlo, en las
décadas previas a las de la crisis de las democracias occidentales, se contaba
con la alternativa de recurrir o bien a algunos libros "muy antiguos, generosos
a veces, pero metafísicamente abstractos, o, si no, los de Spencer" (R, p. 244).
En el primer caso Vaz refiere a textos jusnaturalistas, en los que "los derechos
individuales son presentados de un modo abstracto, en el fondo verbal, por
ejemplo, como 'atributos inherentes a la persona humana'" (R, p. 251); en el
segundo, como ya hemos visto, recuerda lo que fue la formación dominante en
la Facultad de Derecho de fines de siglo pasado. En este sentido, ya al final de
su carrera, Vaz vuelve a dejar constancia de la continuidad de la influencia de
Spencer en su propia concepción de la naturaleza de la sociedad y, como conse-
�ni <J'[S96i] N'otqqa t
•goid^s^eiiN'oíqqoa e
[S96i] n 'íqqoa z
-.laqq b soqoaiap soj ibjiuiisb ap laauadg ap o^ua^ui [a ua BJ^uanaua as 'sajenp
-lAipui soq^aaap so[ ap aOAi^sod s^mB o^uaurepunj un sa zb^\ BJBd anb oq
ouisiuopin^uí ap a^ans Bun ouioa jofaui souiBurezuapBj
-bo o[ Xoq 'sosoqBA ouiod souisiui js jod ireuejaAaj as anb snpuaaja X so^uaiui
-púas ap sonpiAipui so[ ua Bpuasajd Bq Bjn^sod B[ ap ^oaisjjB^aui ou OApisodB
jap^jBO [a BoipBJ apuop japua^ua bX apand as ou 'zb^. aaainb ouiod 'uppdao
-uod B{ ap BJopBn^BAa Boip^jd U9punj bi JBAjasuoa BJBd 'u9pn^0Aa Bqoíp ap
ouBsaaau jap^jBD ¡a BSaiu as is 'oiquiBD ug bapbuijou Bzjar^ ap BfiB^op jap
-ua^ajd \9 oppuas a^uauíBiAqo apjaid 'jaouadg ua osbo ^a sa ouioo 'sa^Bpos sbui
-a^sis so{ ap o^oxiBsap [ap BUBsaaau Bpuapua^ Bun ouioa u9pn[0Aa B[ opuBj
-apisuoD pBppi^isod ns JBuuijBaj apua^ajd as ig Buia[ip un ua BpBdej^B Bpanb
U9pdaauoo B[ sbuijoj s^po^ ap '[b^ia uppnjOAa B[ ap oqaaq [a Bas anb Bpuapua
as anb aOApisodB O[ oppuas a^sa ua B^oduii o^^ Bpo^siq B[ ap BDisijB^aui Bun
BUBiapisuoo as '[BnpB oppuas [a ua B^siApisod Bi3o[ouiuua^ b[ ua 'anb o[ Bai[d
-uii a^uauia[qBpnpui anb Bi^o[oa[a^ Bun auodns laouadg ap U9pdaauoa Bq
BUBuaauads upisjaA ns
ua 'opssBd o[3is [ap o^uno ouii^n [a ua a^unuiuiop a^uaujoo B[ b a^iuiaj zb^
ua aoApisodB OApBOijT[BO [ap osn [a anb SB^uaxui 'aooipunf ouisi[nuuojB buiui
-ouap zb^^ anb O[ b 'sauoisaaA sns ap SBim^[B ua souaui O[ jod 's^ui BuipcoadB
as ouistApisod buib[[ B^S9 anb oq sapBpqiqisod sns ap Biua^ Bood^ usa ap oqa
-ajap jap Bjjoso[g B[ ap a^Bqap [a anb upisuaaduiooo^nB B[ b Bau^u9oxa sa 0961
ap Bpuajajuoa B[ ua zb^. Ba^UB[d as anb BApsuja^[B B[ 'Bpuanoasuoo ug
a[q
-B^daaBui 'apua jod 'X BDisijB^aui ap bulioj Bun ouioa aqpjad as anb B[ b b^si[
-Bjn^Busnf BApBiLia^B B[ JB^pva ap o^ua^ui [a jod Bpipaui Buanq ua opBS[nduii
*[B3a[ Bpi^snf B[ uoo Bppsnf B[ boijpuapi 'saqqojj b B^uouiaj anb uppipBJ^ Bun
opuain3is 'B^spvpisod uppdaauoa B[ oppuas a^sa ug * Buia^sis uanq un ouioa
uppB^ipajaB ns b jo3ia ua Buia^sis [a sa [^na ap u9pBqoaduioa B[ ap JBSBd op
-ipua^ajd uq anb Bpq>aui B[ ua 'Bj^ojoapi ouioa op^uopunj uq ouisiApisod [a 'a^
-uaui[Bug
X í[B^B^sa jap^JBo ns ap Biauanoasuoa ouiod 'SBOippnf sbuuou sb[
ap pBpiAipBoo B[ ua oppsisui Bq ouisiApisod [a 'Buoa^ ouioa ^ íunuioo uaiq [a o
pB^iaqq B[ 'Bppsnf b[ ap u9pBzi[Baa B[ ajqos sBai39[oa[a^ sauopdaauoa b Bpuaj
-ajaj Bpo^ opuB^Bosap 'g aa^ua^spca X [Baj oqoaaaQB [B BDippnf upioBaapisuoa
B[ jB^iuiq ap U9pua^xn B[ jBuSisap b opiuaA Bq ouisiApisod a^uauiBai39[opo^aui
I :sopadsB saj^ ua z oiqqog jod opBuiuua^ap a^uauíBpBnoapB opis Bq o[3is
a^uasajd [a ua 'ouirqn a^sa ap oppuas [g aODipunf ouisiApisodB ouioa bzu^^obj
-so as oqaajaQ [ap Bqoso[q [Bn^B B[ ua anb O[ ap 'B^suB^qi^n u9pB^uauo uod
B^siuoiDn[OAa ODiu9uouipap ouisiApisod [a souiB^upsip anb a^uauí^ad sg
•(9^3 '^ *H) soApisod s^ui ouis 'souosn[i o
sajBqjaA 'sooisqu^aui a^uauíBjnd ou so^uauíBpurq ua sa[BnpiAipui soqoajap so[
X pB^iaqi[ B[ JBpunj jod ozjanjsa a[qBO[B ns JBDB^sap [B 'oqoaaaQ [ap 'Bpuano
slvama^HJ zva aa o^iaianr a ividos oiNaiwvsNad ia
�76MIGUEL ANDREOLI
tades, y derivar todos ellos como corolarios de la ley de igual libertad 5. Esta
ley para Spencer debía ser deducida "de las condiciones necesarias, en princi
pio a la conservación de la vida en general y luego a la perduración de la vida
social" 6. En este sentido, la fórmula de la libertad implica un aspecto positivo
de libertad de acción, como único modo de que los seres reciban las consecuen
cias de sus actos, y así se posibilite la selección de las formas más progresivas;
y un aspecto negativo de restricción, que impone el respeto de la igual libertad
de los demás, como condición de posibilidad de una vida social en progreso. El
carácter positivo de este principio no radica en alguna forma de descubrimien
to inductivo que se pueda hacer de él, sino en el hecho de que lo descubrimos
en nosotros como un o priori no trascendental, como un conjunto de creencias
y sentimientos que han quedado en los individuos como resultado de las expe
riencias de la especie 7. En un tono spenceriano, Vaz en 1950 afirma que para
hacer sentir a los derechos individuales, no hay procedimiento mejor que
"mostrar, repetida, insistentemente, el verdadero y hondo fundamento de
los derechos individuales (...) que no son (...) sino las libertades que es
bueno conceder a los individuos para contribuir a realizar más felicidad
para la humanidad, y al mismo tiempo para facilitar y estimular su me
joramiento" (R, p. 253).
La dirección básica de esta concepción de los derechos es un intento de re
alización de un programa de fundamentación, que en sus líneas generales es
actualmente el más prometedor. Si bien la concepción de los derechos indivi
duales como derechos morales ha sido utilizada para criticar al utilitarismo,
en la medida en la que éste podría justificar políticas aborrecibles según prin
cipios morales generalmente compartidos y, en consecuencia, es necesaria la
restricción introducida por el recurso a criterios deontológicos; en cambio,
cuando se trata de justificar a los derechos mismos parece inevitable recurrir
a los intereses humanos que ellos fomentan o protegen 8. En consecuencia, es
necesario desarrollar dos extremos:
1. Por una parte se debe determinar qué tipo de consecuencias han de
ser estimadas como razones para la observancia general de los derechos. En
este aspecto, Vaz continuó remitiéndose al utilitarismo de Spencer. Esta ver
sión del utilitarismo, la estimaba Vaz como una superación de la forma del
utilitarismo que define el bien en términos de la conveniencia que resulta del
cálculo. Lamentaba que hubiera permanecido atado a la idea de que los actos
moralmente deseables eran los que aseguraban resultados placenteros y se
hubiera cerrado a la posibilidad de los "ideales dolorosos". Pero, sobre todo,
entendía que la obra de Spencer indicaba un camino para dar una respuesta
adecuada a la cuestión de la naturaleza de los derechos individuales sin carga
5.Spencer, H. [1891], 36 y 38.
6.Spencer, H. [18911,35.
7.ibid.
8.Cf. Scanlon, T.M. [19831, p. 112. Este artículo desarrolla una argumentación con puntos
de partida semejantes a los de Vaz, pero con un desarrollo diferente.
�"^8I d '[U6I] Vi. '^q^M 01
d eidns 19a 'zb^ ua [Bjoui bj ap sc^uaurepunj ap pBpp^di^inuí bj ap up^sano b{ aaqog -q
jas u^jpod ou 'sasaja^n soqanbB b uapuodsaj soqoajap so{ is anb o\ jod '
-luua^ap sauopBnqs sbj ua irepuapiAa as anb soj ou X pupiuBuinq bj ap ozB{d
o3jb{ ap sasaja^m so{ Bjapisuoo 'souiia bX ouioo 'anb ouisuB^qi^n un b opuau
-iqpB a^iBd Bun jod :sbuuoj sop ap zb^\ auapqo o{ o^sg sa^uBJjaqB sauopBn^
-is JB^pva ap uy \d uoo 'o^ob ^ap SBpuanoasuoo sb^ ap uppBJo^BA B{ ajqos jbui
-ud ap ireq soqaaiap so\ opoui ^nb ap JBoqdxa u^iquiB^ ouBsaaau sg z
BjajQBO BpB^Bpp ns ua aaaaua^jad ap 9fap Bounu ojos9jij oa^sanu anb
'006 18P U9pBjaua3 Bp^uiB^ B^ b uojBu^aaduii B^siuopnpAa ouno ap SBapi
o^und anb B^SBq ap u9pB.psouiap Ouioo a^u^saja^ui
-uauínSjB joXbui ap Bsuadsip aj anb BpuapiAa ap apans Bun^jB ap BpB^op
anb B^ b 'o^uaiuiBSuad ap Bauq B^a ua 0961 UB BiABpo^ zb^\ ap Bpua^isui Bg
BpBu B^uauíBpunj ou 'ou o Bp as a:piauiajduns o^uaiuipuas u[\ ¿o^uauíBpunj
un jas uapand so^uaiuipuas so^ opoui anb a^? sbdisijb^oui sauopdaauoo sq
-Buipsa zb^y ^^b o\ ap apuajajip b¡ anb p^piApisod buti^uiu jBui^paj apand ou
'ajoua^ui Bzanbu,, a^uapajo Bun ap bpubub3 bj ouioo jpuas ap JB^naipBd bui
-joj BunS|B ap u9puBdB b^ ap o uqpBpuaaajip B[ ap uqpBJOiBA
uvooajun upponufsuoo vun sa ou oX jvno o] 'tvoodal
vun ap uaiq o 'vjauauoa vwjv un ap tpvppr>dvay o Ipnjijdiuv> dj ap o^uaíiu
•paua pp ooiSppixv o^daauoo ja ojja v vjnaum as ojvipaiuw ap ouaj vomb
-jsd ^pvpuauajjp, vj ap osauSoud ouioa (• • ) opvotjíjva jas apand ojuaxui
-ojjodiuoa ap sajqjsod smuuoj sajuauajip svj ap vnjjDjijvna uppvoí/jsuan
-xp vj -j^ v opxun- X onxjvjxjuvno ojuawnn ja 'oombxsd ojuaxiunjuodiuoa ouj
-sanu ap sonxpajv X sonxjisuas 'sajvuopvuux sopxuajuoo soj ap oduivo ja u^n
luqpdaouoo B^sa ap oziq Jaqo/V\ anb Bapuo bj a^
-uaXnpuoo B^nsag a^uapiAa o^uauíBpunj ap apans Bun ouioo jaaajBdB a^uaui
-^BuopBJ apand ou osbd opo^ ua X 'Bjnoso a^uauuB^nDipBd sa 'jo^ba ua ^dubab
un ouioa u9pBoyiu3is uoa 'sonpiAipui so{ ua sa^uasaad soaippnf X sa^ujoui so^
-uaiuipuas so{ ap pBpifa¡duioo tb\ ua X uqpupuaaajip B| ua bpubub3 Bun ouioa
pBpiuBiunq b¡ ap osaoSojd {ap pBpiApisod ap Bapi B{ anb sa Biuaiqojd {g
sapBpaqq B{ ap o^uaiuiioouooaj ja B^uauíBpunj anb ouanq o¡ ap oppuas {a sa
buba anb O{ 'jaouads b a^uauiB^a{duioo 'saouo^ua 'aqap as sa{BnpiAipui soqoaj
-ap so¡ ap BUBUiajjajzBA uqiDdaouoa B{ ap buijoj Bg (9¿g d 'q) asa^uapuaosBj^
sapBpi{iqisod sb{ s^ui íosaiSoad a{qisod X ouBuinq o^uaiuiBJofaui ap so^ouiaj
so¡ ap X 'pBpun^as X pBpiDi{aj ap souiixqad sa^Bapi so{ ap -BpBi{iauoo- a{qisod
u9pBzqBaj jofaui b¡ BJBd,, 'Basod ajquioq {a anb ouanq sa anb sapupaqq sb{ b
ua{BAinba sajBnpiAipui soqaajap so{ 'bj3ubui B^sa a^ (piqi) sb^s9 jod BpB^znf
jas ap Bq uaiq s^ui anb bX '{bjoui b¡ tu oqoajap {a iu JBpunj apand ou Buo^iq
B{ anb opBp '(^9^ d 'g) aouBsaoau ouioo osajSojd {a Jiqaauoo,, JB^pva X ' ¡bjoui
b{ ap {a ua ouioo oqoajap {ap osbo {a BJBd sapBpi{iqisod sa{dp{nui ap soAisnpui
ub^ jas irepaqap anb opBp 'jBJapisuoo b so^uauíBpuiq so{ JBqduiB 'zaA B{ b 'uoo
'ooisijb^oui aj^sB{ a{qisod un ap so^aj so{ jBjadns bjbj
llvamaaHH zva aa coiaianr a avi^os oiNai^vsNaa aa
�78MIGUEL ANDREOLI
dejados de lado por la consideración de la circunstancia; y por otra, mante
niendo una estrecha relación entre el Derecho y la moral en su concepción, con
lo que el respeto de los derechos viene a basarse en principios morales que,
como ya vimos en la primer parte, tampoco han de ser modificados por el cál
culo de las circunstancias.
La intención filosófica de Vaz sobre estas materias, es más interesante
que los recursos con los que contó para llevarla adelante. No quiso abandonar
la pretensión crítica de la reflexión sobre las instituciones jurídicas -de ahí su
ajenidad al positivismo jurídico tal como se lo entiende ahora- y, a la vez, evi
tar el tipo de compromiso metafísico que supone el jusnaturalismo de raíz clá
sica. Lo que no podía servir adecuadamente era la insistencia en las interpre
taciones de la segunda mitad del siglo XIX sobre una pretendida lectura de la
evolución jurídica 11
3. La especificidad del derecho
Afirma Vaz que la diferencia entre la moral y el derecho no es de funda
mentos, sino que "es una diferencia de naturaleza y alcance" (R, p. 249). Mien
tras que "Moral es lo que (...) debe desearse que los hombres sientan, hagan o
se abstengan de hacer (...) el Derecho determina lo que (...) debe legalmente
permitirse, imponerse o prohibirse" (R, p. 250).
La perspectiva que Vaz elige para determinar la diferencia es la de quien
promueve las normas y valores: yo deseo que tú obres moralmente, yo te im
pongo que tú actúes legalmente. No es claro que Vaz sostenga que respecto a
nosotros mismos sólo deseamos ser morales, sin que sea necesario un conteni
do de obligación, no reductible a un deseo. Lo que sí se puede afirmar es que
la idea de Vaz de la moral, profundamente ligada, como ya vimos, a perspecti
vas como la de Stuart Mili, no se centra en la noción de obligación, en buena
medida se aproxima a una concepción de construcción de la personalidad y, en
consecuencia, a la deseabilidad de una forma de vida, antes que al sentido
kantiano de un elemento irreductiblemente constrictivo de obligatoriedad. Por
esta razón, derecho es lo que se impone; moral, en cambio, todo lo bueno de
seable. Lo que se impone ha de ser juzgado también por su bondad, pero con
servando la diferencia, ya que "si bien todo lo deseable debe permitirse, no
todo lo deseable debe imponerse, ni aun todo lo indeseable debe prohibirse, ya
que hay casos en que esta prohibición sería inadecuada o contraproducente"
(R, p. 250).
Esta concepción determina al derecho como una moral mínima. La dife
rencia no radica en el contenido de las máximas sino en la presencia de moda-
11. Algunos intentos actuales tienen la misma dirección, aunque utilizan instrumentos con
los que Vaz no contaba. Nos referimos al programa de la ética discursiva, que, funda
mentalmente en la versión de Habermas propone una reconstrucción racional a la vez
que una justificación de la capacidad crítica en materia normativa, junto con un intento
de recuperación no metafísica de una lectura progresiva de la historia.
�ouanq o\ jod sopiujaouoa JBpa ap
uBÍap osa jod ou 'Bagpadsa uppunj Bun uauap sopa uaiq is sand 'sooipunf so:^
-daaaad soj ap Boip u9pBn[BAa ap pBpqiqísod bj BAjasajd zb^. 'jbjoui á. oqaajap
a^ua so^uauíBpun; ap pBp^Bn3i b{ ua jpsism \e 'bj3ubui B^sa aQ pBpiun^odo
^ BpuaiuaAuoo ap sauozBJ urias ipiquiB^ ojad so^daaajd so^ ap
rs\ ap souiuij^ ua 'saouo^ua 'opBiqBAa jas ap Bq oaipunf o^uaiuiBuapjo
BpuaApuoo B{ ap sapBpisaaau sb{ b
SBUB^qpn sauozBJ ap bub^bj^ as anb Juajuí ipijip sa ou o^xa^uoo pp
uis 'Boipunf U9pisoduii buti ua B^iatAuoo as Bpnpuoa ap o^daaajd un anb ubo
-ijpsnf zb^\ un^as anb sauozBJ sb| UBja sa^na aaqos snpuajajaj ap souiaoajBO
snpBoqqnd SBjqo sb^ ug B^a b oou^U9oxa ou oaad '^joui ^b\ ap p anb opiBuu^
-saj s^ui uaooq O| anb SBop^ui^Bid sapupisaaau jod opBuiuua^ap Bpanb ooipu
-nf o\ ap oduiBO p anb SBJ^uaiui 'upisundxa ap oop9^siq osaooad un ua Bpnsuad
sa [bjoui B{ ap Bjajsa Bq opBpuBui 'opiqiqojd 'oppiuuad ap odp pp sajopBzij
6¿VHiayaaj zva aa oDiaianr a ividos oiN3iwvsN3d ia
�[8S6I] 'O 'IX X '91J^SvI sajviaos d soapspuv
'soaijpuap svwaj auqos svpuauajuoo svunSp/ ua 'auqtuoy jap soyaauap S07
•^^S6I] 'dV 'IIX X l^uaSvZ 'saj
-víaos d soaijspuv 'soaijpuap sviuaf auqos svpuauajuoa svunSjy ua 'ou^api
ap o^^ipcg ua (vaiuipuoaa d ¡vpos viuapoui va soiusi^ojvuod soun^¡y
•^^Q6I] 'O 'IIX \L '*?•*
-3g'VZ 'sajoiaos d soaijsjpv 'soaijpuap svtua^ auqos svpuauajuoa svunSjy
[0Q6I] 'H 'IX JL '9ÍJ3S oí sajviaos d soapspuv 'soaijpuap sviua^ auqos
svpuauajuoa svunS¡y ua 'oqaauaQ pp vjjosojijj ap asvp vun ap sopuanaa^
'Sd 'XX JL 'jvj^os-oaiiuquoaa ouvapi ap ofavufx^ ua 'sajviaos smua^qou^
[8861] 'd3 'X X 'ouviuaiuua^ ua 'muajqoud pp sajuv uvpg
[8861] 'd 'X X ^oiuv^uawua^
[0^61] 'SdS 'IIA X 's^jviaos svuuajqoud soj auqog
[8X61] 'XdS 'A X '•?? 0/ 3P pvpaidoud vj auqog
[0161] 'Al 'AI X '^?A ^ai91
[8061] 'd 'IIIA X 'uppav d o^uaiiuiaouoj ua 'oiuspviuSvud ;^
[8061] 'VO 'IIIA X 'uopav d ojuaiiuiaouo^ ua 'uppav d ojuaiwpouoj
[Q06I] '01 'i X 'sauopvnuasqo d svapj
-uodsajjoa ouio^ \9 opuBoipui ao^q as b^id b¡ 'B^sq B^ ua sopipua^duioa ou sos
-bo so{ ug a^uanj bj ap Bqoaj Bf o^aa sisa^uajBd aj^ua Baipui ag o^xa^ \b ua of
-BqBj^ ¡b B^a as anb bj jod b^Sis b¡ b^bubs as a^uaipuodsajjoa ouio^ ^ap uopBnu
-puoo y '8961 'oaptAa^uop^ 'souio^ AXX ua ^CBn3ruf^ {ap {B^uauQ Baqqnda^ B{
ap sa^uB^uasaada^ ap bjbui^^ B{ ap apBuauíoH upioipg B{ opBzi{i^n Bq ag
18V^I3^^3J ZVA 3Q ODIQI^nf A 1VI3OS 01N3l^MVSN3d 13
�[6¿6T] oqanaBvCv Baa^oqqig '
'sajvnpajajui vuvd jvuoy^ "ont/^ vatSg^ '3 'BJia.uag zb^ ua oBojpuj 'januBj^ 'SdVIO
[ZL61] 'ZL61 cnsoSy
'^^9 uirq^ 'BipjBj^ ap souaapBn^ 'oaptAa^uoj^ '%^ vupuuajj zv^ ap ouvuajua^
ua 'vupuua^ zv/^ ap ojuatiuvsuad ja ua sajuvmiuuapp svpuanjjm svj 'j
[0S6I] oaauín^j 'oapiAa^uop^ 'qos PP ^i^vnSnun vunjvuap] vj
A y 'OVQHV ua 'otpnjsa un vuvd svjo^^ vupuua^ zv/^ sojuvj '^nu
[9^61]
so[qan^ pg 'oapiAa^uoj^ ^vupuua^ zv/^ ap vopuj 'oapa^ 'VSOHD
[6961] ^UB^xsjaAiuf^ Bjn^qti^ ap uppBpung 'oaptA
'vupuua^ zv/^ ua ugpav A ojuajwvsuaj 'opunBj^ '^OONV^ ^ BUB!Q '
[^T6I] ?znB8
-sg ap o^noaj^ 'oapiAa^uop\[ 'vnij^ vajSgrj vj v sauopvjouv svunSjy 'oiuo^uy 'OHXSVO
[S96T]
-03 ip luoizipg 'uBp]^ 'ooipumQ oiuspijpo^ a oiusjjvunjvusmQ 'o^aqaojsj '
[696T] P^OJXQ 'Apaqt^ uo sAvssg uno^ 'Bi
[2861] SBpuai^
ap pB^[noBg A [B^uauQ BpuBg B[ ap sauopipg 'oappa^uop^ '(0Z6l~098l) ojuajiuvu
-ijdpsip 7g 'z oiuo^i 'AvnSnuf^ ja ua pvpijiqpuas vj ap vuojsif^ 'oapaj asop '
[9861] 3ANI^
-[B^uauQ BpuBg B[ ap pg 'oappa^uop\[ 'owsjjjjvq jap ojuaxuupvu j^j 'g \i oaju
-vjiug ouadiu¡ ja A souapuvjsa soj 'ajjjvg 'uiurefuag 'J^Í1HVN ^ oaPad ^sor 'MVHHV3
[T86T] umSuag 'sajpuog 'uos
-uioq^ g'VT aP sa[Sui [B uopanpBJ^ B[ Bzqpn as 'vanbvuiooj^ vajj^ 'saaaJLOJiSIHV
[T96I] souiBg A oaiaxiBg 'oapiAa^uoj^ 'vupuua^ zvj\ v upponpouju¡ 'oan^v 'OVQHV
[8¿6t] P3 ^PAV ^^U0P\[ 'sbobjb^ 'svap¡ svj ap vuojsij^ souvo
-pauLvowijvj sojpnjs^ ua 'vupuuajj zv/^ ap vc\j^ vaiSo^ vj ap spauaQ 'oatvpv 'OVQHV
'[8961] BDHclP<^ag B[ ap pBpisaaAiuf^ B[ ap sauopBaqqng ap cquaui
-B^iBdag 'oappa^uoj^ 'AvnSnu/} ja ua ouisiaijpoj A owsjjvnjujds^ 'ojrvpy 'OVQHV
'8¿6T <JnS P3 'S9JFV souang 'vopua ugzvu vj auqos opvjvuj, :pBa^ '896T '(
-aig in^g) aqo^vaOT '^B^uiqn^ '^/unuuaj[ ayaspu^ uaqn jvjyvu^ 'subh '
�84MIGUEL ANDREOLI
DE GIORGI, Diógenes, El pensamiento pedagógico de Vaz Ferreira, en Centenario de
Vaz Ferreira **, Montevideo, Cuadernos de Marcha, Núm. 64, Agosto 1972,
[1972].
DEL CAMPO, Aníbal, El problema de la creencia y el intelectualismo de Vaz Ferreira,
Montevideo, Universidad de la República [1959].
ELSTER, Jon, Nuts and Bolts, Cambridge, University of Cambridge [1989], trad.:
Tuercas y tornillos, Barcelona, Gedisa [1990].
FRANKENA, William K., Ethics, New Jersey, Prentice-Hall Inc.; trad. Etica, México,
UTEHA [1965].
GLICK, Thomas F., Darwin y el Darwinismo en Uruguay y en América Latina, Monte
video, Fac. de Humanidades y Ciencias [1989].
GOLDMAN, Alan, The Entitlement Theory of Distributive Justice, The Journal of Philosophy, LXXIII, 21 [1976], p. 826.
GROMPONE, Antonio M., Carlos Vaz Ferreira, en Centenario de Vaz Ferreira *, Mon
tevideo, Cuadernos de Marcha, Núm. 63, Julio 1972, [1972].
LIBERATI, J., Estudio preliminar, en Vaz Ferreira, Carlos, Lógica Viva, Montevideo,
Ed. Técnica [1983].
LIBERATI, Jorge, Vaz Ferreira filósofo del lenguaje, Montevideo, Arca [1980].
LÓPEZ VELASCO, Sirio, Carlos Vaz Ferreira: una filosofía asistémica, Universidad
Católica de Lovaina, Tesis dactilografiada de doctorado [1985]
LUKES, Steven, Individualism, Oxford, Basil Blackwell [1973]
MACPHERSON, C.B., The Political Theory of Possessive Individualism, Oxford, Clarendon Press [1962].
MARTÍNEZ, Martín C, La teoría evolucionista en la propiedad territorial, en Estudios
sociológicos, Montevideo, Colección de Clásicos Uruguayos, [1965]
MASSERA, Erna, La propuesta educativa de Vaz Ferreira, Punto 21, N 55, Montevi
deo, Setiembre 1991.
MATO, Carlos, Vaz Ferreira: limitaciones y escamoteos de una filosofía, en Praxis,
No.l, Diciembre de 1967, Montevideo [1967]
MILL, John Stuárt, On Liberty, en Utilitarianism; On Liberty & Representative Go
vernment, Londres, J.M. Dent & Sons Ltd. [1931].
MILL, John Stuart, Sistema de Lógica deductiva e inductiva, Madrid, Daniel Jorro Ed.
[1917]
MILL, John Stuart, Utilitarianism, en Utilitarianism. On Liberiy & Representative
Government, Londres, J.M. Dent & Sons Ltd. [1931].
NOZICK, Robert, Anarchy, State and Utopia, Nueva York, Basic Books [1974]; trad.:
Anarquía, Estado y Utopía, México, FCE, [1988].
ODDONE, Juan, La formación del Uruguay moderno, Buenos Aires, EUDEBA [1966].
OVEJERO, Félix, Economía moral del mercado, en Arbor, N 550, Tomo CXL, Madrid,
Octubre 1991 [1991].
PALADINO, Julio, La Lógica Viva y la teoría de los sofismas, Montevideo, Facultad de
Humanidades y Ciencias [1962].
PIACENZA, Eduardo, Vaz Ferreira y el análisis filosófico. Notas sobre la precaria 'Nor
malidad' de la filosofía en América Latina, en actas del II Congreso Nacional de
Filosofía, Caracas, Noviembre de 1988 [1988].
�[8961] a^uiaA I^ÍS P3 'sajiy souang 'ouisijvuiSvjj A viSojop
-og 'p^ag ^qtuv P^j^ '896T :zgAYOJopj ap opBjaad Bqaaj 'pB.p ua js 'sjaqsqqnj
jo^ Majq 'lusjtviu^vuj puv A8o¡opog 'sapBqo 'ST1IPM XHOIHM
[Q86X] ssaag AgsjaAtu^^ pjBAJBfj
'aSpuquiB;g 'Aydosopyj Jo sjituij ay¡ puv soiy^^ 'pjBuaag 'sWViniM
•[U6I]
Bjnsujuag pg 'BuopojBg 'sa¡vpos svpuap sv¡ ap vpoaf vj ^uqog ua 'svoiwpuooa
/C svoi&pppos svpuap svj ua popvuojvn ap pvpaqi]f v¡ ap opi^uas /^ 'xBp^ 'H383M
[086T] s^oog
DisBg '^Jtq^ BAan^j 'sajdpuuj jvaipv^^ ua 'iCjijvnb^ Jo asuaJaQ uj '^aBqoij^ 'H3ZTVM
[0T6T] P3 *Z 'BUBiuug uoparu^
-suj ap [Biaua^ uopaaaiQ 'oappa^uop^ 'opanj ¡ap ugpvanp^ vj 'oapag ^sop 'V33HVA
[T96T] "30'3 'oopcaj^ 'vaiSgppos vuoaf vj :pBj^ !gQ6T ^snojj raopuBg
<ylJ0X A^njq 'yjmouS puv aunfvu sjj ^uoayj, ¡voi^opioog 'S SB^qoi^ '333HSVM^
[g^6T] ^ang Bqaa^ pg '^Id
Bg 'opvpg ¡a vjpoo auqvuo}j ¡<^ pBj^ 'a^vjg ay¡ snsuan uvj^^ ay¿ '^iaqaan 'H30N3dS
[T68T] ^]Xo<io]^^Jo sajdpuuj ap ai a^^d '^apsnp ';aaqjaH *H30N3dS
[086T] ^-^pa^PO 'pup^IM 'v¡qvy ap sopy 'uqop 'ggHV3S
'[8861] BDiuiouoog BJn^^n^ ap opuog 'oaixaj^ 'vpvnpd /C vaipnd ¡vuoyt
'duioo '^iBn^g 'aaiqsdxuBjj ua 'vp^snf vj ^ svpiu svj 'soyoauap so'j '" j\[\l 'N03NV0S
[086T] 086T
o^soSv-o^^j^ 'SBDBJB^ *so3agB^) o^tuog gg^ '¿OM 'sojuatu^vu^ ua 'svoíSgpapt
-oquan svpvpj sv¡ ap osvo ¡a :v¡smppod ugptpvuf v¡ K vupuua¿¡ zvj^ 'jaiABf 'OSSVS
[¿86T] P3 ^BA1BS 'Buo^aaBg 'O7^as ua uíítuvq v asopuvui
-o^ :pBj^ '[9861] lia^Big ps^g 'paojxQ '^¡snouas uictuvq Suiyvx 'l
[^¿61] ^¿61 O^so3v '^ -UIPN '^\pxe]^^ ap sotuapun^ 'oapiAa^uoj^ '%lk vupuua^ zv^
ap ouvua^aj ua 'vapuja^ zvj^ ap pvp¡¡vnpy'vp^^io^ 'giNVPVVIiSíia
ap sooiap^n^ 'oappa^uop^ '^^ vupuua^ zv/^ ap ouvua^ua^ ua 'vjpuua¿¡
ap vaujdiua vjjosopj v¡ .owsuidiua ¡ap ugpdaauoa vnanu vu[\ 'gp^ aipuy '13NI8OH
[6861] oapiAa^uoj^ louvouatuvowi¡vrj uvjosopjj ap
¡vuopv^i oujuanou^^ uaj (^oy ap &vnSnd[\ ¡ap voijgsopj voijviuapouj ua 'ouuapoiu
Ñ.vnSnjL[\ ¡ap ¡vnpa¡a¡ui vunprupa v¡ ap ugpvpunj v¡ ua v)Joso¡¡^ tyj 'ojbajv 'OOIH
[0S6T] ojatun^q 'oappa^uoj^ '006 PP v/CvnBnun vun¡vua¡í¡ vj
'sopo A. y 'OVOHV U8 'so¡uapanou ¡ap ¡vnpuidsa a^uaiqiuy 'sojjb^ 'VílZV 30 3V3H
[S86X] 303 'oopcap^^ 'vppsnp
v¡ ap vjuoaj, :pBJX '[X¿6X] díl P^ajbh 'aSpuquiB^ 'aa^snpjo /üoayj y 'uqop 'S3MVH
Í^¿6X] ^¿6X OHnf '89 '^PN '^^J^pM ^P sooiapun^ 'oappa^uoj^ ^ vupuua^ zva
ap ouvua¡uaj ua 'oií/sj/oíoos A otusífenpmrpui auqos .vupuua^ zv/ 'anbuug 'XSHOfld
'[¿S6X] S0PÍBd 's^JfV souang 'soSituaua sns A vpaiqv pvpaioos vj vpvx\ íssaag
uc^aouug 'uo^aouug 'saiiuaua s¡¡ puv Appos uado ayj, 'g pug 'ggddOd
Vai3H83J ZVA 3d ODIdl^Of A 1VI^OS OlN3I^MVSN3d 13
�88VLJVHoonaia
18saxNana
g¿oqaajap pp p^ppijpadsa Bq g
flsoqaaaap so^ ap o^uauíBpunj jg z
g¿oqaajaQ pp Bjnd ou U9pdaouoo buq q
8¿OHoaaaa aaa vzaavanxvN v^ m
69uppBlipnoa b^ ap B^nuu9j Bq "ggg
99xi9pB^qBq ap Bxia^ b oqoajap ig ^gg
g9spuajaq B{ ap Biuajqoid ja
:a^uasajd uauii39J pp Bo^pa Bq q'8'8
^9soidpuud so^ ap u^pBqpuoa Bq gg
09pBppn^í Bq z'
29ppos Biuapojd p X pB^Jaqii Bq "^q'g
09pBpipnpiAipui bi ap o^o^iBsap {g qq'8
Qfp^paqq X ouisipnpiAipuj qg
g^ppos Buiapojd ^g g
ffBipxiag zb^y ap ouisipnpiAipui pp sa^uapaoa^uB soq q-^
g^ouisipjaqq X ouisipnpiAipuj z
6gpBpuoua^in B{ ap pBpuoud Bq q
68avióos v^aaaoHd aaa Moioaaos va ai
gguppaap :o:piauioui jaoaa^ '^^ '8'8
0gsa^uaiuaAuoaui a sBfB^uaA SBq *2'8
9Xasj^asap o aaiaaBq Bppod anb o\ opox T'8
9XU9ispap B{ ap osaaoad ^g g
gX
soai^buliou sBiuapojd ouiod sappos SBiua^ojd soq z
gBDtp^jd ^\ ajqos U9pca^aj Bq q
6saavioos svwaaaoad soa avsNad aa oaow aa
i
s
33ICINI
��
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay
Subject
The topic of the resource
Repositorio de ensayos en las Humanidades publicados originalmente en el Uruguay
Description
An account of the resource
<p><span>La Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación se ha propuesto contribuir a rescatar y poner a disposición de los lectores la escritura ensayística del Uruguay a lo largo de su historia. Esta Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay pretende reunir en un solo lugar más de dos siglos de textos de reflexión y pensamiento, dentro del amplio campo de las humanidades, producidos en conexión con la universidad. La mayor parte de esos textos han sido originalmente publicados en revistas universitarias o periódicos hoy difícilmente accesibles. A menudo nunca recogidos luego en libro—o recogidos con sustanciales modificaciones—, son textos que pueden contribuir a recuperar y mostrar las dinámicas de pensamiento y representación en el país, tal como se realizaron en tiempos de centralidad de la escritura.<br /><br /></span>La a veces fina y sinuosa línea entre Humanidades y Ciencias Sociales hace que textos de historia económica, de estudios sociales, de ciencia aplicada a la antropología, puedan tener cabida en esta colección, aunque el foco está en el núcleo tradicional de las humanidades. El Derecho (con la excepción de Filosofía del Derecho) queda, por su especificidad técnica y profesional, por el momento fuera de este grupo. </p>
<p>La colección será un trabajo acumulativo, con entregas bimensuales. En el tiempo, los textos se irán organizando de acuerdo a posibles lecturas de la historia de las ideas en la región y el continente. <br /><br />Aldo Mazzucchelli</p>
<p><span>15 de octubre de 2017</span></p>
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Pablo Darriulat
Gonzalo Marín
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
El pensamiento social y jurídico de Vaz Ferreira
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
ANDREOLI OLIVERA, Miguel Ángel
Source
A related resource from which the described resource is derived
Andreoli Olivera, Miguel Ángel 1951-:
El pensamiento social y jurídico de Vaz Ferreira /Miguel Ángel Andreoli Olivera..
Montevideo : Facultad de Derecho, 1993..
85 p..
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Derecho
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1993
Format
The file format, physical medium, or dimensions of the resource
Libro
Language
A language of the resource
Español
CRITICA
Filosofía
URUGUAY
-
http://humanidades-digitales.fhuce.edu.uy/files/original/65d257b1cbc815f020105290df70de76.pdf
0926fe756b316147cd08ca280a9534c0
PDF Text
Text
����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay
Subject
The topic of the resource
Repositorio de ensayos en las Humanidades publicados originalmente en el Uruguay
Description
An account of the resource
<p><span>La Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación se ha propuesto contribuir a rescatar y poner a disposición de los lectores la escritura ensayística del Uruguay a lo largo de su historia. Esta Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay pretende reunir en un solo lugar más de dos siglos de textos de reflexión y pensamiento, dentro del amplio campo de las humanidades, producidos en conexión con la universidad. La mayor parte de esos textos han sido originalmente publicados en revistas universitarias o periódicos hoy difícilmente accesibles. A menudo nunca recogidos luego en libro—o recogidos con sustanciales modificaciones—, son textos que pueden contribuir a recuperar y mostrar las dinámicas de pensamiento y representación en el país, tal como se realizaron en tiempos de centralidad de la escritura.<br /><br /></span>La a veces fina y sinuosa línea entre Humanidades y Ciencias Sociales hace que textos de historia económica, de estudios sociales, de ciencia aplicada a la antropología, puedan tener cabida en esta colección, aunque el foco está en el núcleo tradicional de las humanidades. El Derecho (con la excepción de Filosofía del Derecho) queda, por su especificidad técnica y profesional, por el momento fuera de este grupo. </p>
<p>La colección será un trabajo acumulativo, con entregas bimensuales. En el tiempo, los textos se irán organizando de acuerdo a posibles lecturas de la historia de las ideas en la región y el continente. <br /><br />Aldo Mazzucchelli</p>
<p><span>15 de octubre de 2017</span></p>
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Pablo Darriulat
Gonzalo Marín
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Ensayos sobre Carlos Vaz Ferreira
Subject
The topic of the resource
Filosofía
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
ANDREOLI, Miguel
Source
A related resource from which the described resource is derived
Ensayos sobre Carlos Vaz Ferreira / comp. Miguel Andreoli ; colab. Arturo Ardao, Carlos E. Caorsi, Mario H. Otero, José Seoane, Robert Calabria, Manuel Claps, Jorge Liberati, Carlos Pereda, Javier Sasso, Yamandú Acosta, Juan Fló, Daniel Malvasio, Enrique Puchet, Dante Turcatti, Darwin Viscuso. Montevideo : FHCE, 1996; 270 p.
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1996
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Format
The file format, physical medium, or dimensions of the resource
Libro
Language
A language of the resource
Español
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Bach. Gonzalo Marín
CARLOS VAZ FERREIRA
CRITICA
Filosofía
URUGUAY
-
http://humanidades-digitales.fhuce.edu.uy/files/original/83fbc16f0923b8f4ef64486ada30e34f.PDF
8d99b5399ac1d6422f0723bbd3176f60
PDF Text
Text
U
u. >-
O
""
^<
O^
Z3I
Eo
U
O
a
E
o
u
"o
"o
A
¡ü O
U S^
LJ
S
N
u
CQ
D
a
Q ^ Sí
u. > ^
m
en
�INSTITUTO DE FILOSOFÍA
FACULTAD DE HUMANIDADES Y CIENCIAS
L/^^
tMz
Aníbal del Campo
. Z
y
EL PROBLEMA DE LA CREENCIA
Y EL INTELECTUALISMO
DE VAZ FERREIRA
V.
199.895 VAZ Cam
El problema de la creenciae
36471
UNIVERSIDAD DE LA REPÚBLICA
MONTEVIDEO
1959
��El problema de la creencia y el intelechjalismo
de Vaz Ferreira
No ha sido sino con grandes vacilaciones que me he atrevido a
dar a esta disertación el nombre del acápite. Me ha inclinado a ha
cerlo una razón de lealtad, desde que hace ya varios años que en el
ejercicio de la docencia, sobre todo en el Instituto de Profesores, he
mos estudiado el problema de la creencia y el de la acción relacio
nándolo con la posición que al respecto asume Vaz Ferreira, en su
trabajo "Conocimiento y Acción", en la parte destinada a contro
vertir e impugnar la discutida tesis que James sostiene sobre el mis
mo tópico, en su libro "La Voluntad de Creer" .
Sin duda la querella es tan vieja como la Filosofía, e implica,
como se expresaría quizá Brunschvicg, la manifestación de un "decalage" de los dos planos de la experiencia, el del pensamiento y el
de la acción, que la obra de James, entre tantos otros, ha tratado,
precisamente de reducir o eliminar, poniendo de relieve la íntima e
indestructible relación que media entre ambos. Los nombres de
Nietzsche, Le Roi, Blondel, Jaspers y en ciertos aspectos Kierkegaard y el mismo Heidegger, entre tantos otros, aparecen ligados a
este esfuerzo por instituir un acuerdo y una relación en el plano de
la conciencia filosófica, entre la acción, entendida en un sentido am
plio, que incluye la acción interna, y el pensamiento, relación que,
se sostiene, existe en el plano ontológico y que la reflexión filosófica
tiene la misión de restablecer. Igual separación, por otra parte ínti
mamente ligada con ésta, ha podido postularse entre el plano de la
ciencia y el de la creencia, propia de los "Matemáticos" y los "Acousmáticos", para hablar con la terminología de las escuelas neopitagóricas x ; distinción en la que se encierra ya un sentido marcadamente
peyorativo y discriminatorio para el dominio de la creencia, la que
pertenecería, según Brunschvicg, a etapas diversas de la evolución
del pensamiento, a distintas edades de la razón 2. Con ésta se cubri
ría una distinción igualmente discriminatoria la que se daría entre
el campo del saber, de la ciencia, de la Matemata por un lado, y
1León Brunschvicc. "Le progres de la conscience dans la Philosophie Occidentóle". Presses Universitaires de France. Tomo I. Introducción, pág. X.
2Véase también, León Brunschvicg. "Las edades de la inteligencia". Hachette.
Buenos Aires.
- 7 -
�— ft
—
ap pBpuoq b^ na jaaja BJBd OAispap oatjoui un Biouaio b¡ ap ouaui
-ouaj p na Bjjuanaua anb 'Bisipjoduiaiui japtUBa ap X eduojsiijb
zibj ap Borpsoqj uopisod Bun ap 'BApiuijap ua *bib.u ^ 'HTH
I^Bnjg un o jaauadg un ap ouisiAijisod p ua spBqBOE sbui uoisaad
•xa ns B[[Bq X 'auinjj b uoaBg apsap sa[Sui ouisuidiua pp
iroioipBJi B[ ua opuBJiidap ba as ouioa [bj 'Bisuidiua
-aiui p uaiq o 'passnjj ua aiuauíBauBJoduiaiuoa X saiJBOsaQ ap bjj
-osoq^ B[ ua oaisBp opoui un ap a^aiApB as ouioo 'BjsipuoiaBJ Bas bX
'ouisipnpap^uí p pjBj BjauBui Bun ap BUBduioaB anb ouSis sa 4B[p
ap a^JBd ubjS ap souaui o^ jod o 'BOtjpsopj-ooiaojsiq uopxpBJi ^\ ap
osad pp Jipuiasajd ap BpBpunjuí Bzinb uoisuaiajd Bisa 'ajjBd bjjo
jo^ •boij9so[i^ BDijBiuapoad b^ ap oauBiuodsa X putSuo ojuatuiBa^
-UB^d un ap pBpqiqisod B[ jbjSo[ Basnq anb oiuaiuiBsuad un ap a^BU
•joqosui jaiOB^BD p B|BUds anb apsap ^Baipso^ij aiuauíBaiiuajnB X botj
-jaadsa Bjnisod Bun 4B|jBiaap uBpand anb sauopBjiuiq sb^ ap JBsad
B 'jas Bqnsaj soj^osou aa^ua opiuinsB Bq anb Baijjduia X
aiuauíaiuBuiuiopajd upiOBaijipa B[ b asad 'pnipaB pj^ '
-iíjo JBSuad 'opaqBS uis isbo 'Bjuajut anb Bjnjpa can apq
upiOBnjis B[ ouis 'pn^jidsa Buiíp ojjsanu ap BpBunuojuí a^uatuBiJBs
-aaau BiauBisunajp cun soiu^puas ou 'BJauBui Bjsa ap jB^qBq p anb
B^uana ua asB^ua^ j^ 'puoiaBu BOipsopj Biauaiauoa a^uaidtaui b^ ajq
-os optojafa u^q o^uaiuiEsuad ap sopoui sns anb Biouanjjuí Bpunpjd
B^ jod uaiquiB} ouis 'ajqiuoq pp BinbjBjaC B[ jod ops ou 'oqiaaj
osojn^u ap 'sBuiap o[ jod 'Bqnsaj 'Biauaaja B[ ap Buia[qojd p oiaad
•saa Bjpjja^ zb^ ap jEpaiund pnjijaB b^ ap upioBjapisuoo B^
•BJBpjsod
B^ p ouioa p^ Biauaaja b^ ap upioBnpBjS Bpoi 4Bpnp uis 'Bpaoqsap
anb jajaBJBa un ap 'soApaap sajo^Bj ap X sapjoui sauoiaBAiioui ap
BpBu^ajduii ajuauía^janj 'sBiuap o[ aod *B[pq, as oaijajoa^-ooipsopj
odiuBa p ua Bjsipnjaaja^ui upiaisod buisiui ng 'pEpiAi^oajE ap BpBjnj
-bs 'ajqisuas ajuauí^uins Baip Biauaiauoa eun ap zapian[ b^ jod BpBJ
-adns B[[Bq as pn^i^aB Bjsa apuop 4BiAqo ajj^d bj]o jod Bsoa 'pjoiu
Bpuauadxa b^ uoa ouisqninaapiui ns jaA anb auaij oao^ -Bsoi^ipj
o BaisijBiaui Bjsa Bas 'Baiiajoa^ X BAi^u^oa Biauauadxa B^ ap odut^a
p 'sand 'aqiaasunaaia as BUBiapjja^ zb^ Bjjosop^ B[ ap Bjsipnjaa^
-ajuí ap uppBzuaiaBJBa Bq 'Bjpjjaq zb^ ap oiuaiuiBSuad p uoa 4Bjau
-Bui bjp ap jas Bipod ou X ajjnao anb Bsoa 'pjoui Bpuauadxa B[ ap
oduiBa p ua pBjunpA bj ap X pBpiAijaajB b^ ap sa^uaiuaAOjd soiBp
so^ ap upisnpxa b^ 4Bpnp uis 'Baqdiui ou o^q #oiusipniaapjui pp
soaiisjjajaBJBa so^sbj so^ ap oun 'sojjosou BJBd 'aXnjpsuoa anb o\ 'ajuaiu
-Bspajd sa 'pBiunpA B{ ap o pBpiAiiaajB bj ap odiuBa pp sopiBJixa Bp
-uauadxa B[ ap sojBp so[ ap BazapAajd as anb BAiipsouSoa pBpiApaB
Bpoi ap uppBuapuoa B[ Bpiun B[[Bq as anb B[ b pniíjaB B}sq -oaijps
-o[ij ojuaiuipouoa oaiiuajnB pp oduiBa pp uppaB b^ ap X Bpuaaja tb\
ap aiuBzuoSjaA oipxa p ouioa isb oS[B Baqduii 'Bppouoaaj zaA can
'uppuijsip B^sq 'Bsoi^ipj Bpuauadxa B^ ap sapBpqiqísod sbj SBp^^
-q uB|pq as ajuauíBspajd anb p 'sojaiBipua soSo^ 'joijajuí oqjaA
un ap p osnpui o 'soqijojojd soSo^ 'jouaixa aiuauíBjaiu oqjaA un
ap p aisa Bas 4ojjo p jod 4(ioo|) osjnasip pp p o BjqBpd ^\ ap p
�sus presupuestos. Intemporalismo que se pone de relieve ya sea en la
consideración esencialista de lo real (racionalismo), o en la consi
deración legal o causal de la realidad fenoménica, donde la histori
cidad y unicidad del hecho empírico queda subsumida y disuelta
en la tipicidad de las manifestaciones, o en la recurrencia del acon
tecer fenoménico. Para Descartes, por ejemplo, todo lo que se halla
fuera de las posibilidades del método, se encuentra al margen de
un saber que merezca el calificativo de científico; pues ciencia,
esto es, conocimiento estricto en el que se incluye la metafísica,
sólo se daría en el campo del saber apodíctico, sea este intui
tivo o deductivo, pero nunca en las manifestaciones de un saber
puramente conjetural, en los grados inferiores de la creencia. La
creencia afectada por el índice de la duda no se salva, en Descartes,
por la graduación de la enunciación en las modalidades propias del
juicio problemático, como lo expresa en la regla XII, sino que ,en
realidad, e3 relegada a la calidad de un saber inferior, o de otra
índole (saber religioso) y aniquilada por el efecto desvastador de la
duda hiperbólica, que excede, en este pensador, las necesidades pre
tendidamente provisionales de una duda puramente metódica. La
creencia, con su halo de indeterminación y de conjetura, no tiene
lugar asignado en el interior del sistema cartesiano, informado por
la idea de una matesis universalis, de una ciencia rigurosa del orden
y de la medida. "Es necesario no ocuparse más que de los objetos
con respecto a los cuales nuestro espíritu parece capaz de adquirir
un conocimiento cierto e indudable" —dice en la regla IV. La in
tuición evidente y la deducción necesaria "son las dos vías más cier
tas para conducir la ciencia" y "en lo que concierne a la inteligencia
no se debe admitir ninguna más y todas las otras deben ser recha
zadas como sospechosas y expuestas al error" (Regla III).
La escisión operada entre la creencia y la ciencia dentro de la
cual cabe, para él, como es notorio, el pensamiento metafísico, es
bien clara, pese al notable pasaje de su carta a la Princesa Elizabeth
del I9 de setiembre de 1645, donde se dice que "el verdadero oficio
de la razón consiste en examinar el justo valor de todos los bienes
cuya adquisición parece depender en cierta manera de nuestra con
ducta". Del mismo modo como la física mecanicista y geometrizante
de Descartes ha expropiado el dominio de la vida, desconociendo
sus caracteres específicos, el racionalismo cartesiano pretende expro
piar el dominio metafísico excluyendo de su tratamiento el fenó
meno de la fe y de la creencia. Estos pertenecen a la religión o a
las cosas que conciernen al uso de la vida.
Esta actitud parece fundada en una explícita separación del
campo especulativo, que es el de la verdadera ciencia, con respecto
al campo de la acción y de la creencia, pues Descartes no se propone
hablar "de lo que toca a la fe, o a la conducta en la vida, sino sólo
de lo que toca a las verdades especulativas que pueden ser conocidas
por medio de la luz natural", como se lee en el Resumen de las Me
ditaciones.
En Husserl, el gran cartesiano contemporáneo, se corroboran
- 9
-
�- 01 •s8i8 JL ^i
"8bbjj '^^ pu^g •BUBiji^ssnjj •(^\%o\ouauiovx)i{¿ apjuapuazsuv^j^
aip pun uajfvijosuassij^ uatjaswdojn^^ uap sis^jj ^tQt, "laassnjj dNniMag 8
Bim b BUBfaj sboi Biouanoasuoo ouioo j^ 'UBiuaiao bj aiuauíBiioijdxa
o Bjioijduii 9nb saaojBA soj ap X buisiui pBpiuBiunq bj ap botjjjo buti
Bio^q ^uatquiBi 4ojja uoo X 'pBpiuBiunq bj ap BpiA bj ap SBpiSans sajBa
-njjno sauoiounj sbj sspoj ap 'BpiA bj ap sauíj X BpiA Bpoj ^p jBsaaAiun
boijtjo Bnn BtoBq,, :Bsaidxa as passnjj unSas 'Birnids anb 'sixBJtd ap odij
OAann un Bia^q 'o^a ap saABJi b X 446suaidBS ouioq?? ap uoiaipuoa ^\ b
opuB9[^ '^bjiijbu Bsoi^ipi-ooijiui pnjiioB B[ ap uoiobuba ap pBp^iqcsod
ouioa ^(Surqpjsm^ aqasi^ajoaq^) BOjiajaoj pni^oB B| b JB^rq jup BiBd
4joijadns o aouajut BorpBjd uoiaisodsip B[ ap ajquioq p 444aaqBj ouioq,,
ja odxuati ouisiui jb sa anb 444snjnpaja ouioq,, ja 4Biauaaaa bj ap aaq
-uioq ja sa sbí}b opBpanb Bq anb oj i (uaqasuaj^ sap Sunjja^suiQ) aaq
-uioq jap upiaBuiaojsuBaj Bun ap opijuas oiaaia ua bib^j as :44pBpi0Tao^
-siq BAanu,, uoisaadxa bj asaAiasqQ •omsijBuoiOBa ap asBja Bsa ua BpBiu
•jojuoo Bjj^q as Bisa ouioa jbj 'uozb^ bj ap sapBpijiqtsod sbj ua aj ap
SBpBan^BS 'jBanqna o jBnqjaídsa BjSojojBOsa ap aiaadsa ^un ap SBidoad
'sauoiOBdiai^uB SBisa ap Bisiapij optiuas ja a^aaiApB as a^uauqiOB^;
^^vuoitd8 DIJOJS11/ n\ ep vuvdds as
ojjojJBsap ap odij aisa uoa anb 'pvppiaojstif ap asvjo vaanu bj soui
-aaajBjasa 4Bjja ap aija^d b X 'BOijj^uaia X boijosojij pBptuBiunq bj
ap ooiapjsiq uaSiao ja soimn^as is 4pBpijtqiijajui a pn^xuajd aoXBui
bjbubS —Bnujiuoo— ozoqsa oaasoa^ 9isg^, '(tpvpioijot$iq vaanu vun
ap Buiaoj bj ua ucuaBuiaojsuBa^ BAisaaSoad Bun Biuauuiadxa 'sbta sns
BioBq pBpiuBuinq bj Bpo^ b opuaXBJiB anb 'jBanijna jBaaua3 niiajdsa
un (BgaiaS bj) ucudb^ B^sa ua —jiassnjj aoxp— Biaaídsap isyM
•Bdoan^ ap
buisiui Bapi bj ap oAijnji;suo9 sa opijuas asa ua ops^aj oXna 4b9ij^
upiaBU bj pBpiauoisiq BAdnu Bun b uatquiBj 4ja uoo X t(pvpp^otsiq
vaanu vunn b —jaassnjj un^as— ajuauijcaaiq BaauBui B^sa ap apaooB
aaquioq jgj '44jBaniBU BpiA bj ua jBanjBU aeSnj ns auaij anb 4u9io
-uaiB bj ap upioaaaip bj ap oiquiBO un 4Bpnp uis 4sa 444uiasjBuijnBjM ja
—Bnui^uoo— Bxop X aiua^sida aajua upiauíjsip B^,, *44ojosojij ap pBp
-ijbo bj b ouisiui ja X Bijosojij bj auaiApB anb ja ua 4o)uaiuiBsuad
jap soipaui X sauíj soAanu Bj^d 'pnju^B Bisa ua sajqísod ojos sauoio
-BAijoui sbj BJBd pBpiAijdaoaa BpiA bj bub —jaassnjj aoij)— o^uaui
-oui asa ap ajiaed y,, •44ojosojij aoBq as 'opuniu jap uopvjdiuajuoo ua
'adpyjuvd ou uopvjoadsa un ua buiiojsubij as,, s^api sbj ap upiodao
-uoo BJduiud bj uoo 'aaqiuoq ja jBno ja ua oo^oBjd-ooi^juí opoiaad
jap uoiOBjadns bj uoo Bzuaiuioo bijosoji^ bj ap buo^sijj bj jaassnjj
bjb^ 'ooijosojij o^uaiuiBsuad jap osaooad ja ua uoiooiauoo ap X aj ap
o^uauíaja opoi ap p^piuiijiSaj bj JB^au b 'aiuauíBsioaad '^oijdB as anb
oiuaiuiBsuad un a^Sajj apand anb b 4oiusiiBiuSop ap op^aS jap saiuap
•uaadios sauoioBisajiuBtu Xsq g 444bijosojij bj X Badoana pBpiuBiunq
Bq,, aaqos Buai^ ap pBpisaaAiuq bj ua opBiounuoid osanosip osoui
-b^ jap aaquiou ja BAajj anb 'aojnB a^sa ap SBiun^spd sauoioBoijqnd
sbj ap Bun uq 'pepijEoipca joXbui uoo 4aqBO is 'b^sia ap sojund sojsa
�praxis que se dirige a elevar la humanidad de acuerdo a las normas
teóricas propia de la razón científica universal y transformarla en
una Humanidad fundamentalmente distinta, capacitada para una ab
soluta responsabilidad frente hacia sí misma, sobre el fundamento de
ideas teóricas absolutas. Síntesis de la universalidad teorética y de
una praxis umversalmente interesada".
Esta "nueva historicidad", por otra parte, —según lo expresa
el mismo Husserl— se separa de la historia general". Se trata con esta
separación, sin duda, de una suspensión de la historicidad como tal,
de la abolición de su imprevisibilidad esencial, de su sentido eter
namente creador y renovador. No nos ha de sorprender, pues, que
a partir de estas premisas, la historia del pensamiento de la huma
nidad europea sea objeto de una selección crítica y que la filosofía
se reduzca, como lo sostiene en uno de los "Beilage" de la misma
obra, al racionalismo, y el racionalismo a la Fenomenología 4. "Por
que de nuevo, acentúo yo —dice en el mismo trabajo—: verdadera
y auténtica filosofía y correlativamente ciencia y verdadero y autén
tico racionalismo, son una y la misma cosa". 8
Habría, pues, según esta opinión, una auténtica filosofía y una
filosofía que no lo es, y así, fuera de los monumentos de la filosofía
clásica griega, en la antigüedad no habría propiamente filosofía. No
la habría antes de Sócrates y Platón, perteneciendo los presocráticos
al período puramente mítico; Filosofía no sería la de Plotino, ni la
Filosofía Medioeval, Santo Tomás o San Agustín, o la Filosofía del
Cusano con su valoración de la Conjetura, ni la de Giordano Bruno
o la de Pascal, y tampoco, totalmente, la del Idealismo Especulativo
alemán. Lo sería en cambio la Filosofía de Descartes, con cuya tra
dición pretende anudar el pensamiento de Husserl, y el empirismo
inglés y la Filosofía de la Ilustración y Kant, pero ¡cuidado! de un
Kant revisado según la tradición del pensamiento cartesiano, según
el mismo Husserl lo manifiesta.
Se advierte bien claro lo caro que resulta para el pensamiento
filosófico la adquisición de la apodicticidad y los criterios de la evi
dencia racional. La dimensión histórica de la experiencia humana,
y dentro de ella, de la Filosofía, se encuentra abolida, la creencia apa
rece en realidad proscrita, sin que seamos persuadidos, muy por el
contrario, de que el racionalismo no se apoye en otros tantos su
puestos, en otras tantas creencias implícitas y en convicciones fun
damentales, que por otra parte —como veremos más adelante—
resulta fácil descubrir. En el empirismo clásico, al cual se apro
xima el pensamiento de Vaz Ferreira, prevalece el concepto de la
graduación de la creencia. Los grados inferiores de la creencia son
asumidos en su valor relativo de meras posibilidades o probabilida
des, conforme a la tradición del escepticismo académico y empírico,
para el cual la instancia decisiva y el dominio del conocimiento se
* Véase "Krisis". Pág. 503. Beilage XXVI al parágrafo 73 (Otoño de 1934).
8 "Krisis". Pág. 200.
- 11 -
�gT
souang •BpBgo^ 'uoaty¡ vai8oqn "vaiaMBa^ zv\ asBa^ ¿
"8¿S #s?d "A olnJ<lBD "OiJBn^ oaqi^ *(oaifaj\[ •
•oag Bjn^n^) ap opuo^) muoumunjj otu^ituipuatuq \a auqos oAvsuqn '
jod ojjaa^q j^nsn sa ouioa 'oAiiBJo^ad ou 'oaijjja ajuaurejaui opij
-uas un mbB aasod 4>8a 4jjassnjj ap jb ouioa sa^jBasaQ ap ouisijBuop
-bj ye Bjpjja^ zb^y ap [B ouiod oatsBja oinsuiduia jap SBapi ap Biuaj
-sis ye o^ubj opBaijdB ouisijBniaajaiui ouiuuai jap uoraBzipin b^
•oaijps
-o^ij ojuatuiBsuad pp sauoiaaajip SB^sa b BpBot|dB 'ouisipnjaapim
uoisaadxa B[ inbB souiBzipjn anbuoa aauBop pp Bajaos 'sbui sauoisia
•ajd sBunSp jBaijijaA Bsaia^ui opa ap saju^ oaad 'uoxoBiJasip B^sa ua
jBppnp soiuaqap 4ajuauiBspajd 'anb sb^ uos saiuB^o-uaiui sap^
•BOiSopiuo Bpuaijad
-xa B[ ap oduiBa p BJBd 4pBpiuiiiia[i ns ua opBiounuap ajuauia[q
-BOOAajJi opBpanb Bq 'boijobj(Í o pioui Bpuauadxa B[ ap oduiBa p
BJBd ouanq 'Bjpjja^^ zb^ ap ooT^opadiq opnuas pp uo^opuy ap
apadsa 'sauíBf BjJip ouioa 'pBpipuoiaBj ap o^uaiuiíjuas p is 'puors
-pap jo^ba ns uoa 'BAijoajB bioubjsui e\ is opoi ajqos íBiauaaja b^ ap
sajoxjajut sopBjS so[ ua 'ajduiars isbo o 'aaduiais jnbB uapBq as ou
soAijBpioadsa sopBqnsaj so[ anb jbjSoj a^qtsod Bjas BJauBui anb ap Á
ouicr)? ¿sooi^opapi oqjaA sbuisijos sojap^pjaA b ajuajj souiap^q sou
ou anb 'osbo BpBO ua 'jiiubjbS apand uamb?— SBaisipiaui sauoijsana
sb^ b ojUBno ua íoqaaq ap uoxjsana Bun 'sBisuiduia so^ BJBd ouioa
*jas aoaj^d Bjpjja^ zb^y ^JBd Boi^ppjuo uoiisana Bpoj^ 'Bpuaajo b^
ap uotaBpBjS Bsojn^ij bj SBjauíud sb^ BJBd Bpisod as 'oaiSopadiq
opi^uas pp uopuaAja^m B[ uoxoBpronp ns ua a^uipB as SBpun^as sb^
BJBd ouioa isB ]^ 'sbaiibuijou o ^SBDTjaBjd sb[ Á jas ap o SBAijBoqdxa
o sBOtiajoaj sauoi^sana sb| ajjua Biaijjsa uopBjiuiipp B[ apA bdij
-psopj Bpuauadxa B[ ap oduiso p ua uaiquiBi Bjpjja^[ zb^
•BjjoSa^Ba BpunSas ap 'aq^a is
Bun sa 'BaiiuainB pBpjaA Bun sa ou *BaisjjBiaiu uoioB[naadsa B^ ap o
'o{duiaa jod 4[bjoui uopaiAuoa bj ap auaiAOjd anb p^pjaA B[ a^[ooq
BJB^j 9 #ítajquiou ns opiun souiaq sa[Bna sb^ b s^api sb^ uoo saiuBpjoo
-uoa sbsoo ap [Baj Biouajsixa b^ ua a^sisuoa anb BaisijB^aui p^pjaA Bun
Á SBSoa sb[ ap pBpipaj bj uoa opjanaB ap uaisa ou souiajnuuoj anb
sauoiaisodojd sbj opu^na uiib 'ajuaui Bidojd Bjjsanu ap uoiaaiAuoa
bj uoa opjanaB ap SBSoa sbj jiaap ua a^sisuoa anb jbjoui p^pjaA
Bun,, ^Bq ojad 'SBapt sop aajua opjana^sap ja o opjanaB jap uoiadaa
-jad bj b ajaijaj as Bjauíijd B^ 'sap^pjaA ap sasBja sbjio á 'Bai^uajnB
pBjjjaA Bun souiBSip *ojaijjsa oppuas ua pBpjaA Bun átbx\ 'ojduiafa
jod 'a^aoq bjb^ -Bjn^afuoa Bjaui *ajqBqojd ojps sa SBuiap oj *Bia
-uaia BaiiuainB ap ojafqo aAjanA as 'sajqBiJBAUi aiuauíBjunsajd soauíd
-tua sojnppiu b auuojuoa ajuajjnaaj oj 'jb^j Á. Bjajauoa Baxjjduia uop
-BjnSijuoa bj o 'oqaaq ja ojog -opuBjuaaajaB ba buistui Biauaijadxa
bj anb ^pBpijiqBqojd ap sajo^Bui sopBjS soj ua BpBpunj uoisiAajd
bj 'uatquiBi *sa BjapspjaA Á Biauayjadxa ap JBjnai^jBd oqaaq ja sa
'pBpijiqBqojd ap ouiixbui opBjS ja ua jbjSoj b BJídsB as
B^na 'soqaaq soj ap pEpiarpBj Bjnd bj jod op^dnao BjjBq
�parte de las corrientes irracionalistas. Al intelectualismo racionalista
o empirista no oponemos un irracionalismo, ni un voluntarismo, sino
una concepción del conocimiento para la cual no tiene sentido hablar
de una razón independiente de las funciones afectivas, aunque se re
conozca el primado de la conciencia crítica, que actúa en el seno
mismo de la vida y de la acción. Intelectualismo es aquí entendido
como denotando aquellas concepciones del conocimiento para las cua
les este resulta posible o valioso, es decir propiamente, conocimiento,
cuando el sujeto cognoscente ha logrado despojarse de los elemen
tos extra-intelectuales, o los ha objetivado o tematizado, de tal modo,
que la afectividad y la actividad aparecen como desposeídas, total
mente, de valor eficiente, en la adquisición del conocimiento, o sólo
pueden ser objeto de una consideración que estime su valor mera
mente indicial o de prueba, para utilizar la expresión del mismo
Vaz Ferreira.
En esta posición de corte intelectualista así definida, existe una
tendencia a reducir la instancia cognoscitiva al entendimiento puro,
el que a su vez queda circunscripto, muchas veces, a los límites del
entendimiento estrictamente lógico. El sujeto cognoscente es consi
derado como un ^espectador no partícipe", arrancado de su radica
ción ontológica, reducido y transformado en un sujeto puro o tras
cendental, o caracterizado como sujeto empírico, en el cual se ins
criben los datos de la experiencia fenoménica de una manera, en
cierto modo, pasiva. 8
Muy por el contrario, para la postura filosófica a la cual nos
adscribimos, la razón aparece íntimamente ligada a la acción y a la
vida en su sentido no meramente biológico, sino específicamente hu
mano. La creencia en los modos de la convicción y de la fe, con la
participación necesaria del elemento decisional, aparece integrando
y posibilitando su ejercicio, dotándola de movilidad y permitiendo
su acceso al plano de una experiencia radical que pueda ser caracte
rizada, propiamente de ontológica. La afectividad y la actividad son
concebidas como dotadas de valor determinante y no puramente in
dicial, como Organon, en cierto sentido, del conocimiento. En deter
minado plano de la experiencia se reconoce la substantividad propia
y el valor insustituible de la afectividad para el conocimiento, como
ocurre, por ejemplo, en el conocimiento moral y religioso, donde la
conciencia estimativa, sobre todo en el orden de los principios y en
su proceso de realización, solo puede actuar en íntima relación con
los problemas y la intuición emocional del valor. El sujeto cognos
cente es concebido como constituido por la plenitud de las funciones
psíquico-espirituales que caen bajo el dominio de la conciencia, y
es propuesta al conocimiento una tarea referida a la necesidad de
instituir procedimientos y métodos para conocer indirectamente y
de una manera atemática, aquello que por esencia no es objetivable
8 Véase el ensayo de Ludwig Landgrebe en la Revue Internationale de Philosophie. Año 1939. Husserls Phanomenologie. "Heidegger und das Problem einer
Grenze der Phanomenologische Methode".
- 13 -
�- n 8BUI 83 OU OpCAIj^fqO ODIJOSO^IJ O)U3T1HB8U3d J3 3nb SBJ1U31UI JBUOSIdd JBJOSOJIJ
J3p SBUII3 SBJ U3 O13^dUIO3 JOd BZIJB3J 38 OJOS BOIJOSOJIJ SIXBjd BJ '83nd 'jSy,,
•ttBpBU BJBd BJjp^BA OU U^iOBjdlUaiUOa BJ3UI Eq '\9 U3 83J3^UI OJ3pBpj3A UO3 JECllJ
-ijjBd uis ojafqo un uos adnoo 3ui jBna ja us 3iu3J3]ipui JESuad un opoui unSuiu
3p ÍOUXSIUI IUI B X J3g JB OÜ^^ff OX JEnS J3 U3 OAIin33f3 OJ3B Un 83 B^IJpSO^IJ
UOIDB^pOUI Bq qBI33d83 SIXBjd BUn 83 OJ3d 'SIXBjd 83 OOTJpSOpj O)U3IUlB8U3d jq 'BUI
-siui BpiA bj jod 'ofajdjad 'osuadsns 'opBjoajB 3uijbj]uo3U3 ye iui U3 ojjojJBsap as
bijoso^ij sq,, • (o^S '^^d) (4pBpj3A ns 83 anb o¡ sBjp uos BJjsanuí sin X Bauasad
BpiA IUX U3 8Bl3U3n338UO3 3U311 OJSq 'JOU3}UI U<)133B BUn 'odlU3Il OUI8IUI p 'S3 3nb
jBsuad un ap pnuiA jod ops ubi outs 'sBiouap sb{ ua anb ouxsiui o\ aopB^duiaiuoa
OUIO3 38OpUB)JOdUIO3 8OU31UOU3J 8OJ B JBJIUI JOd BpBU BJUBppB 38 OU JBJOSOJI}
p uq ^Bijosojiq B^ ap soqiq pp bjsia ap ojund p apsap apxsiiupBui pioajBd aiu
Bijoso^iq jod Bpopuaiuouaj e\ jbuioj^,, isiadsBf 33tq -^g^ X ^^g '0^2 '83^d "S6l
•pupBj\[ *0)U3pi33Q ap BisiAa^ '^svaijoaásuaj X 9ouvjvg¡t 'saadsvf THv^ TI
*Muoi)3B O) paddB ub X^UBiuijd si uisiiBiuSBj^ 'SuipuBis
-J3punsij\[ puo33gM 912 b 081 "3?d '¿I^-1! f Smuv3^ ayx 'sawvf -^ 0I
•Msuoq3JBUi snou
anb )3 íuaniuai 38 saqiuBf sou anb jxns ^i aauauxojd snou ap ajuopA b^ suoab
snou anb pas Bpa ap anbsjo^ aiuiuoa 'sdaoa aj^ou ua luauíuuaj as mb suoi^as
sap luos sajjnB sa^ ípiaajEiu juxod ;satu mb iafqo anbpnb b aasuad ajiou aanb
-^ddB juaiuapjauaS no naiQ aauxp suopoA snou anbsaoj auuuoa 'aiuam auiBj ap
suoijoB sap iuos saun sa[ JB3 ísajjos xnap ap }uos sajuopA sou jaqaajag^ :sa^jB3
-83Q Jip 33IQ "31UO^OA B¡ 3Q "gX 'Wy 'u3tUVd 3P SUO1SSVJ S9qn 'S3XHV3S3Q 6
*o^a opoj p Eiou^no^suo^ ouioo Á 'jitunsB ojpnsaj Bq
anb OAijEjnogdsa o^sgij ap opBjxuiq op^aS \& 'ojuaiuiBsuad oidoad
ns b opanduii Bq Bjra^ja^ zb^ a^quioq ja anb sajiuijj soj ajqajapui
sbui opoui un ap oooduiBj UBjBuas as a^Bd BunSuiu ua oaad 'p^p
-iJBja jo^bui uoo o^uaituBSuad ns ap Boi^ojouiaistda zibj bj aaajBdB
Bjqo ns ap a^cd Bun^uiu ug ^buisiui bj ap B^^upa uoiOBnpBaS ap bj
'ajqísiuipB ajuauíBOijosojij 'pnjpoB BOiun ouioa Bziuo^ajd as jBna jb
9JU9JJ Á uBiouaaio bj ap ojuaiuiBzaoj,, ap opBzuaxoBJBO Bq oiusiui zb^
anb ouguiougj ja aiuauiBaaAas BziiBui^iisa Á Buapuoa as ja ug <^
•44uotooy X oxuaiuitoouo^,, opBjnjij ofBqBaj ja 'oqoxp souiaq oj oui
-od 'sa 'BoisijB^aui X Bsotóijaj Bi^uaaaa bj b ajugjj opoj aaqos 'Biouaaao
bj ap Btuajqoad jb ajugjj BisijEnjoaj^juí aiuauíBaidj^ asjBjapisuoa
apand anb uoioisod Bun buioj as apuop BJiajjag zb^ ap Baqo Bg
Tt #Buaaiui sixBJtg bj ap ojdgouoo ns Bjnuuoj opuBno saadsBf o
ox \jp^uaiu opunuí jap aouajuí ja ua ajuauiaiuesaoui,, uaoBq oj anb
oaad 'ouaa^xa opunuí ja ua aiuauiejouiaa o B^Bipauíui aaduiais u^nj
-as SBapi sbj anb aoip opusno sauiBf aaaipa as saje no sbj b SBjjanbs
uog 6 *4tsoiQ b jbuib souiajanb opu^no oiuoo 'ojduiafa aog 'buisxiu
bxujb ja ua UBUiuua]. X buijb jap uaxasd anb,, SBjjanb^ 'sa ojsa '44buijb
jap SBUJ9JUT sauoiooB,, buibjj anb X opioajqB)sa 9JU9uibjbjo BJBÍap
uotOBJiauad X pBpinoB JBjnoijaBd ns uoo 'bX sa^aBosaQ anb opi^uas
un ua 'aoijajuí uoioob bj ap oioioiafa jap UBijnsaa anb sap^paaA sbj ap
oiuaiuiioouoo ja BJBd osotjba X otjduiB sbui ajuauíBiturjuí oiiquiB ja bu
-jaixa upiooB bj b opuBaaB 'uotoob bj ap o^daouoo ns a^uauíajqBjap
-isuoa BjaBijduiB Biouapuaj Bisg 'Biouaiouoo bj ap BpiA bj BiJBjjBq as
oioiAjas oXno b BUBUinq aiaadsa bj ap 'jBnjiJidsa opnuas un ua 'bajíob
X 'J^ITA UptOBOOA BJ BIJBUIJIJB X 'BOTjpai BJ djqOS BOIJOBjd UOZBJ BJ
ap opBiuod ja BiJBjnisod uoiaisod Bisg 'oiuaiuixoouoo ooiiuainB un
apaaid as X BzijBjnjBusap as opBAiiafqo 'anb o 'ajqBziiBuiai o
�insubsanable que experimenta la dimensión metafísica de su pensa
miento.
Constituye una circunstancia feliz para la crítica desapasionada
de sus ideas, el hecho de que esta posición epistemológica a que alu
dimos se haya formulado en Vaz Ferreira, combatiendo el pensa
miento de W. James, el filósofo de la experiencia, cuya obra, en mu
chos aspectos Vaz Ferreira admiraba. Esta común estimación de la
realidad concreta que caracterizan a la obra de James y la de Vaz
Ferreira nos permitirá señalar con más nitidez el punto, esencial, por
otra parte, donde se bifurcan ambas nociones de la experiencia.
Harto conocida es ya la distinción de James entre hipótesis vivas
e hipótesis muertas; entre opciones genuinas y no genuinas. Séame
permitido poner en claro, una vez más, estos conceptos, pues la con
denación de la actitud filosófica denominada "Voluntad de creer",
contra la cual Vaz Ferreira afirma, precisamente, su posición episte
mológica, proviene a nuestro entender, de un originario malentendido
acerca del alcance y significación de estas expresiones, que una exposi
ción más congenial con las ideas de James, puede contribuir a des
vanecer. James mismo en su séptima conferencia sobre "El Pragma
tismo" (Pragmatismo y Humanismo), se queja de este malentendido
y de la dificultad que ha existido para percibir su verdadera signi
ficación; "me refiero —dice—• a un ensayo sobre el "derecho a
creer" que escribí hace algún tiempo y que tuve la mala ocurrencia
de titular "La Voluntad de Creer". Título y tesis que James ha ma
nejado con implicaciones similares a las que, por ejemplo, podría
darse en la expresión voluntad de vivir, con la cual se denota el de
recho a vivir y el impulso de afirmación de la vida, como inherente
a la vida misma, no como algo arbitrariamente agregado. Del mismo
modo la creencia sería un hecho que informa el proceso mismo del
pensamiento, una dimensión esencial de la razón humana y de la
vida de la conciencia, de la cual ésta no puede ser despojada, y en
la que participan necesariamente, elementos afectivos y volicionales,
con respecto a los cuales resulta legítimo hablar de un "derecho a
creer". Se trata, en definitiva, del valor y el papel que desempeñan
las convicciones en el proceso del pensamiento y de la razón, de las
que Goethe decía en su carta a Tauscher en 1817: "Todas las convic
ciones son, a decir verdad, actos de la voluntad, por muchas pruebas
que se aleguen". Se trata de la justificación de la fe, de la legitimi
dad de la actitud creyente, como James mismo se expresa, en esta
obra tan controvertida.
Volviendo a nuestro tema, por hipótesis entendía James lo que
sigue: r~ "anything that may be proposed to our belief", esto es, "cual
quier cosa que pueda ser propuesta a nuestra creencia". Por hipote
que preparación para ella o recuerdo de ella. En esas cimas la praxis es la
acción interior en la que llego a ser yo mismo, es la participación del Ser, es
la actividad del ser uno mismo..." (Págs. 252 y 253).
12 Véase W. James. "La Volonté de Croire". París. Flammari
Pá^22-- 15 -
36471
�91
~ *
•sSis /L
•8BJ '^BpUBlSBJlUI,, 9 MBpUBJSUn3JI3,, 'wOip3tU,, '^UOpiSOd,, Op BJ O ^
op uopou bj jiiiáuiisip ejuaiui ^s apuop (8S61 9P ajquiopog-oijnf) g 6^^ ttsanb
-iqdosojiij^j s^pnjg sa^^ ua ({uojsio9q ja uoijimjig,, oaaAazy aa sviawvr^
'pj.iaua8 ua 4tuopBniisOT ap uopou bj ojqog qjg "^bj "(uu^ •[ ^a
*3) "•l3^aP?afl Z3tP 9PUO/^ 9P Jdaouoj aq^ "ia^^aig aanv^ asBa^. ^x
•(gg -Sbj •((a^ioiij ap antojo^ wj,,) 'jspuaaja Bi^sanA b
'apipara Bjaap Bun ua BpdB sisajodiq sop sbj ap Bun epea 'opiqpax siaq^q anb
uoiJBJiipa B{ uo^) *a)uaj3jip Xnuí sa ltouB¡ispa o ooijsouSb pasOT :o8ip so OiC is
ojaj sojiosoa BJBd oaia jBjpisax aaajBd souiuuai sop so¡ ap ounSuiu anb ojsand
'Bjaanuí uopdo eun a^uauí^uijsojaA oguodoad so ou o&. '^ouBjauioqBj\[ o ojosoaj^
pas,, :oSip so o^ ig,, *mbaia sa Bjp 'ojuaiuiBSuad ns ap sapBpijtqísod sb^ ap a^JBd
aaBq sisaipdiq B[ 'jqpB^\[ ap B^aas b¡ ap oaquiaiui Bjanj ou anbun^ 'o^aequia uis
'aqBJB un bjbj •Bjjanuí a^uauíB^npsqB sa B^p 'sisai9diq anb ojubj ua ísajqrajj
SBsoa sb[ ap zn[ B[ uoa Buiuin^ as ou ! Bzap^miBu BJisanA uoa BunSp pBpiuijB
aasod ou Bapi ssa '¡qpBj\[ p ua sisa^a anb opid so o^ ign :sauiB oaiQ EI
"í8H ^íP— p^p^aA ^po^,, "pBpjaA tb\ ^p B^sraeuint{ uotodaDuoo
-B[[ B[ sa Bisg -^BnpiAípui jopBsuad [B 'oia^anoa ajquiotj \is 'ajquioq
|B opijajaa a^uauqBiouasa oíá[B saiuBf BXBd 'sand 'sa p^pjaA B^
-uoajd5? uoioBoijiuéxs ns ua sa ojsa '3aia ojajauoo uxasBQ [a pmo o^ ua
o^anbB opuBoqduii ouioa op^faueiu Bq o[ ja^éapiajj anb ua 'BjqB^
-sd B[ ap oqduiB opi^uas ^ ua 'opunuí ap Á iassB^) X BSa^Q ap bioubi
•sunojia ap 's^adsBf ap uoioBn^is ap ojdaouoa p ua souiBJ^uoaua B^
•uoioou Bisa ap aiuauiajuaiapjd opBdnoo Bq as BauBJoduiaiuoa bijos
-opj B 'sauíBf ap o^uaiuiBsuad pp pBpiiBqnoad Bun 'souaui oqanuí
m 'aXn^íjsuoa ou uopBjapisuoa pj^ #jbiob apand BAtxa^pj Biauap
-uoa B[ anb so^anbB anb sosuap X sopunpjd sbui sopouiA jod opBq
Bjpq as pna p X 'Bpxoqsap o^ anb oiad apuajdutoa O[ anb osaao^d un
ua' apuaiasBJi o[ anb pBpipai Bun ua ajquioq pp BOiSppiuo uoio
-BaipBJ spuoq E[ Biuouiijsa^ p sand 'ppuasa sa otpaq a^g EI 'Bsuaid
anb ojafns pp puosaad opunuí p X uoioBniís B[ uaXu^jsuoa anb
SBpuBjsunajp ap oxa[d p jod 'ajjBd ua 'BpBuiuuaiap B^jBjpq anb
Xsq '4tXiqiqipaj[o upiaaa qjiM ajB^p^uíos^, Bapi Bun pno bj jod upzBJ
bj ua Bpuoq^ as is san^ 'uoiaBniís Bun ap oj)uap ajquioq un ap Bjq
•BjBd Bun ua 'soaiSpjotq BiSBq X sajBuajBui 'sajBiaos 'soaix^jsiq 'saj
-B.mijna saxojoBj ap opunuí un ua 'apuaiasBJt^ oj anb pspijBaj Bun ua
opBjjasui BjjBq as ajsa oiUBna ua 'Bpipaui ub^ ua 'jBnpiAipui jop^s
-uad ja uoo uoiOBjaj Bun ap b^bij as 'sauíBf ouisiui ja unSas 'anb jbS
-3j^b souiBupod sojiosou X '(aa^uiq^ jBnpiAipui aqi qiiM uoiiBjaj inq)
jBnpiAipui jopBsuad ja uoa upiaBja^ Bun ap ouis 'Bsuaid bj anb ojafns
jap Biauapuadapui uoa 'js ua sisajodiq bj b aaua^aBJBa anb oSjb ap
'buisiui sisaiodiq bj ap Baasuiijuí pBpaidojd Bun ap 'zapianj Bpoj uoa
'sauíBf aaip ouioa 'sBuiap^ 'b^bjj as ou i ajuauíjBnpiAipui BpiAtA sa
sjsajpdiq bj ouioa opoui jb ajuajaqui pnpijBaj ouioa 'opBjjBq 'op^p
ouis 'opBxJai^B ajuauíBsoiaijiixB oSjb ap 'sand 'bjbj^ as o^[ "Biauaaja bij
-sanu ap jBanjBU oiuaxuitAoui un 'aiuauíBUBUiSuo 'oqaaq ap 'jtaAoui
•ojd BJBd pBptaBdBa Biíaia Bun ap 'sand 'auaiAOjd sisapdiq Bun ap
oaia jaiaBJBa jg *44jjb ve Xjijxqtpaia Xub qpAi aaBjjxjuias 01 sasnjaj,, anb
oSjb ajuauíBaipjS sbui o '^snqaj anb BjjanbB '(pBap) Bjjanuí oiuoa
X wpBpijiqxpaja ap od^ ojjaio B^asns anb BjjanbB,, '(aAtj) 'bata sis
�degger— es con arreglo a su esencial forma de "ser ahí", relativa al
ser del ser ahí", esto es al ser del existente humano. "Que haya "ver
dades eternas" —dice también en el mismo capítulo de Ser y Tiem
po— es cosa que habrá quedado suficientemente probada cuando se
haya logrado demostrar que el ser ahí fue y será por toda la eterni
dad. Mientras no se haya aportado esta prueba, seguirá siendo la
frase una afirmación imaginaria que no gana en legitimidad por el
hecho de que los filósofos "crean" comúnmente en ella".15 Si se piensa
que para Heidegger el existente, el Dasein, es el lugar de la Verdad
del Ser en medio de los entes, pero que el Ser mismo es histórico, que
hay una Historicidad del Ser, se ve bien claro, como es posible pos
tular una concepción de la verdad que, relativa al hombre, supera su
relatividad en la concepción de un dinamismo histórico y procesal
del Ser, en el que las circunstancias particulares son las coyunturas
de su incesante elucidación. A este sentido puede resultar asimilable
la afirmación de Nietzsche, según la cual, "todo saber es una interpre
tación del ser por una vida que conoce". James tendía a atribuir a
esta trascendencia de lo real con respecto al pensador individual un
carácter diferente, el carácter de un orden y un proceso moral complexivo, del cual el hombre es partícipe y codeterminante: "Puede
ser verdad entre tanto —dice— que como afirma Paulsen, el orden
natural sea en el fondo un orden moral. Puede ser que en el mundo
se esté realizando un proceso de trabajo y que estemos llamados a
desempeñar nuestra parte. El carácter de los resultados del mundo
puede depender en parte de nuestros actos".16 Por ello es que la
afectividad tiene un carácter determinante legítimo de la creencia,
desde que constituye la repercusión en la conciencia individual, de
un orden ontológico que nos trasciende y cuya significación no apa
rece en el momento sino integrado en un proceso, donde la decisión
que homologa la creencia, es una fase necesaria e ineludible. Porque
como Ricoeur lo observa agudamente, la elección no es necesaria
mente el punto terminal de una evaluación; no me decido porque
me rindo a tal o cual razón, sino que, precisamente, con mi decisión
hago surgir "un acto nuevo que fija el sentido definitivo de mis ra
zones". 17
Es por ello que James tiende a considerar a la especulación filo
sófica y metafísica como afectada, fundamentalmente a la resolución,
por la vida humana, de opciones forzosas, esto es de opciones entre
hipótesis vivas, genuinas o auténticas, e importantes o vitales. Es con
respecto a éstas que se formula la tesis de James respecto a la parti
cipación de los elementos pasionales y volitivos en el proceso del pen
samiento y de la experiencia religiosa, moral y metafísica, que Vaz
15M. Heidegcer. "Sein und Zeit". Capítulo VI. Parág. 44. C. "Die Seinsart
der ^ahrheit und die Wahrheitsvoraussetzung". Pág. 226-27 (Neomarius Verlag Tübingen. 1949).
16W. /ames. "Problemas de la Filosofía".
17Paul Ricoeur. "Methodes et Taches d'une Phenomenologie de la Volonté" en "Problémes Actueles de la Phenomenologie" (Desclée de Brovwer). Pág.
132.
- 17 _
�- 81
-
•eSis X
soxunjj X oxiajjBg \(ugpoy X ojuaitupouojn
oiuaiuipuasB ojjsanu JBnpBjS A JBpnp aqap as opuBna jspnp ijaaja
aqap as anb ua opBjS ^a ua jaaja,, tBiauaaja v\ opuBnpBjS aiduiais
japaaojd ap Bsouadun pBpisaaau B[ buijijb 'a^Siq opunSas ug *puoi3BJ
pnipae Bun uoa 'sBiauaaja SBJ^sanu ap oiuaiunuaisos p ua o uoia
-buijoj B[ ua tjBuoisBd BzapjniBU,, BJisanu ap uoiouaAjajui B[ JBqia
-uoa ap pBpqxqisod b[ ouiuuaj jauíud ua B^isod Bitajtaag zb^ 'soí
-duasuB.il soixai so[ ua BpBiuaisns sauíBf ap upiuido B[ b
44¿aafnui bjio uoa bibsb3 as is ouioa q
pBpqiqisod Bsa ^a BJBd a^qísoduii ubi BUBq as o^^? u^Soq p ua zaA
buu p^uB un ouioa Buianpuoa as B^a anL ap oan^as aiuauíBiaajjad
jBisa ou jod 'oiuouiuibui ua aaínuí Bun b jipad ua aiuauíBiiuijuí bjbí
•isaq ajquioq un is ouioa sg #B^a ua jaaja ou p aiuauíBAijisod opiS
-ap souiBjaiqnq is ouioa aiuauíBjapBpjaA A paj ubi 'BjapBpjaA Bjanj
B^p is uaiq p souiapjad 'bs[bj Bjanj uoi^ipj v\ is 'oipaiu aisa jod
jojja p souiBiiAa uaiq is 'soatidaasa opuaiaauBuuad B[p b JBdBasa
soiuapod o^^ *saoS pooS iBqi sb jbj os bsozjoj uoiado Bun sa upiSipj
B[ 4JB^n[ opun^as ug *piiA uaiq oiíap un ^Biauaaia ou BJisanu jod
japjad ap A 'Biauaaja BJisanu jod jbub^ ap 'osbo aisa ua uaiquiBi 'soji
-osou BJBd 4b;bji ag '(snoiuaiuoui) BiauBiJodiui ubj ap uoiado Bun
oxuoa aaajp as uoiSipj b[ anb 'jBn[ jauíud ua 'souiaA***,, *g
*tt¿BSuaAajqos BiauapiAa (aAiajaoa) Bsouadiui B{ anb BiSBq
aiuauíaundiui jBjadsa 4(jojj8 p aiuauid^duiis JBiíAa oiuoa p^pjaA B[
aiuauíBAi^isod JBzusap ua 'souaui o[ jod 'sajajuí oiubi jauai soiuapod
anb sajqiuoq oiuoa) sojiosou soiuapod A ^sBAiiBpaadsa sauoiisana
SBJisanu ua sbsozjoj sauoiado osbo unSp ua uajsixa o^j?M 'f
'(BiJBuipjo BpiA B^ ua A Biauap b¡ ua ouioa Bpaans ou anb
u^ 'aiiiupB jojiib [a anb oj sa A 4sapiaadsa sosb^ Bjq^q oiJBJiuoa
y) *44aiuauiBinpsqB jaaja ou anb jofaui bos JBjqo BJBd Biouaaja
bs[bj Bun anb aiua^jn ubi Z9A bjbj sa JBjqo ap p^pisaaau B[ 'pjau
-aS ua souBiunq soiunsB soj ua unB A i (BAiiafqo BiauapiAa b[ BuaA
-ajqos anb b 'jojja p ua ja^a ap soujBjqq bjb<J 'jBiadsa japod ou p)
osbo p ajdiuais iSBa sa oisa 'sBaijjiuap sauopsana sb[ ug,, *g
•^uoioaap BJisanu ap aiuBuiuuaiap ounií^af un oiuoa
A a[qBiiAaut un ouioa zaA b^ b Bpsjapisuoa jas aqap Biauan^ui Bsa
sa[Bna sb^ ua sauoiuido aJiua sauoiado SBunSp ^sq anb ouis 'sauoiuido
SBJisanu ua puoiSBd BzapjniBU BJisanu ap Biauan^ui b^ oqaaq ap
oiuauíijadxa aiuauíBps ou anb 'BJoqB oiidaj A 4oqaip ajj "^
•44pBpjaA B[ japjad ap o^saiJ ouisiui p uoisiaap Bisa b BUBd
-uioob A *ou anb o is anb Jipiaap ouioa aiuauíBisnf 'puoissd uoisiaap
Bun uaiquiBi sa 44Bijaiqs uopsana B[ soiuafap :souiBpiaap onw SBpuBi
-sunajta sapj ua 4jiaap anbjod ísapniaapiui sauozBj jod Bpipiaap
jas BzapjniBU ns jod apand ou anb BuinuaS u^iado Bun ap aiBj^ as
anb ajdiuais 'sauoiaisodojd ajiua notado Bun Jipiaap aqap anb ouis
*aiuaiuBiuiii^a^ apand ops ou puoiSBd BzapjniBU BJisan^j m\
8t :sauiBf aaiQ 'BpBuSnduii o^an^ BJBd 'aquasuBJi
B[ Bjpjjag zb^ ouioa pi BpouiBa^ #aijaiAOJiuoa A Bsnaaj Bjpjjag
�con la justeza que esté a nuestro alcance", para de este modo "no
forzar la creencia por extraracional violencia".
"La intervención de hechos afectivos, instintivos, o, en general,
de hechos psicológicos no racionales; la intervención de "nuestra
naturaleza pasional" —dice Vaz Ferreira— en la formación o en el
sostenimiento de nuestras creencias, puede ser perfectamente conci
liable con una actitud racional, y hasta podría decirse que es un
elemento de una actitud racional bien ampliamente entendida".19
Pero el modo como Vaz Ferreira propone realizar la "integra
ción" ya no sólo no nos parece acertado, sino imposible y funda
mentalmente estéril. El procedimiento consiste en objetivar el ele
mento pasional, en considerarlo racionalmente, estimando "el valor
probante o sugerente de la existencia de los elementos pasionales como
pruebas o indicios". Como "si yo —dice— habiendo observado en
mí y en todos los hombres el horror por la cesación de la vida cons
ciente y el deseo vivísimo de una existencia ulterior, fundo en este
sentimiento alguna presunción sobre la inmortalidad del alma o la
existencia de Dios".20^
Véase la diferencia entre la actitud de James y la de Vaz Ferreira.
Vaz Ferreira objetiva el elemento pasional, lo extrae del campo sub
jetivo, lo considera como elemento psicológico, casi introspectivamente, para estimar el valor que puede tener como prueba o indicio;
James deja que el elemento afectivo, si satisface ciertas exigencias
fundamentales de intensidad, permanencia y profundidad, cumpla una
función determinante llevando la creencia al grado de la convicción
o de la fe, con el elemento decisional que le es inherente, y luego
examina su valor de acuerdo al tipo de experiencia humana que esta
convicción o esta fe determina; finalmente se corrobora o invalida
la creencia considerando la totalidad del proceso y su significación.
Vaz Ferreira, al objetivar el elemento afectivo o tendencial lo
desnaturaliza totalmente, lo arranca de su radicación ontológica, lo
aisla y lo segrega del resto de la realidad de donde proviene y donde
tiene su asiento. De este modo desarraigado, el elemento afectivo
deja de aportar a la experiencia el aliento que la sustenta, le da
vida y la informa. El tipo mismo de experiencia es el que queda
trasmutado: la experiencia vivida ha sido sustituida por la experiencia
meramente pensada o representada de la conciencia objetivante.
En realidad, el elemento afectivo y tendencial, sólo puede revestir
el carácter de verdadera prueba en la medida en que determinando
la acción interior o exterior, a través de la creencia que la promueve,
posibilita la apreciación de sus resultados en el proceso de reali
zación de la vida humana y en la prolongación natural de su acción
en la realidad que el hombre es, o que el hombre crea. Visto de otra
manera, es decir, como Vaz Ferreira lo quiere, el factor afectivo
resulta siempre insuficiente; de este modo jamás se ingresa en el
proceso, y la verdad, tal como al hombre le es dable lograr, le queda
19 Vaz Ferreira. Obra citada. Pág. 16.
29 Vaz Ferreira. Obra citada. Pág. 16.
- 19 -
�- 05 ~
'boisij-ooisj pBpqBag 'soiq 'njtajdsg) aiuapuaasBa) o ajuauBuiui
OUIO9 9SU9í(I 9\ 9S 9Ilfa B93 bX 'pBpi[B9J BUIl 9p OUII1UI J9^9BJB9 [B U9iq
O ^pBp9AOU X pBpi9U9OJ9^9q [BI0U9Sa ng 9p B^OU B[ Jod 'S9[BJ OUIO9
'SBpBZlJ9J0EJBD 'S9[BI9U9JSIX9 O SBOLIOlSiq 89pBpi[B9J B OUT8 'Sa[BnjiqEq
soqaaq ap uoisiAaad o uotoBdioijuB B[ b iu 'BOiuauíouaj pBpiaBpiSaa
Bun b aaaijaa 98 ou B[[anbB X 'soan^nj soq99q 9p apuadap Bapi Bun 9p
upiaBqoaduioa B[ opuBna oaag qBnjiqBq oqaaq un 9p uoisiAaad B[ b
U9iq O |BJniBU-O0IJJJU9T0 J9]9BJB9 9p *Sa B9IU9UIOU9J pBpiaB[n8aa
BUn B U9iq O '9J9IJ9J 98 B9pi B[ OpUBnO 9Jjn9O O^g 'B9Uldui9 UOI9B1
-oqoíjoo [Bjoj ns b Bp^u^sgp jbjs9 ap^nd ojad 4o9ijBui9[qoj[d j9J9bjb9
un 9^U9uqBjnjBU auari sis9}odxq B[ 'ojtnjnj oqaaq un ap apuadap
Bapi Bun ap uoiOEqcuduioo B[ opu^no anb ajuapiAa sa 'ojoaja u^
•Bdnao
son anb Bui9[qo.id [ap bjb[9 sbui BAiiaadejad Bun jaua^qo a^iiuiad sou
'oiuiuiop ajsa ua 'Bauíduia uoiaBJoqojJoa ns ap Buia[qojd [b uoxoB[aj
ua 'Biauauadxa B[ ap soioadsB sosaaAip ap uoxoBjapisuoa BpidBJ Buj^
•opiuajuoa ns ap pEpiauaSoja^aq [BOipBJ B[ jaaouoasap b á ^BAi^aad
•soad upisuauíip B[ b auaaiauoa anb o[ opoj ap ao[BA [a 'Biauaiaadxa
B[ ap odui^a [a ua amuiuiexp b uoxsuadoad BpBDJBUi Bun opBisajxuBui
Bq 'SBuiap O[ aod 'ouisi[Bnjaa[a^ui [^ -uoioob b[ ap Á pBpiAt^OB B[ ap
oidoad opoui [a ua 'uoianiíisuoa B[ ap SBuia[qoad so[ b a[qTjonpaaai
a opBi8a[iAiad osaaaB un 'aiuauia[qBqoad ^apaouoo BiaBiun[OA BpiA B[
'oubuiSijo sbui ou anb sa is oiaBuiioiao 9ju9iu[Bii^i opoui un ap anb
ouis 'uoiDBjsajiuBui ns ap soAi)B)uasaadai sopoui so[ ua opi^uas aXnq
-uib o[os ou Biauaiauoa b[ anb a^suad ouipj¡o9[ Bqnsaa anb 8Ba^uaip\[
'uoiaB^uasaadaa B[ aaqos 'a^uauíBsiaaad 's^pBpunj uB[[Bq as sbat^t[oa á
SBAi^oajB SBiouaAiA sb[ [Bno [a Ba^d '[aassnjj ua 'ou is 'asasuat^
"^\
'upiadaaaad B[ aod opsp B[[Bq \
as ooidi^ o[duiaía o^na 'oAt^B^uasaadaa a^uiB[[ souiapod anb oiuaiuiia \
-ouoa [B 'aiuBuiuiopaad opoui un ap uaiq o 'a^uauíBAisnpxa 'B[aiaajaa I
[B 'soiaaixaa sns ap A o^daouoa ns ap 'pBpaaA B[ ap oduiBO [ap ouiiij^ap I
oiuaiiuBqaaa^sa un ua a^sisuoa aoaaa aisg •ouisi[Bnjaa[a^ut [ap ^oii9 I
[a 'soa^osou BaBd sa 'opijuas a^sa ua Baiaaaa^ zb^ ap aoaaa [g
^y
*4toiuaiuna
-ouoa [bj ap oucSa^ [a uaiquiB) ouis 'Biuaou B[ A ojafqo [a o[os ou sa
uotaoB b[ anb ua asaaaouoa [ap 'uoiodb b[ ap ajuapaoajuB un sa anb
—ttoaioa^ ap soaiioj\[,, ua aa[ as— asaaaouoa [ap o[q^q ai oj^,, *t4[Baa A
oaapBpaaA opoui un ap SBqansaa aas UBpand isb anb BaBd 'bÍbabu B[
ap O[i[ [a aaqos SB[aBao[oa A 'uaanpuoa SB[[a apuop ouiaajxa [a Bia^q
SBSoa sb[ aBA9[[ aqap ¿saaoaaa A SBiaiisnluí aa^auíoa X asasaoAinba
ap oSsaia [a aaaaoa aqap 'zBaaA aas aaainb nain^) '[Baaai a ZBaipui
aod 'zBaaAUi 3A[anA as 'opoui ajsa ap X 'osaaoad [a ua BsaaSux o^[ "BpBu
Baqo ou a^uauíBpBjaaaB aB[qBq X aBaqo aaainb O[os uain^) *so[aBaadns
isb BaBd souiaajxa so[ b aB8a[[ : asaBjuauia[duioa u^pand opoui ajsa ap
anb Basd 'sBja[diuooui 'sBjaajaaduii 'sa[BuoisiAoad sauoiaBn^s aBsaABajB
aqap [g 'sauoioBnits ap uoisaans Bun ap saABa^ b uauaijqo as anb ouis
'aiuB^sur [a ua soanpBiu uB[[Bq as ou opunuí ns X aaqiuoq [g -pBpaaA
B[ ad[oS ap aauaiqo [Biauasa o[ ua a[qisod sa ou —4tatqdoso[iqg,,
ns ua saadsBf ajuauíBpBia^^B ^o[p— saaquioq so[ ^aiug,, *BpBpa^^
�Materia, Substancia, etc.) o a relaciones inabarcables o inagotables
por la experiencia, o a condiciones de cierto tipo de experiencia,
como por ejemplo, la libertad; o al sentido, significación y valor de
cierta clase de experiencias o realidades, como las comprendidas
en la experiencia ética o religiosa, etc., y en general lo que concierne
a la conducta y a la realidad espiritual bumana, la respuesta que
la experiencia nos proporciona sigue poseyendo siempre elementos
de ambigüedad y problematicidad que le son, eu cierto sentido,
constitutivos.
El problema consiste en saber, si con respecto a muchas cues
tiones, la respuesta puede asumir el carácter de una creencia o
saber graduado, pensando u obrando por posibilidades o probabi
lidades, como quiere Vaz Ferreira, o si por el contrario, precisa
mente, para la organización de la experiencia corroboratoria o impugnatoria, no resulta indispensable moverse en el dominio de la
creencia no graduada. Hacemos referencia aquí al tipo de creencia
propio de la fe, o de la convicción, entendiendo por tal —insistimos
— aquella que vale subjetivamente como verdad, sin que exista, y
muchas veces, pueda existir, una corroboración objetiva. Aquella
que se da, según la conocida caracterización kantiana, cuando: ^das
Fürwahrhalten ist nur subjetiv zureichend und wird zugleich für
objetiv unzureichend gehalten".21 Pues resulta, sin duda, imperioso,
para la suerte del pensamiento filosófico, el que nos percatemos,
según la penetrante observación de Blondel, de que no sólo hay
verificaciones en el orden físico o matemático, verificaciones sus
ceptibles de ser obtenidas por la observación sensible o por las
experiencias de laboratorio y por el cálculo, sino que también exis
ten "verificaciones en el orden psicológico, social, político, moral e
incluso metafísico o religioso", de tal modo que "las acciones meto
dicamente efectuadas controlan las ideas, las previsiones, las deci
siones, los esbozos prácticos; la dialéctica de la historia puede inva
lidar o verificar las teorías y las reformas": y por que no, también
en el campo religioso, en cierto sentido, "la ascesis y la mortificación
pueden revelar, verificar, confirmar las creencias y las concepciones
especulativas".22
Se trata precisamente de saber si en el caso de la religión, por
ejemplo, o en el de las creencias morales fundamentales, es posible
graduar la creencia, o si por el contrario, la condición de la posibi
lidad de una auténtica experiencia religiosa y ética de cierto nivel,
no reside precisamente en su carácter incondicional y absoluto. Se
trata de saber si es posible hablar de experiencia religiosa o ética,
si ella no se baila informada por el fenómeno de la convicción y
de la fe o si en el caso contrario no se trata sino de una mera espe
culación intelectual en torno a una dimensión de la experiencia en
la cual no se penetra realmente, y respecto a la cual resulta por
21E. Kant. "Kritik der Reinen Vernunft". (Félix Meiner Verlag - Hamburg). Pág. 741.
22Nota de Maurice Blondel, en "Vocabulaire Technique et Critique de
la Philosophie", de Lalande. Pág. 1196.
- 21 -
�- zz BnjOB 'biuouijb ap X uapjo ap 'uop^oijiun ap oidpuud 'uozbj Bg 'bata
boiSo[ B[ ap 'ajuatAiA uozbj b[ ap ouis 'ajuBzipiujoj Boicq b[ ap
upzBJ b^ ap 'ojuaiuiipuajua pp uozbj b[ ap inbB bX bjbjj as ou oíag
•upzBj B[ ap oijajsiuiui joijadns pp aoapAdjd as anb ouis Biaunuaj
ou Biouaajo b[ ap ouauíouaj p jod BpBuuoj isb Biouaijadxa pj^
•pjaqq o bjsixjbiu 'oajnoida o oioojsa 'BjsujiqjBajqq o Bjsiuiuuajap
ijopBsuadajqq o ajuaXajo íajuBjsajojd o ooqojBO sa as anb 'saouojua ,
'souipap j^ uas ap ouis jaq^q ap uoijsano Bun ap bjbjj as o^¡ *ou^is i
pno o pj ap Bapi Bun vSuaj anb sa o^¿ *op sa anb p saouojua sa
ajquioq ^g 'SBiauaijadxa ap as^p Bjsa ua 'Bpuaajo B[ ua ojafns pp
uoioBdpijJBd Bpunjojd B{ BuSisap ouisiui aÍBn^ua^ [g 'ouijsap oidojd
ns uoo Biouaajo ns ua opijauíojduioo 'jas ns ap pBpu^ajui b[ na
ojajua ajqiuoq p B[pq as B^a ua opg #pBpipnpiAiput v\ ap uop^d
-pijj^d pjoj B[ bj^o[ as apuop 'BpiAiA Biouaijadxa B^ X 'adioijjBd
ou jopsjoadsa un ap Bidojd 'BAijBjuasajdaj ajuauíBjnd Biouaijadxa
B[ ajjua 'BpBsuad o BpBuiBun Biouaijadxa b[ ajjua aÍBSBd ap Bauq
B[ bojbui anb b^ 'jotjajuí uoioob B[ ap ooijsuajoBJBO ou^is 'puoispap
ojuaiuap ns uoo 'uopopuoo B[ ajuauíBsioajd sg 'Biouauadxa ap odij
ajsa b osooob ap bja b[ BpBjjao Bpanb B^p uig 'Biouaajo B[ ap ouaui
-puaj p UBjauaS X 'sBiua^qojd sojsa ap Bidojd Bqaiud b| ap Biauaioij
-nsui BAijnjijsuoo bj Bajo anb oioba p usuipo anb soj 'ajuauíBsioajd
'uos sajojOBj soqoiQ 'sapuopipA X soAijoajB sajojoBj so[ ap 'ajuBuiiu
-jajap jo[ba uoo ouis 'Bjpjjag zb^ ajainb ouioo 'sopipui sojoui ap
jajoBJBO uoo ou 'uoiodaoaj B^ jo^ij ap Bjpsaj 'ajuapuaosBJj Biouau
-adxa jbuib[[ ua souiiuaAUoa anb Biouauadxa ap odij pj b ajuajg
•Boisipjaiu o BsoiSipj
sa ojsa 'ajuapuaosBJj pBpiAijafqo Bun ap Biouajsixa v\ ua 'BpBiipBjS
ou Bpnp uis 'Biauaajo b^ uis Boisipjaui o Bsoi^ipj Biouauadxa oood
•uibj iu' sojnpsq^ sajopA ap Biouajsixa B[ ap uoiooiauoo tb\ uis Boija
Biouaijadxa BOijuajnB Bun Jijsixa Bpand anb osopnp Bjjnsaj 'ajuBj
-sqo oj^[ 'a^qBuoijsano sa buisiui pBpiAijafqo B[ sapno so^ ua 'ooisij
-Bjaui X osoi^ipj jaqBS p ua osbo p sa ouioo 'ajuapuaosBJj pBpiAij
-afqo Bun uaasod anb SBpuaijadxa ap uaiq o 'ooija ojuaiuiBjJoduioo
p uoo ajjnoo oiuoo 'BjqB[Bd B[ ap ouBuipjo opijuas p ua p^piAij
-afqo ap sajuajBO SBiauauadxa ap bjbjj ag 'a^Bjuauíuadxa ajuauíBj
•oajip O[ ap oduiBO p apuapsBjj pspiAijafqo BÁno 'BoisjjBjaui o Boija
'Bsoi^ipj Biouaijadxa B[ b ajuajj ajuapijnsui ajduiais Bjpsaj 'baij
-afqo sa ojsa 'BOiuauíouaj oouidiua o puoiOBj uopBoijijaA Bg
p7 v^jaajo oijbs
c6 46•
-aoau sa aui 'opand ou anbjod ajuauíBsioajd 'b^jo anb ap pBpisaoau
X^q ou —pjBB8agjai^| ^oip— ajuauíBAijafqo sotq b japuajduioo
opand ig,, 'osaoojd pp pnij opijuas pp ojuaiiuioouoo p ua X 'aj
B[ ap oidojd oijqqinba pp BAijiuipp uppoiujsap v\ ua ouioo 'upp
-njijsaj B[ ua ojubj 'piouasa pdBd un uBuadiuasap sspunjojd sapu
-opqoA X SBAijoajB sauoioisodsip apuop 'ooiuoSb sa ojsa 'Bqon^ ap
X pBpqiqBjsaui ap jajoBJBO ojjaio un ajuajaqui ajuauíBAijBpoadsa
X BOiSppoisd sa a[ oijbjjuoo p jod is o a[qBjsa oijqqinba un ojsaij
-tuBiu ap jauod apand sauopoiAuoo ap uaiuiaj pj is jBSBpux ap
uaiqiuBj bjbjj ag 'Bjanp apsap asjBpunuojd appsoduit ajuam^isuoo
�aquí en el interior de un conocimiento existencialmente comprome
tido, donde la creencia resulta ser la condición esencial para la ins
tauración de una experiencia integral y a la vez motor e impulso
del movimiento mismo de la razón. La razón es considerada como
actuando en el proceso mismo de la vida humana y no de afuera,
como instancia judicativa, dictaminando soberanamente en un pro
ceso en el cual no participa, de acuerdo a criterios y módulos abso
lutos e invariables. El sujeto no es un espectador ajeno y distante,
sobre cuyo intelecto se va reflejando el curso de los procesos feno
ménicos, o la estructura esencial de lo real, sino partícipe, coautor y
protagonista del proceso mismo. De este modo queda si no abolida,
por lo menos relativizada y neutralizada la escisión entre el objeto
y el sujeto que es la condición y el límite impuesto al pensamiento
representativo y objetivante. Se pierde sin duda, y no podría ser
de otro modo en esta clase de problemas, en exactitud, pero se gana
en rigor y en profundidad. Ya en el conocimiento de la vida pura
mente biológica la rígida escisión entre el sujeto y el objeto, que
es condición del fenómeno cognoscitivo, choca con otras de las exi
gencias esenciales del mismo, que reside en la imperiosa necesidad
de la aproximación al objeto y la captación de sus caracteres espe
cíficos. El conocimiento de la vida y de sus categorías ónticas exige
ya poner en juego la conciencia de la participación del hombre en
la vida misma. De modo que es la inexistencia de una escisión real
entre el sujeto cognoscente y el objeto del conocimiento, y la con
ciencia de este hecho, lo que hace posible la comprensión e inteli
gencia de lo que el fenómeno vital tiene de específico. Una cierta
identificación del hombre con la vida, de la cual participa, es la
condición esencial del conocimiento y comprensión de lo viviente.
Y si lo que tiene que conocer el hombre ya no es la vida puramente
biológica sino la vida humana; a otros hombres, lo que ellos son,
lo que ellos hacen, lo que en ellos ocurre o la relación del hombre
con el hombre; si de lo que se trata es de conocerse a uno mismo,
lo que por otra parte se halla en íntima relación con lo primero,
ya el problema se vuelve mucho más agudo. Pues la relación
del hombre con el hombre y consigo mismo, no posee para el sujeto
cognoscente un interés relativo, salvo que el hombre se vuelva un
mero objeto, sino absoluto o incondicionado, o como dice Kierkegaard, infinito. Esta pasión de lo incondicionado y lo infinito, este
interés apasionado es inherente a lo humano, sin lo cual el conoci
miento de lo humano no puede existir o sólo consistirá en meras
exterioridades.
Pero de inmediato brota aquí la aporía; pues, ¿cómo puede
mantenerse la escisión necesaria para el conocimiento, unida a la
búsqueda de la identificación y el logro de lo incondicionado? Véase
la antinomia: para conocer es preciso lograr la escisión, la distancia,
la separación; mas de este modo el conocimiento se vuelve relativo;
pero para conocer de un modo absoluto e incondicionado es preciso
superar la escisión, la distancia y lo relativo. ¿Cómo se logra resolver
esta antítesis? Esta antítesis es una antítesis lógica, no existencial.
_ 23 _
�- fZ -sos otjbjjuoo jo jod (Xnra) anb SBJjuaiui 'ajuauíBJBja Xnra souiaa
-ouoo anb sbsoo sbj b JinSas osiaajd so ojos anb asuaid oX anb BJBd
oijonra bjjbj —sajJBasaQ ootp— ^pjA bj op osn jb Bjoodsoí oub oj
n3 • SBiouauadxa op osbjo bjso b auaiAuoa onb Bsiaajd sbui Bjnuupj
BJ BUTIOB 'OUISIJBUOIOBJ JOp OOISBJO JO SajJBOSdQ OpUOp *8B8O0 8BJS3 B
ajjBjsajd oqop pBjunjoA bj onb ojuairaijuasB jap X '44^pjA bj op osnM
jb uaujaiauoa anb SBiauaaja sbj ap uoiadijasap ajqBjou bj 'jo fara o
'oaiupajodB^^ uinjaip jop 441Joa uo smd ^a a8Buats uo,, jo ouoiauoo
'buijb jop sbujojui souoioob soijbosoq X 'Bxuajni sxxBjd buibjj sjad
•SBf anb oj ap SBAiinijisuoo 'sBiauaa^a SBisa y 'opBnoiOBjajt ^jjBq as
ajsa jBno bj uoo 'jbioos o jeijoibui 'joijajxa pBpijBaa bj 's^abj^ ns b
X 'a^uarajBnjuaAa 'X aoouoa anb oiafns jap Brasira p^pijBaj bj opuBuuoj
-noa X opuBuirajajap 'asiBzijBaj b BpBUT^sap BjjBq as 'BDiSpjojuo uoiobo
-ipBJ Bpunjoad sbui BJ^sann ap uoiOBisajiuBra ^soai^ob X soAijaajB jiaap
sa 'sajBnjoajajra-Bjjxa saiojOBj X SBzianj jod Bpiuajsog 'jBnjaajaiut
aiuaiuBjnd ou^jd ja na Bpi^oaaj jas b BpBuxjsap BjjBq as ou 'Biauaaaa
bj ap ouaraouaj ja jod 'ojsta soraaq ouioa 'BpBuuojm 'Biauauadxa
Bis^ "(BSOiSijaj o BoisijBiaui pBpiAtiafqo) oaiuaraouaj-oaiJidraa oj^p
jap bjjb sbui ba anb pBpijBaí Bun ap ja BtoBq o/X joijadns oai^oj
•oixb oduiBa ja Biasq bos bX '[cnioaja^ui ajuauíBjnd ouBjd ja aadraais
opuaipuaasBJ^ ouioa BpBiu^^iJ-i^dxa sa anb BjjanbB 'sa ojsa 'BpiAiA
Biauaijadxa buii b ouis 'BpBuiSBiui o BpBsuad 'BpBjuasajdaj ajuara
-Bjaui ou Biauaijadxa Bun souiapuajua soaisjjBjara X soaija 'sosoiSqaj
SBiuajqoíd soj b Bpiaajaj ajuauíJBjnaijjBd X 'opijuas ajsa ua 'ajuap
-uaasBjj Biauaijadxa jo^ "ajuapuaasBjj Biauaijadxa bjjb^^bjj ua soraiu
-aAuoa ajjnao ajuaiuajuajBAajd apuop Biauaijadxa ap odij jy -uozbj
bj ap BpiA bj 'opijuas ojjaia ua 'sa Bjsgj 'ajuauíBOOjdiaaj asopuBp
-unaaj 'osjno ns ajuauíBpiuippra UBnuijuoa uoiaas X ojuaiuiBsuad
'osaaojd ajsa ua 'isb X uoiasjoqojjoa bj ijjb ap í SBAijBunxojdB X
SBipaiujajuí sbuijoj sns o ojixa jap Bidojd biuouub bj o osbobjj jap
pBpiJBdsip bj BjBuas as BpiA bj X Bapi bj ajjua is boijij^a X ajjaiAp^
suijjo^ ap jb X 'J99H aP lB opBiuixojdB opijuas un ua 'Bjajauoa
pBjjijBSjaAiun 'oAixajdraoa jajaBJBa ap opoj 'osaaojd ja ouis 'op^jsa ja
'ojuauíoui ja ou bX Bjapisuoa X BiauBjsip OAanu ap buioj Biauaiauoa
bj o^anj í uoiaBOijijua o upiOBZijBaj ap osaaojd ja ajuBipara 'uoiaBJ
•Bdas bj X uoisiasa bj opijoqs Bq ajquioq ja opoui ajsa ap ^Bjja jod
BpBaijijBa X Biauaaja bj jod BpBuuojui BjjojjBsap as BUBranq piA
bj sand 'ajuBaijijua aAjanA as 'pBpijBaj ap odij un BiauaS ajqraoq ja
'sa ojsa íBpiA ap X uoiaaB ap osaaojd un Buiuuajap (boijijo bioubj
-sui bj jod BpBZBqaaj ajuauiBiJojisuBJj ojos X BpBp ajuauíBiJBin^iJo
saaaA ssqanuí) Biauaaja bj ap jouadns opBj^ 'aj o uoiaaiAuoa bjso
í pBpiaijBiuajqojd bj ap uaSjBiu ja Brajoa aj bj 'opBuoiaipuoam oj ap
ucusüd bj toaijBiuajqojd jajaBJBa ns ap ojuairaiaouoaaj ja anb JBd bj
b 'oAijafqo ajuaraBjnd oiuiraop ja ua aoBjdraa as anb Bqarud Bpoj
ap Biauaiaijnsui bj Bjjsanuí as oSanj íajuBAijafqo n OAijafqo ojuaira
-jaouoa un Bp as Biausjsip bj U0^ rs^dBja ap aijas Bun ap s^abjj b
ajduina as X BiauBjsip bj ap uoiaijoqB X BiauBjsip aSixa :ajuBUjajjB
X oaijoajBip sa osaaojd jg 'BjjaAjosaj apand anb bj ojps sa 'BUBranq
BpiA bj sa ojsa 'Biauajsixa bj X 'sisajijuB Bjsa sa buisiiu Biauajsixa Bq
�tengo que no es ni siquiera necesario esperar siempre a las más
verosímiles, sino que es preciso algunas veces, elegir entre varias
cosas completamente inciertas y desconocidas, elegir una y deter
minarse por ella, y luego de esto no por ello creerlo menos firme
mente, en tanto que no veamos razones en sentido contrario".24
Adviértase cómo las razones que aquí se buscan son razones para
no creer y no para creer. En defecto de estas razones, una vez la
elección o la decisión verificada, se cree firmemente hasta prueba
en contrario.
Sin duda que, por cosas que conciernen al uso de la vida, no se
refería Descartes a todas aquellas que hemos involucrado dentro
del concepto de experiencia trascendente. Pero implica —sin duda—
todo el dominio de la experiencia moral, donde la composición de
las naturalezas se verifica por impulsión propia de una voluntad
libre en cuyo ejercicio, según Descartes, pocas veces podemos equi
vocarnos (Regla XII), y el que se refiere al "Oficio supremo de la .
razón" (Carta a Elizabeth, I^ de setiembre de 1645). Para nosotros
es el dominio más importante de la especulación filosófica el que
concierne al "uso de la vida", entendido en un sentido lato, esto es,
concerniente a todas las dimensiones de la vida humana. La Filo
sofía es para nosotros, fundamentalmente, praxis esencial, experien
cia ontológico-trascendente. Tal concepto de la experiencia filosófica
que implica en su ejercicio el necesario "engagement" de la con
ciencia y del destino del hombre, pretende testimoniar nada menos
que el hecho de la radicación del hombre en el ser, y en la realidad,
en cuyo seno se halla incuestionablemente insertado; supone el reco
nocimiento de que sólo dentro de situaciones determinadas nos es
posible pensar y conocer; implica el reconocimiento de la necesidad
de una experiencia realizada por el hombre entero en la plenitud de
sus funciones espirituales, no sólo intelectuales, sino también, afec
tivas y activas; supone la resignación gozosa, porque constituye el
testimonio irrecusable de la libertad del hombre en su sentido más
cabal, de toda prueba apodíctica o dogmática, para las cuestiones e
interrogantes más elevadas; supone substituir para los problemas
más apremiantes que afectan a la conciencia humana, la exigencia
de la universalidad objetiva por las posibilidades siempre abiertas
de la universalización de la creencia, en el campo de la experiencia
histórica interhumana, en historicidad y en comunicación; e implica,
finalmente, como el mismo James lo quiere, la posibilidad de insti
tuir módulos y criterios variados de la verdad, en la comunidad de
su determinación formal (verdad del sentido común, verdad de la
ciencia, y verdad del criticismo filosófico 25 así también como tipos
23Soren Kierkegaaard. "Post Scriptum aux Miettes Philosophiques". Gallimard. París. Págs. 134 y 135.
24Descartes. "Respuestas a las segundas objeciones".
25Véase W. James. "El Pragmatismo". Emecé. Buenos Aires 1945. Confe
rencia Quinta. Pág. 139. Allí se lee: "No hay conclusión concordante ruando
comparamos estos tipos de pensamiento, a fin de decidir cuál es el más absolu
tamente cierto. Su naturalidad, su economía intelectua^ su fecundidad para la
- 25 -
�- 98 •siadsEf *x[ ap jnauajstxg bj ap pBpJ^A 8P o^daauoa ja uoa
ua uaiquiBj 'appuioa ^ BJisijBiaui X BsoiSijai 'Bai^ Biauauadxa bj apuaad
-moa anb X ofBqBJj aiuasa.id ja ua aiuauíjBiajBd aaajBjasa as anb opiiuas ja ua
^aiuapuaasBJj^ Biauauadxg bj ua pepaa^,, bj ajuauíjBuij X '(Bidoqj X Bi3ojoapj)
uiiaquuB]\[ ap X (qBqasuassiMsqa5jqaij5j.iiJ/^ sjb ai^ojoizog) jaXajg suejj ap SBaiSoj
•ouiajsida sauoiaou sbj ap aaajBAaad as X ttniuidsg jap pEp-i^A bj uoa appuioa
ajjBd ua anb '^oaigcqoiaos-oauoisnj oiuamnaouoa p X oaiis<>u3Bip p ua pBpaaAn
bj '(s^aisig sBuoaj^ sbj ap jojba) sis^pdijj a Biauai^ ua ajBauíoj Bfau^ui o^
*3a ouioa p; opapo pp X uoispa^d b¡ ap sapBpipqísod sbj ajqos BjuaiSB as
anb upjn)Bu-oaij;iuap oiuaiuipouoa p ua pepaa^,, v\ '((pjaua^) ua Bpuapuo^
b\ ap p^paa^ bj,, ap ojdaauoa p uoa opiauíoa anb uoaiiBuiaiBj^[ X oaiSo^ oiuaiui
-laouoa p ua p^paa^,, v\ opuamSuijsip X uoisaadxa buisiui Bsa aiuauíBSiaaad
opuBzi^jn 'pBpaaA B^ ap ttpuoi?uaiuipupiu,, ojdoauoa un ap pBpipq]snB[d bj opiu
-aisos ajuauípjajq souiaq 'saadsBf ap oaqij p jaaouoa ap sajuB X sosana soaisanu
n3 'mbí:)U9í8íx3 bI 3P PbPj9A^ bI l3uipuij X Mniuidsg pp p^p-^A BI 'Bauíd
-uia Biauajsixa v\ ap sa o^sa 'ttupsBQ pp ppJ3A Bl 'IBJ9U90 u9 Biauaiauo^ b^
ap pBpaaA BI ^Jjna anSuijsip saadsBf '(suuissipqjqB^ sap
•Sis X S09 "3?d *(8bIJ9A J3^d *H) 'J^aHuHJÍ JaP UOA
'Bpuauadxa bj ap sauoisuauíip SBju^sip sbj ua
oiuaiuiBSuad ja ajduina anb uoiaunj bj unSas ajdiijnuí sa aisa uaiq Bjoqy qijn oj
ap opiiuas jap uopBuuuaajap bj uaSixa jijn ap uoi^ou bj X ouiuuaj jg 'pspiaoA
-iljntu o uopBuiuiaajapu; ns ua 'opoiu ojaap ua apisaa 'p^pjaA bj ap sopijuas o
opiiuas jap uopBuiuuajap bj ua upBpi[un,, ap ojdaauoa jap pupipunaaj Bg
*usojaia soj uaqBS oj ojos 'vuapvpuaa ajuaiuBinjosqB sa ssjja ap
jsna oaad iBjaaaa; eun bjb¿ oaijpsojij ouisianua ja ¡bjio BJBd Biauaia bj í^piA
bj ap Bjajsa Biaaia BJBd Jtot^ui sa unuioa opuuas jg 'upisnjuoa bj auaiAajqos
'Biouanaasuoa ouioa ^X p^ppBjaA ns ap sbjbjd s^qanad ouioa uaaajBdBd
-anbn ^p Bzaj^jnjeu bj,. njiajdsa jap BzajBJtiiBU bj ap BDjaoB jjg
anb oj asjiaap apand Bianaaja bj ap osaaojd ajsa 9Q 'aAanuiojd anb
sojaaja soj o Baja anb pupijnaj bj jod 'anSie bj anb oj Jtod oms 'Bjja
uoa ajsixaoa o sojub bjjbij as anb oj jod ou 'sopiejjnsaj sns aod oms
buisiui is ua BpBiuijsa jas apand ou Bpipuajua isb Biauaaja bj sand
'sopBjjnsaj sóidojd sns boijijo b jajaraos Bjnd sóidojd soijajua aasod
'Bpianpaj ajuauijenjoajajuí ou *jBJaiui boijosojij Biauaijadxa bj tnbB
4Bpnp uis 4oja^ 'Baijjja Biauaiauoa bj ap ouBjd jb BpBAaja anbuns 'jbjS
-ajut Biauaijadxa Bun Á ojuaiuiiaouoa un BjqBjBd Bun ua *uouBumq
njijjdsa jap sajnuoiaBJ ou SBZjanj sbj sepijauíojdiuoa ajuatujBiauasa
uatquiB) uajsa jBna ja ua ojuaiunaouoa un,, ap uoiaBjnBjsm bj sa *uaxq
Xmu oqaip Bq as 'aixa as anb o^ uijjnao anb jod auaij tu aqap ou
ojad 'jijjnao apand ojj^ *aaja BJiajja^ zb^ otuoa BiauajoiA jbuoi^bjj
-BJjxa jod Biauaaja bj ap ojuaiuiBzjoj ja tu 'BiauaSijajuí bj ap ojoij
-ajap ja tu ^upzBJ bj ap uoioijoqB bj BDijdun ou sajojOBj soqoíp ap
u^iauaAJdjm bj :ojaadsaj ns b oaoAjnba un ozuaiuioa ja apsap Jinjjsap
oiJBsaaau sa oja^^ 'ouisijcnjoajajuí jap ajj^d jod SBiauajsisaj sajo^
-Biu sbj opB^jadsap Bq npnp uis anb bj sa ojuaiuiBSuad jap osaaojd
ja ua sajBuoiaijoA A soAijaajB saJopBj soj ap uoiauaAjaiuj B^
gz '(sjadsBf) pBpjaA bj ap jbuois
-uauíipiqnuí oija^ija un 'a^uauíBpBjjaaB opBiuBjj Bq as aisa b oiurs
-cud Ániu opi^uag un uoa anb oj 'sojjosou jod ops^ouB BqiJJB opijuas
ja ua *ajuapuaosBJj aiuauiajduns o *Bai29joioos o Baijojstq *jBaj-oaij
-jiuaia ^BOiiBiuaiBiu oaijijuaia 4jBjnA Bas b^ 'Biouaijadxa bj ap sauois
-uauíip sajdiqniu sbj m^^as ^pBpipunoaj A Biauapuodsajjoa ap sos ja ai p
�lio que actúa es tal, que no puede ser percibida por sí misma, sino
únicamente por los efectos que produce".27
Por otra parte, hay un error muy frecuente en la tendencia que
busca eliminar la intervención de los factores afectivos y activos en
la creencia y en el conocimiento. Dicho error consiste en considerar
a los elementos activos o tendenciales y a los elementos afectivos,
como sobreagregados a la obra de la inteligencia, como meras acreciones externas, como factores perturbadores, que es preciso apartar
y atajar antes que irrumpan en el proceso del pensamiento; o como
ganga puramente corporal que proviene de la deleznabilidad de
nuestra naturaleza orgánica, del cual debemos despojarnos en una
esforzada ascesis del pensamiento. El término infortunado que James,
según su propia confesión eligiera para la defensa del derecho a
creer, el término voluntad de creer, no ha contribuido poco a esta
desinteligencia de la actitud transintelectualista —no la llamemos
irracionalista— y la ha hecho víctima de una crítica fácil a la vez
que falaz. De lo que se trata es de la defensa del derecho a creer
en la medida en que éste se halla fundado en la efectiva realidad
de la creencia. Es una justificación de lo que de hecho e inexora
blemente existe, y se resiste a ser artificialmente extirpado. Como
el derecho a vivir se halla fundado en la efectiva existencia de la
vida. Se trata también con esta actitud de evitar que una voluntad
informada, precisamente, por elementos afectivos de signo contra
rio, generadora de un tipo específico de creencia, la creencia escéptica o agnóstica, venga a coartar el proceso espontáneo y natural del
pensamiento y de la creencia por prejuicios adoptados ante rem. Tal
actitud cierra el camino, precisamente, a la única prueba frente a
la cual la creencia puede ser corroborada o invalidada: la que se
halla implicada en las consecuencias para la vida humana que la
creencia promueve o suscita. La esterilización crítica de la convic
ción impide la organización de la experiencia humana en el plano
profundo y vital, desde el cual sólo es posible ir logrando las res
puestas acertadas. Frente a ella la actitud transintelectualista afirma
la legitimidad de la creencia y el valor de los elementos afectivos y
activos en ella comprometidos. Toda filosofía, por otra parte, des
cansa, en definitiva, sobre actitudes primarias y fundamentales de
este linaje, como le veremos ocurre en el mismo Vaz Ferreira, y se
halla por ellas condicionada, sin que por esto caduque en nada su
valor como testimonio de un proceso ininterrumpido de gestación
de la verdad filosófica, testimonio tanto más hondo y auténtico,
cuanto más se arraiga en el fondo individual y personal del sujeto
filosofante.
La objeción que proviene de la exigencia de universalidad pro
pia de todo conocimiento, no afecta la naturaleza y el valor del
conocimiento filosófico así entendido. Tiempo es de que el concepto
27 Berkelev. ftA Treatise Concerning The Principies of Human Knowledge". Pág. 27.
- 27 -
�- 8S bj X ucuoBOiunuioo ns JBiqiqisod BJBd 4afBnSuaj jap ouis ja uoo X
'jBjauaS oj ap bojbiu bj uoa aisiAaa aiuauiBioajjadun ojos OAiisoipajd
X jsnidaouoo ojuaiuiBsuad [a anb 'ppuasa p^pjaA Bun bX ussajd
-xa SBjsa 4sajBi ouio^) 'boi^ojoiuo uoioBoipBj buitjuj Btptp ap uoiobi
•sajiuBiu bj X ucusajdxa bj uos anb 'sajBuoissd X sbaijob sauoiOBA
-iioui SBjsa ap 'ucnoBzijBjniBusap 'ajuam^isuoD jod X 4uoi0BAiiafqo
BjniBiuajd bj 'aiuauíBsioajd 'opuaiuiAaad bjSoj as 'uaíhjo ns X aiuanj
ns BjjBq Bjsa apuop 'aag pp pBpqBaa B^ ap Bpunjoad sbui buibj^ v\
ua pnpiAipur oaijosopj oiuaiuiBsuad pp bijbuiSuo uopBaipBJ b^ ap
Bpuapuoa B| aofaui o 4aag p ua oaipsopj ojuaiuiBsuad pp u^pBaipBj
Bpuoq B^ 'Bijosop^ ubj^ Bpoj ap ua^uo 'sB^pi^duii o ssipi^dxa 'sbijbu
-iStjo sauoispap sb^ ua UB[pq as anb 'sapnptAiput sauopatAuoo sb^
ap ajuan^ bj ^[BaauaS O[ aod 'uaXnjijsuoa sajoiaBj soqaiQ uaoajBpsa
apand BAixa^aj Bpuapuoa B^ anb oaijjaadsa uapjo un oisaijiuBui
ap uauod X 'oaxSop^uo Bpuauadxa b^ ua ^opBpAaj jojba un uaasod
so^apBjnp X sopunjojd soAiiaajB sojuaiuiijuas X sauopBuqaui sbj anb
Bjaptsuoa ag 'sa^uaaaqut uos saj anb (BaijaipodB uozbj bj ap jBjniBU
znj bj b upiaisodo jod saiJBasaQ bujbjj sbj BzajBjn^BU bj ap sauop^u
-ijoui) sajBtauapuai o SBAi^oap sauopipuoa sbj X Btauaaja bj jBjuauíBp
-unj jadsd ns Buadiuasap apuop 'a^uauiBspajd 'jnbB sa j^ ^j>ia bj ap
ouisi^BuiBjp oaxj ja ajjnasip buibjj BXna ajqos soaiS^jo^uo soiBJisa soj
ap o^saj ja ouioa 'jajaBJBa ns a^uauíBAisxaap X Bpunjoad ubj UBUop
-ipuoa X 4pBpijBaj bj ap ojnjjj jBnSí b aiJBd ubuuoj BUBuinq Buosaad
bj X pBpijBnpiAipm bj sand íjb^ ap jajaBasa ns jod 'aiuauíBspaad
'osoijba ouis ajqBjiAaui ojos ou 'Bjjnsaj Biauapadxa B^sa ap jbuos
-aad X jBnpiAipui o^uaiuiBuoxaipuoa ja apuop X BUBUinq pBptAtjafqns
bj ap oiuiuiop ja ua ojj^asnq anb Xsq opojBqojd X OAiisaijiu^is sbui
omouii^saj ja apuop 'a^uapuaasBj^ pBpijBaj Bun ap Bpuajsixa bj ap
Buiajqojd ja ua anb zaA bj b 'jBjn^Bu pBpijBaj bj ap ouas ja ua Bisa ap
upp^asui bj ap Buiajqojd ja X BUBuinq pB^jaqq bj ap JtajaBjBa ja ua
^jBnjijídsa jas jap sajajaBjBa X sauoiaB^sajiuBui sbj ua ^jbjoui Biouaij
-adxa bj ua 'Baij^isiq BptA bj ap ouioa jBnpiAipui Biauajsixa bj ap
Bas 'jojba jap X opijuas jap SBuiajqoíd soj UBUiiad apuop sojjanb^
opoj aaqos ^BDij^sojij Biouarjadxa bj ap soduiBa XBq oaad íBaiSojoiq
Biauaio bj ap opioajaB X opBAouaj ajuauía^uBsaoui oiuouiijsaj jb 'jBjn^
-bu sa ouioa 'BpBÍfrj ^jj^q as BzajBjnjBU ns ap BoaaaB uopBjnaadsa
bj anb ua Bpipaiu bj ua 4BptA bj ap bijosojij bj uoo uaiquiBj X 4bot^
•Buia^Bui-oaisjj uoioaaXojd ns ua 'odraaij jap X oiOBdsa jap 'Buaisui
bj ap 4BzajBjnjBU bj ap bijosojij bj uoa ouis 'Baijijuaia bijosojij
bj uoo bX oj^s ou 'ojdiuafa jod 4ajjnao ouioo 4Biouaio bj ap ucuooiu
-ojd X osaa^ojd ja uoo uaureSij ajqiionjisaput a ouiijui ua Boij^sojij
u^ioBjnoadsa bj ap soiuiuiop so^jaio b UBziaaiOBJBO anb 'sajBjnjBU
SBiouaio sbj ap p^pjaA bj ap jb ouiixoad Xnuí opi^uas ap 'BAijafqo
-ooijidiua pBpijBsiaAiun Bun a^sixa íooij^sojij ojuaiuiBsuad jap ooiun
opiuajuoo oiuoo 'sijBSjaAiujq sisáisj^[ Bun ap ousijaassnq X ouBisaiJBO
ouans ja uojsiuajB anb X BoiiBiuaiBiu pBpjaA bj uoo bijosojij bj ap
sapBpjaA sBijaio uniuoo ua uauaii anb soiioipods pBpijBsaaAiun Bun
aisixg *u9ioBJoqojjoo ap aiuanj ns pBpiAiiafqo Bjnd bj ap ja ua anb
oduiBO ojio ua anbsnq 'ooijosojij oiuaiuissuad jap pspijBSjaAiun bj ap
�comprobación de su resonancia en experiencias ontológico-trascendentes corroboratorias o complementarias.
Tales pensamientos hallan su fuente en un dominio que, sin
duda, trasciende la individualidad, pero no por el lado de su univer
salidad objetiva, sino por la común pertenencia a una realidad ontológica de la cual emanan.
El pensamiento metafísico es, quizá, como Heidegger lo ha
dicho, aunque con otras connotaciones, pensamiento o experiencia
del Ser en un doble sentido: del Ser en cuanto que, por su carácter
radical, pretende regresar hasta los fundamentos donde sea posible
instituir una experiencia directa del Ser, como lo absolutamente otro
considerado con respecto a toda realidad particular, susceptible de
ser representada u objetivada, pensamiento cuya intencionalidad no
apunta hacia nada entitativo, sino hacia algo que hace posible todo
lo entitativo. Pero del Ser, también en el sentido del genitivo, pensa
miento del Ser, esto es, que pertenece al Ser, que proviene del Ser,
pues en la experiencia humana, radical y honda, es el Ser mismo el
que habla a través de nosotros. A medida que la vida se hace más
auténtica, es la voz de de profundis, la impersonal verdad del Ser,
la que se expresa en nosotros. El carácter, en cierto sentido monadológico e individual de la experiencia filosófica, en estos planos, no
excluye la comunidad de su raíz, y las posibilidades de su comu
nicación y participación por los otros sujetos filosofantes. No existe
una universalidad actual, pero si existe una universalidad potencial,
que puede, precisamente, actualizarse en la comunicación y en la
infinita variedad de la experiencia histórica. Se trata, en definitiva,
de un pensamiento virtualmente universalizable y participable, por
la comunidad de su radicación ontológica, residiendo su universa
lidad en las posibilidades de su universalización.
Por otra parte el carácter corroboratorio de la experiencia se
halla referido, no sólo a la vivencia, esto es, a la consideración del
factor activo o afectivo mismo, o a su revestimiento conceptual o
ideológico, sino muy particularmente a su valor anticipatorio y a
las consecuencias concretas que suscita, a la par que a la auténtica
necesidad que lo promueve, de modo que a la vez que es posible
apercibirse de su fecundidad específica para la vida humana, se
corrobora el carácter de necesidad ontológica que lo califica. La
arbitrariedad de este pensamiento sólo es aparente, las notas de su
verdad provienen de la corroboración de su necesidad, que es exi
gencia, y de su fecundidad que es creación y desarrollo. De este
modo el pensamiento esencial reviste un carácter proyectivo y, en
cierto sentido, constituye un apriori móvil, dinámico e histórico.28
28 Sobre la noción del "apriori constructivo" y la noción de "proyecto
ontológico" véase la cmunicación de Eucen Fink al Congreso de Filosofía de
Mendoza, "Sobre el Problema de la Experiencia Ontológica" (Zum Problem der
Ontologischcn Erfahmng). "Actas del Primer Congreso Nacional de Filosofía".
Mendoza, Argentina. Marzo 30 a abril 9 de 1949. Universidad Nacional de Cuyo.
Véase también: ^níbal del Campo. "Sobre la Filosofía de Heidegger". "Las
Comunicaciones de Eugen Fink y Wilhelm Szilasi al Congreso de Mendoza".
Revista Número. Año 3 N. 15-16-17. Montevideo, Julio-Diciembre de 1951.
- 29 -
�08
-
vs v uoiionpou}tij)f \
^(oAijafqns oduiBO p na oaiiBtuaiqojd ojuauíap pp ucnsnpxa B^ uoo X
ajuajaqui sa a^ anb puoisiaap ojuaiuap p uoa) jaaja saaaA seqanui
'osioaad sa 'oaipsopj odurea p na ^oarpuia^qojd ja^aBisa ns BpuaiJ
-adxa B[ ap oSiej o[ b BAjasuoa anb sisapdiq Bun JBJoqojJoa BJBd
'jBjqo osiaajd sa 'sapiuatuuadxa SBiauaia sb[ ua 'ojduiafa jod 'Buaajxa
Biauaijadxa B[ ap oduiea p ua ouioa opoui ouisiui pQ #uoiaaB b^ ap
Á Biouaaia b^ ap oipaui jod X saABJi b saaaA SBqonuí auat^qo b^ ani>
ouis 'Bqanid B[ b Biounuai ou BisipnjaapimsuBJ^ ooijosopj oiuaiui
-Bsuad p BAt^impp u^ *aoB[duia as Biauaajo b[ apuop ouB[d pp X
'Bjp iiod souiBpaaoad ouioo ap 4B^p uoa soui^Seq anb o^ ap apuadap
o[os 'Bpipuajua opoui ajsa ap 'Biauaaaa b[ ap BDijpsopj uotounj B^
•OAi^afqo aiuauíB^nd bjsia ap ojund p apsap 'Bqanjd b[ ap Bpuatoij
•nsui B^ ap Bpuapuoa B[ uoa aisixaoa ou Bisa is uopoiAUoo *aj a^uaui
-BOijxaadsa souiBiue^ anb O^ XBq ou ípnjoapjur a^uauíBind ouB[d
p ua upp^npBjS bj ap upisnpxa v\ Boqduii ou uopaiAuoo v\ :uaiq
^puaijua as anb ospaad sg "SBapi SBjsa ua op jtjstsui aiuaiuaAuoa
aj[nsaa Bzinb *o¡piJtBsap oajsanu uoa aBnuijuoa ap sa;nB oaa^
•a^jaui ou X baia
boiSo[ Bun ap 'Biaanuí ou X ajuaiAiA upzBi Bun ap asiB[qBq apand
BjauBui Bjsa ap ops íuaaauajaad a^ ajuauípjniBU anb pnjaapiui
-BJixa ja^aBjBa ap so^uauíap so^ uoa uozbj bj ap uoioBj^ajui ap ouis
'ouisipuopBjji ap Bun^p buijoj ua in¿B jc^^q apand as ou pna p
aod oaijoui p sa pj^ 'ajquioq pp BpBAap sbui uoiaBOOA B[ X piauasa
BzapjiniBU b^ buijojui anb aopBa^a soSo[ pp ajqq X Bspaxa uoiaBjsaj
-iubui B[ ^Biauapaxa jod 'aApnA as Btjosopg B^ '^pipuajua jsb bijos
•ojiq B[ jqduina anb ouaij anb p sa uozbj b[ ap ouaisiuiui oqy
6Z '((vwsiiu vjp ap vo^fosojif
umovutauad v\ 'oat^oj ouo\d \a auqos osnpui 'vuSoj anb ua vptpatu
t^ ua anb sviu 'ajuamiuaud aajana as ou uozvj. wj "d^oisiii vj ap
oiuayimciow uvj \a ua pi/ ajjaaauvuuad apand v^fosojij i^ opuvno
sa 'sauoiaunf sns ap ooiunSuo opo% \ap mouaiouoo nuioi vppa 'va^fos
•op^ vai^oq i^ v svwvjS 'anb ua osva \a ua ojos iopvjjui^j oSpo uoo
'ojmif wf un uoo o 'vjuatuSnjf anb oioa\a%u\ \a X vund vrouaStjajui v\
uoo vÁ vp^punfuoo sa ou vjja anb ua osvo ^a ua 'ajqjaotu X vuopao
-aunjosa 'vaisuajdwoomwo pvptsaoau oiuoo ajuasaud vjjvq as uozvj
nj opuvno ojp^^i :sjadsBf p^^ ap SBjq^pd SBSOuiuin[ sb¡ jBa[duia
opBnaapB Bqnsaj pna B[ BJBd 'upzBj jBuis^ souiapod aiuauíBidojd
anb p piauasa oaisipjaiu oiuaiuiBsuad pp ojuaiuiiAOiu a^sa b sg
•ajuapuaasBJ^-oaisijBjam o^uaiuiBsuad [a
BjnB^sui anb pBpiatJojsiq Bjsa ap zn^ b^ b uppBaijiuífrs uataaj uBjqoa
'Baij^isiq BpiA B[ ap sa[B^uapiaaB X ssauajijad SBiauBjsunajia sb| anb
opoui pj ap 'Bpunjojd pBpiaiJo^stq ap a^uanj SBtuapB sa 'BUBuinq
BptA B[ ap JopBppoui a^uaSB X oaijob joja^g "aiuBOijiiua sia uatquiBi
ouis 4ouBsn¡[) p Bjjxp oiuoa 'BAijBaqdxa sia ops ou sa 'oAiinjusuoa
uaiquiB^ ouis aopaaajBpsa JopA un ops ou auap o^uaiiuBsuad oqaiQ
�para que se pueda lograr, progresivamente, el acrecentamiento de
la prueba objetiva, sin poder llegar jamás a una demostración
completa.
Si tomamos como fundamento de la elaboración filosófica, nada
más que lo apodícticamente demostrable, el campo de la experiencia
filosófica queda totalmente confinado y limitado: la especulación
filosófica no cubre jamás el campo total de las interrogantes filosó
ficas que la vida plantea. Si graduamos intelectualmente la creencia
y hacemos recaer el acento sobre esta operación considerándola como
final, apenas verificados los primeros pasos en la labor especulativa,
ésta se va ahogando por el peso creciente de la problematicidad,
esto es, por lo problemático que se apoya en lo problemático.
Sobreviene entonces el vértigo y la especulación se detiene por
temor al error. Sólo en la medida en que buscamos la corroboración
de las ideas en el proceso mismo de la elaboración filosófica hacia
adelante, y no hacia atrás, resulta factible, como obra, la realización
de la tarea filosófica. La labor crítica o crítico-analítica que se veri
fique sobre los presupuestos de la especulación puede y debe cum
plir una tarea sumamente fructuosa; por ejemplo: probar que ellos
son enteramente falsos y contradictorios; o probar que conducen a
consecuencias inaceptables. Pero la labor crítica tendrá carácter este
rilizante, y por consiguiente, letal, desde el punto de visto filosófico,
si se refiere a los contenidos de un modo estrictamente literal, o se
atiene a la consideración de elementos de menor cuantía, o no capta
la dosis de verdad que puede existir en medio del error, o no toma
en cuenta la existencia necesaria e ineludible de una cierta dosis
de error, para que la verdad pueda ser progresivamente aprehendida
en este dominio. En una palabra, la escrupulosidad especulativa, el
rigor crítico y analítico, llevado a los detalles, el temor al riesgo
especulativo, pueden conducir a la muerte y a la esterilización filo
sófica. Como los antibióticos que matando inexorablemente las bac
terias nocivas, destruyen también colonias microbianas que son indis
pensables para la vida, o el cirujano que destruyendo aparentes hete
romorfosis y anomalías anatómicas o estructurales, elimina funciones
esenciales pero desconocidas. Porque la labor filosófica es, funda
mentalmente, una labor sintética, no analítica. Se podría hablar de
juicios sintéticos a priori y de procesos discursivos constructivos y
sintéticos en la especulación filosófica, como se habla, por ejemplo,
en la labor matemática; sólo que en el campo especulativo no se
opera con intuiciones puras, ni la imaginación trascendental, para
hablar en lenguaje kantiano, determina conforme a módulos categoriales rígidos al material del pensamiento; sino que opera con la
substancia misma de la vida en su incesante desarrollo, y la imagi
nación trascendental, propia de la experiencia ontológica, cuyo destino
es realizarse, promoviendo la acción interna o externa, constituye
sus esquemas, no puramente interpretativos, sino, también, consti
tutivos, conforme a los requerimientos de la realidad existencial
histórica, y no de acuerdo a las exigencias del entendimiento pura
mente lógico.
- 31 -
�8is A ^81 *^bj •^i^iu^pnjg u^Sunf u^in^ ub púa UÍ3M
SBQ \3zj^vsfny pun aSaDuuoyi,, 'Haooaaiajj nixhvj\[ xe
A 81 "^?JIBd 'uaqnB^^ un usssi^ 'usuisj\[ uo^) *g^¿ -Sb^ *(8anq
xip^) -^funudayi uauw^ uap í/iiu^,, -xnv^ -^ 0E
'SBqaiud ap asEjo Bpoj j
ajqisod s^jnsaj uaiaaj anb BpnXB ns uod sa 'oijbjiuoo oj xod 4anb oms
'Bpeasnq jas ra *asjB[[Bq apand ou upiaBjuauíEpunj BXna *Biauaaja
Bun ap jo^ba ^p asjaaa^BAdjd a^qxsod sa o^os 'BiJBjjiqjB ajuamajuax
-BdB 'upionjijsuoo Biíno BjBd 'sooiáo^iuo sojuaiuiixanbaj ap sBiaua^
•txa SBunjjJj^j sb^ uoo oaisijBjaui ojuaiuiESuad pp uozBqBJj Bpuoq
B[ ajuBJjauad sbui opoui ap opBsaxdxa Bq as saaaA ssaod ^nj^[
TE *ttoiuatuiBsuad pp BiuBsajjB b^ 'ajuBjja oxad 'asjBiAsap ms
'aiuauíBpiduinjja^uim BpuaxdB Á 'ouiuibo ns na 'oiuaturuanbaj ns ap
pBpisaaau BOijuajnB b[ na pajsn BazauBuuaj 'BjuBsaiJB Á pspqiqBq
ap odi} ojxaio un aaainbaí oppxafa opoj^ 'BqajBui B[ ua apuaxdB
as anb oppxaCa p ua^ixa sopBitsuBJj jas bjb¿ 'souiuibo sapj^ *oja
-BJ^xa asjdApA ap ojSipd p ua ajduiats ^jpq ^s bia poj^ 'SB^uaij
b Basnq as anb Bpuapuodsajjoa Bun Bp^q bia o ouiuibd inbB sa
PX *ttPBPílB9J^ Bl uo opuaipiouioo ouioa ira jod oqoíp o[ *oduiai^
opoi ua 'a^uauíBpouioa opBj^oin jas Bjaipnd Bpn^B B^na uoa 'a^jod
-BSBd un 'apid ou *pj^ a^^d bjjo jod 'anb bsoo —Bnui^uoa— 3[jbj
-naojd opand ou o^,, *K (jpqzjasa^)) ttuoptsod,^ ouioa 'pBpiAijafqo ^\
ap piuapuaasBJ} p ouioa jag p opuBsuad 'ojuaxiuijanbaj oiusiui p
apuodsaj ^ub^ á cpapi,, oxuoo jag p Bsuaid upjB^j pna b^ jod uozbj
b| Bjun^axd as aipBu Á 'Xa[ Bpoj b ouaís 'oiJBJiíqjB japaaojd un
ouioa asjBpuas aaaj^d anb Á uopBixasip iui ua o^^q O[ ouioa opoui
pp bsoo v\ jBjapisuoo aoBq aiu anb ' (ttuoi0B0ipui b^,, 'ajuauípjaiq)
uozbj b^ o oiuaiuitjanbaj p —(jauqong b) uaiuBipnjsa uaAof un b
BlIfl ua ^aSSappjj aoip— iui b BjunSajd aiu as anb Jo<j?
-opj Bpuaijadxa B[ ua Bpuaajo B[ ap uopunj b[ a[qBsnoajJi
'o^und asa ajqos jiisisui uis ojaj 'aiuapuaosBj) ooiSopauo Bpuaijadxa
^\ b aajo ja anb oj ap sbui oqonuí auaiAuoo' baijbuijou X Bo^oBjd
Biouaijadxa bj BJBd ouiijiSaj BJapisuoo ojos aisa anb 'BJiajja^ zb^\ ap
ooi^ojjadiq opijuas ja Bzinb anb JBSiiad aosq sou anb Boi)OBjd uozbj bj
Á Boisipjaiu BOijpaj uoiOBjnoadsa bj aj^ua uo^ojBuy aisa sg og *<{2u
-íjfoop ^f ap ouiuuai ja auaiAuoo Biouaajo BXno b 'soopoBjd soioinf
soj uoo uoSojBuy n sooijoaj soioiní soj ua ajsixa 'Bza^jao bj jaoajq
-B)sa ap buijoj Bun Bjaiqnq anb ap ojsandns ja ua 'saoBdBO soui^uas
sou anb bj BJBd Bsajduia Bun oiuaiuiBSuad ja uoo JBOjBqB souiapod
sosbo soqonuí ua 'aiuBjsqo ou 'ouioo 'Bojjoa^ ajuauíajduiis sa Biauaaxo
bj 'a^uatnSisuoo jod 'X —iub^j aoip— BpBU japuajduia soiuapod on
'ojafqo un b upjOBjaj uoo uaiq ig,, 'jBUTJioop pBpijijajsa bsbjo sbui
bj ua o 'bi^ojoiiibi bj ua jBooquiasap ap ajqipnjaui o^sau ja ajjoo
jbiio ja uis 'oAijonjjsuoo X— oorpiuis ojiijuas ojjaio ua jajaBjno un
aasod BoisijBiaui Biouaijadxa Bg -Biouaajo bj ap ouauíouaj jb opBioosB
ajuauíBiuijuí bjjbij as 'boijosojij uozbj bj ap osaoojd jb aiuajaqui a
OAi^Bjnoadsa ojuaiuiBSuad opo^ ap oidojd o^saij ap ojuauíaja jg
�En realidad, y es por otra parte lo que piensa el mismo Heidegger, toda experiencia filosófica fundamental, implica el ejercicio
de un cierto tipo de violencia sobre la realidad; una cierta irrupción
que rompe y altera la conexión espontánea de las cosas. La función
del pensamiento consiste, en cierto sentido, en reconstruir a su nivel,
la realidad de este modo quebrantada, conforme a módulos que son
veraces en la medida en que resultan plenamente integradores. El
Logos como juntura y articulación de lo real al nivel del pensamiento
y de la conciencia, exige la constitución de estructuras hipotéticas
fundamentales, asumir presuposiciones explícitas o implícitas afec
tadas presuntivamente por el índice de lo problemático y la apa
riencia de lo arbitrario. Admitidas como poseyendo un valor esen
cial, no meramente problemático, e instrumental, a fuer de consti
tutivas y originarias, son las que hacen posible, recién, la interpre
tación y la aprehensión del sentido de lo real, a la vez que el cum
plimiento de la empresa del pensamiento. En la dinámica de la
creencia reside un elemento indudable de acción interior y ello explica
porque el descubrimiento intelectual sólo resulta posible a través de
la obra, de la actividad, en cierto sentido constructiva del sujeto
filosofante. Fuera de ésta el filosofema se disipa y se pierde, la
intelección filosófica y la intuición ontológica, se desvanecen y vola
tilizan. Existe aquí algo así como una lucha donde el triunfo se logra
a la vez con la violencia y con la entrega, porque la realidad a la
cual se halla referida la actividad filosófica, no posee un valor entitativo dado, ni espera pasivamente a ser registrada por la función me
ramente receptiva del pensamiento, sino que se cumple, en cierto
modo, la afirmación de Nietzsche: "la verdad no se halla destinada
a alcanzar algo que está ahí, y que haya, sin más, que encontrar o
descubrir, sino algo que hay que crear, algo que da su nombre a una
operación; mejor aun a la voluntad de lograr una victoria".32 Pues
si, en definitiva, la verdad tiene sentido por lo que de ella sabemos,
sólo para el hombre, ella habrá de darse dentro de la tensión y el
esfuerzo que caracteriza a la realidad misma de la vida del espíritu.
La obra específica del pensamiento, la verdad, debe ser entendida
en el sentido griego de la palabra —dice Heidegger— como ergón,
y lo que es descubierto como lo que en la obra (Werk) es rescatado
de su ocultamiento. El conocimiento es aquí un "poner en obra" (ins
Werk setzen); como la piedra preciosa es puesta en la obra del en
garce y el tallado y la corriente fluvial en la obra de la represa
hidráulica.33 "Es Techné en el sentido griego de la expresión. Así
ocurre también con la poesía puesta en la obra de la palabra; con
el templo y la escultura en el obraje de la piedra; y con la historia
cuyo lugar de nacimiento y desarrollo se dá en la obra de la po-
82 Nietzsche. "La Voluntad de Dominio". Ensayo de una Trasmutación
de todos los Valores. Edición Aguilar. Madrid. Pág. 314. Art. 552.
33 M. Heidecgeh. "Vortrdge und Aufsatze". "Die Frage nach der Technik".
Pág. 23.
- 33 -
�- n •3is A c ¿^ -sSb^ *989l ^p oiyxir ap f\ A oXbui ap gx yap
'sajiy eouang '(EpEso^) 'pprmuiy uoa mauapuodsajuo^ "ziNHiaq L2
•subj -aDUBjj ap
eassajg musauoasa(j ap awsijvuotin}j aqt) •amodvq asBa^ 9g
'8S¿ #31OOS ^3Blduouiiuo3 'Aaia^aag Qe
'9^1 '3?d
b^\[ 'u3¡isAi{dvja^^¡ axp ut Suiuijnfut^,^ 'aa^oaaiajj *j\[
-od sns X opo^aiu ya na aj b[ ^oxdaonoa ^ap p^puoijaisod b^ ap
bj íttBuisiui bsoo, ap uoioou B[ auinsB —^[u}^ unSas— sajuapiAa ou
sojsandnsaad ap aajoBjBa ouisiui ^g 'ooiiBuiaou ^ap ooijaou sisi^bub
[ap oidoad odiusa [a JinSmisip ap pBpipqísod B[ X BOiSo[ouauiouaj
-oapapia upiadiaasap Eun ap pBpipqisod B[ UBSu^osap [Bna B[ ajqos
4jB[nSuB Bjpaid B[ sa anb 'pBpqBuoiouaiur ap u^ioou B[ anb souaui
BpBu *B[[Bq as '^ui^ uaáng 'sopBOBjsap sbiu so[ndiosip sns ap oun
ojsaijraBui ap uatq Xnuí ojsand Bq o[ ouioa 'so^a aaju^ #a[qBuoij
•sanam aA[anA as 'sopiuinsB oms 'sopBpunj ou sojsandnsaad ap Bia
-uajsixa B[ 'sojsandns ap aiuajBa Bijosopj Bun 'Bso^nSu Btouaia oxu
-oa Bjjoso[tj Bun jbjiibisui ap uoisuajajd ns b asad '[aassnjj ug
ls *p[nBuxy uoa
Biauapuodsajjoa B[ ua ojb[o uaiq aA as ouioa *ziuqiaq[ ap ttoioafqns
isaui uinjBoipaad auuio,, [a X ajuaioijns uozbj ap oidiamjd [a uoa
ajxnoo ouisiui o[ X íBiuaasis ns ap bui[B [a Bpnp uis 'sa anb oxdio
-uixd 'soiq ap Bza[B^niBu B[ ap UBAtxap sbsod sb[ SBpoi p?no [B auuoj
-uoa 'BiiqosqB pBpisaaau b[ ap oidiamjd [a uoa Bzouidg ua aunao
Bsoa [Bn^j 9e #ouBisaixBa o^uaiuiBsuad [ap sa[BuoiaBJJi sojuauíap
so[ 'jbiub[[ opipod Bq as anb o[ b JBn[ opu^p 'sBat^aipodB SBiauap
-ia3 sb[ ap oduiBa [a uapuaiasBJi anb sauoiaisodnsajd ap Biuajsis
un b auuojuoa BpBÍauBiu sa uoiooajxad ap X oqui^uí ap u^iaou
B[ apuop 'so^aaja sns ^od soiq ap Biaua^sixa B[ ap SBqatud sb[ jod
opuBzuauíoa 'BpsnpBj^ ou Biauaaaa B[ ap soAiinjiisuoa sojuaiua[a
ap opisuBJj ^[[Bq as BE 'oaiSo[oinBi opijuas un auai^ o[os 'Xapqaag
ap Jiaap [b anb X 'oqíooa [ap B[nuiJ9j B[ ap ajj^d Bjatutjd b[ ua
B[aAap as anb [Biaiut BiauapiAa b[ japuaasBJ^ apua^axd [a ua anb
o[ opoj^ #Bjado as [a ua anb BOijpsopj Biauauadxa B[ ap oduiBO [ap
ucuauquiq b[ X saiJBasdQ ap ojuaiuiesuad [ap soisandnsaxd so[ xb[bu
-as sa [io^q *o[[OJJBsap ns ap sEd^ja sBAisaans X sa[diqnui sb[ ua Bia
-uaaja b[ ap SBDijsuajaBJBa sauoiDBjsajiuBui uaxquiBj ouis 'ojuaiiuBS
-uad ns ap asBq B[ ua UB[[Bq as anb sapuauasa sojsandnsaad so[ oyos
ou 'oiuo^d Xnuí uBuotaiBjj u^iq o 'botij[bub a^uauíBjaiu BajBj Bun
b ajuaiuayqBxoxaui usuapuoa as o 'SBjn^sqB SBiouapiAa ap JiiJBd
b 'soisandns uis asjiiu^suoa uapuajajd anb sooxjoso[ij SBuiajsis so[
'aiJBd bjio jo^ 'opiiuas ns JB[[OJJBsap X jBA^asuoa 'asxapuaqaidB
Bpand anb BiBd 4t^-iqo ua ojsand,, ^as aqap ojuaiuiBsuad [g
¿SotAqasuiug ap uoiob[iuiisb BJopspAaj B[ unáas *4txaqBj oui
-oq,, [a oduiaij ouisiui [B ttsn[npajo ouioq,, [a sa oj^[? 'u^iaoB opr^uas
aisa u^ 'X Biauaaia aiuauíBAiiniíjsuoa sa Bjqo [bjl 'oau^isiq ojuaiui
•Bsuad [a BJBd uoiDBAjasuoa ns uaiquiBj ouis '[Biauasa o[ ap uois
-uaqaxdB B[ oyos ou 'opoui a^sa ap 'opuB^iyiqísod 'BiauaiJBdB B[ ap
By b je das X B^JBdB anb oyyanbB sa 'u^Sja [a 'Bjqo bq t8 *t4si[
�sibilidades (como nosotros lo hemos visto en la primera parte de
la disertación); la indeterminación de la noción de "constitución";
el carácter vago del concepto fenomenológico de vida; y ante todo,
en el procedimiento analítico mismo, precisamente, la primacía de
los modos originarios.38 Pero, para nosotros, es en la noción misma
de fenómeno, que la fenomenología pretende establecer de un modo
totalmente inmediato y por consiguiente evidente, donde se de
muestra la relatividad del punto de partida, desde que es posible
señalar caracteres netamente diferenciales entre la noción de fenó
meno propio de la Fenomenología de Husserl, si se la compara con
el que se halla en la base de la Ontología Fundamental de Heidegger o la Ontología Crítica de Hartmann. Los fenómenos de la
fenomenología no son, como ella pretende, datos inmediatos de la
conciencia ingenua que esta recoge sin modificación alguna, depen
den, por el contrario, en gran medida, del modo como se conviene
en considerarlos, o como se cree que están constituidos. El intento
de constitución de una lógica pura sobre la base de principios ontológicos que le sirven de fundamento, es también eminentemente
cuestionable, y descansa sobre la presuposición, de corte inequívo
camente racionalista, de que existe un tipo preferente de experien
cia cognoscitiva, y olvida que ella es ya una experiencia informada
por la vigencia de los principios lógico formales, de una experien
cia fenomenológica, sujeta ya, inicialmente, al primado de la lógica.
El pensamiento de Vaz Ferreira no podía escapar a la nece
sidad inherente a toda filosofía de apoyarse y desenvolverse, en
gran medida, sobre la base de una creencia no graduada. Sería rela
tivamente sencillo poner al descubierto los elementos de convic
ción y de fé que se hallan en la Filosofía de Vaz Ferreira, a lo largo
de toda su obra, pero hay en Fermentario manifestaciones explícitas
en este sentido. Nos referimos al pasaje titulado "Pragmatismo de la
sinceridad" (pág. 22), allí se dice:
"Creer saber lo que se sabe: dudar de lo dudoso; saber que no
se sabe, o que se sabe mal en su caso, etc. (sinceros hasta con nues
tros ideales y hasta con nuestras esperanzas), no sólo es lo más ver
dadero —en verdad subjetiva: en sinceridad interior— y no sólo es
lo más limpio y puro, sino que es pragmáticamente lo mejor (a pesar
de cierta apariencia lógica). Hay que ahondar psicológicamente para
explicarse por qué esos hombres tienden a ser más buenos y más
morales de hecho, aun sin el temor, aun sin la esperanza concreta...
Es que, libres, la razón y la afectividad se conservan más sen
sibles: crece, en lugar de embotarse, su sensibilidad, desde luego para
la verdad, que ya comprende justicia y bondad, y directamente para
la bondad misma. La libertad de todas las funciones espirituales es
la que mantiene su sensibilidad. Y creo —creo— que esto ha de ser
38 "Problemes Actuéis de la Phénoménologie". Actes du Colloque Inter
national de Phénoménologie. Bruxelles. Avril. 1951. Desclée de Brouwer. Comu
nicación de Eugen Fink. "L'analyse intentionelle et le probleme de la pensée
spéculative". Pág. 53 a 87).
_ 35 -
�- 98 •uaqiqojd oj as 'oiaajaiur ns on 'jBuoiaouia uop
•njijsuoo ns 'pBpiAiiaajB ns anbjod 'ojja X 'oSsau opoi bjiuoo jaaja
on b appap as anb ^a 'apiaap anb ja sa Bjpjjag ZB^y ajquioq ja oX
:inI)B pBpuaauís Buiajdng '^oíaajd asa jod saiuapuaasBJi sapBpijiqísod
jBjduioa Bjjpod ou oX 'vuanf oj ou ys ^,, :nne 'ajuapiAa sbui jy
•Bjpjjag zB^y 'ajquioq p *Bpnaaja bj ap upia
-BnpBjS BioiJjsa ap 'Bisipmoapiui otusijiduia pp Bidojd pniíiaB bj
jBjdopB apand ou pna bj ua —aiuapuaasBJi Biauauadxa bj b auiaia
-uoa anb oSp sa 'Bjpaia^j zb^ ap Biauaaja bj sa ojsa— is jnby
•^upioBAjvs o o^uaiuiBuopaa^ad ap saiuapuaasBj^ sap^p
-tjiqísod BJBd BisBq jofaui aas ap Bq ojsa anb —oaao— oa^a j^w
raoip op
-UBna sa *Bjpjja^ zb^ ^p oiuaiuiBsuad pp pjuauíBpunj uopoiAuoa
Bisa ap 'BpBuoiDipuoa ajuauípuopipA X BAiiaap 'Bp^npBjS ou Bia
•uaaao ap Á Bpuaaja ap J31dbjbd p a^uap^a aaeq as apuop oaa^
•ítpjuaui pBj^aqq Bnjnuí bji
-sanu ajuauíBpunjojd Á Bp^aipp JBjadsaa ua Buijsisuoa jaqap oaap
-BpjaA ojjsanu 'oiJB.ijuoa ja jod Xnj^[ 'SBAiioaAm ojja jod JBiquiBO
tu 'ojio jb ojaA ns jauodiui Bjjaqap —sauíBf 'j^ aoxp— sojiosou ap
ounSui^r,, 'jBJOiu upiajaoa ap odii unSuxu ms 'oiaA ap asBja Bun^uiu
uis sajuBdajosiji sBpuaijadxa ap upiobziubSjo bj JBjijiqtsod BiJBjjns
-aa ounijSaj anb ojad í44soubui sns aj)ua BpiA bj buioj X B^qo,, 'p^p
-ijaouis bj ap ouisxiBiuSBjd 'jsb Bsajdxa as Bjpjja^ zs^y opuBn^
•BJiajja^ zB^y ajqiuoq jap —¿uaxnb ap? '44Bzajnd,,
bj B X '44pBpijiqisuas1), bj b X 44pBpuoq,, bj b Jijaq anb XBq BjJinjj
•sap BJBd— uapuaijap X uajstAaj anb Bapi bj anbjod 'jBSBdsBJi ap sa
jpijip anb 'bzbjoo B^sa ouBiJiajja^ ZB^y oji^sa ug 'OAijoajB X OATjaf
-qns op^uas ap sopBu^ajduii inbB sBtuapB— *44Bzajnd,, '44pBptjiqis
-uas,, '44pBpuoq,, : • • •souiuuaj soj opoui aisa ap BÍauBiu as opu^na jt^
-Bqaj sa jpjjjp 9tib as^a^y •44pBpxjiqisuas ns auapuBiu anb bj sa sajBn^
-ijídsa sauoiounj sbj SBpoi ap pBjjaqij Bg 'buistui p^puoq bj BJBd
ajuauíBjoajip X— p^puoq X Bioiisnf apuajduioa bX anb 'p^pjaA bj
BJBd o^anj apsap 'pBpqiqisuas ns asjcjoquia ap jBnj ua aaajo :sajqis
-uas sbui uBAJasuoo as pBptAi^aajB bj X upzBj bj 'sajqij anb sgw
• • 'jBSjaAiun sbui uoiOBdiox^JBd X oiuaixuioouoaaj un b
Bisandojd X jBjaua^ zapijBA ap aiuajBa 'BpcnpBjS ou Biauaaja ns ap
'upiaaiAUoa ns ap 'Bjpjjag zB^y ajqiuoq jap BaiSojoaisd Biauaijadxa
bj sg 44 Biajauoa BZUBjadsa bj uis utib 'joiuai ja uis un^ 'oqaaq ap
sajBJoui sbui X souanq sbui jas b uapuaii sajquioq sosa anbjodJ
-ijdxa BJBd aiuauíBai^ojoaisd JBpuoqB anb XBq,,— (boiSoj
Bijaia ap JBsad b) 44Jofaui oj djudwvopvwSvud sa joijaiui pBpuaa
-uis Bsa anb aaip opu^na isy 'BpBnpBj^ ou Biauaaja Bun sa íaiuaia
•ijns oiuauíBpunj uis uoiaaiAuoa bj sa i BisijBniaajaiui oiusuidiua
un ap aj bj X upiaaiAuoa bj sa íBjja ap jBuijaap ou ap p^iunjoA bj X
'uoiaaiAuoa bj ap opeaS jb BpBAdja Biauaaja bj aiuauíBJBja 3a ag
•('• • 'opdjd asa jod sajuap
-itaosvuj sapvpijtqwod jvudwoo vupod ou oX 'vjanf oj ou ts ^)
•upianajvs o o%ua\tu
'tntotooafuad ap sajuapuaasvu} sapvp^iqnod so^ vuvd vjsvq uoíaiu o^
�El intelectualismo, todo intelectualismo, en la medida en que
se mantiene fiel a sí mismo, cosa por lo demás sumamente difícil
en el campo de la reflexión filosófica, demuestra su insuficiencia
en la consideración teorética de la realidad humana y de sus mani
festaciones. Porque la consideración de lo humano no admite, para
su tratamiento, ni el extrañamiento radical del sujeto que conoce,
ni la abolición de lo activo y lo práctico (en el alto sentido de la
palahra), ni la esterilización de la creencia. Resulta curiosa la fre
cuencia con que en esta clase de cuestiones, que promueven necesa
riamente el fenómeno de la creencia y donde ella desempeña un
papel esencial, retornan siempre como ejemplos ilustrativos la referncia al caso de la enfermedad: 'una explicación cristiana —dice
Kierkegaard en el Tratado de la Desesperación— debe hacer pen
sar siempre en el lenguaje del médico en la cabecera del enfermo";
y el problema de la estrecha unión del hombre y la mujer en el
matrimonio, como ocurre con James en la obra que nos ocupa y con
Kierkegaard y sus vacilaciones acerca de si podía o no llegar a ser
un esposo, cuya gravitación ha sido tan grande en el desarrollo de
sus ideas.
Es que en ambos casos se trata de la vida misma del sujeto in
teresado, sea que se la entienda en sentido orgánico, o bien moral y
espiritual; se trata de casos en los que es preciso asumir un riesgo
decidiendo; donde el hombre compromete su propia existencia o la
existencia de otros hombres; en los que nos hallamos apasionada
mente interesados dada la naturaleza misma de la cuestión y donde
siendo imposible eliminar la incertidumbre resulta, no obstante in
dispensable pronunciarse. "La incertidumbre objetiva, adoptada fir
memente por la más apasionada interioridad es la verdad -—decía
Kierkegaard— la verdad más alta que puede darse para un sujeto
existente".39 Y es en esta clase de problemas donde el intelectua
lismo pone siempre de manifiesto su insubsanable insuficiencia. Ello
pasa así, también, con Vaz Ferreira.
En el trozo ya citado de James, donde se habla de la imposi
bilidad de abstenerse, y de la necesidad de pronunciarse, acerca de
los problemas de opción forzosa, dado que la abstención misma es
o implica un pronunciamiento, dice James: "Es como si un hombre
hesitara infinitamente en pedir a una mujer en matrimonio por no
estar perfectamente seguro de que ella se conduciría como un ángel
una vez en el hogar. ¿No se haría tan imposible para él esa posibili
dad angélica, como si se casara con otra mujer?" ¿Qué responde a
ello Vaz Ferreira? Postula, como no podía ser de otra manera, una
vez más, la estricta graduación de la creencia. Entre estas dos solu
ciones, a) la enunciada en el ejemplo: no casarse por carecer de
la seguridad completa de la bondad de la mujer, y b) procurar ad
quirir por medios extraracionales esa seguridad completa, no es
forzoso elegir, porque hay —dice— una tercera actitud posible:
obrar por probabilidades: casarse por juzgar que los datos que se
39 S. Kierkecaard. Post Scriptum. Gallimard París. Pág. 134.
- 37 -
�- 88 '09S
•apuejeg ap ouBjnqBao^ ja na 'MíOjjw BjqBfBd bj b japuojg *j\[ ap bioj^ zf
"SI *3?d "BPKJP Bjq0 "AaiAoiog If,
"001 ¿ 66 "2?d 'J^iqnV 'u-motuvtj ap suas aqn Aauoiog -^ Of
Z^ ^ojio ua X oiuaiuiBsuad ojio ua
oiuaiuiBsuad ja jod bioiui sou anb ojub^ ua 'ojafns nn ap BpiA bj b aun
sou anb ojubj u^ 'jas un uoa ajuauí^punjoíd X jsaj JBZiiBduns aoBq
sou anb o^ub^ ua sa 'sBApafqo sapnpjaA SBjjap opuzíJojnB oiuoui
-ijsaj jod Buasua sou anb ojubj ua aiuauí^diauíjd A ojauíud sa ou
—[^putqg Biaap— ojuaiuipouoa oj^sanu Biuauíns aj v\ |g,, 'souisiui
sojjosou ap o^uaiuipouoo p 'opa ap s^abj^ b '•A ouiifpjd pp o^uaiuip
-ouoo p Bjpiqisod opipuaiua BjauBui Bisa ap ops jouib ^g uas oidojd
ns ap [Bq^a uppBzipaj bj ubj^o| A Bzapjnjsu ns jouib p aiuBipaui
uapunjsBj^ opBuiB jas p A o^ubuib ^g *buib as anb jas pp BzapjnjBu
paj X Bjap^pjaA B^ 'bzubijuoo b[ X aj b^ ap oiuaitusuopipuoo oaojd
i-oaj p ua X uopa^aj bj X upioas bj ua 'Bjja ap saABJi b X 'Bjja jod 'jbj
-dBa ajiuuad anb ajuBoijipa pBpijiqísod bj Janjjxa ajqísod sa apuop
ap jouib ubj^ un ap pBpijBuopxpuooui bj ap 'ajuauíBsioajd 'sg
t^ *tBinjosqB BiauB^joduii Bun oj^o b jaaouoaaj ua a^sisuoa jouib
jap jBjuauíBpunj X jBOipBJ opiiuas jaw X t4aj bj ua BpBU anb sa)UB Bp
-Bpunj BjjBq as jouib ojapBpjaA jap Bjqo bjw anb apsap Biauaaja bj
ap upioBnpBjS bj uoo ajqiiBduioaui aiuauíjBpuasa 'jbi ouiod 'oaxjuainB
jouib jap opBuopipuoaui jajoBjBO ja bjou^i as 'ounjjn jog -bsoj
-ouib uoiOBjaj bj ap baja BoijoajBip bj b ouisjui jap jbjoui p^pijBaj bj
aBJjsns A op^uiB jas ja ajqos 'Bajjduij jouib ja anb 'aj bj ap X jouib
jap buisiui uoiaoB bj bjou^j Bpujafqo upioisod sg O^ 't4Bninui upioas
Bun ap Bjqo ua B^sand bj jod anb sbui uojaaapad bj b opuBSajj ou
'Bjaajjaduii ajuaiuj^nSí ojad 'Bjausui BSJdAip ap UBjqo anb 'sajBio
-uajod sopBisa sop aj^ua uoiaBjaj Bun ap b^bjj as —AaiAojog aoip—
jafuui X opjjBtu aj)ua upiaBjaj bj b o^ucno ug, buib as uainb b jas
jap jbjoui BzajBjnjBU bj ap OAjinjijsuoa 'pBpijBiauaaod ns ua X sap
-Bpijiqisod sns ua 'sa anb 'jBnjijjdsa X jbjoui p^pijBaj bj ap ajqsjau
-a^aj X ajuaiAjA 'jBn^jjA jajDBjBO ja bjouSi as X 'oajiBjsa ja^a^jBa uoa
X pcpijcnjoB Bjnd ouioa opBuiB jas jap jbjoui uoiaipuoa bj b Bjap
•isuoa as 'ouiuuaj opun^as ug *osojouib ouauíoua^ jap buisiui boiui
-Buip bj ua BJBjjBq as ou X 'BjanjB apsap 'opiiuas ojjaia ua 'opiBJ^ bj
-anj is o moa 'jouib jap ouisiui ouauíouaj jap OAiinjtjsuoa X a^uajaqui
Bjanj ou aisa is ouioa 'jBUOiaBJBj^xa jojairj jap jsuoisiaap ajuauíajuau
-iiua X opBSajBajqos ja^aBJBa ja Bn^uaaB as omuuai jauíijd ug
•sauiBj" ap ojuaiuiesuad ja ua UBjjBq as ou 'Bpnp uis 'anb SdjB^uaui
-Bpunj sajojja 'upiuido Bj^sanu ua 'Bjjaiaua boi^ijo Bg *ajqi^dijosap
ajuauíBAiiafqo oaijjduia oqoaq jap pBpijBuauíouaj BJaui bj ap bjjb
sbui 'o^uaiuiioouoo ap a^uanj ouioa jojba ns ap X jouib jap opi^uas jap
upiOBzijBjnjBusap jb^oi eun 'BunSjB Bpnp uis Baxjdiui 'BJtajjag
Bjnisod bj ouioa jbj 'Biouaajo bj ap uoiaBnjiBjS BjaiJ^sa bj ojag
*44jaaja souiaqap anb ua
ja ua 'jaaja souiaqap anb oj ouis souiaaja ou anb ua 'Biouaajo bj soui
•bzjoj ou anb ua 'BpunSas bj ap ajaijip pnjijOB Bjaojai Bisg 'upiooB
bj jB^saijJB BJBd sajuBjsBq uos 'jafnuí bj b suanq jaaja BJBd uauai^
�El amor supone la incondicionalidad del sentimiento y de la fe;
sin ello no hay amor auténtico. Pues, "no es por la prudencia que
el amor logra no engañarse jamás. Al contraio: amar de suerte que
cada uno no se engañe nunca, es en el sentido de la prudencia la co
sa más estúpida y la más insensata que se puede hacer; es incluso
un escándalo para la prudencia". Y es el amor mismo el que nos
enseña —dice Kierkegaard— "a fiarnos del más pérfido de los homhres, porque su maldad podría no ser, finalmente, más que una
apariencia".43 Sólo a la fe del amor es a quien toca la posibilidad
de * descubrirlo. Frente a todo esto falla, sin duda, la previsión y
queda desairada y corta la graduación de la creencia.
El tema que es objeto de esta disertación, para llegar a su tér
mino, exigiría consideraciones más detalladas acerca de la dimensión
a-histórica del pensamiento del maestro, que corroboran su intelectualismo, como vg. la que hallamos en Fermentarlo ("Otra ilusión
de casi todos los hombres" pág. 50) —donde se sostiene la reemplazabilidad de hechos históricos como el Cristianismo, la Conquista
Romana, la Conquista Napoleónica— "si no hubieran ocurrido esos
hechos —dice— hubieran ocurrido otros", etc.44 Sería preciso ana43S. Kierkegaard. "Vie et Regne de l'Amour". Aubier. L'Amour croit
tout". Pág. 244.
44Vaz Ferreira critica aquí el sentimiento de irremplazabilidad del hecho
histórico. Si sus consideraciones tendieran a sostener el elemento de contin
gencia que se halla en el seno del acontecer histórico, y a postular su revocahilidad relativa por obra de la conducta humana, o a afirmar la responsabilidad
del hombre en su ocurrencia, y por ello afirmar la libertad moral frente a la
historia, o a considerar tal creencia como una idea regulativa a la cual debemos
ajustar nuestra conducta para hacer posible la vida ética, nada habría que
objetar. Pero Yaz Ferreira no pasa de allí, por lo menos en este escrito, ni tam
poco infiere en el campo ontológico conclusiones favorables a la tesis de la
libertad. Por el contrario sólo excede estas consideraciones en cuanto postula
la reemplazabilidad masiva ya no de los hechos históricos, sino también de los
procesos de mayor envergadura (la conquista romana, la conquista napoleónica),
y lo que es aun más grave de profundas transformaciones culturales y espiri
tuales (El Cristianismo). "Se siente así la impresión —dice— de que sin ciertos
hechos históricos la historia quedaría vacía. Y sin embargo ese sentimiento es
ilusorio. Si no se hubiera producido la conquista romana nadie hubiera podido
preverla (?). Si no se hubiera dado el Cristianismo, nadie hubiera podido prever
o imaginar siglos y siglos de historia. Pues lo mismo para los hechos que se
hubieran producido en lugar de esos. Lo cual lleva —y este es el resultado de
la ilusión— a considerar irreemplazables a ciertos hechos históricos, y a super
valorarlos".
Se advierte la ilegitimidad de este desarrollo. La asimilación de los procesos
históricos y culturales a la calidad de hechos contingentes, reemplazables, subrrogables entre ellos, es característica de la actitud de cierto empirismo intelectualista. De allí a considerar a lo reemplazable o subrogable como inesencial
solo hay un paso. No se percibe la solidaridad y condicionamiento profundo del
proceso histórico. Si se imagina substituibles los grandes hechos históricos por
otros, hay que imaginar suprimidos también a los que le anteceden y a los que
le siguen y con ello es la realidad misma de la historia, y en ella es la historicidad
del ser humano, lo que se suprime. Se desarraiga al hombre del seno de la his
toria y se le coloca fuera de ella.
"...La actitud intelectualista —dice acertadamente Landsberg en "Problemes du Personnalisme"— se halla ella misma fundada en una decisión personal
más o menos clandestina, en una especie de fuga de la realidad personal e histó- 39 ^
�- o^ anb op^uas ja uoa 'saiojBA soj A sbuijou sbj ap aiuBuiuuajap jojba jap oiuaiiu
•laouoosap pp auaiAOíd anb B^q •ouBiiiaua^ zb^ oiuaiuiBsuad pp sauopsiiunj
SOp 8EIS3 3J)U3 BipSllI anb UOIJBpj BUIIJUI BJ BJ3A3I SOU 38 'n)IJldS3 pp BpiA BJ
B O8333B p UO3 'SBUJJOU SBJ 3p X 83JOpA SOJ 3p Opi]U38 p A BI3U3I3UO3 BJ UO3
auaiApB jBuosiad pBpijBaí bj anb Baoip ssuaid 38 ig 'jBuosiad pBpijBOi B| Eguod
-UIOJS^p 3Iib SOfOJ UBI JB^3JJ 3p3Ild OU UOI33BOJ13J ^J •pEpiJBUOSJOd BJ 3p UCUjnj
-USUO3 BOUB1J11UIIS BJ 8OU3UI O{ JOd O (BIA3jd BJ OUISIUI pp 83)UB A SBJ}3p JOd
BSuodns ou anb 'ouEiunq paora oj3B XBq ou sanj -pjoui pBjjaqij b¡ 3p bjbjj 38
OpilBnj UOp3BOJ)3a B| 3p 83pJIl]BU S31IUIJJ 8O^ '0gjBqUI3 UIS 'BJU3nD U3 3}UB)SBq
U3U3I) 38 O^^[ ' (ttpBJJ3qrj B| 3p 8BUI3[qOJJn 3SB3^) *UOpn)IlSUO3 nS U3 B1BUI3J
snb o^iiduaá osa^ojd un sp opBqnsaa ouio^ baiib)iiu3 pEpipaa spot sp uoi^bj
-SpiSUOD V\ B '83 O)83 'upTOJBOJ^aj B[ 3p 3)U3ip3dx3 p 3)UBip3UI SOq33q B 83J38
SO] jpnp3J B BpU3pU3) V^ 'BJI3JJ3^ ZB^ U3 U3iqiUB) 3Jjn3O Ojp A (3^qB]TA3UI
UdiqUlEl BjpS^J OUISIUI O^p JOj *BpiI3pSUO3 3p SOUSUi^USJ 8O| 3p 3)UBS33UI
ofrqj p u3 Ep 38 anb oipaq '(sa uaiquiB) Bpnp uis anb oj) oat^op^isd oqaaq
oiiid un b aanpaj as 'popí BzapinjBu ap aiuBuiuuaiap jopA ns uoa sbuijou
sb^ ap A iopA pp Bpuapuoa bj 'apsoijiiaA a^uauíBAitafqo oaiuauíouaj jaoajuooB
pp uopB.iau3A ns A B)Sipn)33p)ui ouisuiduis p BiBd anb oSanj 3ps3Q
'Bjpjja^ zb^y Jod Ejuona ua Bp^u BJBd Bpiua; sa ou 'BpuaSuijuoa bioui oinoa
ou A '(BapopixB uopBuiuijapQ) uopBuiuiJ3i3p ap ^snpl,, un jod BpBaijijBa
ouio3 BUBuinq pujioqij b^ ap o^daauoa p ua 'uubuijjbjj ppaijs^ ap eap^ v\ uoa
aiuauíBauBJoduiajuoa 'jBaoquiasap bjbcI 'soiubij ouisipnipídsa p ua Bpunjoad
ubi B^pnq ns Bfap anb 'eaubuijou uopBuiuuaiap v\ ap Buiajqoíd pp oaijiaadsa
oa)UB|d ns uoa (puBqppui^) uapn^ ap Bpnasa b¡ ap v\ 'bjubjjb ijp apsap
anb BUBiiuB^-^sod A bubi)ub>[ Eaiiq vj *BpBJOuSi aiuauía^qisuas sa 'soAijBaaduii soj
jod uopBuiuuajap v\ opniuB[j Bq 'pmqduiB ioXbui uoa 'iuB^^ anb o^ X 'bubiiub^j
Biuiouijuy Bjaaaa^ bj ua Bpinpui Baipuiapoíd bj Bpoi 'O[duiafa jod 'isy
•BUBuinq BpiA b^ uoa uopspj ns ua 'pjauaS
ua 'pEjiaqij q b o '(pioui pB^iaqq) ajquioq pp pBjiaqi| B| b auaaiauoa anb
oj ua opoi aiqos 'pBjiaqij bj ap Biuai jap u^iaspianja bj ua oaijoisiq ojjojjBsap
jap SBauíj sa)UB]jodiui Jinjaui b Biauaisisaa ajqisuas sun pBiaaqij bj ap Buiajq
-oíd ja ajamos Biiaua^ zc^ onb b ojuoiuibibjj ja ua jbjbuos ajqísod s^ 5Í,
'(8^61 '^ioqiopxaH ^Ejia^
aa^uiidg •(iaiydoso]iy(j^) *uouisiui oX Xos ou bX opBSBd iui ap ojuouiBpunj ja
uis X 'bioba pBpijiqísod Bun ua ojiiuisbij aiu saauoiua 'vxauvui vjjo ap opuunao
uaqvy opnd opoi anb ap oiuaiutnsuad pp saavji v —siadSBf aaip— opBSBd oj
opoj ap auiiapuaídsap oiuaiui ig,, 'oiuaiuiBsuad ja lod BpijoqB ou X BpBiadsai
sa 'BiiBuinq aiuauíBaijiaadsa pB)iaqij bj ap oipauísap uis 'Bouojsiq u^iasaipEí
Bijsonu anb ua Bpipaui bj ua souisiui soijosou las souibjSoj oj^s X 'bjosojij anb
ja jBaí X oiapBpiaA oX oiisanu sa opuBna ajqísod Bijnsai ojos ibjosojij oaijuainB
13 *upuosiodB muídsa un ap pEpiuiaja bsjbj bj ua jejjoui BpiA Bijsanu ap saii
b 'ouisijBiuaists ap osaaxa ^a jod jBOipBJ BzuBijuoasap ns b 'uaiquiBj
'souiuajai so^j 'Boi^Ba oj anb BOija zjbj ajqBijBjjua bj b A sauoiOBA
-iioui sns ap Bzaand bj b 'BoijBuiajqoad ns ap zajcipamui bj b 'ojnaira
-Bsuad ns ap pBpioi^uajnB ap upisuauíip bj b 'ojja uoa 'souiuajaj so^[
'jBAjasuoa 'Bjsoa Bpoi b 'osiaaid sa anb 'ouBiJiaaaa^j zb^y jBnjtJídsa
opuaj un ap ajqBsnoaaii Biauajsixa bj á 'sojoadsB soijo ua oajsaBui
jap Bjqo bj jod upiOBJtuipB Bpunjojd BJjsanu 'BptaajqBisa ajuauíBOOA
-jnbaui 'jnbB jBfop souiaianb ojpg 'souBsaaau snzinb usiias anb sbui
oajo Á sojjojiBsaj) sosa JBOijuaA apiduii sou oduiaij j^ gf "Bjnjsod
as ijjb anb 'oaijauaS ja^aBjBa ap OA^aBoiiaj sisijbub un ap sapnpijiq
-isod sbj b jBuosiad pBpijBaa bj ap pBpijiqijanpajji bj á 'baijbuuou o
boiSojoixb umoBuiuuaiap bj ap Buiajqo^d ja jBjapisuoa opipaduii Bq //
aj 'sooiijjbub sojjo.iiBsap sns ap Bzauíj Á pBptsuap bj b asad 'BJtajo:
-a^ zb^ op BjsijBnjaajaiut ouisuiduia ja 'BUBUinq p^pijBaj bj ap od
-uisa ja ua 'pnjjaqtj bj ap Buiajqoad jap ojuaiuieiBii ja ua ouipa jbzij
�anb SBoijBjgoiyquy SBpuaiajai X sbjou sBy uauyuiBi uojb3ojjíb ay as y>Bpijoija)sod
uo^ 'oduiayi ap sauoz^j jod opijiuio anj anb ¡a 'sisu^\y ua BpBaiyqnd yjassnpy ap
eiauajajuoa By ajqos sisijbub ya oXnyaui as ou ofüqBJj ajsa ap Bjnuay b¡ 11^ !)t,
'soqaaq ap uoisaans o ojunfuoa un ua Byaauoduioa
-sap Bpuaiajd anb ojiijjbub otuaiuiipaaojd opoj b yBuosjad pBpiyBaj B{ ap ayqn
-anpaj.il j3jjbjbd ya X 'ajquioq yap pB)jaqiy By ap Buiayqoad ya BjBd uaasod so^sa
b[ b X oyuaiuiBsnad ^p eopoui so[ b opBJodaoam 'sojí
-osou ajjua ajuauíBAijixiTpp jtaia capod BJiaua^ zb ^ ^p ojuaiuiBsuad
\9 *isb o^g 'a^uauBUuad o^ ap oijojisubjí o^ 'snjuídsa so|^ sopo^ ap
upiaBJoqB^a B| uoo A 'Baijua upixa^aj ^\ aiuBipaui opuBJBdas 'sapia
•nasa eo[ X pBpianp^a ap sojuamap eo[ 'ouisiui p na jiujaasip ap
pBp^iqxsod B^ b Bp^Sq ainaiuBuiiiui 'soa^osou BJBd *B^Bq as 'oubij
opBa^ pp nppBAps b^ oaa^ 'ouBuinq ojaua^ pp Bopa
X upzBJ B[ ap oijaistuiui aoijadns p B^p ap Biuiaua aod
opuBAap 4Buiijia^ Bai^ppixB BianBjsnr eun Btjojsiq b^ ua jaaouoaaj
b Bpuaisisaj apBJiuipB ns b 'a^uauqBuij 'soniuajaj so^[ *soaijob X
sapuoiaouia saao^OBj so^ ap a^qBJBdas o BpBJBdas ouioa 'sootsijBiaui
o sooiSppjno souB[d so^ ua Biqaouoa 'ajuauíBaupaja ojdaauoa o^isanu
ua ^a^uBjsqo ou 'p anb X 'joiaadns ouB^d un ua upzBJ b^ ap upiaBj
-nBjsaj sa anb 'bai^ BDi^p^ B[ ap upiaBoipuiApj ns X aiuBzipuuoj
boiS9[ B[ b ajuaaj BzuBijuoasap ns U^ 'uaiquiBj 'soiuBSua^ -Baisipiaj^
B[ X Bijosoji^ b^ uoo uppisodo ap uppBpj Bun ua asopuB^pq ouioo
aqiauoa opipuajua pui ouisipn^ijidea un anb 'Biouato b^ b jouib ns b X
4bijoso[t^[ B[ b osaooB ap bja ouioo BiSopoisd b^ jod uppoa^ipajd ns
f
��
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay
Subject
The topic of the resource
Repositorio de ensayos en las Humanidades publicados originalmente en el Uruguay
Description
An account of the resource
<p><span>La Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación se ha propuesto contribuir a rescatar y poner a disposición de los lectores la escritura ensayística del Uruguay a lo largo de su historia. Esta Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay pretende reunir en un solo lugar más de dos siglos de textos de reflexión y pensamiento, dentro del amplio campo de las humanidades, producidos en conexión con la universidad. La mayor parte de esos textos han sido originalmente publicados en revistas universitarias o periódicos hoy difícilmente accesibles. A menudo nunca recogidos luego en libro—o recogidos con sustanciales modificaciones—, son textos que pueden contribuir a recuperar y mostrar las dinámicas de pensamiento y representación en el país, tal como se realizaron en tiempos de centralidad de la escritura.<br /><br /></span>La a veces fina y sinuosa línea entre Humanidades y Ciencias Sociales hace que textos de historia económica, de estudios sociales, de ciencia aplicada a la antropología, puedan tener cabida en esta colección, aunque el foco está en el núcleo tradicional de las humanidades. El Derecho (con la excepción de Filosofía del Derecho) queda, por su especificidad técnica y profesional, por el momento fuera de este grupo. </p>
<p>La colección será un trabajo acumulativo, con entregas bimensuales. En el tiempo, los textos se irán organizando de acuerdo a posibles lecturas de la historia de las ideas en la región y el continente. <br /><br />Aldo Mazzucchelli</p>
<p><span>15 de octubre de 2017</span></p>
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Pablo Darriulat
Gonzalo Marín
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
El problema de la creencia y el intelectualismo de Vaz Ferreira
Subject
The topic of the resource
Filosofía
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
CAMPO, Aníbal del
Source
A related resource from which the described resource is derived
Campo, Anibal del
El problema de la creencia y el intelectualismo de Vaz Ferreira / Aníbal del Campo. Montevideo : FHC.IF, 1959; 41 p.
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1959
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Bach. Gonzalo Marín
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Format
The file format, physical medium, or dimensions of the resource
Libro
Language
A language of the resource
Español
CRITICA
Filosofía
SIGLO XX
VAZ FERREIRA