1
10
1
-
http://humanidades-digitales.fhuce.edu.uy/files/original/4a1bf866a284f73736f83b7c69674338.PDF
a54d8f4bdeda9fa8782bd298ca7d6e26
PDF Text
Text
- IOS uoijBtijatqj ja ajuEXnj uoijisubjj 'uoijnjoAa auntp jaSBSsEd jirara
•ora apiras im araraoa anSuBj ap jBja un jajapisuoa ap Jiojp aj juauiajB3a aiu
[EanBuiaso[2 sisajodiq bj],, :ji^ -d 'g '^j 'MBaijsm2un ^3Y 'AaaswiarH 'T. n?ícl
-iubj *J3 '^i *d 'jii '^BaijsjnSuiq Bipmg,, ua oioatpv ui oimpvjjuoí) b[ ap uopí b|
ua ajsisui jowb ouisiui jg "9^-S^ *dd 'S^>6I p^n^ 'apot¡jaiu ja atuajs^g (r)
*8l "^ '0S61 BuJ3g \asw5uvuf anbijsin^mi ja apnava% anbijsm^utq (T)
ns JBJ^d^a gp cuas 'B|qeq as anb ua pBpiumuoa B^ ap
jod u^isuaaduioa b[ o;afqo ns Á 'opeuopepj is aajua Bjsa opoj anb
ua aopBuiaisis ouisiub^jo un sa Bn^uaf v\ }<^ ^BJBiquiBa ou Bn^uay b^
anb Bj^as 'jBJadsa Buqea anb o\ '^buijou o^ #(r) t<auuaj aa ap pu^s
suas 9\ suBp auia^sXs un anSue^ jBd suouaaduioa snou ts npuajua uaiqM
*ojaaip til oijaipüJjuoa Bun Bi^as ttBuotan^oAa anb BnSua|M Bun uainb
BJBd 'SjaquqBj^[ *g 'oaans osoipn^sa un ssuaid anb o\ s^ 't4anSuB^ n\ ap
aapij oaAB a^qi;Bduioaui isa 'puoj n^ 'inb ^tia ap iuiod un,, BUBoqdB
a¡ as 'BuopnjOAa X BiquiBa anb 'a^qBisaui oS^ oraoa B^Bjapisuoo |B X
ttBoiuoxouis uoiaiuijap Jod,, Bjaas Bnua^ B^ :une sbj\[ *(t) t4B
-uBqa au ua(nb xauuoiiauoj luaAnad au ja assaa subs juaSueqa
sa^,, :xBn^ ojxaia ua aaip X^^g *q3 'isb ¿afBn^ua^ jap BfopBjBd ouiod
ajuauiBju>i[dxa Bjuasa^d as saaaA b anb o[ s^ *Bn8ua| B^ ap Btnsitu
Biauasa b| b oijbjjuoo Bijas anb 'xiuaAap ja xod 'BpBau Bjs^q X 'BpBqxnj
-jad jvun^mi pnpi^tjojsa Bun JBaipui aaaJBd fc(jBiquiBa uBjatqap ou xs
oiuo.o) svnSuaj so/ uviquivo anb uod asjBjun^ajd ja 'sajBsn^a souiuuaj
ua ojuaiuiBajUBjd ns bX 'ojaaja u^ qBjuauíBpunj Bjjod^ Bun bjj
-aiaua oaijsin^uij oiquiBa jap Buiajqojd ja 'ajuauíajuaJBdy *j *j
'VDIMO^DMIS MOIDD3AOVJ A
oiüiwd i^a viaodv ^iM^avdv vi
(ojtwfutj 3(j 'oinug -Q)
*wOUIBIJJOdlJ
ej;sou ajuara Bssajst JJBp aqa 'apuojjjB
uou ajuara ej ap raaq ij3 aipuad*",,
ooi^smuij oiquiBD ^ap Biuaiqojd jg
DUO4S|L| 0 DjUOJDDip ^Dj
�como sistema que cumple su función adecuadamente" (3). Y, en
efecto, se dice, así ocurriría si no intervinieran factores externos de
inestabilidad: "Sans l'action exercée par ees facteurs d'ordre externe,
le systéme linguistique, equilibré par définition, serait voué á une
stabilité perpétuelle, a l'immobilité" (4). De aquí la conocida distin
ción entre factores externos e internos: los primeros serían motivo
de cambio; los segundos resistirían al cambio y reconstituirían el sis
tema perturbado (5).
1. 2. No es difícil reconocer el origen permanente de esas afir
maciones en la concepción estática de la lengua y su origen histórico
más cercano en el aserto de F. de Saussure de que "en sí mismo, el
sistema es inmutable" (c). Sólo puede parecer extraño que ellas se
hagan tanto por estudiosos que cultivan el estructuralismo diacrónico,
inaugurado por los fonólogos del Círculo de Praga, como por quie
nes piensan mantener una mayor fidelidad a los principios saussureanos, al conservar la neta separación entre diacronía y sincronía, y
consideran como más propiamente "lingüística" la visión sincrónica.
Como Bally, B. Malmberg pertenece a este último grupo: piensa
que "la méthode synchronique est en principe la seule que la linguis
tique puisse accepter et la seule qui soit en harmonie avec la nature
méme du su jet étudié"; de los dos aspectos comprobables, el estático
y el dinámico, sólo el primero correspondería al "genio de la lengua"
(7). E, indudablemente, es en esto saussureano ortodoxo, pues lo mis
mo pensaba de Saussure: "si el lingüista 3e sitúa en la perspectiva
diacrónica no será la lengua lo que él perciba, sino una serie de
acontecimientos que la modifican. Se suele decir que nada hay tan
importante como conocer la génesis de un estado dado... pero esto
justamente es lo que prueba que la diacronía no tiene su fin en sí
misma" (8).
1. 3. Frente a tales afirmaciones, el propósito de este trabajo es
el de mostrar: ) que la pretendida aporía del cambio lingüístico no
existe más que por un error de perspectiva que se manifiesta fun
damentalmente en la identificación — explícita o implícita— entre
"lengua" y "proyección sincrónica"; b) que el problema del cambio
lingüístico no puede y no debe plantearse en términos causales; c)
(8) E. Alarcos Llorach, Fonología españolo^, Madrid 1954, p. 97. "Sin
embargo —agrega Llorach— ocurre lo contrario: que el sistema cambia".
(*) A. G. Haudricourt y A. G. Juilland, Essai pour une histoire structurale du phonétisme jranqais, París 1949, pp. 5-6. Pero ¿cómo podemos saber
qué ocurriría si se diera aquello que no se da de ningún modo y que, por lo
tanto, permanece fuera de toda experiencia?
(s) Cf. E. Alarcos Llorach, Fonología, p. 100 y sigs. Según Malmbefg, Systéme, p. 26, k evolutivo existiría 'sólo debido a factores externos y a la imperfección
de los sistemas^.
(v) Cours de Linguistique Genérale, trad. esp. Curso de Lingüística Gene
ral [CLG], B. Aires 1945, p. 154.
(7) Systéme, p. 32.
(s) CLG, p. 161.
- 202 -
�- 08 •Bpua^sisuoaui ns 'aiuamBspaxd 'opuspuos '^büjobj
bj ap sBuiajqoxd ap auas Bun —xcuiimp b 'oqaip xofaui 'o— xaAjosax b a.ínqu;
-uoa onb '^i"I *dd 'A '^Baiisin^ui^ BpyM 'suoiidjJosaQ opnnS-utq fo
atil 'woMXSoaog 'í"H 'D eP ojnaijiB ouipipn^B ja 'oiaadsax ajsa o 'asoa^ (^I)
'[HA/S] 3S61 oapiAaiuoj^ 'vjqDq A muuou 'vtuajsig 'niaaso^ *a #J3 (zx)
'(OSE #d '8361 IICH
oUnjj) itJBquiipujqB^ isi aqng aip jnu 'qaijjjjiM jsi Sun^aMag aip jiiu
-3Q uauía^ aq^Bjdg jap pq os ^dnBqaaqn aiM uap^iq (uauíiuoua^ uuig
uii asaip) Sun^aMag pun aqng *aiaipds uassizsqy uap uoa aup pun
uap uoa aup ut uaiBuipioo^^ uap uoa aaqaq aip ubui uuom aiM joa os jiui
juiuio^j sbq,, :Bo;uoaoBip A Baiuojauis B0nsin3ui^ aj)ua uopBJBdas E^ ap oiisodojd
b Biquasa laavHOnHDS h '(¿161 ua pB^H^11^1) OÍD PP uasaa ns w^ -wauoaj pas
uinun JBpjoaax uoa BjBzuaap aanssnsg ap ap soa^ua soqanuí so¡ aJiu^ (IT)
S3I 'd 'X
Pjo^l 'sajistnSviq fo Ajiuq a^^ 'xaNixavj^ ^y 'ajuaraajuapax 'isy (or)
•ET-TT dd '
-ajuo-p\[ 'atvníiuai jap sopmos soj ua ntaunjsns A viuuoj 'niaaso3 *a "JO (a)
"(et) luaj. pv njjajjdjm qn sn^tsuvj) oxapepjaA un
xod 'oaiibSiis3aui osaooxd pp, ouBjd \9 Á opB^iisaAui ojafqo pp ouB^d
p 9JIU9 upisnjuoa 9iu9n99Xj u\ xod ops opiSxns u^q 9nb 'oqaxp xof
-9UI ' (J;l) U9JSIX9 OU SOUISI(|B SOptpU9l9Xd 8O[ pBpijB9J U9 Sni), JBJJSOUI
89 unB 9iuB)jodmi sbui OJ9J *(TT) sosoipn;s3 9p 9IJ98 Bun spo) xod
6BpBZBq99X 9)U9UIB)I9I^dx9 OpiS UBI} 9Jn8SnBg 9p 9p SBTUIOUpUB 8B[ 9nb
JBAJ9SqO 9qB3 *BJ9n^ O[ 9nb OU9nq BIX9S lU 'BUB9Jtl8SnBS BpOl 89 OU
BDiisinSuif B^ S9nd 'BOiistnSuij b^ 9p. pBpiun b| b 9A9j^ 9nb 9jqBqoxd
-uii 89 9nbunB 'oixbs999U sopiiu9S soipniu U9 S9 pno o\ '(0T) viuojo
-Oip X VlUOJyUlS 9X^U9 OUISiqB p XBUipa 9p pBpiS999U B^ U9 Opi^SISUI
Bq 98 '<tBnSu9{,, B[ B 9UJ9I9UO0 9nbl O^ Xod *^ '^f0^0*^ ^ STlSuVJ 9X^U9
oxnssnEg op xod opBABDxo ouisiqB p XBuqoo 9nb X^q onb 'uozbx uo
'oqoíp Bq 9g "(6) 8BUB9xnssnBS SBiiuoiooip sb[ 9p z^piSix B^ xianpgx 9p
pBpi6999U TS\ OpnUOUI B OpB|BU98 Bq 98 SoduiOI^ SOUIíqn SO| U^ 'f '\
•Bixojsiq b^ xod X U9 osxBx^dns opond ops BtuoxoBip
•biuoxouis BiinouiiuB b^ uoi9bSiis9Aui b| ^p ouB^d p U9 9nb (q í
-I9IIBIU918IS ns B^qdiui Bnu9^ B| 9p pBpioixoisiq bj 'oixbxjuod jb '
ouis 4tpBpi9ixoisiq^ 9 ^biu^isis,, 9xju9 uoi99ipBxiuo.o BunSuiu Xsq ou
9nb (8 Í8BUX91UI 89UOI9DipBXlUO9 8nS XBX9dnS ^pidlUI S9[ 9nb piU9tU
-Bpunj B^pj BUn 9p U9XJUS 8BpBAlX9p Bjp 9p 89UOI0d99UO9 SB^ X BUB9X
-nssnBS uppdo^uoo B^ 4oXBqui9 uis '^nb (} idjqüJadns sa vjja anh ua
oppuas ja ua 'biuiouiiub Bqotp, 9p uopBx^dns b^ BXBd soiu^ui^p osx^q
-Bq uopond —sopBjnisod sns gp bx)uo9 U9 X Biupu^ xod osndrai 3j 98
3fBnSu9[ pp pBpipox bj 3nb U9 Bpip^ui bj U9— gxnssnBg 9p ouisiui j9
U9 9nb (a ÍBOijsinSuij bj b ouis '^ÍBnSu^j jb 9X9ij3x 9 ou :uoi9bSu
-89AUI BJ 9p OUBjd JB OUIS Oy^fqO J9p OUBjd JB 999U9^X9d OU VÍUOJOVip
'VlUOUaUlS BIUIOUIIUB BJ '91U3IUBSI93Xd *9nb (p Í9jqtpnj9Ul BX9UBUI 3p
UB^U9XJU9 98 8BJJ9 9nb UO.O S9UOI99ipBXlUO0 8BJ inbB 9p : UO19b3i189AUI
bj 9p BiDuaSixg Bun ojos 89 onb ojj^nbB oj^fqo jb ^sxinqixjB 9p oqo
-9q J9 XOd 491U9UIBpB9OAinb9 BpBl9Xdx91Ul 9 Bpi.09Xn9SO OX9d 'BX91X99
uoioiniui Bun U9 uspunj 98 SBpBija S9uoiobuixijb sbj 'opoi uod '9nb
�2. 1. En primer lugar, hay que destacar que los autores citados
no niegan que en realidad la lengua cambia. Por consiguiente, la in
compatibilidad no se da entre cambio y realidad de la lengua, sino
entre cambio y cierta idea de "lengua". Pero, puesto que el cambio
es real, ello sólo significa que esa idea es inadecuada. Los aparentes
conflictos entre la razón y la realidad son siempre conflictos de la
razón consigo misma, pues no es la realidad la que debe adecuarse
al intelecto, sino viceversa. Por lo tanto, si la lengua real no es como
"debería ser", "el sistema en el sentido estricto de este término", o no
corresponde a ninguna realidad (y en tal caso se trata de una defi
nición formal, de un concepto creado por convención), o corresponde
a otro objeto, y no a la lengua real. Sin embargo, ese otro objeto
puede corresponder a un modo de considerar la lengua real.
2. 2. Lo que ocurre es, justamente, este último: la lengua que
no cambia es la lengua abstracta (que, sin embargo, no es irreal: la
diferencia entre concreto y abstracto no debe confundirse con aquella
otra entre real e irreal). Nunca se ha visto una gramática que se mo
dificara por sí sola, ni un diccionario que se enriqueciera por su
propia cuenta. Y libre de los llamados "factores externos" se halla
sólo la lengua abstracta, consignada en una gramática y un diccio
nario. La que cambia es la lengua real en su existir concreto. Mas
esta lengua no puede aislarse de los "factores externos" —es decir,
de todo aquello que constituye la fisicidad, historicidad y libertad
expresiva de los hablantes—, pues se da sólo en el hablar: "Das Leben der Sprache ist ja nidht ein zweites, allgemeines Leben neben
oder über dem der Sprechenden" (14).
2. 3. 1. Tampoco cambia la lengua en la consideración sincró
nica, ni es posible de manera alguna "comprobar el cambio [como
tal] en la sincronía", pues lo primero que se hace en este modo de
considerar la lengua es ignorar deliberadamente la sucesión y el cam
bio. Esto no se halla en contradicción con el hecho de que en la len
gua hay interdependencia entre el "ser" y el "devenir" (15), ni con
lo de que 'un estado de lengua es sincrónico pero no estático' (16).
No se trata, en realidad, en la concepción saussureana, de lo que un
estado de lengua es, ni de dos modos de ser de la lengua, sino sólo
y exclusivamente de cómo la consideramos. Dice de Saussure que 'lo
sincrónico puede compararse con la proyección de un cuerpo sobre un
plano, que depende directamente del cuerpo proyectado, y, sin em-
(14) N. Hartmann, Das Problem des geistigen Seins", Berlín 1949, p. 219.
(16) Cf. a este propósito los esenciales capítulos de W. YON Wartburc,
Einführung in Problematik und Methodik der Sprachwissenschaft, trad. esp. Pro
blemas y métodos de la lingüística, Madrid 1951, pp. 13 y sigs., 229 y sigs.
(19) Véase lo dicho por R. Jakobson en Results of the Conference of Anthropologists and Lingüista, Supplement to UAL XIX, 2, Baltimore 1953, pp. 17-18.
Por otra parte, el mismo de Saussure, CLG, p. 50, señala que "en cada instante el
lenguaje implica a la vez un sistema establecido y una evolución".
- 204 -
�*IS6l BJ
- 908 '6*1 d '973 ()
*09I "d '973 ()
"9SI d '973 (o^)
"6ZZ "d 'sDWdjqojj 'onríaiHv^ MOA '^ (fll)
• SI '6S 'dd
'oaijsin^tíi/ dijoos o^pp tjuBiuvpuof / 'OIOA3Q "^ (si)
7Sl d '979 (si)
^s BnSuaj ap opBjsa un ua anb o}jaia sa uaiquiB^ #o.aijoisiq b^sia ap
o^und un UBjdops A 44SBisinSuij,, opoui unSjB ap uaAjanA as '44saiuBjq
-^q,, aiuauíajduns jas ap opuBlap 'oiubiio ua 'Jiaap sa 'afunSuajojaiu
^a ua 'sojja duqos JBjqBq jb ouis 'oiuviuiud afnnSuaj \a ua 'soiuaraap
sosa uoa jBjq^q jb Biauaiauoa B^sa UBjsaijtuBui ou sojp oaad ',^soAanu
i^ o ttsofaiA 3bui^ uos sojuauíap soiaap anb ap Biauaiauoa bj uauaii
soj B^sBq anb ajqBpnpui sa 'oiusimisy 'uoiaunj Bsa jqdiuna
opipod Bjjqeq ou SBaoda sbj^o ua í^nia^ bjsia ap oiund ja apsap
ojos jbi sa (osanasip un b oaiBaJB aoq^s JBp apand anb oiuainaja
un) ttoiusiBaJB^ un 'aiuaiujBUOiaunj :unB sbj\[ 'sajBniaB soiuaiuaja uos
'uBUoiaunj A uaisixa oju^no ua 'sojja oja^ 'souisiBajB '*fa jod 'jBqojd
-uioa soiuapod BnSuaj ap opBisa un ua anb p^pjaA s^ ^ *g ^
'jsnidaauoa Biaua^ixa sa anbaod 'asjBjnuB iu asjimijdns
apand ou A 'BiSojouiuuai bj oajbs 'ouBaanssnBS ap auan BpBu Bjja
op^uas ajsa ua A 'Biaojsiq a uoiaduasap aj^ua Biauaaajip bj anb Bsoa
bjjo ea ou 'oiafqo jap ouBjd jb BpBpBjsBJi aiuauíBauojja 'BUBajnssn^s
biiuoui^ub bj 'sand 'isy ' (zz) (topvjsa^ un ua asjBaojoa anbi X^q BnSuaj
Bun uiqidosap Bjed anb ua ajsisui JBnj ojjo ua jj_ '(x^) 4ts31UB SOP
-unoas zaip aapaans ap Bq^as anb oj jBpjoaaj j^nuí ajuauíBjaajjad sa
upiaisod bj [*q *u] Jiqiaasap BJdM :aoip 'zajpafs ap oSanf ja uoa upa
-uBJBd osouiBj ns ug '^opBjaaXojd,^ Bii^uaj ap opBjsa ja A (oaijojsiq)
ttJBajM BnSuaj ap opsisa ja aaiua p^piJBja uoa anSuiisip ou anbunB
'umadiuasap bj ap 'ajuaiuBsiaaad 'BjqBq a^nssnBg ap anb sg #(os) msooij
-o;siq sajojaBj ap. oianpojd91 sa 'ajnssnBg ap oidojd ja BJBd iA jopiai
-ub ojjo ap ítopBijnsaj,^ aaduiais sa anb 'jBaj rmSuaj ap opv^sa ja ou
'naiupjotois upiodiuasap bj sa BiuoJOBip bj ap ajuaipuadapui sa anb og
•^opnSijsaaut \ap pnnjav bj ap ouis 'BnSuaj bj ap p^pijBaj bj ap inbs bi
-bjj as ou ^SBjuiisip SBAt^aadsjad sop ua aiuauíBiJBsaaau uBaojoa as o%
•ujitiiiaotu (ua niuajsis) jap uoiadiaasap bj A uuiajsis jap uoiadijasap bj
anb jBjBuas sa bjjo A 'Bpnp aqB.o ou jBna oj ap Bajaac *(6I) uaiuauiBa
-ojdiaaj uBuoiaipuoa as oiuaiiuiAoj\[ A Btuaisig^ anb Jiaap sa bsoo Bug
•spiua^ap ou A Bpiuaiap orao.o odmaij ouisiui jb bjjbuiSbuii souiapod
ou ojag *(8i) 4Bpiuaiap ouioo buiSbiui as^ oipnisa ap BiauaSixa aod
ojos anb bj b A 4toaiuiBuip ouis oai^Bjsa ou oijqijmba ua uoianjijsui
can,, ouioa aiuauíBiJoiaBjsiiBs asaiqaauoa apand j^aj BnSuaj Bg #aopBS
-ilsaAui jap BaiiB^sa BjjBjuBd bj ajqos uoiaaaXojd ns ouis 'BnSuaj ap
opBisa jap Baijo^siq pspijBdJ bj 'aanssn^g ap BJBd 'sa ou t4BnSuaj ap
opBisaM o 44oaiuc>jauis^, oj anb jbdijiuSis apand ojos j^na oj '44BnSuaj
ap opB^sa un A Baupjsiq pBpijsaj aaiua,, Bp as uoiaBjaj biusiui bj anb
BpinSas ua j^ •(Ll) 4aiJBdB bsoo sa 'a^uajajip Bsoa sa '
�perfilan sistemas posibles, futuros; pero, en la medida en que esos
sistemas se dan actualmente, ellos no son meramente "posibles" y
"futuros", sino actuales; y, en la medida en que son mera "posibili
dad" (que quizás no se realice nunca), no se dan de ningún modo,
y la descripción, como tal, los ignora (23). Una descripción "teleológica" ya no es propiamente sincrónica, y no es absolutamente "obje
tiva" (cf. VI, 5). Para la mera descripción sincrónica la lengua no
cambia: como la flecha de Zenón, está absolutamente inmóvil. Aun
que sólo como la flecha de Zenón (que en realidad se movía). En
realidad, el equilibrio de la lengua no es estable sino precario, y el
investigador puede adoptar alternativamente, y adopta, los dos puntos
de vista, el sincrónico y el diacrónico, mas ello no afecta sino que
confirma la distinción entre sincronía y diacronía, en lo que ella
tiene de valedero.
2. 3. 3. En un opúsculo sobre los cambios fonéticos, el lingüista rumano
A. Rosetti declara que L. Hjel-mslev le ha aconsejado considerar los cambios en
la sincronía, y que así ha tratado de hacerlo (21). Pero la verdad es que los
cambios no pueden considerarse en la sincronía, y ésta es realmente una contradictio in adiecto, pues equivale a querer comprobar 'el movimiento en lo in
móvil'. Los cambios se dan entre dos momentos y, por lo tanto, son necesa
riamente diacrónicos. El mismo autor afirma luego que en el "habla" se dan
los cambios en devenir y en la "lengua" los cambios "acabados" (2S). Ello es
cierto de algún modo (en el sentido de que todos los cambios se dan por el
hablar concreto y en la línea del devenir), pero un "cambio acabado" es algo
que ha dejado de ser cambio. En esto no hay más remedio que estar de acuerdo
con de Saussure: "los cambios no existen más que diacrónicamente" (26). Asi
mismo, es cierto que, siendo los cambios reales, ellos deben reflejarse de algu
na manera también en la sincronía. Y, en efecto, así ocurre (cf. IV, 2.4.) ; mas
no pueden comprobarse como cambios en la proyección sincrónica.
3. 1. La cuestión cambia enteramente si se considera lo que un
estado de lengua es. Una lengua, en el sentido corriente del término
(lengua española, lengua francesa, etc.) es por su naturaleza un "ob
jeto histórico" (27). Es verdad que, mientras nos preguntamos sólo
cómo es, no la consideramos como objeto histórico, sino simplemente
(23)A este propósito conviene recordar el principio general enunciado por
S. Agustín, Confessiones, XI, 24: "videri nisi quod est non potest. Quod autem
iam est, non futurum sed praesens est. Cum ergo videri dicuntur futura, non
ipsa, quae nondum sunt, id est quae futura sunt, sed eorum causae vel signa
forsitan videntur, quae iam sunt: ideo non futura, sed praesentia sunt iam videntibus, ex quibus praedicantur animo concepta".
(24)Les changements phonétiques, Copenhague 1948, p. 5.
(25)Ibid., p. 7.
(2e) CLG, p. 169.
(ar) Un objeto histórico "por su naturaleza" es un objeto individuado abso
lutamente, dentro de su especie, como tal y no otro por el saber originario que
se manifiesta en el lenguaje; es decir, un objeto que tiene nombre propio. Cf.
E. Coseriu, El plural en los nombres propios, "Revista Brasileira de Filología",
I, 1, p. 15. Cualquier objeto (un perro, un caballo, una espada) puede eventualmente concebirse como "objeto histórico" y nombrarse con un nombre propio.
Pero con las lenguas ello ocurre siempre y necesariamente, pues no hay lengua
que no tenga su designación individual. Podría argüirse que las lenguas se lla
man con los nombres de los pueblos, pero esto no se comprueba siempre y, por
- 206 -
�- ¿os 'OIJBJ1UO3 OJ OpOJ OUIS 'BajlSUlJÍUIJ BJ ap BIJOJ
•siq bj na Biau^iJodun ns Jinuimsip boijiuSis ou uoioiprj) bj uoa auaii ajnssneg
ap anb sojnauíA soj jBjsuas ja ouioa isb 'jb; omoa uoiaupsip bj ajqos ppunj
as anb ojjanbe aiuauíBUBsaaau BpijBAui ou upiaupsip eun ap uoioujajdaojuí e[
ajqjinasip jas ap oqaaq ja 'aiuauíjBJnieu '^ -epunj as o^a ajqos anb ojjanbe ouis
';s ua uopupsip E[ sa ou ajuujjoduii 'seuiapy "ejp u ojsando aiuauíBiaaauoa
o2jb ou X 'Bjqeq pp Buiaisis p sa BnSuaj bj 'ja^ajj ap uoiaBjnuuoj bj ua ouioa
:paj uopBJBdas Bun ua bjjbuijojsub.ii p 'ajnssnEg ap sp a[ anb oaiuioupuB
opijuas p ouis '(BjqBq p anb 44ouisiui oj,, ^a ou en^uaj b[ 'a^uauía^uapiAa 'sand)
asJB3B)B apand ou anb 'uBn2uaj,, X ttBNEH,, ^-iiua uopupsip B| sa ou a^qpna
•sip o[ anb aiuasajd jauai anb Xoq 'EUBainssnBs Buijpop bj ajnasip as opucna
'uaiquiBi 'isy -aiuaujoa X BAptmui sa 'is ua 'anb 'uoiaupsip Bsa ap BUBaanssnBS
uppoj^jduajui B[ ap ouis '^n^uaj X B[qnq ajiua Bueajnssncs uopuijsip bj, ap asjBjq
-sq Bjjaqap ou 'joSij u^ * (¿ai{ODud aip 'ma^sXg jqi pun 9p9}¡ ^ip,,) vwatsis otuoo
dj B^sBq X BnSuaj bj uB[quq,, jb Biuodo '^^^ 'aipodo^^Xau^ '1333JJ bX
bj^o jo^ *09"6S "^d 'S561 uaqaunj^-SanqiaJ^ 'uocnua^a^) jnz siq
jap uoa íiunjjfaiíniu^ uauifi Sud^ ua(j •jfDt(osuassicnqaodd 'SM3ay "jj *j^) (zs)
"S06I aHL'H 'ifoqasuassicnqauud^ íap Svnuapajjf) pun aqvSfny ai(j (IE)
"ZOl-lOI '26-16 '29"I9 "dd 'I^61 O3ÍX?IM '^unj^na dj ap supuap soq -dsa 'uaifnqasuasspimjin^i Aap ^tSoq un^ 'H3HISSV3 -3 ojisodoad ajsa b -j^ (oe)
"6l "d 'OÍD
i6*8 "dd 'ZHl ^Jouii^jBg 'sisX/ou^- otjsmSutq fo awpnQ 'H33vhx "J 'O Á
g 'SBuiapB '-J^ -q^ 'd '0^61 8IIBH ^%^^mo^aSipnjds Aap uaidizuiAj (BS)
•69 -d 'OÍD (.)
-BSjaAaaiA ouis 'sojqand
soj jod UBUjuuajap as anb scj sBn^uaj sbj uos ou ajuauíBiJBuiáuo 'siJBd bjjo
bj ap t4oaijBuiajsis,, jaiaBJBa ja anb oijojou sa uaiquiBX "(íe) B^8uaj,, bj ou
^ tMjel(lnil I9 'aiuauíBsiaaad 'BapsinSuij bj ap ojafqo ouioa oaipui 'aanssnBg ap
ap Biauaaajip b 'anb ojos i^ujauíuis^anjpsny uoa iiaqiuiBsa^ aqaijuaquia sjb
aqaBjdg,, X uuaqaajdg sjb aqoEJdg,, ajjua (Tg) a^uauiBjiaijdxa oinSupsip 'jEjna
-pjBd ua '^auí^ -j^ -3 -^jbuoisbdo,, oj X Mjensn,, oj aj)ua 'b3ojbub a;jBd ua 'uoia
•upsip cj Bjuasaad as jnBj ouisiui ja ua X í^auíj -^[ -3 X Xjjbj\[ -y 'z^uajaqBQ
jap uoa -^ ua ^goq 33 (^pa}j X ai/aojdg) vjqvq X onSuaj anua uopupsip bj
'ajnssnsg ap ua anb saius 'opiqBs sa 01110^ -aT^n^uaj jap Biauaia bj ap uoiaipcjj
bj ua saapj scpunjojd auap BUBajnssnBs uoiadaauoa bj 'a^uauíjBjniB^j 'z '
ap uotDBJOjBAaj Bpnjjaae Xnra A Bjsnf Bun b A BtiSuaj bj ap
-sa uoiadaauoa bj b OAajj oj anb oj sa A 'bjsia ap sojund sop soj ap pBp
-isiaAip bj ajuauíBJBja oi^iApB 'oicpnBD na 'ajnssn^g aQ'uoiaanpaa Bun
'ajuauíajuapiAa 'sa anb 'aaí/a^t/asa^í/^DJdg1 A ^fm¡osuassimtiovjd aajua
uoiDBaijijuapi 'BDtjojaj ajJBd ua A 'bsouibj ns inbB a(j "(0E) buisiui
cjnjonjjsa bj ap b.ouojsiij uoiaBaijdxa bj ap ajuaipnadapui oájB sa jb;
omoa Bjn;am;sa Bnn aapuaijaadB ja anb oía ou jnB^ 'B^oijy -ojafqo un
ap Bjnjonjjsa bj ap BOJaaB B;un^ajd bj ap B;ui;sip ajuamjBiauasa sa
Biao;siq bj ap Bajao^ Bjun^aad bj anb s^ '(GZ) t4ojaaqBs uis un^,, bijoj
-siq souiaoBq 'jnB^ Bioap otuoo iA uoiobjjbu Bun opBzaduia soiuaq tbA
tí4tBaiuBiuoj Bn^uaj can,, sa anb *44jouBdsa ja,, sa anb **fa Jod 'opuaiaip
ojos Bjanj an^unB) opoui un5SjB ap souiBisajuoo X fojss sa tmSuaj anb
souiBjunSaad sou o 'opoui oj;o ap ou X isb sa Bn^uaj eun anb uod
souiBjunSajd sou anb ua ojuaiuoiu ja ua sbj^[ *(8^) 44opBjjojJBsap sq as
BnSuaj Bun anb ua SBiauBjsnoaio sbj jaoouoo ajqssuadsipui sa Baunu 'jbj
-auaí> opoui un ap,, anb ap ajnssnBg ap ap uoiobuuijb bj ajqBjdaos sa
opi;uas ojos ajsa ua X 'aioadsa buisiui bj ap soj;o aj;ua ojafqo -un ouioo
�lengua fue claramente reconocido por Humboldt (33) y no fue ignorado por
Paul (cf. IV, 4. 2. 3.). V. Broendal afirma en cierto lugar (34) que Humboldt,
^corno romántico que era", sólo vio el habla y no la lengua. Esto es entera
mente inexacto. Humboldt vio perfectamente la lengua, pero no dualísticamente,
fuera del hablar, y ello no depende de su romanticismo, sino del hecho de
que fuera del hablar la lengua no tiene existencia concreta: si esto es "roman
ticismo", entonces los antimentalistas norteamericanos, quienes reconocen que "un
sistema no puede observarse directamente" y se deduce de la actividad lingüís
tica (35), son tan románticos como Humboldt. Por otrfa parte, puesto que ningún
error es simplemente error, la misma intuición de la sistematicidad constituía la
verdad íntima de la infeliz concepción de las lenguas como "organismos". Y no
es otro el fundamento de la gramática tradicional (30). Es cierto que el con
cepto moderno de "sistema" es muy distinto del que tenía la gramática tradi
cional, pero también es cierto que sin la comprobación de la sistematicidad del
hablar la gramática no habría podido surgir. Por ello los intentos de hacer
empezar la lingüística con de Saussure, de desligar al estudioso ginebrino de
toda tradición y "depurarlo de todo residuo pre-saussureano", no tienen ningu
na justificación. Al contrario, si un reproche hay que hacerle a de Saussure,
sería más bien el de que no atendió suficientemente a la tradición. Para citar
un solo aspecto de su doctrina, en el De magistro de S. Agustín, por ejemplo,
y en Juan de S. Tomás, habría podido encontrar elementos para una teoría del
signo (37) mucho más sutil y sólida que la que él fundó sobre el doble equí
voco de la "arbitrariedad" (38).
3. 3. 1. Contra la reducción de Paul, de Saussure afirmó, pues,
la importancia y autonomía del conocimiento estructural. Pero, por
otra parte, habiendo comprobado la estructura ("lengua") en la pro
yección sincrónica, fue inducido a desestimar la diacronía y la con
tinuidad de la lengua en el tiempo y a establecer las extrañas equi
valencias habla - diacronía, lengua - sincronía (39), reduciendo de esta
(ss) Cf., por ej., Ueber die Verschiedenheit des menschlichen Sprachbaues,
ed. H. Nette, Darmstadt 1949, en partic. p. 43 y sigs. V. Mathesius, TCLP, IV,
1931, p. 292, indica a Humboldt como verdadero iniciador de la lingüística "es
tática" moderna, es decir, precisamente, del estudio sistemático de las lenguas.
(34)Langage et logique, en Essais de linguistique genérale, Copenhague
1943, p. 52.
(35)Así lo señalan B. Bloch y C. L. Tracer, Outline, pp. 5-6.
(ae) Cf. A. Sommerfelt, Le point de vue historique en linguistique, "Acta
Lingüistica", V, p. 113; y también CLG, p. 150.
(87) Sobre la teoría del signo en S. Agustín, cf. K. Kuypers, Der Zeichen und Wortbegriff im Denken Augustins, Amsterdam 1934. Acerca de J. de S. To
más, J. Maritain, Signo y símbolo, en Quatre essais sur Vesprit dans sa condition
charnelle, trad. esp. Cuatro ensayos sobre el espíritu en su condición carnal, B.
Aires 1944, p. 58 y sigs.
(S8) "Doble" porque, en el sentido objetivo, el signo es "arbitrario" (nomotivado) naturalmente, pero es "necesario" (motivado) históricamente (cf. J.
Dewey, Logic. The Theory of Inquiry, trad. esp. Lógica. Teoría de la investiga
ción, México 1950, pp. 62, 397; A. Paguaro{ 11 linguaggio come conoscenza, Ro
ma 1951 [1952], p. 79, e 11 segno vívente, Ñapóles 1952, p. 116) ; y, en el sentido
subjetivo, es arbitrario para el saber científico, mas no lo es para el "saber ori
ginario", para la conciencia ingenua de los hablantes. De aquí, en lo diacrónico,
el influjo del significado sobre la sustancia fónica de los signos; cf. A. W. DE
Groot, Actes du Premier Congres de Linguistes, Leiden s. a., pp. 84-85. Lo que
cabe decir es que el signo no es (y no puede ser) motivado causalmente; pero
es motivado finalísticamente, pues corresponde a la finalidad significativa del
hablante (cf. Forma y sustancia, p. 58).
(") Cf. CLG, p. 172.
- 208 -
�- 60S "63S '<
"61 *d '1 'MaissnBg ap puEinpja^ sian^B^,, 'saumuoj souuosuoa sap uoii
•osijvtvjvd 2 p sodojd v aiuoji^üip ja anbnvwauonj 'Ha^ang "y 'y (0,)
b^ uppdiuosap vuaiu vj ua anb pcpj^A 6^ 'uopipBJi eun ap
pupipniaB B[ aaduiais sa aquasap as anb oj sand 'Bjuojaeip B[ ap baijb^
-ajjoa uoianuirasip bj Baqduii ou biuojouis bj ap BpuBiJoduii b^ je^
-Bisap \9 A 'ajqiuoq ^ap BDijtaadsa uoioBisajiuBín ouioa afBn^ua^ pp
pjo^ ojuaiinpouoo p oseo opoj ua sa utj p 'pepipaa u^ 'Braojauís b^
BJaiAnj o{ is ouioo ''('Z'\ *p) tíBinsiin is ua uij p auaij ou BtuojaBip
B[^ anb JBOB^sap p Á (4íb.oiisiuioib,, BiuoaaBip B[ uoa opEDiji^uapi)
oaiJo^siq oipnisa p jBuapsap b JcSa^ p ouniaodo o^ ap B^p sbui auj
oía^ '(T^) ^BOiuiBuip BjSopiao8^ A MBOijBjsa BiSojopos,, dJiua ajuio^
ap uopui)sip B[ b BppJBd uopuiisip Bun Ba^sinSuq B[ ua jpnpo.11
-ui osinb ajnssnBg ap if)rj^) pp Buasaj ns ua 'ipjBqonqag oAjasqo o\
vA 0U103 •ajqísiuipBUt oiund opoi ap Bi^nsaj anb ouis 'a^EDiipa sa
ops ou 'oDi^oppoiatu oiaadsB pp B^p sbui 'ouBajnssnBS ap auaii anb
oj ua A íBUBaanssnBS aiuauíBidoíd sa ou uopuiisip ^\ 'oiAqo ap 'une
sbui '^ a^BisaiuoDUi ap auaii anb o^ ua 'anb sa pBpiaA b^ sand 'so
-misip A sauopBiiuit^ uoa asJBidaaB uapand ops sauopBiujxp sapi
*t?joqy *(0^) t4aaisaiuoa B^ luamasnapas ipjnBs au uotnb aauapiAa
a^pi aun4p isa aiuojqasip b^ ia aiuoaqauXs b^ ajiua auuapnssnBs
uopauíisip B[,^ anb jpap jio aiuanaaaj 8^ 'auari ou v^\a anb Bpuap
-uaasBJi Bun A pBpipaipBj Bun BiuojaBip A Biuojauís aaiua uopuii
-sip B^ b opua^nqiaiB odiuaii omsim p opi Bq as 'o^a U03 *anBq
-uado^) ap A Bjqaut^) ap soJiuaa sns ua opoi ajqos 'BUBajnssnBs-isod
BaiisjnSu^ ^\ ap auBd Bun ua oaiiBiuSop jaiasjBa opuapinbpB opi u^q
sBUBaanssnBS sauopBaijiiuapi sop sb^ 'aiuauíajqBiuaniBq •^ *g #g
*4sajBuiiuou sauopiuipp ap sa^iidaasns uos ou Bpuapadxa ap
soiafqo so[^ ivoiSprj suanbad ns ua iub^j BqBuasua ouioa 'X 'Bpuayjad
-xa B^ b uaaauaijad 'uaispa SBnua^ sb^ sand 'ouuijSaj sa ou o¡p sbj^[
• ('X'Z *p) uopiuipp Jod pnSuaj, ap oidaauoa p JBajo Bjainb as anb
OApg 'Binoj^Bip b^ ua opBqojduioa anb BjjqBq oisa 'Baiupjauts Bzapj
-niBU ns jod asanj BnSua^ v\ opuBna unB 'aiuatnSisuoa jo^ "soiuyisip
soiuauíotu sop ua opBAjasqo anb XBq 'BiquiBa ou BJainbpna oiafqo
un anb jBqojdraoa ^jb^ •pBpi|iqBinuiui b^ 'oiquiBa-ou p JBqojdiuoa
soraapod oaodtuBi 'oxquiBa p JBqojduioa souiapod ou bjuojduis b^
ua ouioa isb 'oioap ug -opBp oj ap Bjp sbiu Jiaajuí un BDijdrai sand
'opoui unuiu ap Baxjiisnf as ou Bpun^as b^ 'BDiiBtuaisis upiadixosap
b^ ap Boiuaai BiauaSixa can jod asjBDijiisnf 'oiund oiaaio BisBq 'ap
-and sauoiaBOijiiuapi SBsa ap Bjauítad ^\ is 'oaag '^apuim a vompuams
vr^uai B[ ap capí ^\ ^punj as (vaiupuains tippoaAoud = nriSuaj ap
opvjsa = nnSuaj) SBAisaans sauoiaBDijiiuapt sop. SBi^a ug #Baiuojauis
uptaaaXojd X BnSua^ ap opBisa aaiua t^)rj'J p na aiuaiB^ souam o sbui
'uoiaBoijiiuapi BpunSas Bun inbB aQ ^^oioaaXojd,^ ~e\ b aaauaiJad ops
anb 'pBpijiAotuui bj uaiqtuBi ouis '(oiafqo p jaoauaiJad jod 4.noia
-oaXoad,, b^ ua aaaJBdB anb) pBppiiBiuaisis B| ojos ou ttBnuaj,, oiafqo
p JinqiJiB b oa^ :nne sbj^[ "vnSuaj ap opojsa un b vnSuaj vj
�(como "transmisión") no aparece y se ignora, pero ello no signifi
ca que no existe o que no determina la lengua. La no-historicidad
(sincronicidad) pertenece al ser de la descripción^ y no al ser de la
lengua. Por ello, no puede introducirse en la definición del concep
to de ^lengua'. No hay que confundir la definición de un concepto
(teoría) con la descripción de los objetos que le corresponden, y
menos aún con la descripción de un solo momento de un objeto. Del
mismo modo, afirmar que la lengua es un objeto histórico no signi
fica excluir la descripción y la teoría. La descripción, la historia y
la teoría no son actividades antitéticas o contradictorias, sino com
plementarias (42), y constituyen una única ciencia. Y, sobre todo,
la descripción y la historia no son excluyentes desde el punto de
vista del objeto; son excluyentes como operaciones, es decir que son
operaciones distintas. Por otra parte, es curioso que esos problemas
se planteen sólo en el campo de la lingüística, como si las lenguas
fueran los únicos objetos sistemáticos o los únicos objetos históricos.
También en la ciencia del estado, por ej., se puede distinguir entre
teoría del estado, historia de los estados y descripción de tal estado
en un momento determinado. Pero nadie piensa >que la "naturaleza"
del estado sea sincrónica, pues no hay tal naturaleza, tal modo de
ser. De Saussure no hizo ontología, sino metodología; se ocupó de
distinguir la lingüística sincrónica y la diacrónica o, mejor, el punto
de vista sincrónico y el diacrónico en la lingüística. Por lo tanto, la
distinción entre sincronía y diacronía no pertenece a la teoría del
lenguaje (o de la lengua), sino a la teoría de la lingüística. En este
mismo campo, la concepción saussureana acerca de la diacronía,
sobre todo acerca de su ineludible "asistematicidad", es discutible y
debe corregirse (cf. VII, 1.2.); en cambio, el trasladar la distinción al
objeto no es un simple error sino una confusión, y es urgente elimi
narla, pues, como decía Bacon, citius emergit veritas ex errore quam
ex confusione.
4. Finalmente, tendríamos, sin duda, una contradicción en los
términos —mejor dicho, la lengua no podría de ningún modo cons
tituirse—, si el cambio lingüístico fuera total y perpetuo, si un es
tado de lengua fuera nada más que un simple momento efímero de
una "transition fuyante et fluctuation incessante" (cf. n. 2). Pero es
mucho más que esto. En primer lugar, porque todo estado de lengua
es en gran parte reconstitución de otro anterior. En segundo lugar,
porque lo que se llama "cambio en la lengua" sólo es tal con respec
to a una lengua anterior, mientras que desde el punto de vista de
la lengua actual es cristalización de una nueva tradición, es decir,
justamente, no-cambio: factor de discontinuidad con respecto al pa
sado, el "cambio" es, al mismo tiempo, factor de continuidad con
respecto al futuro.
(<2) Cf. E. Coseriu. Logicismo y antilogicismo en la gramática, Montevi
deo 1957, pp. 18, 22.
- 210 -
�- US •jp 'l "ip 'qo '^mvwihyh 'M (8)
•od,, '^^aaraBjsnf 'uos anb '^sajBpijiiJB snnSuaj,, SBpBiuBq sb[ b b^ojbub
-aajuí jeqixne n8uaj^ oinoa ui^B[ pp uopEzqpn b¡ aaai^ns as opnuam b anb jba
-j^sqo 9^UBS3Jdiui sa 'ojisodojd ajsa y *6 '95 *dd 'Dpuojsns A miuoj 'aiaaso3 "3
í¿8 '8¿ dd 'oiS^tmSwj 11 a '^61 *d 'osioq 'oavnovj "y 'p '(pBppuojsiq ap uaa
•8JB3 ^soSipoa^ sol) ít03^?^^ ^ M^n3u3I 8Jíu^ Biauajajip B^ ap Bajaay (T)
'8T-¿T "dd 'mjuvtsns
A vuuo j 'niaaso^ "3 'orasiuiisy • *d '^tu^ata otiS^s jj í^c *d 'trzu^osouoo atuoo
ot^SvnSmj ¡j i\ 'd *\ *j '^aqDiismgniq aqaaaai^,^ 'voitmmuvjS a vot^oq ^^2I"ISI
4-s8is A ^il >dd 'I '0S61 Buio^ 'w^o/oMo^^) ?p osuo^ 'oavnovj *y *j3 (x)
m ^i
ais '^i^ ii^oiu ^i^á^s ai|OBjdg apnaqa| aip,^ 'oiquiBO ug "(j,) tto3ipoa,,
ouio^ ajuauíBpiuijaput opuBuoiounj Jin3as Bpand anbuns 'ttBiJanui
f,, Bun sa opijuas a^a na X í JBiquiBa ap opcfap jaq^q jod aiuaui
f Baiaoisiq Bn3ua^ ouioa JBuoiaunj ap opsfap sq uo^aai^ ap uijb[
13 *lB^ oraoa oputruoiounf umSas vund Biqui^a BnSua^ B[ 'ttso3ipoaM
so[ uoa apaans oraoa *<t8Bd íuBaSueqa au ua,, o^os JBuoiaunj ap sofag
•asjuaaAui uaqap Braa^qojd ^p souiraja^ eo| anb a;uapiAa B^pisaa ea.ouoj
-ua '—pBpqBmj Bun b aapuodsajxoa BXBd 'uoiaunj Bun xqdrana vuvd
Braa^sis sa 'oiJBJjuoa \v 'ouxs 'Braajsis sa anbaod Buoiaunj ou BnSua^ B[
sand 'B^apuaaua ^nb X^q oraoa isb sa X— viua^sts ouioo oSanj X upio
-unf oiuoo OÁdiuiíd 'aiuarapuoiaunj BnSua| B[ apuaxiua as xg 'up^unf
ns jod UBunuja^ap as anb soqaaq so| b *(t) jvuif tiap^o \v ouis jvsnva
uapuo p aaaua^aad ou BnSua^ b^ oxaj *ttSBsnBa,, b 4aiuaranstaajd 'uaXnq
-ixjb as oiafns opoj ap pEpipuoiauaiui B| ap sBps^qsap msbsoom sb[ ua
soiqraBa so[ anb o^sand 'sapsnsa souiraja^ ua otqraBa [ap Braa[qoxd
[ap o^uaiuiBa^UB[d [a uatquiBj jnb,B oq *BnSua[ Bun ua woxqraBa,^ un
a^uaraBtdoxd botjiu^is anb X sBn3ua[ sb[ a^uaui[Baj uajsxxa oraoa X
uos anb asxBiun3aad Bxainbts uis 'uoSia oraoa 'ra/aat/ osoa ouioa Bp
-BJaptsuoa X jB[qBq [ap BpBJBdas *—BaiiB^sa 'oiubj o[ jod 'X—
-sqB Bn3ua[ B[ ap JiiJBd ap oqaaq [B uaqap as *4,souxajxa
xod opBaoAojd 'oijndsa ouaraouaj ouioa o^Biapisuoa b Biauapua^ b[ X
oa^sinSuq oiqraBa [b a^uaxj pBpifa[dxad B[ 'opuoj [a ug '\ ••[
ooiismosin oíawvo
13a svmiao^d s^ai soi oavMiwa^i^a 31
•M3WVDM0ISIH VViaVH ^38VS,, 0W03 V30M31
VI VI3^DM0D VÍ10M31 A V1DV^1S3V VÍ10M31
II
�temente (y no de una vez por todas) por su función, no está hecha
sino que se hace continuamente por la actividad lingüística concreta:
no es sp^^ si^o svépyeiz (4), mejor dicho, es "forma" y "potencia"
de una évspYsia (cf. 2.1.). La lengua es, en cierto sentido, "resulta
do"; pero, por un lado —de una manera general—, "el resultado no
es lo efectivamente real: lo es sólo conjuntamente con su devenir"
(3) y, por otro lado, en el caso de la lengua, el "resultado" es al
mismo tiempo, y de modo inmediato, "potencia", condición de actos
ulteriores. Si el resultado es "definitivo", decimos, precisamente, que
se trata de una "lengua muerta". En cambio, en la medida en que
una lengua sigue funcionando como lengua, el resultado no es nunca
definitivo. Aun cuando un "estado de lengua" resulta prácticamente
idéntico a un estado anterior, ello no significa que este estado perma
nece, sino sólo que se reconstituye con suficiente fidelidad por el
hablar, que es, además, el lugar donde la lengua funciona y se da
concretamente. Por consiguiente —parafraseando a de Saussure (c),
pero en un sentido exactamente contrario—, para comprender el me
canismo del cambio lingüístico, 'hay que colocarse desde el primer
momento en el' terreno del hablar y tomarlo como norma de todas las
otras manifestaciones del lenguaje' (inclusive de la "lengua"). No
sólo todo lo diacrónico, sino también todo lo que es sincrónico en
la lengua sólo lo es por el habla, aunque el habla, a su vez, sólo
existe por la lengua.
1.2. La lengua no se da más que en el hablar de los indivi
duos, y el hablar es siempre hablar una lengua. Todo el ser del len
guaje gira necesariamente en este círculo. El mismo de Saussure lo
vio con bastante claridad (7), pero quiso salir del círculo y optó
decididamente por la "lengua". Renovando un aspecto de la antigua
disputa entre anomalistas y analogistas, optó por el camino, aparen
temente más fácil, de la analogía, para eludir la movilidad, variedad
y "heterogeneidad" del habla. Pero hay que optar por el camino más
difícil: no hay que salir del círculo, porque se trata del círculo mis
mo de la realidad del lenguaje y nada autoriza a considerar uno de
los dos polos como primario (8). Además, no se trata de un círculo
vicioso, pues el término "lengua" no se toma las dos veces en el mis
mo sentido: en un caso, se trata de la lengua como "saber", como
(*) V. Pisani, en su Forschungsbericht sobre Allgemeine Sprachwissenschaft.
Indogermanistik, Berna 1953, p. 24, observa con razón (y sin ninguna paradoja)
que, cuando los doscientos yukaguiros "duermen y no sueñan", su lengua deja
de existir como tal y cesaría por completo de existir si, por una razón cual
quiera, los yukaguiros dejaran de despertarse.
O Hecel, Phanomenologie des Geistes, prefacio.
(') CLG, p. 51.
C) CLG, pp. 50-51.
{*) Precisamente, al colocarse en el terreno del bablar se abarcan al mismo
tiempo el hablar y la lengua. Ello porque la lengua se da en el hablar, mientras
que el hablar no se da en la lengua.
- 212 -
�- SIS •Buojsrq By ap soAijBjajdjajuí o sajBiyixnB soipnj
-ea 'sossa soy unSas 'nos o ojBiparam oaijaiud sajajuí Jauaj uapand anb 'sajvpos
soipntsa ap ojunfuoa ouioa BiSoyoiaos ey b BpiyBAui on oidoad ojafqo uoa Biauaia
ouioa Bi3o[opos By ap pBpiuqjiSay ayqijnasip Bf 'ajuauíjBjnjBU 'ojaj (tI)
•ttBijosoyij Bpoi ap ajuaipuadapui sa,, opojaw ns anb apuajaad 'bjsiaij
•isod pnjijan Eoidji uoa '¿g^ 'd 'gxóT PÍJPBW 'oajSpjopos opoptu jap SDjSau SD7
•dsa 'pBjj 'anbtüojopos apoqjaiu vj ap sajSau saq 'wiaH^HíiQ orasnu yq (ÍT)
'il'Zl "dd 'sauopvauasqo svunSjy (tx)
'¿•99 *dd 'Z56I ^aaiy
•g 'aton^uaj jap viSojoaisj *dsa -pBJj '[gg6T 'XXX '^^SojotiaXsj ap jvujtio[=] a$v2
•vd] np at3ojoi{oÁsj ua 'aunssnvg ap 'j X wpqjpnQ :vaijsmSmj vj uoa vtSojopos
vj ap sauopvpj. sdj auqos sauopvcnasqo snunSjy rojnaipB, un ua o3an¡ X
Bjqau;^) ap Ba^sinSuiq ap osajSuo^ pe uopBDiunuioa eun ua oaauípj (IT)
T88-q8¿ 'snjXtouj (ot)
'9Z-n "dd 'HMS ^^tT 'S9 '¿S #dd 'OÍD 'iD 'a^113113!,, 3P
-nssnBs so^daauoa saj) so^ ap oun ap b^bj] as 'apsd bjio joj *s3is X 90X 'd '06I EU
-jag íaqaojd jap uapunjj[ svq oizhoj "^^ 'p 'ojdaauoa ajsa ap Bajaay (e)
•auoiu ap Buiaisis ya 'oiuaiuiBsuad ira jBsaadxa BjBd oajis ara anb ap souSis ap
Biuapis |3 'aiuaipuadapui BpiA uauaij anb sa 'ya anb saiuB UBijsixa is íssaipBJd
X SBpuaaja sns SBpBuuoj ajuauíBpjdiuoa opBJjuoaua Bq a^uaíaja ya jaaBu yB,,
: o^uatraBuozBj aiuainSis ya Baydraa —BiSoyopos ns ap opijipa ya opoi BAaya as Byya
eaqos sand 'yBjuauíBpunj By sa anb— BaiisiaapBJBa Ejauípd By jcapoiuap b.ibj *pnp
-auojBSijqo ap japBjBa uoa onpiAipui ys Bijpuoduii as 4jBiaos oqaaqM ya (^ X
ísonpiAipui soy ap aiuaipuadapui 'cas o 'onpiAipui yB ^.iopaixa,, Bi^as ^yBiaos oqa
•aqM ya (y :sayBiauasa sBjipjjapBJBa sop ^y^iaos oqaaq^, yB a^nqpiB unaq^pinQ
•oaipijos aiuarasjaiua opnpoad
un sa sand 'apand ou anb sa pnpjaA B^ 'opiyos ojuaiuB.puny Jimusuoa apand
((yBpos oqaaq,, ap ouBiraiaq^^np o^daauoa ya is asjB^unSa^d aqea '—oiyansai aod
jBp auaiAuoa ou anb Buiajqojd— (fI) Biauap oraoa asjBiuoydsap ou BJBd sayB)
•und sapanj buisiui Byya Bjisaaau 'uaiq seui 'is o oSjb Baed oiuaraBpunj ap JiAjas
apand BiSoyoiaos ey is ap Buiayqo^d ya X (eT) ouiraaa) apa ap oapu^inn opi)
•uas un3jB ua ^^íjosoyiy,, asjBuiBjy apand BuBirapq^jjnp uoiadaauoa By is ap Era
•ayqojd ya opBy ap opusfap una Bjoqy *(;.1) ttEi3oyoaisd By X bi}Osc|ij ry 'Bi3oy
-opos By ap soiuiraop soy ua SBpBJoqtqa sauopou b osyndrai ns aqap 'aiuBuosaj
oqxa un oppouoa Bq BoipinSuiy By ua anb 'BUBajnssnBs Bup^aop Bq '
as ojoiuotunq sb[ ap sbuibi sb[ SBpo),, :b33j3b sand '8Eai3o[oapi saiuapjoa
•joduii uoa a^nssnBg ap ap pBpiauBJodraaiuoa baiib^ijiu^is Bun ap opiput oraoa
oqaaq asa JBaapisuoa aaa^Bd 'oaiipa a^uauíBjaSiy ouo) un JP.ayduia ap jBsad b
'-Í íuB3ip;n2uiy By b opuoj ya ua bubj^x^ Baijosojij uopdaauoa Bun ua ajuara
qopuasa B/íodc as Buiaiaop Bjsq *ojaBxa opoj yap sa ou opa o jad ivatjsmSuti
Buujaop Bun oraoa BpBjapisuoa aadraais isbd sa BUBajnssnBs Buppop Bq,^ :cjuaui
•oa pjsMazsoJOQ ouisiui yq *(TT) 4jBpos oqaaq,, ap ouniuiiaq^jnp ojdaauoa \a
X uBn3uay,, ap ousajnssnBS ojdaauoa ya ajjua spuapuadap Bqaajjsa By opsaBjsap
Bq i^ysAvazsoJOQ #^ 'jBynaijJBd 113 "raiaq^jnQ ap BiSoyoiaos By ua Bs^q as ajns
-snBg ap 'BuiJjaop ns ap ojaadsB ajsa ua 'anb op^yeuas Bq as saaaA buba v\
•zapiyBA ns JBuiraB.xa auaiAuoa 'oaijsin2uiy oiqraoa yB ojaadsaa uoa uBjuasa^d as
anb sapojynaiyip sBy ap ajjBd ubjS uaqap as ^a b anb X BUBaanssnBS.jsod eaijsraS
•uiy B,y BjBd oaisBq sa ojdaauoa asa anb ojsan¿ "^BSBra,, By ua o pBpaiaos By ua
oyopuBaoyoa X sonpiAipui soy ap JByqBq yap ctBraajsis,, ya opuBJcdas 'ttBn8uay,, ap
jniynaad ojdaauoa un b oyjjnaaJ aanssnBg ap 'oynaap yap jitbs bjbj q #g q
•Boijipota oj Á Bi^dns o^ 'oyjBisajinBtn ye 'X Sotíoa [3 aynaniBjajono
Bjs^ijiaBra oiob \^ anb jbS^jSb anb X^q ^^ *(5otíoa) ttosn^ 'ya jod nota
-isodsip ns b scjsand BB^qBjBd Bziyi^n anb (5j^dx) ojao sa JBjqnq ya
'(0T) upiBy^ Biaap bX 0x003 "XByqBq ya ua jaqBS asa ap B^a^anoa uoia
By ap 'oj^o ya ua X i (6) (z^isaqqaBjd^) oopsinSutj
�das que uso para pagar mis deudas, los instrumentos de crédito que utilizo en
mis relaciones comerciales, las prácticas seguidas en mi profesión, etc., funcio
nan con independencia del empleo que hago de ellos. Que se tomen uno tras
otros los miembros que integran la sociedad, y lo que precede podrá afirmarse
de todos ellos. He aquí, pues, maneras de obrar, de pensar y de sentir, que
presentan la importante propiedad de existir con independencia de las concien
cias individuales" (1B). Este razonamiento se ha considerado a menudo como
de por sí evidente, una especie de huevo de Colón de la sociología (el propio
Durkheim estaba convencido de ello), pero es evidentemente falso. No es si
quiera necesario oponer al concepto durkheimiano otro concepto de "hecho so
cial", ni preguntarse si la lengua es una "institución" del mismo tipo que el
sistema de monedas (que no se re-hacen continuamente por todos los miembros
de la comunidad) (1S), pues la falta de rigor lógico de la pretendida demos
tración salta a la vista. En efecto —¿qué es lo que señala (más bien que de
mostrar) Durkheim? Pues, señala simplemente: a) que determinados hechos
sociales pueden haber existido antes de que nacieran los actuales integrantes de
la sociedad considerada; b) que los hechos sociales pueden existir independien
temente de un individuo y de cada uno de los individuos de una comunidad
(por supuesto, sólo en cuanto los otros individuos los mantienen vivos) ; y c)
que los hechos sociales de una sociedad existen independientemente de los indi
viduos que no integran la sociedad considerada; pero de ningún modo que los
hechos sociales existen ahora y en todo momento independientemente de todos
los individuos que integran la sociedad. La conclusión de Durkheim de que el
hecho social existe "con independencia de las conciencias individuales" se funda
en una serie de errores que se entremezclan en su razonamiento. En primer
lugar, Durkheim atribuye validez permanente (o atemporal) a una comproba
ción ligada a un momento determinado: al momento en que los individuos
considerados aún no habían nacido. En segundo lugar, extiende a todos los in
dividuos lo que comprueba acerca de un individuo. Es cierto que la compro
bación puede repetirse para cada uno de los miembros de la sociedad, pero es
siempre una comprobación que se aplica ómnibus Oa todos considerados indivi
dualmente) y no cunctis (a todos en conjunto). Mutatis mutandis, éste es el
viejo sofisma del montón: claro está que un grano no constituye el montón y
que el montón es "independiente" de cada uno de los granos tomados por sepa
rado; pero sólo en cuanto, en el momento en que se saca un grano, los otros
lo siguen constituyendo. Si se ^acan todos los granos simultáneamente, tam
bién el montón desaparece. La conclusión exacta es, pues, que ningún grano
constituye el montón, y no que todos no lo constituyen, o que el montón es
"exterior" a los granos. En tercer lugar —y es lo más grave—, los individuos
de Durkheim no son los mismos en las premisas y en la conclusión. Durkheim
hace comprobaciones con respecto a individuos que no pertenecen, o no perte
necen aún, a la sociedad considerada (los individuos que al nacer encuentran
el hecho social constituido) y pretende sacar de ellas una conclusión válida
para los individuos miembros de la misma sociedad. Mas, para ser válida, la
conclusión debería basarse exclusivamente en comprobaciones hechas con res
pecto a estos últimos. Que los hechos sociales son independientes de quienes no
participan de ellos y de los no-nacidos es un truismo que no necesita demos
tración. Lo que ocurre, en realidad, no es que los hechos sociales sean exteriores
a los individuos, sino que el "individuo^ de Durkheim es exterior a la sociedad.
A todo esto se agrega la confusión entre "no haber sido cre(ado por" y "existir
independientemente de"; mas la comprobación de que un hecho social "no ha
(15) Las reglas, p. 38.
(19) El propio de Saussure, CLG, pp. 138-139, advierte que existe una sen
sible diferencia entre la lengua y las otras "instituciones sociales"; pero no se
percata de que la diferencia-es radical.
- 214 -
�'S€ 'd 'f'ZóI 8JJBd 'aii/doso/ii/d %a aiSoj
ua 'saajtaajjoa suoijüiuasaudaj %a sajjanpiaiput suopDtuasauda^j (6t)
•-j *dd ^sajSai s<j '-fa jod '73 (BI)
*8Z 'd uaiquiei ^3 "0^^6 *dd **/.^ s7 (^I)
pepapos Biusiui bj na uapisax,, sajónos soqaaq soj anb apuaiaxd mpq^xnQ 'isy
qeíaos oqaaq jap eueiuiiaqq^np Buppop bj EiSojoasEJj bj ua X eajjBiap soj ua
EjsBq om^is A oidaas —373 P ua zaA bjos eun iu aaaxudB ou uiiaqqanQ ep axq
•uiou p anb ap JBsad — axnssnEg ap 'Bapsin^uij bj ap oduiea p ua 'Baoqy
'epuapuoa
-xadns esa ap ouiai pp opmjaxa aiuatuBUBsaaau epBpanb 'osopuau oxiuaa ajd
-uiis un —BpopuB Bidoad ns unSas— opuais ^pna p 'uipq^jnQ pnpiAipui o3o[
•píaos p ou A 'BiSoppos ap Jiqíjasa A ojsoujpap eupod b,uisiui B[p ops 'sonp
•lAipui so[ b uJoua)xa,, ouioa aiuauíBAipap Bjapsixa ppos o BAiiaapa Biauap
-uoa bj 18 :usosoiAjau so^uauíap,, boijba soj ap ounSp Jod oppnpap ou Á 'buisiui
epuaiauoa ej aod opBqoaduioa opBiuud oqaaq un sa Bpuapuoa bj ap pnpiun bj
sand 'opBnaapBui aiuaiujBioi Bijnsai bjSojoub Bjsa —BpB.i;souiap opoui unSuiu ap
opis Bq ou sajsnpiAipui SBpuaiauoa sbj ap saiuaipuadapui SBAiiaajoa sauoiaeiuas
-a^daí ap Bpuajsixa bj anb ap oqaaq ja auodo— oaaj "(0I) tt¿iuapaoqap saj 'ajins
jBd 'ja 'saaaiujap saa ap luamaiaaaip ssd luaAiaap au 'ajapos bj aiiBj isa íuop
saaiBiuauiaja saauaiasuoa saj aaiua saaSuBqaa suopa^aa saj JBd sa^npojd 'saAipaj
-joa suojiBjuasajdaj saj anb aa b lUBuaadans ap JJ-1-b ¿^nb 'siuaiuaja saa b saiuaj
-aquí ssd íuaios au 'xnaAjau siuamaja saj ajiua saaSu^qaa suoiiasaj saj ia suoii
•aB saj JBd saiinpojd 'sajjanpiAipui suoiiBiuasajdaj saj anb aa b aaiBuipjoBJixap
uaiJ uoa au uoj is jq,, :bi3ojbub Bun b pijjnaaj 'uJiisixa aqap,, Bpuapuoa jbi
anb JBJisouiap Bjed 'oáanq '^BAiiaajoa Bpuapuoa,, ouiuiouap anb jb oubuiSciui
aiua un b oÁnqpiB soj 'sajBnpiAipui SBiauaiauoa sbj b sajotjaixa uos sajBiaos
soqaaq soj anb MopBJisouiap,, jaqBq opua^aja ^A oin^is bj ou uipq^jnQ oja^
•uopBjaadjaiui bjio uajiuipe ou soqaaq soj is o ojuaiuiBuozBj ja ua bjjbj buiiSjb
^Bq ou is joa ap jbibji sa Jaasq anb ^oq anb ojauípd oj 'Epjnsqo a;uaiucAiimj
-ui sa anb uoisnjauoa Bun b uaanpuoa ttsoqaaq,, sopipuaiajd soj A oiuaiuiBuozBj
ja is :BiJBJiuoa bj 'aiuauiEspajd 'sa buijou Buanq bj 'sanrefauias sossa ua 'anb
JBAJasqo apand a^ "(gI) ^soqaaq soj,, Jod A uozbj bj Jod Bjsandiui sqBisa anb
-jod asJBidaas Biqap BÍopBJBd bj anb psuad íunB sbj\[ "sauopanpap SBaifppBJBd
sns ap BaasuiJiui pcpijiqap bj Baunu opipaApB jaqsq aaaj^d ou uipq^jnQ
•BAijisod pmjiaB Bun sa anb 'ojjbuijoj
-subj] jajanb anb ouisiui oj sa ou (ojJBidaaB ou) jBiaos oqaaq jb aiuaiuajduiis
jjisisaj 'aiJBd E^io jo^ *sojio soj ap ouioa janbB ap oiubi apuadap anbjod 'oijbji
-uoa jb 'ouis 'sojio soj ap iu ope.iapisuoa onpiAipui jap iu apuadap ou jopos
oqaaq ja anbjod ajjnao ou ojja A ioiquiva ja uwjiíaa ou sonpmipm sojio ís
jBiaos oqaaq ja BiquiBa ou onpiAipui ja anb ojps sa boijiuSis BpnjBuas uopBJapp
•uoa bj anb 07 'jBuoiaipuoa uopBqojduioa eun b oinjosqs jojba JinqpiB Baijduii
sand 'ouisiSojBJBd un aAjanA as 'Biajdjaim bj as isb is 'X jopos oqaaq ja ^oiquioa
ou,, onpiAipui ja anb boijiuSis ou Bjja ojad í^Bpos oqaaq \a JBiquiBa apand
ou ojos is Jod onpiAipui ja, anb sa 'opiqes sa ouioa 'uoiasjapisuoa Bjs^ *iuiaq
•^-inQ ap sauopBiujijB sbj ua Bipijdmi uoiaBjapisuoa bj JBUBJiuasap A bjjb sbiu ji
anb Xnq oja^ 'saaipBiu aiuaiuBiJBsaaau uos ou saaopBuuojaj soj sopoi anb A saj
-BnpiAipui SBAiiBiaiui aod uBiquioa sajoiaos soqaaq soj 'oSanquia uis 'anb ap bu
-BJiuoa uopBqoaduioa bj asaauodo oupod uopoqojdiuoa isa y '(n) npuaisisa^
jBJiuoaua uis X ^qanj uis aj^nao ou oisa anb bjbuos sbui 'Moiixa uoa sbjxbjoia,,
b xo^ajj Bisoq X sajcpos sbuijou sbj b asaauodo apand onpiAipui ja anb aiiiu
-pB uipqqjnQ *uou o BJainb 'uauodiui aj as joña bj Jod 'BAiipxaoa X BAiiBxaduii
Bzxanj oun ap sopBiop uoisa anb ouis 'onpiAipui je saxoixaixa uos ojos ou jes
•uad ap o oianpuoa ap sodii soisa,, :uoAiiiaxaoa xapod,, ns 'oqaip oq as bX ouioa
'sa sajBiaos soqaaq soj e aXnqpio uiiaq^xnQ anb BaiisuaiaBjna opun^as 07
-sajBpos soqaaq
soj uaisixa ouiqa ap naxaaB sauoiaojí aiiuuad ou Bjja :aaip aiuauíBAiiaaja anb oj
ap sbui BjijiuSis ou sojja anb same ojisixa X sonpiAipui sajBi xod ((opBaxa opis
�que los produce y no en sus partes, es decir, en sus miembros" (20) y que
la "resultante" social "n'est entiére chez aucun des individua" (21) ; y de Saussure afirma que la lengua "no existe perfectamente más que en la m'asa" (2a).
Durkheim sostiene que los fenómenos sociales son "exteriores a los individuos",
que los reciben "de afuera" (23) ; y de Saussure dice que la lengua es "la parte
social del lenguaje, exterior al individuo" (2*), y luego que la lengua "es social
en su esencia e independiente del individuo" (25). Durkheim insiste en que los
hechos sociales se imponen al individuo (20) ; y de Saussure piensa que la len
gua es un "producto que el individuo registra pasivamente" y que ella se impo
ne al individuo, el cual "por sí solo no puede cre^rla ni modificarla" (27). Durk
heim dice que el pensamiento colectivo "debe ser estudiado en sí mismo, por sí
mismo" (2s) ; y de Saussure que la lengua debe estudiarse "en sí y por sí" (2<J).
Durkheim dice que los hechos sociales deben estudiarse "como cosas" (30), y es,
precisamente, lo que de Saussure hizo con la lengua (31). Durkheim concibe su
sociología como ciencia de las "representaciones colectivas", es decir, prácticamen
te, como "psicología social"; y de Saussure dice que el estudio de la lengua es
"únicamente psíquico" (32) y considera la lingüística como una parte de la "psi
cología social" (33). Durkheim atribuye los hechos sociales a la "conciencia co
lectiva"; y de Saussure, al hablar de la lingüística sincrónica (que para él no
distaba mucho de ser toda la lingüística; cf. I, 1.2.), dice que esta disciplin^
"se ocupará de las relaciones lógicas y psicológicas que unen términos coexistentes y que forman sistema, tal como aparecen a la conciencia colectiva" (34).
A. Meillet observa que el concepto saussureano de "lengua" 'corresponde exac
tamente a la definición del hecho social dada por Durkheim' (35). Pero ello/
lejos de significar que corresponde a la lengua real, significa sólo que ese con
cepto —aceptado sin criticas y convertido en axioma por la lingüística saussureana— se funda en los mismos paralogismos. 1 propio de Saussure dice - que
"el lenguaje tiene un lado individual y un lado social, y no se puede concebir
el uno sin el otro" (36) ; mas, al tomar como norma del lenguaje la lengua se
(20)Las reglas, p. 18.
(21)Représentations, p. 36.
(22)CLG, p. 57.
(") Las reglas, pp. 15, 40, etc.; Représentations, p. 35.
(") CLG, p. 58.
(2S) CLG, p. 64. Además, Bally y Sechehaye agregan en una nota (CLG, p.
128) que "para de Saussure la lengua es esencialmente un depósito, una cosa re
cibida de fuera".
(2e) Las reglas, pp. 3940; Représentations, p. 35; etc.
(2T) CLG, pp. 57-58.
(28) Las reglas, p. 23.
(2a) CLG, p. 364. La frase es típicamente durkheimiana: hasta la división
del trabajo social Durkheim quería estudiarla (quién sabe con qué finalidad)
'en elle-méme et pour elle-méme' y como "hecho objetivo"; cf. De la división
dw travail social*, Paría 1922, pp. 8-9.
(30)Las reglas, pp. 9, 55 y sigs., 241.
(31)Durkheim señala que el tratar los hechos como "cosas" es sólo "obser
var con ellos una determinada actitud mental" (Las reglas, p. 10). Pero lo malo
es, precisamente, esa actitud mental de no querer tratar los hechos como lo que son.
(32)CLG, p. 64.
(33)CLG, pp. 47, 60. Durkheim, en cambio, incluía la "sociología lingüís
tica", junto con otras "sociologías particulares", en lo que él llamaba "fisiología
social"; cf. Sociología y ciencias sociales, en De la méthode dans les sciences, trad. esp. Del método en las ciencias, Madrid 1911, p. 345.
(3t) CLG, p. 174.
(3B) Linguistique historique et linguistique genérale, II, París 1938, pp. 72-73.
(••) CLG, p. 50.
- 216 -
�- ¿IS -
'¿O^ • 90
•dd 'opoj ajqos 'X -s^is A g 'd '¿681 slmd ^nbipiDiuas ap wssg ^3 (O^)
"91 •<! 48t6T
sijbj '^pa BAanu 'j 'apjaua^ anbpstn^mj ja anbiuotsiq anbpstnSutj (gR)
•ajnssnBg ap -g op uoiadaauoa bj Biuojaj anb BjBuas ^jjiajv '¿ "d 'bjou
aa X wjBiaos jibj np unaq^jjnQ JBd aauuop noi^iuijap nj b ^uauiaiaBxa puodaj,,
Bpiqaauoa isb enSuaj bj anb ap uoiaBAjasqo bj an^ig *jp *j <-jp 'qQ ( )
•Biajauoa snSuaj bj sa BaiismSuij pep
•iaipb bj ap ppB^ijsap asjBu^Buii apand oa anb bj :B]3BJisqB BnSuaj ouioa ojos
OJad 'jEjqcq jap epejsiB ouioa asJiqaauoa apand BnSuaj bj 'pspijBaj u^ (is)
b ajuamBJBja ánodo as i^jjpp\[ 'nsjqBq sej anb sonpiAipui soj
i! MJoija^xaM Bpuaisixa SBn^uaj sbj b jinqp^B jy "(Of) JBajg "^i :afBn^uaj jap
uppdaouoD BjsnqoJ A zBoídsaad ns jod BpaanaaJ as oaod anb je ojad '(jdss^ ns ap
uopsaijqnd bj ap sanie soub ejuonauía soun EpBpunj Buijdpsip 'Bajiusuias bj ap
iopBpunj oiuoo Bjp aj as 'opsja ua) Jopa^xa aiuauíBjnd ojuaui un BiJiniíisnoa
'apBd bj^o jod 'anb A oziq ou anb oSjb jod ujp as opnnaui b namb e 'saaucaj
Bisinüuij uei8 un 'aiuauíBsiaaJd 'Bja sajuBjqeq soj ap Ejanj ua^sixa ou SBin^uaj sbj
anb ua jijsisui ap EqesuBa as ou uainb anb 'uaiqure; 'jBjBuas aqs^ iropB^iisaA
-ui bj ap assq ouioa asjBiuoi aqap 'uaauod subs^^ oraoa asJBqaasap ^apod ap sof
•aj ^nauapina ap aapBJBa uoa epuapuoa bj b Biuasaad as anb ojjanbB 'ajqxuoq
jap SBiauap sbj ua 'anb JEAjasqo anb Xeq 'jBjauaS sbui ejsp ap oiund un apsap
A 'ajjBd Bajo joj *sa snSuaj bj anb ojjanbe opoi ouioa tsb 'JBjq^q ja ua pp as
Bn^uaj bj ap ujBiaos,, o^ 'SonpiAipui soj ap ajuamaiuaipuadapui ajsixa anb oSjb
sa ou pepapos bj sand 'us)afns sap sjoqap ua,, aisixa anb jpiuipB saijiuSis ou
ujBpos pBpijeaJ,, auai) Bnüuaj bj anb jpap ^ *Bpuaisixa ns b ou A oiafqo jap
ouipo jb a jai ja j as ojea sbui tvaijvwajsis sa anb jbuijijb apuapua as 'a^uauíajq
•Bqosd 'anb bj uoa Bi9ojoinBi a^uaJBds Bun sa uBapsin3uij p^pijBaJ,, ausp
en3uaj ej anb jpaQ 'vuKHipjno mouajsixa UBSuaj anb eaijiuSis ou ojja ojag
' (' I'' Z 'P) 1D9F! popf^J9Íqo Bun Bazouoaaj saj as anb apiduii ou JEjqp,q ja ua
ojos sen^uaj sbj Jiisixa ap oqaaq ja anb opap sa 'e,ioqy '(BC) uajBpos ja
anbpsinSuij sioj bj b jsa aiíjeaj ana^ 'suiom SBd aisixa uau ajja 'japuB^sqns ap
asoqa anbjanb s^d ]sa(u anéusj aunp ajijEaj bj is jb'J 'saiuapiAa siropisodojd
sap pBfdnjd bj auuuoa 'aapod subs sibiu 'aiuapiAa uouejnjsuoa aun ^a(3 'dJdoad
ajia un 'araouoine aaua^sixa aun janqpiiB Jnaj b apuoj sed jsa^u uo aiins JBd
anb ja 'juajJBd saj inb sjafns sap sjoqap ua sed juajsixa(u san^uBj saj anb aj
•adaj juaAnos e uq,, :sajuBjqBq soj ap Bjanj uajsixa ou sen^uaj sej anb ap oqaaq
jb BpuBjJodtni Bpoj JBjinb Ejseq 'sofaj sbui utie ba JeSnj ojjo ua \ ' (S3) uxn9<P
unasqa ap aiu^puadapui sdmaj amaiu ua sieui 'snpiAipui xnB ajuauBuuui 'ajBiaos
uoijnjijsui aunp ajjaa jsa ajijBaj s íxna b asoduii^s ji jb^ íxnatp unaeqa ap
ajuBpuadapui aauajsixa aun b ji suioinueau ían^uBj bj (íuaApaa mb no) juajJBd
inb snpiAipui sap sjoq aauaisixaja ssd bu ji isjuBjJBd sjafns ap ajqinasua un B
sunraraoa uoissaadxap suaXom ap aij juamasnainoSiJ amajsXs un jsa anSurq 3UQn
: souBituiaq^jjnp SBiuaj soj BuiojaJ jajjpjv uaiqurej 'ojaaja ug 'sauopapisaj uis
ojdoj oj anb ouis 'ojdaauoa oqaip JBjadns b pSajj ou 'Bapsm^uij Biauauadxa
BmisijsBA ns A ezapn8e BppouoaaJ ns Bpoj uoa 'jajjpj/yj ouisiui jg *g • *j
•ajnssnBg ap ap oaijsmSuij opijuas
ja A pBpijBiua^ bj uBSuaj ou sauamb EJsd o3sau 3abj3 un aXniíisuoa ojdaauoa
omsim ja jauajuBiu ojaj '(oidaauoa asa sntavuS oía soj ou sand) Biuaj Bjja
ap anb JiSbjj ubj ojuauíspunj ap ojdaauoa jap jasad v BnSuaj bj ap sajBiauasa
sopadsB J3A ajnssnBg ap b uojaijiuuad oaijsin^uij opiiuas opnSB ns X pBpijeiu
-a8 ns ojpg -opBipnjsa oiafqo jap p^pgBaj bj ua ajBseq ap oeSnj ua 'seuijdia
•sip 8E,no Jod sopBjjojJBsap Bsopnp zapijBA ap soidaauoa na SBAjasaj uis asjEseq
sa anb osoj^gad oj BjaAaj ojos anb ouis 'tlBn2uaj,, ap ouBajnssn^s ojdaauoa ja
aaajBjJoj ou 'ajnssnBg ap ap ou X 'raiaqqanQ ap uos somsiSojBJ^d soj anb ap
oqaaq jg '(iE) ajqiqaauoaui oj ap ouajjaj ja ua 'ajuauíBsiaajd (on)is as '^bseui , bj
ap MBAijaajoa Biauaiauoa^ bj ua Bpsaojoa X sonpiAipui soj ap JBjqB,q jap epsisd
�También de Saussure se opone mucho más directa y netamente a Bréal que
a los neogramáticos, y ello tanto por su sociologismo durkheimiano como por
los residuos que ha dejado en su doctrina la concepción schleicheriana de las
lenguas como "organismos naturales". En efecto, la concepción sociologista de
de Saussure aparece en muchos casos como una traducción en términos socio
lógicos de la misma concepción naturalista de Schleicher ("). Schleicher atribuía
a las lenguas "vida" propia (") y de Saussure les atribuye "existencia social"
independiente' de los hablantes. En cambio, Bréal se oponía explícitamente a los
dogmas schleicherianos y no quería aceptarlos ni siquiera como "metáforas" (4a).
Por su resistencia al dogmatismo naturalista y al esquematismo, Bréal pudo apa
recer en cierto momento como poco riguroso, pues, efectivamente, los dogmas
y los esquemas simplificadores que eluden la infinita Variedad de lo real parecen
"más rigurosos". Pero sólo lo parecen. Los esquemas son expedientes útiles mien
tras no se los identifique con la realidad estudiada: no hay que confundir el
rigor propio de los esquema en cuanto tales (que es un rigor instrumental) con
el rigor de su relación con la realidad, al que los esquemas renuncian de ante
mano, por el mero hecho de constituirse como esquemas. En cuanto a los dog
mas, ellos suelen ser rígidos, mas no rigurosos.
1.3.3. Lo que precede no se ha dicho para sostener que la lengua no es
un "hecho social". Todo lo contrario. La lengua es un hecho social, en el sen
tido más genuino del término "social", que es el de "propiamente humano". Pero,
por un lado, la lengua no es simplemente un hecho social "entre otros" y "co
mo los otros" (como los sistemas monetarios, por ej.), pues el lenguaje es el
fundamento mismo de todo lo social; y, por otro lado, los hechos sociales no
son como los imaginaba Durkheim. Los hechos sociales no son exteriores a los
individuos, no son extraindividuales, sino interindividuales, correspondiendo en
ello al modo de ser del hombre, que es un "ser con otros". En cuanto se reco
noce como "perteneciente también a otros", o se crea con el propósito de que
resulte tal, el hecho social —y, en particular, la lengua— trasciende al indivi
duo, mas no le es de ninguna manera "exterior", pues lo propio del hombre es
"salir de sí mismo", trascenderse a sí mismo como mero individuo; y la mani
festación por excelencia, el modo específico, de ese trascenderse es, precisamente,
el lenguaje. Asimismo, no es cierto que el individuo "no crea" el hecho social;
al contrario: lo crea continuamente, pues la forma peculiar de "crear" el hecho
social es, justamente, la participación, el asumir y reconocer como "propio" algo
que, al mismo tiempo, se reconoce como siendo "también de otros". Por ello, los
hechos sociales no se imponen al individuo, sino que el individuo los adopta
como modos necesarios y adecuados para su expansión. En el caso de la lengua,
"la lingua-istituto agisce sul singólo con tutta la sua forza suggestiva e norma
tiva, perché il singólo stesso la autorizza a costituirsi nella sua forma definita,
nella stessa guisa che nessuri valore sociale si stabilisce, in una societá di uomini, se non trae origine e legittimitá dal valore costitutivo della persona" (<4). Los
hechos que realmente se imponen al individuo le son siempre exteriores (son
sólo "de otros", y no "también de otros") y son por excelencia antisociales. En
cambio, los hechos sociales no "se toleran" en común, sino que se aceptan como
comunes y se hacen en común. Su característica no es la "obligatoriedad", en el
sentido de imposición externa, sino lo que —para destacar el sentido eti(") Véase, a este propósito, V. Pisani, Augusto Schleicher und einige Richtungen der heutigen Sprachwissenschaft, "Lingua", IV, pp. 337-368. Cf. también
Forma y sustancia, pp. 61-62.
(42) Cf. Compendium der vergleichenden Grammatik der indogermanischen
Sprachen^, Weimar 1866, p. 2, nota: "die sprachen leben wie alie naturorganismen; sie handeln nicht, wie der mensch, haben also auch keine geschichte, woferne wir dises wort in seinem engeren und eigentlichen sinne fassen".
(") Essai, pp. 4-5.
(") L. Stefanini, Trattato di estética, I, Brescia 1955, p. 82.
- 218 -
�- 61S un e, epuajajaj uis 3¡J9Ji ouioa aaouoaaj as cp^^j \t^soa,,
OUIO3 O^OS OUIS '(pepiAipB BJ aaOUO^Sap 3S 19) {6} OUIOO aSJBipniSd A 8SJa3OUOaaJ
apand ou 4íoianpoid,, ouioa aiuauíBUBuiud A BAijaaja ^p as anb ojjanby (if)
'^f 'd '-jp *pa 'nDqqooudg (ot)
•jeuoptu pBpijiqísoduii sun ap bibji as anbaod sa 'ítoqaaq ap,, Bqanadinoa
as BinjosqB pBpijiqísoduii eun anb aaajBd opuBn^ 'sauopipuoa sajona Á sajBi ua
: sajBpuBisunajp aaduiais uos aiuauíeapidiua ueqanidnioa as anb sapspijiqísoduii
8Br| *aiuauiBauiduia asJBqoaduioa apand ou BinjosqB pBpijiqísodun buq (s>)
-iun}jodo pi ua onpiAipui pi ap (soiaB ap ai jas B[ o ojob ^a) osuno
-s^p \9 sa 4JB[naijJBd o^ ua í^jauaS ua BpBjapisuoa 'Biajauoo BapsinS
-ui^ pBpiAi^aB B[ :a^uauia[duiis uvjqv%i ^a '[BSjaAtun o\ ua 'sa ^iskój^^
¿lx>% JB^qBq ^^ •pnptnniuoo min ap uopipojj / unSas uvjqnq uaq
-ns ouioa 'Bas o 'oopvwoipi oauoon ouiod ttBii^ua[., bj 'ajuauíBsiaajd 'sa
oiui^n ajsa ^oatjpisiq ojio á 'jB^naiiJBd ojio '[BSjaAiun uo[Bosa un
asjinSuijsip uapand [Bna \^ ua 'unjqvif uaqvs |a sa MTicAfig ix ^^jq
-Bq ^3 'ooijojsiq opi^uas ua A JBjnaiiJBd opi^uas ua '^sjaAiun opi^uas
ua asjBJaptsuoa apand 'ojubi o^ joj 'svoiupjsiq sapBpiunuioa ap sojq
-raatuí o^uBna ua 'sduvpioi-iuvd sonpiAipui jod Bzi^aj as anb jvsuaamn
pBpiArpB Bun sa jBp^Bq p 'aiJBd bj^o joj ^pEpipaj buisiui b|
jBJapisuoa ap sopoui sajj ap 'oqaip jopaui 'so^aadsB sajj ap outs
'SBiu^sip sapBpipaJ sajj ap 'a^uauíajuapiAa 'b^bj^ as o^[ ^oJLd34i^
'sojanpojd sns ua BpBzipaJ pBpiAi^aB ouioa (a A íAJ-rl;c<\r, ^^
'Bpuajod ua pBpiAijaB otuoa (q íAi3JLds^ti^ '^^ ouioa (b ras
-jBJapisuoa apand pBptAijaB sun 'BaijajoisiJB upiau^sip Bun
BJBd 'ojaap U3 '(Lf) 4<ojanpojd,, oraoa uaiquiBi asjBipnjsa X
-sqB apand 'pj oiuoa aaouoa as X pBptAiio^ sa anbjod ops runB
•ojonpoud ou X 'ptrptanon sa afBn^uaj p 'oaxjojBiaui opiiuas un[B ua
ou X 'aiuainpa^j 'p^pjaA Bun ap uoiajasB Bpnusap B^ ap ouis 'bjojbj
-aw Bun ap o BfopBJBd Bun ap bibji as ou sand 'ojuauí^punj oiuoa B|
-jbuioi 'Jiaap sa 'jppqtunjj ap asBJj b^ o^as ua jbuioj 'jBn[ Jaraud
uo 'oiJBsaaau sa 'otquiBa U3 '^o^ó^ oraoa Bnua^ B[ ua asjBiSnpj X
aiuaiuBpidBj BpraptAjo BJBd 'sosBa so^ ap bijoXbui b^ ua 'ojad 'opnu
-ara b B^p as uoiaBiujip BIS3 *(Of.) 5sdÁ^| oras ^oJLds sa ou afBnua[
p anb ap ^ppqranjj ap uoiaBrajijB Bppouoa b| ap Jijj^d boijiuSis
oqaaq a^sa BnSua^ b^ ap Bjjoa^ bj Bpoj ap as^q oraoa jbuioj^ 'unjqnq
p ua a^uauíBiajauoa Bp as X Buoiaunj Bn8ua| Bf 'BJoqy 3 #^
'O13J3UO3 jpsixa yp opoiu ns
uo A enSuo{ b^ ap buisiui uopunj B| ua uop^oijusnf Js^Bq aqap A ouBaanssnBB
^jbzb,, ojyui ja anb sepunjo^d sbui sauozej jauai ap Bq ojja 'BiquiBa BnSuaj bj
pmu^B Bsa ap anead b 'ig 'BjJBiquiBa auodoíd as iu BnSuaj bj Jt'iquiBO ajans
ou ajuBjqBq ja 'aiuauíjBuuou 'anb sa —a^uBviodini oqoaq un sa A— Bq3naduioa
s anb oq "(a^) asJBqojdiuoa apand iu Bqanadiuoa as ou anb oj 'aiuauíBspaad
a oísa sand 'aBjjBiquiBO apand ou,, onpiAipui ja anb 'uopnqojduioa ap JaiaBJBa
uoa A 'aiuauíBinjosqB Jiaap opi^uas uis sa 'Bn8uaj bj b opuaiAjoA 'j^ "^oiquma,,
un 'opoiu unSjB ap *sa sajcuosuad A sajBuoisBao SBiaua8ixa b opiaajqBisa aiuaiu
•jBiaos oj ap uoianidBpB bj b sand 'jBpos oqaaq ja ttJEiqiuBa apand ou,, o uBiq
-uiBa ou,, onpiAipui ja anb ouaia sa ou 'aiuauíjBui^ • (opvSijqo 'IBjt jap opiiuas
ja Eja anb) Dpiju^suoo upiovSijqo ap 'opiBJiuoa osiuioadinoa o ouadiua ap Jai
-3BJBD ja uauati :wpBpauoiB3ij-qo,, asiBiuBjj Bijpod —ouiiuaai jap oai^cqom
�dad; y en lo histórico es la lengua concreta, o sea, un modo de ha
blar peculiar de una comunidad, que se comprueba en la actividad
lingüística como aspecto esencial de la misma. En cuanto al hablar
xt' epYOV, no puede haber un punto de vista propiamente univer
sal, pues se trata siempre de "productos" particulares: a lo sumo,
puede hablarse de la "totalidad de los textos". En lo particular, el
hablar como "producto" es, justamente, el texto; y en lo histórico se
identifica nuevamente con la "lengua" como "acervo idiomático",
pues el "producto histórico", en la medida en que se conserva (o sea,
en la medida en que se acepta como modelo para actos ulteriores y
se inserta en la tradición), se vuelve hablar xa^á Súva[juv, es decir, sa
ber lingüístico. Ello significa que la "lengua" no es nunca propia
mente epfov.
2. 2. En segundo lugar, hay que entender el término evspfsia
en su sentido exacto y fecundo. Para ello, hay que recordar que Humboldt, al distinguir entre évépYsta y s^yov, se basaba, precisamente, en
Aristóteles. Por lo tanto, su ivépifeta (Tatigkeit) no debe concebirse
en sentido vulgar, como una actividad cualquiera, como simple "ac
ción" (Handlung), sino que debe entenderse con referencia a la
¿vép^eia de Aristóteles (creador tanto del concepto como del térmi
no) : actividad libre y finalista, que lleva en sí su fin y es realización
del fin mismo, y que, además, es idealmente anterior a la "potencia".
A este mismo propósito, e independientemente de cómo se conciban
las relaciones entre lenguaje y arte, conviene tener en cuenta la evi
dente analogía entre esas dos actividades humanas. Como la actividad
artística, el hablar es actividad libre, y el 'objeto de la actividad libre
es necesariamente infinito, no es nunca completamente realizado'
(4S). Por consiguiente, siendo evspfeiaen el sentido humboldtiano y
aristotélico, el hablar es idealmente anterior a la "lengua" y su ob
jeto (que es la significación) es necesariamente infinito. En este sen
tido, el lenguaje no se define satisfactoriamente cuando se dice que es
"la actividad que emplea signos [ya hechos]": hay que definirlo
como "actividad creadora de signos". Eso, idealmente. Históricamen
te, en cambio, la "potencia" es anterior al "acto". Hay que integrar,
pues, la libertad con la historicidad: en cuanto actividad histórica, el
hablar es siempre hablar una "lengua", que es su ^óvapu^ histórica;
y, en cuanto actividad libre, el hablar no depende enteramente de su
potencia, sino que la supera (49). En el hablar histórico, la lengua ya
(") F. "W. J. ScHELláNC, System des transzendentalen Idealismus, VI, 1.
(4D) Si las significaciones estuvieran ya todas en la "lengua", el objeto del
hablar dejaría de ser infinito y el hablar mismo dejaría de ser actividad pro
piamente libre, es decir, creación de nuevas significaciones. Por lo tanto, el error
de quienes aspiran a construir lenguas "perfectas" y "completas", con 'significa
dos definidos de una vez por todas', es radical: ellos se proponen una tarea
absurda y ociosa, pues pretenden transformar el hablar en otra cosa de lo que
es. Cf., a este propósito, lo dicho por Hegel, Wissenschaft der Logik, III, 1, 3,
A d, nota, y Encyklopadie, 459.
- 220 -
�- uz •s8is ^fr *d *l^f)\ IÍ^ 'Dt8oj<nup¡[(q %\-^ -dd ll^\ in^^ij^ 'oadoun^p
'Ul 9 9pj9U9% VOlJSinSutJ U9 'D1UOJS BTtS D¡ 9 VtlSup VJ 'INVSI^ "^ '¡'^ (I3)
'Bn^uaj bj b JoiJ9iuc sa 'naopcaja
A jq;i pBpiAi^DB ouiod 'JBjqcq ja 'oppuas ojio ua 'A ÍJB[qt?q je Jouaiue sa 'eaji
•sin^uij pepiAiiaB bj ap Baiaojstq uopipuoa oiaoa 'snBuaj bj 'opnuas un ua :sojod
6op boj ap oun b jcjoduiaj pcpuoud eun opuaAnqpiB o^aA^osaJ apua^aad as is
'opBa^ucjd a^uauíBs^Bj Biua^qo^d un 'souaui <^ aod 'o Buia^qojd os^bj un sa JBjqeq
[ap o Bn3ua[ B[ ap ttpBpuoiJaiuB,, B[ ap Buia[qojd [a anb Baijiugjs (^¡g (0J)
\9 apsdQ •('I'g'^ 'i *p) soDiuojOBip eojafqo A sodiuojouis sojafqo
TU k6OUO)0ipBJ)UO3 J3S 3p SOpOUI SOp 9p B)BI^ 98 OU S9nd
TU *B9IUOaaui9 WBZ9^B^I1^BU 118 Jod,, 89 OU Bn^u9f 9\ '9JU9UIB8TO9jd 'O[[9
jo^ 'oipnis^ 9p, oj^fqo ouiod <t9SJ9BJi8qB^ 9pand A (IS) ^sbso^^osi gp
BUI9^S18M OUIO9 9SJBJ9pl8UO9 9p9nd BIl^u9^ B{ SOpilU9S SOp SO[ U^
*ttuoi9tqoA9 U9^ ooxun o^afqo un 9A[an\ gs Bnu9[ bj '(diu
-ojsijj 'uinuau muojsi^) 4t9Jjnoo 9nh ojpnbB Bipnisg A bzi)biu9^sis gnb
BtJO^siqM B^ BJBd 'oiquiBD U9 ÍS9JOU9^UB soppotn ugonpojdgj A sop
-ora UBzqtjn gnb 89[BnpiAipux sooi^sjnSuq so^ob o^ps u^p 98 (a^y^iyos
•af) 'amsaS sau) tt9Jjnoo gnb Bijoisiq,, b^ ug :jByqBq p jod A na ojos
9^six9 BnSuo^ b^ onb jgpug)U9 gnb Ae\\ 'gju^rajBjnjBu 'BAijggdsjgd
ug ugiquiB^ *ítBoiuoxgBip BnSugj,, o 'va^jsmSmj uptoipvjj Bun u
-uog opijuas g^sg ug A 'soAiggons <4Bnugj gp sop^^sg,, soijba
sojjo gp soun ugpggojd o soSojbub uos sopora sorasira soj 'sBraapy #44bd
-TUOI0UI8 BnSug^, o 'rniSuaj ap opnjsa un uBJnStjuoo opi^u^s isg ug A
'(uoiaeSiisgAui bj gp odraaij jgp uoiaoBJ^sqB opugpBq A) opsuiraag^gp
o^uaraora un ug opBjgpisuog pepiunraoo Bun gp JBjq^q jg ug so^ojbub
9^jsd ubj ug uos sopora: sos^ •sg^u^ipugdapjgjuí ^opora gp o^unfuog
o^sba un gp rofajdraoo gju^raBrans opoui un gp b^b^j gs gnb gp Biougj
-gjtp bj U0^ •[jbuiuibd jgp] zapidvu ug 9sibuuojsubj^ gpgnd amawnp
-tdnu [JBUtraBg] jg oraog isb 'mipnj nnSwj na opBuuojsuBJj [inboj]
auijty jg : 44opBAiiu^isns oiqjgAps,, un sg Bn^ugj bj '9}U9injBn^daguo.o
'gnb jpgp Bjjpod gs 'BotfopBiBd oSjb BjguBra Bun 9q 'gjqBuiuugjgp
A opBuiuug^gp g^u^raB^iJoisiq otupa un gjdragis sg gnb ^onipa orasira
sg 'oqoíp jofara 'soj^o otuoo uvjqvy ja sa 44Bnuaj,? bj 'onpiAipm
ap JBjq^q ja ugj •pBppijaB Bun ap apjora o Braanbsa 'Braaoj oraoa
: (*j*^ *p) uvjqvy ap oaijuvtuas A jvtuuof opotu oraoo Biaaauoa Biauaj
-sixa auan BnSuaj bj 'ojaap u^ 'jBjqBq ja anb ozipaAora sonara ouajja^
un sa ou Bjja *ja^^sqo vnSuaj bj ou A vjauauoo vnSua] bj apuapua
as 44Bn9uajls jod is 'anh aBDB^sap aqBD 'ojuaraora ja jo^ •
*^
'('T'S *III ^ 'Z 'III *P) 9^nBjapB SBra J3ajoa gnb
BjqBq o^und aisa ajqos oja^ '(og) BppajqB^sa bX BnSuaj bj ap bjjb
ssra ba 'oiu^^ oj lod 'anb^ X B^ipaut batiboijiuSts pBpxjBuij sun b bj
-undB anb pBpiraaijxa bjjo X '—BnSuaj bj sa anb— BiJBsaaau ajuara^a
-ijojstq uopipuoo ns ua 'Bapojsiq ^^jKBpisaaan,^ ns ua BpsjauB pcpira
-gjjxa Bun auaij '^^qij X oawpjsiq odraaij ouisiui jb opuais 'jBjq^q ap
ojob opoj^ "pBjjgqij bj ap BiJBsaaau upiaipuoa sa '44ajirajj,, ajuauíBid
-oad anb uaiq sbui 'sgjqij sojob soAanu BJBd jBijgjBra X Baiuaaj oju^na
na 'ouirajgj ajsg oiad ^pBjjgqij bj ap opBsaaau ouirajgj sa BpiaajqBjsa
�punto de vista diacrónico, es un conjunto de modos lingüísticos tradieionales (4íque se transmiten") ; y desde el punto de vista sincró
nico, es un conjunto de modos comunes "actuales" (en el momento
considerado), que, sin embargo, no dejan por ello de ser tradiciona
les (es decir, "transmitidos"; cf. I, 3.3.2.) ; más aún, son comunes por
que son tradicionales. Sólo técnicamente la sincronía precede a la
diacronía, pues la aprehensión de un objeto como tal es necesaria
mente anterior a su historia (cf. I, 3.1.) (52).
2.4. A este propósito, para evitar eventuales malentendidos, es necesario
subrayar que el decir que la lengua "se abstrae" del hablar no significa de nin
gún modo negar la objetividad de la lengua. El &er l'a lengua un objeto "abs
traído" del hablar, es decir, un objeto ideal, tiene que ver con lo ontológico y
no con su carácter de objetividad para toda conciencia que la piensa. Y es sabido
que las lenguas históricas se "abstraen" y se reconocen como objetos ideales por
los mismos hablantes (cf. I, n. 27). Hasta cierto punto, un estudioso como L.
Weisgerber (B3) tiene razón en protestar contra la tendencia a considerar las
lenguas como meras "abstracciones gramaticales". La lengua es una "abstracción"
sólo técnicamente, para el lingüista que la deduce de la actividad lingüística, y,
si puede "abstraerse", es porque existe (como modo de hablar y como saber lin
güístico) y porque ya al empezar su estudio tenemos el "conocimiento previo"
de su objetividad ("). Por otra parte, y contrariamente a lo que a menudo se
piensa, el reconocer la objetividad de la "lengua" y el estudiarla como tal no
significa "aislarla" o "separarla" del hablar. El positivismo lingüístico, por su
tendencia a "cosificar" las abstracciones, llega, en efecto, a considerar la "len
gua" y el "habla" como dos cosos distintas y, en lugar de colocar la lengua en el
hablar, coloca el "habla" en los individuos y la "lengua" en la sociedad (o
peor, en la "masa"), como si los individuos fueran asocíales y la sociedad fuer^
independiente de los individuos y de sus relaciones interindividuales. En esto
como ya se ha señalado, ha caído también de Saussure. Pero el idealismo inge
nuo (y, a menudo, aun el no-ingenuo), al combatir ese error, suele excederse
en el sentido contrario y, confundiendo la abstracción (operación conceptual)
con la separación (operación que se efectúa en lo real), llega a creer que el es
tudiar formas y estructuras significa afectar y mutilar la integridad del lenguaje.
Con esto, si fuera consecuente —pero no lo es (BB)—, el idealismo lingüístico
debería renunciar a cualquier estudio, pues el estudio es siempre parcialización
y abstracción, y sólo en la intuición los objetos se dan "en su integridad". Con
tra las pretensiones teóricas de buena parte de la glotología idealística (de las
que, sin embargo, no es culpable el idealismo filosófico), hay que insistir en
que conocer es, precisamente, distinguir y en que una distinctio rationis no es, y
no puede ser, "mutilación" de la realidad, pues no se efectúa en el plano del
objeto. No hay que confundir en ningún sentido el modo de darse los objetos y
(B2) Naturalmente, con esto no se elimina la antinomia entre sincronía y
diacronía (pues no hay que eliminarla), sino que sólo se reafirma su carácter téc
nico: ella pertenece a la técnica de la investigación, y no a la realidad de la len
gua. A este propósito, conviene recordar que, según el propio de Saussure, CLG,
p. 149, "es sincrónico todo aquello que se refiere al aspecto estático de nuestra
ciencia" (y no de su objeto).
(08) Die Sprache unter den Kraften des menschlichen Daseins", Dusseldorf
1954, pp. 8-9.
(54) Cf. Forma y sustancia, pp. 33-36, 52.
(BB) En efecto, en la práctica, también los lingüistas idealistas trabajan con
todas las abstracciones corrientes ("lengua", "dialecto", "substrato", "palabra",
"tema", "raíz", "sufijo", "desinencia", etc.), que, por otra parte, son perfectamente
legítimas.
- 222 -
�jap pBpu^^lUI BJ UBJ)aajB SEJJ3 IS OUIO3 '83¡Bnjd33UO3 X SajBUiaUínJlSUl S3UOI3
•uijsip sb[ b oiaadsaj uoa opBjijpsnfui ojaaaj ja a^sisiad (sopnSB X saiuej^auad
8Biu soj ap 'a;jed bjjo aod 'Ejsmáuij 'juiOBJJajL ua JBjnapjBd ua, anb jbSojSb
Bijpod as BjsBq X) bubijbji Bapsin^uij B[ ap ajjBd eun ua anb ouaia sa uaiq
•uibj OJag 'saiUBZiai)Buia)Bia sapBpinua^ui a sopjnsqB ap A. seispisij A SBjsi^ojoia
•09 sauoisnjuoa ap ajqij sbui bj Xoq sa bubi[b^i BaijsinSuij bj 'ojSis ojjsanu ap
oubijbji ooijosojij oiuaiuiiAoui ubj8 ¡b sbijejS A 'ajjBd bjjo Bun^uiu ua anb sbui
baja auajiuBui as bijejj ua anb 'BOijsiuBiunq uoiaipeai bsojoSia sun b seidbj^
oazauajiad ouisiui oÁ oijquiB o.ína b 'bueijbji BOijsinSuq f.j ap soqjaui boj aaaou
•oasap ap oqsodojd ja iui ap sofaq "(¿^ -d) tjsaaAjp ijsbijuoo rp o^uauíeíadns
aiuBisoa * * * bjjoa sns b a aqa as ui BajisinSui\ BjiAjijB^jap Bjiajjp nid auoiz
-Bjapisuoa eun osiaABiu^ biuioujiub BsoiaijijJB juSo ¡p oiuauíBiadns jb oubaji
-jq 'jupBJjaj, jj oimiiBjdos a 'bubijbij Bajistn9uij Bq,, :Bnujiuoa BpipnjB BiojnB
bj 'ojia ap opB)Baaad ^sopuaiquiq o^[ '(SBuvjiuj)sip) sajcuoraunj sbj A (sa^u
•oíaipBJi) saunuioa a^uauíajduiis sBiniamisa sbj aajua 'ajuauíBsiaaJd 'iB.jqBq jap
sqjnpn^isa ap sodji aaiua uoiauíjsip Bun ap bibx) as : a^uauíBjiaqdxa ezBqaaj as
'm^uvtsns A muuoj ua ouioa fj\[S ua o^ubj 'anb Biuioioaip eun iiSauoD Bird oqaaq
Bq as iu (sauoisiAjpqns JianpoJiui osoiao sa pna B| ua '4tBpEaijisoD,, uoiaacjjsqB
Bun sa anb) BusaanssnBS Bu3ua^ bj ua MuoisiAipqns,, Bun sa ou muajsts A dhuou
aiiua uoiaujisip bj X. 'ouisijB.api jb uozz3aab^^ ajuBls^q sa vtowojsns A vuijoj
ap jojnB ja 'pBpijBaj ug ' (LmZLZ *d^) itojojvd a muajsis bjj oipaiuja^uí 'eiujou ip
ouaauoa jj aanpoiiuj 'niiaso^ ji •••a^uajsisa Biuiojoaip bj ao^iadns Jad juoisiAip
•pns iJoiJaqn ajjnpojiui ip ou^osiq ji Bjissajdiad aqajBnb Bjjasns BaijsijBapi szuap
•ua^ ip bjoñas Bun ip idiauíid ib ozzoaab bis iqa b,, :vuuou A muajsis aj^ua uoia
•ujisip bj pBpifajdjad uoa Bjapisuoa —sisaj sbuisiiu sns 'aiuauíBsiaaid ' (auai^sos ou
anb oiad) Eupuajsos opsuasaj aoinB ja anb sisa) sbj b jauodo ap opoiaui osoiina
ja 'aiJed ua souaui oj jod 'JuaijdB ap sBiuaps— apuop 'j^ 'x <MBPFÍnJ,, 'm^uojsns
A muuo^^ ap suasaj ns ua '^^ihds *^ ojja ua opBJBjdaj Jaqsq aaajBd ojyj (Lr¡)
' (KBiajisnf bj ap ojoq
-uiis., 'BZUBjBq bj '*fa Jod 'otuoa) soajisinSuij-ou usojoqiuis,, soj ap aiuauíjBiauasa
uan^ujisip as soajisin^uij sopoui soj pBpiaiiBuiajsis ns Jod ajuauíBjsnf (og)
'(•3) P'^p^fJBA bijuijui ns jbjouSi o sBJniamisa b afBnSuaj ja ttJianpaJM iu 'sbsoio
•ijjub sbiuiouijub jaaajqnjsa bdijiuSis ou JBjqsq jap SBJniani^sa sbj JBipmsa 'ai
•jsd bjio joj *upBpiaiuB3ao,, ns Bazouoasap as anb BOijduii ou ojja oiad 'tsouisiu
•b3jo,, uos ou sBn^uaj sbj anb ouaia sg 'üanptua^sts pnpiap^v Bun ua ojjojaipBJi
•uoa spBU Xnq ou A íBiajauoa Bajisiniuij pBpiAjiaB bj ap sbuijoj rjBjqsq jap sbj
•manj^sa uos Bn3uaj bj uaXnijisuoa anb s^jnpnJisa SBg ' (Z 'u 'i *P) muajsis ora
oa Bn^uaj bj ap JBjqsq ua sojndnjasa Biuai ou 'BisijBapi ajuBjscq bj^ anb 'ja^ajj
:o}uaraBpunj uis BzuBijuoasap Bun sa oíaj "^BjnjanJ^sa,, A ttBraaisis,, ap soidaa
•uoa soj BzuBijuoasap uoa JBjapisuoa ajans oajismSuij orasijcapi jg ''!*
•saju^ipuadapj^jux SBjnionjjs^ ^p bui^^sis un so sn^uoj eun opij
-uos ojso ug • (9S) sboijbuiSbjuis á SBOijBuiipB.iBd oduioi^ oinsuu jb
O 'SBOIJBUi^bjUIS O SBOlJBUl^ipBJBd SBJn^OnjJSO SBpBUIUIJOlOp UO 'SOJJO
b soun uouodo os ojueno uo uoiquiBj ouis 'sojbuo A sojbj uos oju^no
uo ojos ou UBUoiounj iso^ijvtua^sis uos Bn^uoj bj ubj^ojut onb <tsoS
-ojbub^ sopotu soj 'uoiOBJnSijuoo ns no sopBjopisuo^ • j; • j; • g
qnzB jojoa jBniuaAa ns jjjoqe iu Braioj ns ujbjsib,, JBaijiuSis ou op^jp
una sa anb oiafqo un ap Jiaap jg 'aiuamaiuaipuadapui asjBipmsa uapand 'oiubi
oj jod 'A (BSjaAaaiA X 'biujoj bj aiJBA anb uis jojoa ja jbijba apand) sbuiou
•^ins sajqsiJBA uos ojad 'aiuauíBjunfuoa uep as oiafqo un ap jojoa ja X bujoj ej
'•fa jog 'opBjBdas jod asjBJapisuoa uspand ou anb Baijiu^is ou aiuauíBjunfuoa
jjdraais uap as SBapsuaiaejBa sop anb ap oqaaq ja anb oiJaia sa uaiqrae) 'sau
•oíaaBJisqs sbj uasjBaijisoa,, uaqap ou anb ouaia sa ig 'sojJBjapisuoa ap opora ja
�Las estructuras que se distinguen en la actividad lingüística pueden asemejarse
al concepto, el cual, según dice en cierto lugar Ortega, 'es instrumento, no para
substituir la espontaneidad vital, sino para asegurarla' (r'8) ; y las abstracciones
no son peligrosas cuando se reconocen como tales, sino sólo cuando se identifi
can con los hechos concretos (cf. 2.4.). Muy otra cosa es decir que no hay que
"reificar" los sistemas abstractos (abstraídos del hablar) : en este sentido, valen
siempre las advertencias de Paul (C8).
3. 1. 3. En las estructuras que constituyen la lengua es impor
tante distinguir entre lo que es simplemente normal o común (norma)
y lo que es oposicional o funcional (sistema) (co). Así, por ej., en es
pañol, la e de papel es abierta y la de queso es cerrada, a pesar de
que el sistema fonológico español no conoce la oposición distintiva
entre e abierta y e cerrada. El pronunciar [keso] y [papel] no
afecta el sistema (pues dos formas no pueden distinguirse en espa
ñol sólo por la oposición s/e), pero es contrario a la norma española.
Del mismo modo, [b] y [fi], en cuanto "variantes combinatorias" nointercambiables, son en español (y no simplemente en el hablar de
este o aquel individuo) invariantes normales que, sin embargo, co
rresponden a una única invariante funcional /b/. La oposición entre
[b] y [^], a pesar de no ser funcional (distintiva), pertenece, pues,
a la lengua española, y precisamente a su norma de realización (61).
En un sentido, la norma es más amplia que el sistema, pues contiene
un número mayor de rasgos (así, por ej., en el caso de esp. /b/,
exige también la fricatividad o la oclusividad, indiferentes desde el
punto de vista funcional); y en otro sentido es más estrecha, pues re
presenta una selección dentro de las posibilidades de realización admi
tidas por el sistema. Tal selección presenta variaciones "externas"
(por ej., sociales o regionales) e "internas" (combinatorias y distribucionales). Por consiguiente, la norma de una lengua representa su
equilibrio "externo" (social, regional), entre las varias realizaciones
objeto. Ahora, con esta actitud se sigue otro camino, mas no se supera ningu
na antinomia, pues "superar" no significa simplemente "no aceptar" o "recha
zar", sino "ir más allá, negando y, al mismo tiempo, manteniendo lo negado
en lo que tiene de valedero". Tampoco es cierto que la actividad lingüística
"supera" las varias antinomias: para el hablante como tal, las antinomias sim
plemente no existen. Más aún: este modo de presentar las cosas implica una
identificación inaceptable entre la posición del hablante y la posición del lingüis
ta. La lingüistica no es "hablar primario" (cf. I, 2.3.2.), sino "hablar sobre el
hablar", y, por lo tanto, no puede adoptar el punto de vista del mero hablante.
Hay que partir del saber del hablante acerca del lenguaje, pero no hay que con
fundir el plano del hablar con el pl'ano de la lingüística. Si la lingüística adop
tase el principio de 'no h^cer las distinciones que el hablante (como tal) no
hace', no podría hacer ninguna distinción y no podria siquiera constituirse.
(6S) Meditaciones del Quijote, Madrid 1914, p. 43.
(M) Prinzipien, p. 11.
-C) Cf. SNH, p. 54 y sigs.
(") Varios otros ejemplos (fónicos, gramaticales y léxicos) pueden verse
en SNH, pp. 42-54, y Forma y sustancia, pp. 25-32. Ahí se encontrarán también, por
lo que concierne al campo fónico, las observaciones hechas en este sentido por
N. van Wijk, J. Laziczius y B. Malmberc. De este último estudioso, cf., además,
el ya citado Systeme y Till frá&an av sprákets systemkaraktdr, Lund 1947.
- 224 -
�"(TI *III *P)
so{ b t4anodinr,, ^e ou BnSnaj b^ sand 'zijajuí noisaadxa Bun Bia oaag *u89[Bjni¡n3
A 89fBI9O8 89UOI3I8OdlUIM 9p BqBjqBq 98 ofBqBJ) 989 1TJ '6^ *d '¡]SIS "ÍD (s)
*8891]9iodiq 89UOI99nJ)SUO9 8BJ9UI OU A '89{B9J a^UauíBaiJOJSiq
s^máis uos soapsmSut]; sBmajsis sog '(89 'd '8S6I ojouiii^eg 'aSonSuiyj ¡o Ajoai¿
o ot ouaiuo^ajouj q3ui *pBj) 'asjaSSao¡punu^ svatJoaiHojdg SutusfuiQ 'Aaiswiafu
>rJ 93ip O{) 99ip 98 8999A B OUIO9 '^BJBZI[B3J 98 OU OpUBnD UnB,, jpSIX9 EUpod
Binaisis un BJ9UVUI anb ap apuapua as o^^ •SBpBzqeaa u&^Bq as ^^ed ucjS ua
anbaod o[os ua^ouoa as A ua^sixa sapep^iqisod,, sssa 'aiuauqBjniB^^ (f9)
*((ouaaiuin ouqijinba ua 'opiu
•ao A ojsia aiuauíBAisnpxa ajiuipB puoiaunj buijou b\ ^ojj '^ouaa)xa^ oijqijinba
ua upiaBzi^aj ap sa^uBiJBAui ap 'ouins o\ b, o ((83}ubtjba,, sa^duiis ap BqciBJ^ as
'opiaa A opiuaa ouioa ojsia A omp oiub) u^pimps as anb ua saoda B| ug (S9)
•[BJauaS aiuauiBaipBjd sa
anb 'Pq- ap uBAiiBipiaB} aiuBUBAn ^un ssuadB 9a vV- Biauauísap B^ Xojj (E9)
.uos *vtdd aod '[bsb3[] ^ [^qb5[J ouio^ s^uopBzi^^a sb^ 4*f9
JOd 'jsy *8BOI3^8IS SOIJBA U3iqUIBl OUI8 8BUIJOU 8BIJBA O^OS OU JBOJBqe
ap^nd Baij^^siq sn^u^^ bu^ •(•o^^ 'bsooubjj BnSua^ b^ ^B^óuBdsa Bnáuaj
b^ 4#fa Jod *ouioa) vtuotpt o vo^jp)sit( vnSudj B[ uod aejipunjuoo oq^p
ou ^woi^wn/ vnSuaj B[ ^nb JBXBjqns anb Xsq oaa^ ^ '\ *g
•Binajsis ^p
(ttoujajui)9 a uouJajxa^,) ooiuoxauis oiaqqinba ^ o^uauíoui opo^ ua
Biuasaadax buijou v\ 'a)uauiB8iaajd 'op^uas a^sa ua ^ ísapuopip^i^
6ap[oui ua Bn^ua^ b[ ap uptovhf ^\ b apuodsajjoa 4oiquiBa ua 'buijou
b^ íopBzi^aJ b^ o[ ap b^b sbui ji ap pspqiqisod ns 'o^ub^ o\ jod 'X
'asuaovíf ap opow ns 'Bnua[ b^ ap popíyiwnwip bj B^uasajdaj Braa^sis
p 'BjauBiu Bjsa aQ •SB^iiBd SBsa un^a^ X Baiuaai Bsa uoa a^uauíBaiJoi
-siq sopvztjnau X sojapotu soj 'buijou bj íooijsin^ui[ JaaBq aiuaipuod
-S3JJOO pp SB^nBd sb^ X Boiuaaj B[ 'jpap sa 'Bnua| Bun ap uoioBzipaj
ap sajvapi smiuof sb^ BajBqB Biuajsis ^^ '(09) ^pBjapisuoa pBpiuniuoa
B^ ua tpoip ^s^, ajuaui[BUoiaipBJ^ X ttoq.oip Bq as,, bX anb o\ b ouis
'44asjiaap apand,, anb o^ b apuodsajjoa ou : ajuampjn^na X píaos snp
-BjSBsuoa *(*'g*X na opBJBpB op^uas p ua) 44sBpBqqo sauoiaBzijBaj
ap Binaisis,, un sa 'oiqui^a ua ^tuuou ^\ i (t9) pBpiuniuoa Bun ua 4ta^q
-isuajdiuoa,, jB^qBq un ap <4sopBJjaa souiuibo so[ X sojjatqB souitubo
so^ UBaipui anb SBpBuipjooa ap 'sapBpqiqísod ap Buia^sis,, sa mua^sis
^g "otudou X viuajsts 'jofam 'o 44sapuuou sauoiaBzijBaj X sapuoiaunj
sauoiaisodo ap Biua^sis,, un sa (asjs^qBq apand anb BnSua^) pnioia
•unf vnSuaj Bun anb 'sand 'jiaap apand as 'pjauaS opoui un a(j
'pruotaunf vuuou asJBUiB^
apand Biuaisis pp oijqqmba ouioa buijou Bg "(e9) pnBdsa ua ttsajiq
-ap,, X 44sa^janj,, soidiai^jBd so^ aj)ua uaiquiBj o i (Z^) oaisBp Bsjad p
ua i/-ua so^ X t/p- ua sapjn^d %o\ ajjua o íua- ua X s- ua sasapuBpq
sapjn[d so^ ajjua oijqqmba p '*fa Jod '*ja : sapuopunjosi soaiiBiuai
-sis sopoui soijba aj)ua X (44sapuuou S3^ubijbaui,, uos anb) uopnqujsip
ap X sBiJoiBuiquioa S3jubijba sb^ aj^ua '44oujajui,, ouqqinba ns 'oduiaij
orasim p 'X '(/j/ Biuauoj pp saJBjnAn X sajBpaAp sauopBzipaj sb^
ouqi^nba p 'saauBJj ua '*fa Jod 'isb) Biua^sis p Jod SB
�te españolas, pero corresponden a dos sistemas diversos: en un siste
ma se distingue entre casa y caza, mientras ^jue en el otro tal distin
ción no puede hacerse (por lo menos fonémicamente) (66). El "es
pañol" es, por lo tanto, un "archisistema" dentro del cual quedan
comprendidos varios sistemas funcionales (67). El equilibrio entre los
sistemas abarcados por un archisistema puede llamarse norma histó*
rica (68).
3. 2. 1. Los modos lingüísticos que se comprueban en el hablar
concreto manifiestan, como ya se ha dicho (cf. 2. 1.), el "saber lin
güístico" de los hablantes. Para cada sujeto hablante la lengua es
un saber hablar^ el saber cómo se habla en una determinada comu
nidad y según una determinada tradición. Sobre la base de este sa
ber, el hablante crea su expresión que, en cuanto coincide con las
de otros hablantes o se adopta por ellos, integra (o llega a integrar)
la lengua comprobada en el hablar. En este sentido todo hablante es
creador de lengua "para otros". Pero el hablante no crea sino excepcionalmente sus propios modelos: el saber lingüístico lo adquiere
continuamente de otros hablantes (fl9).
3. 2. 2. Considerado en su índole, el saber lingüístico es un
saber hacer, es decir, un saber técnico. A veces se pretende que el
hablar es una actividad "inconsciente** o que los hablantes "no tienen
conciencia" de las normas de la lengua que hablan (cf. 3. 2. 3.) ; pero
ésta es una idea infeliz y contradictoria, que debe desecharse. Una
actividad no-patológica de la conciencia despierta no es y no puede
ser "inconsciente". El principio que cierto pensador cartesiano for
muló una vez para sostener que el hombre no "hace" propiamente
(8a) Cf. Forma y sustancia, pp. 28-29, 70-71.
(C7) Esos sistemas pueden ser regionales y pueden también coexistir en la
misma región (por ej., en distintas capas sociales o culturales). Acerca de la
coexistencia de sistemas en un "estado de lengua", cf., además, Ch. C. ErIes y K.
L. Pire, Coexistent Phonemic Systems, "Language", XXV, p. 29 y sigs.; V. Pisani,
Forschungsbericht, pp. 38-39; y las ya citadas publicaciones de B. Malmberg, Systéme y Till frágan.
C") Según mostraré en otro lugar, las oposiciones normales son esencial
mente distintas de las oposiciones sistemáticas: éstas son internas, mientras que
aquéllas son externas. Un hecho de norma puede ser "funcional" (por ej., pue
de tener función expresiva o apelativa), pero sólo con respecto a otra norma
(correspondiente a otro ambiente social, a otro ámbito regional, a otro "lugar"
del sistema), o, simplemente, con respecto a lo que "no se dice" (norma inexis
tente), y no dentro de la misma norma. Por ello las oposiciones entre varios sis
temas dentro de un "archisistema" pueden considerarse como "normales". Así,
por ej., el ser /z/ en rioplatense justamente /z/ (y no /j/ o /\/) es un hecho
estilísticamente funcional con respecto al "español ejemplar de Castilla", pero no
lo es dentro del mismo sistom'^ rioplatense. Cf. Forma y) sustancia, p. 26; E. Coseriu y W. Vásquez, Para la unificación de las ciencias fónicas, Montevideo 1953,
p. 11.
(**) Cf. N. Hartmann, 06. cit., p. 213: "der Einzelne schafft sich seine
Sprache nicht, er findet sie ais die gesprochene Sprache vor und "übernimmt"
sie im Mitsprechen von den Sprechenden".
- 226 -
�•s8is X f^^ *d 'uatdizmuj "j^ (ei)
•(BDiismSuij bj epo) ap
X) BaiiBuiej8 bj ap ouisira oiuauíBpunj ja a jaqss aisg "j^sii aSenSuej jo osjb
?nq 'aSBnSuBf jo pie aqi qim sSuiqi jo Xjuo ion aSpaj^wou^ e seq Suiaq nBumq
e IBqi idbj b si q,, :<;8Z *^ ' 'I 'Bn8nigw 'sSutuva¡\[-pjoji fo suoijvpuno^ aqj;
'soj *f "jj *J3 "jB^qcq jap soaiib^ijiuSis X sajBiuioj sopom soj ap Baja^s zouisiui
afn8uaj jap sajao^ jaqes ja outs 'aftmSuaj ja ua BisaijiuBiu as anb 'oajismSuij
•ou opunoi jap Bajao^ Jaqes ja bziubSjo oj^ 'SBSoa sbj ouioa pspijBaj bj UBaSaiui
anb 'SDjqDjvd sbj ap ouis 'sdsoo sbj ap Bdnao as ou EDijBurea^ bj oaad 'aiuapiAa
sa sbsoj,, sej ap ^BaiiBuiBjS iioisia cutí XBq ou an^) "ítSBSoa sbj ap ¡BoitBiuiuá uois
•ia Bun,, XBq ou X <toiua;uiiaouoa ap jBiaadsa euijoj,, Bun sa ou sand 'oiafqo au
-ap ou anbaod spuap sa ou boubuib^S bj anb buijijb '¿¿J-¿J "dd '6t6I íJBa \r>
<iatsa ip ítuaiqouj ua \vjDjpmib a vpuotou vjoavi njsan^)n ^aoon^ *g (ZL)
•s8is X ^f'T 'd '9t6T saJJV "g \sajnjuaiu
•üpiinf sopüjDj^ ua 'dsa *pBJi '(j?89l) S1^pi %a atüiuaa 'auotjiuSoa aQ (Xi)
'IIAX "8 13P sapuBjaaau ojosojij 'xKnaa^ *y ap sa ascaj sq (ni)
Bun b o3ajj ou —souBjiJBqjaq soidiauud sns b 'aiuauíBjnSas 'opiqap—
& ezajBjniBU BJtapBpaaA ns j^a ojSoj ou oaad '(S1) (sopiuos soj ap uoiaanpojd
bj ap oijsodoad b) uaqus asa ap wBiauaiauoa,, ap sops^S soijba JinSuijsip BisBq
oiuaiui jng *jnBj uuBuuajj b BiauapiAa aiuBjssq uoa ojuasajd as oaiismSuij
iaqss jap Bniajqojd ja jBa;uBjd ap p^pisaaau bj anb JBpjoaaJ aqs^ ''<'
'niuoipi orasiui ys a^uaioau^iJad euiajsis ono ap ojuairaia
-ouoa un BjsaijiuBui (vjjvíf) [^^b] opuBaaSB [bzb] ouiod buijoj Bun
Botjdxa uamb ^ "Buiaou b^ ap ojuaimiaouoa un BisaijiuBui ^(ojiuosa
jod) opiqiu^s^ ouioa buijoj Bun <tBauojja?, oiuoo X soqwv ap [soaub]
uoioBiaunuoid Bun BjbuBdsa-ou ouioa aaouoaaj anb ajuBjqBij j^ "(Buia^
-sis un na) Btuajsis ja ua ttsajqisod^ SBaqBjsd aadmais UBjuaAui SB.iq
-BjBd ap saaojuaAur scrj -aaouoa sbj ou anb ajuauíajduiis Bi^ip vpvq
'tuvjj^ o ouunu^ ouioa sbtujoj b ajuajj anb SBjjuaim 'Bjq^q anb BnSuaj
bj ap mud^sis jap ojuaiuiiaouoa ns BjsatjtuBui ojja uoa X 'pwvujs^ o
dquoSqtu^ oiuoa sbuijoj s^jouBdsa-ou ouioa aaouooaj jou^dsa aiuBjq^q
un 'isy -BnSuaj ns b apuodsaaaoa ou anb ojjanbB ouaf^ ouioa aaou
-oaaj aiuBjq^q ja anb ap oqaaq ja ua 'ajuauíBAtiBSau X 'sajBuoiarpBJi
soai^uBuias X sajBuuoj SBUianbsa Bztji^n a^uBjqBq ja anb ap oqaaq ja
ua 'aiuauíBAiiisod UBisaijtuBui as oaijsinSuij aaq^s jap pBpianSas bj X
Bpuajstxa Bq *(zi) oaijBcuBjS omoa aiuBjqBq omsiui jap X (BisxnSuq)
odijbuibjS jap aaqss ja sa anb iopvnodpv-ojuijsip jaq^s un uoa 'opBj
oaio ^od *X (osopnp opom ap aq^s ajuBjqiBq ja anb ojjanbB opoj
apuaaduioa anb) oun^so jaq^s un uoa 'opBj un jod '^putj vnSuaj vun
jnjqvq uaqvs ajduiis ja anb uní? ' (a^uauíjBpjBd ojos asjBaijijsnf apand
anb) opnnoapnui-ontfisip BqBuiBjj ziuqiaq oiusttu ja anb jb ojjo janb^
b X (ajqBaijusnf ou oaad oanSas 'Bas o) osnftoo^-ouvjo BqBuiBjj (Ti)
ziuqiaq anb jb aaq^s ap odij janbB b aaauajja^ ^o^nSas X oaBja aaqBS
un sa 'BnSuaj ns Bjq^q anb a^uBjqBq opoj ua 'o^a^ 'sajJBd sns ssp
-o\ ua asjBAijotu apand ou 'souam oj jod 'o asjBAijoui apand ou anb
jpap sa 'oaijpaj usqvs un sa ou —opBjqsq oj japua^ua X JBjqBq Jaq^s
ja— ODiisjnuxj ^aqBS ja anb sa aj>aons anb oq *aoBq anb ja Bdas ou
anb ajqísodmi sa :oaiisxnuij JaaBq jap oqspdojd b 'asJiiJaAui uatq
SBtu aqap '(Oi) (^if opowonb jiosau ynb 'jnioof st jn ')Sd ajiqissodtui)
�ción satisfactoria del asunto. De Saussure, en cambio, no se planteó siquiera el
problema y —de acuerdo, también en esto, con Schleicher— optó sin más por
la "falta de conciencia" de los hablantes: "Los sujetos son, en gran medida, in
conscientes de las leyes de la lengua; y si no se dan cuenta de ellas ¿cómo van
a poder modificarlas?"... "este sistema es un mecanismo complejo, y no se le
puede comprender más que por la reflexión; hasta los que hacen de él un usa
'cotidiano lo ignoran profundamente" (74). La verdad es que los hablantes tienen
plena conciencia del sistema y de las llamadas "leyes de la lengua". No sólo
saben qué dicen, sino también cómo se dice (y cómo no se dice) ; de otro
modo no podrían siquiera hablar. Es cierto, por otra parte, que no se trata de
"comprender" el instrumento lingüístico (que es asunto del lingüista), sino de
saber emplearlo, de saber mantener (rehacer) la norma y crear de acuerdo con
el sistema.
3. 3. En cuanto saber transmisible (y no simple "habilidad" es
trictamente personal). el saber lingüístico es cultura. Esto significa
que la lengua, además de fundar y "reflejar" la cultura no-lingüística—
además de ser, como decía Hegel, "la actualidad [efectividad: Wirklichkeit] de la cultura" (75)—, es ella misma cultura (76). En efecto,
el hombre no sólo tiene conocimiento de las cosas por medio del len
guaje, sino que tiene también conocimiento del lenguaje (cf. n. 72).
En este sentido, el "aspecto cultural" de la lengua es la lengua mis
ma como saber lingüístico.
3. 4. 1. Finalmente, en cuanto saber común de varios o de
muchos hablantes, el saber lingüístico es interindividual o social; y
en cuanto saber tradicional (y no universal), es un saber histórico.
Por ello, precisamente, el punto de vista histórico puede adoptarse
sin contradicción también con respecto a la lengua sincrónica: desde
el punto de vista histórico (no diacrónico), la lengua sincrónica es un
sistema actual de tradiciones lingüísticas antiguas y recientes
(cf. 2.3.)
3.4.2. La interindividualidad del saber lingüístico es, por otra parte, co
rolario de su historicidad y no necesita otra explicación que la ofrecida por la
función misma del lenguaje. No es necesario colocar la lengua en la "masa"
(como k> hizo de Saussure), ni recurrir (como Vossler) a presuntas "tenden
cias colectivas del alma de los pueblos". La interindividualidad no se justifica
por la lengua de la "masa", sino que, al contrario, es condición y fundamenta
del constituirse de esa lengua: un hecho lingüístico es "hecho de lengua" por
que se da originariamente y se comprueba como interindividual, y no viceversa;
y no hay un "alma de los pueblos" fuera de los saberes y hábitos tradicionales.
Igualmente inoportuno es recurrir a la "razón superindividual" —como lo hace,
por ej., J. Lohmann (") —o al concepto de "super-ego", como R. A. Hall jr.
C) CLG, pp. 137-138. Cf., sin embargo, pp. 265-266, donde, al tratar de la
analogía, de Saussure advierte que los hablantes tienen conciencia de las rela
ciones sistemáticas de la lengua.
(75)Phanomenologie des Geistes, VI, B.
(76)Acerca del lenguaje como "hecho cultural" y, al mismo tiempo, "con
dición" de la cultura, cf. las importantes consideraciones de J. Dewey, Lógica,
pp. 60-61, 72.
(7T) En "Lexis", III, 2, p. 217; cf. la réplica de V. Pisani, "Paideia", IX,
6, p. 386.i
- 228 -
�- 68S -
•[3Z3J OU X
89 'asuaiEjdoiJ osn ja U9 uní? ^ Burea^ip pp aaquiou p anb asaAjasqo (I8)
'99 d 091íf?7 'A^MaQ f (08)
'Lf '¿Z-92 'dd '¿í-61 89Jiy '8 'oopsmSujj
vista ap oiund ¡a apsap 'onpmiput 'upiovu 'pvptumunjj "dsa "pB.ii 'cnai^ fo imoj
tuo^/ pnpiaipuj puv 'uoiivf^ 'puj^uvjn 'Nasnaasaf 'o X 'S^T'I^I "dd
íJBa 'el '^t¡oiiiio luoizvsjaauo^ na 'oinuajuoo osaiajd ons 71 a ai^opipAsd
mjaHl9A vl *a^OH[) 'a ^od oqaip oj uaiquiBi ^3 "^J-0I *dd 'uatdizuuj (6i)
"¿^"IZ 'dd 'A *<t:>íisin8iri'i Bipmg,, (o8a-JBdn aiistnjjuiq pun laajotpj (8^)
BJBd) 9nb s^pB^p^ijip B^ 9Apns9J ou *q9o^a 'a Jod opianpojjni 'toajoipi ap
oid^^uoa p i(Z8) IPH "a Bsuaid anb 01 b 9)U9iqbubj]uo9 *o¡p aoj '^'S'g
•(sBjqB^d aaqos opue^qBq) dfvnSuajvjdtu p u^ ^^^dui^ so^
anbuns 'eo^upsip SBin^pis saaj osanosip orasiin p n^ e^^dnia
ouis '^b ia ^f/üí/ íu '^p^p s^) M^qPBq UOí> '[BfB],, SBO
[bzb] aoip ''fa aod 'is j^ 'jDjaqad op uvjdoau 'vsoo ap za
ap //!^ 'jaío ap uvaío^ jin^ui^ip Jaasq BJBd 4ítBjJoa a uoav
i8) í4aIP uoa '449MOBM uoo?i '*f3 JOÍ^ 'opuaptp
p jpjnoaj Bjs^q apand j^ '(op^^oip p ua opoi aaqos^
apa) BUBds^ ap ^^jB^draafa^ onB^apBa pp p omoa asnaiBjdou odi2o[
-ouoj Biuajsis p oiubí asBp bj na aa^dma ojjsaBín un anb ajuai.uoo sa
'•fa jod 'XBn2nj|q p u^ 'BAisajdxa uopuaiui ns unSas X (uoisuaadraoa
-aaiut bj ap sapBpisaaau sb^ un^as *jioap sa) xqsq anb ua aiuaiquiü p
X eBiauBisunojp sb^ un^as 8Bfp ap jauodsip apand X sauoiaipsj) ap
auas Bun aaouoa *oaijojsiq onpiAipui ouioo 'pno p 'onpiAtpui omsiui
p ua uaiquiBi ouis '4tpBpmnuioa b| ua,, ops Bp as ou oai^sin^uq Jtaq
-B3 pp pBpaiJBA Bjs^ 'jouaui uoisuajxa ap sauopipBjj sbijba aadmais
uapixa 'pjauaS Baijsin^ui^ uoiaipBJi ubjS Bun ap odjbui pp ojjuap
:oapsm2uq jaqss pp ojaadsB oajo jambpna ap jpap apand as orastra
t ^ • (os) 44SauoíÍPBJl SBqanm XBq X 'sapuoxaipBjj uos sop^aijiuSis
soq,, 'oaijojsiq a píaos 'pjnjjna odtuaij ouisiui p sa '(sbiujou sbij
-ba oiuoa o 'biujou X Braajsis ouioa) 4<oapBiua}sis,, opoui unp ap sa
Bjp ua anb o^pnbB opo^ oiad '('f^ q *g *p) btujou üww X Binajsis un
uoa aipiauíoa apns ou Baijo^siq BnSuaj buq 'SBaiapisiq s^nSua^ sb^ ap
p^paiJBA v\ jbjouSi boijiuSis ou ois^ • (sBaiJO^siq a sapiaos 'sapjnj
qna 'sBaij^nia^sis SBjnjanJisa sbijba sb| ap sajiuii] so^ Jippuioa ou uap
-and anbun^) oapojsiq o^ X ppos O^ 'pjnqna o^ 'oati^niaisis o[ uap
-pupa paj BnSua^ b^ ua anb oqaip o\ ap apuaadsap ag q ' *g
•opnAuap A.
oiJBpun^as 0| ouis 'jenpiAipuijaini o\ b oio^dsaj uoo 449in9i9ij9,, A ouBiuud 07 ubi
•uasaada^ o\[ ^(so^o^bub soiiqsq A sajaq^s sojio ap A) oapsinSuq JaqBS pp pspq
•BnpiAipuuaiui B| b 8BI3BJ3 ojos uaSjiis X UBpunj as anb soj soj-a uos 'oiJBijuoa
jb :Bn3uaj bj ap pBpijBnpiAipuuaiut bj 4(uBaijdxa,, ou soidaauoa sosa 'zapipA ajq
•iinasip ns ap aiuamaiuaipuadapui 'aiJBd bj^o joj '(8i) JBBj "jj Jod BajistnSuij
q ap opBJJaisap B.t '4iBAp3ajoa BiScjoaisd,, ap ojio janbB b opBisp.map uaaaj
•d as —4jBnpiAipui,, ouioa ^o8a-jadns,, ja Bpuapua as opu^na une— sopipnjB
soidaauoa boj oaaj "('g'g'T "ja) msojio ap uaiquisi,, opuais ouioa Biuasaad as
BnSuaj bj Biauaiauoa Bpoi b anb ap oqaaq ja '(JBiaos,, Bmsim Bjya sa onb) jsnp
•jAtpui Biauaiauoa Bidoad bj BJBd auap apnSuaj ja anb ttppijaijB.,, ap JaiasjBa
ja JBDBisap sa soidojdtuí saiuaipadxa sosa uoa aaa^q Bjuaiui as anb oq *(8i)
�la descripción sistemática objetivista) plantea la coexistencia de sistemas; ni
puede introducirse ese concepto como "intermedio" entre langue y parole, pues,
interpretada como corresponde, la diferencia entre "lengua" y "habla" es dife
rencia de abstracto y concreto (o de saber y hacer, potencia y acto, virtual y
actual), y no una diferencia cuantitativa, de extensión. El concepto, además, no
es nuevo. Nuevo es sólo el término, pues como concepto el idiolect es análogo
a la lndividualsprache de K. Rogger y a la lingua individúale de varios estu
diosos italianos. Y también O. Jespersen hablaba de los 'hábitos lingüísticos de
un individuo' (*s). Pero, como ya lo ha observado A. H. Gardiner ,(84), lia
"lengua individual" es simplemente una "lengua" (langue) (85). En cuanto al
concepto mismo de 'lengua individual' —fuera del sentido de "acervo lingüís
tico individual" (que, sin embargo, puede abarcar elementos pertenecientes a
varias "lenguas") y del sentido particular que adquiere en la estilística—, se
trata de un concepto híbrido. Una "lengua individual" (deducida del hablar de
un individuo) es "lengua" sólo técnicamente, pero no realmente. En cuanto
"lengua", no es estrictamente individual; y en cuanto estrictamente "individual"
no es lengua: no puede haber una lengua no hablada "con otro" (88).
4. 1. Planteado sobre las bases hasta aquí establecidas —es
decir, desde el punto de vista del lenguaje como evépY^ y en el
plano de la libertad—, el problema del cambio lingüístico, aun
conservando íntegra su complejidad de hecho, se despoja de toda
contradictoriedad racional y de todo pretendido misterio. Más aún:
en cierto sentido, el cambio lingüístico se halla al alcance de todo
(8ii) Humanidad, p. 25 y sigs., y Atti del III Congresso Iniernazionale dei
Linguisti, Florencia 1935, p. 354. Cf. también el concepto de "language" que usa
D. Jones, On Phonemes, TCLP, IV, p. 74, y The Phoneme: its Nature and Use,
Cambridge 1950, p. 9.
(84)The distinction of "Speech" and "Language", en Atti III, p. 347.
(85)Cf. también Forma y sustancia, p. 71.
C") Observo, de paso, que la idea que Hall se ha hecho de la concepción
croceana dei lenguaje es radicalmente inexacta. El "individuo" de Croce no es
el individuo abstracto de ciertos sociólogos y psicólogos (individuo asocial y
ahistórico), sino el individuo concreto, al mismo tiempo social e histórico. Y
el "sujeto" de Croce no es el sujeto empírico, sino el "sujeto universal" (el es
píritu en cuanto creador). Finalmente, el "lenguaje" de Croce es el lenguaje
como actividad teorética, y no el lenguaje como empleo de signos: Croce sostiene
que el lenguaje es esencialmente poesía, y no que cualquier enunciado es poema.
Por lo tanto, Croce no puede oponerse a Bloomfield, porque los dos hablan de
cosas enteramente distintas. Pero, naturalmente, Croce resulta absurdo y desde
ñable si se le entiende al revés y se le atribuyen ideas que no son ;uyas: pessima
corruptio optimi. Esto, lamentablemente, sucede con frecuencia, sobre todo fuera
de Italia. Una excepción muy notable es la de F. Leander, Nágra sprákteoretiska
grundfrdgor, Gotemburgo 1943, quien, además de interpretar con mucha penetra
ción las tesis croceanas, desecha las confusiones de los anticroceano improvisa
dos y las varias interpretaciones vulgares de la doctrina del filósofo italiano. Cf.
también el inteligente uso de ideas croceanas que hace Ch. C. Fríes, 77ie Teaching
of English, Ann Arbor 1948, en partic, p. 107 y sigs. Acerca de la importancia
de la doctrina de Croce para la lingüística, cf. M. Leroy, Benedetto Croce et les
eludes linguistiques, "Revue Internationale de Philosophie", n. 26, 1953 (=VH,
4), pp. 342-362, y A. Schiaffini, El lenguaje en la estética de Croce, en Home
naje a Amado Alonso, I (^NRFH, VII, 1-2), 1953, pp. 17-22. Una oposición a
Croce es legitima (sobre todo por su actitud con respecto a la lengua, que no
es una mera abstracción), pero, seguramente, no en los términos de Hall jr.
- 230 -
�- íes *¿S"S '0Z^8I 'dd 'mouotsns A. mtuoj uaiq
-rain ^sbo^ 'S9-f'S "dd •g 'j 'Maiqdosoi}q< ap -juj onAa^j,, 'anbttstnSuij ja aiio/
-ouawouai^^ 'so<j *f "jj ap o[n.uiJB ajuB4Jodiui p 'ojisodoad ajsa b '^^ (ag)
'opunSas p asjpnpaj apand ou ^ (ajquioq pp
pepipuora B[ ap 'cas o) aiaanra bj ap pepipuoioBJ bj ap Biuajqojd p sa sBraajq
-ojd sojsa ap ojaraud 13 ¿oucjn^ ojjanuí Bq anb ap? (a A í ("aja 'sapBpauuajua
ap 'zafaA ap) ¿sajqraoq soj uaaanra anb ap? (q í (¿sapijoraui iros ou anb Jod?
'jiaap sa) ¿saaqiuoq soj uajanra anb Jod? (b :biSojbub Bun aiuBipara 'ojund
oj-iap eissq 'asjBJjsnji apand SBuiajqoad san so[ ap pepis^Aip B[ 'oiuaraora p
10¿ "anSis anb o\ ua Jofara bjeje^jb as u^puiisip Bisa ap opiiuas 13 (gg)
"IZ '^ 'SS8T u!lJ89 '^9pvDui3 nz siu
i/i pun uaidtzwuj •// 'ai^ojoiioAs^ pun ^pSo'j '^ijüiuiuduq (ig)
b (s3[buotdbj) eo^ijod^ sBm^^qojd so\ apnpai jaa^nb ^p p sa
B[ ap SBianaia Á aaqraoq pp s^ianaia aajua uoisnjuoo
B[ ap X tt8Bsoa5^ ouioo SEnSua^ sb[ jBJtapisuoa pp apaaoíd uaiqniBj
anb X— Bai^in^uij b^ b ua^qjB sbui anb saxo.ua so[ ap ouj^ *(fi8) oui
-siui is ap auaij axquioq p anb 'Biauaio Bpoi b xouajuB 'oiuaiiuioouoa
p ua 'xtaap sa 'afBn^ua^ pp BaxaoB <toixBuiixo xaq^s^ p ua spun^ os
'axqiuoq pp SBiauaia sb[ ua axxnao ajuauiBiJBsaaau ouioa 'ojuaiuiBai
-UB[d oidoxd n #a X q odij pp SBUiapoxd so[ ap ojuaiuiBaiuB[d o^aaxx
-oa p apoiadap uoianps ns ap X 'oíAaxd Buza|qoxd un ap bjbx^ as :oixbji
-uoa ^y 'sapiaxBd sauoianps sbixba ap upiaBzipxaua^ Bxatu opom unS
-uiu ap sa ou uopnps ns oxad ' (pax o\ ap 'Bas o) Biauaixadxa B[ ap bix
-oai sa Bixoaj Bpoj sand c44soqaaq,, so^ ap oiuaiuixaouoa pp 'a^uauíBjxaia
'apuadap 'oaixoai Buiappxd ojuBna ua 4X isvnSuaj svj ap
B[ ap oaxxoaj Biua^qoxd p sa 'oiquiBa ua 'Buiajqoxd xaunxd
-uoa SBuia^qoxd soAanu ap uoionps B^ BXBd sisapdiq aaaxjo 'sooijo^
-siq soqaaq scq ap Baxaas opiqBS O[ ap uoiaBpuinaB ouioa 'zaA ns b
'X sojaxauoa a^uaiuBauoisiq ssuia^qoxd ap sauoianps sbijba ap uolobz
-ipxaua^ sa uopn^os ns 'ouisiniisB íodu xaaxa^ pp SBuiapoxd <so\ ap
soqaadsB soixaia ap uotaBzipxaua3 Bun sa Buia[qoxd asa 'Baixoisxq boij
-sjnSui^ tb\ ap sopBjpsax soj ap uopBzipxaua^ ouioo oAps '44pxaua8^
Baijsini^ui^ Bun a^uauíBidoad X^q ou anb ojsand 'X í44pxauaS BaiisjnS
"VL\\n buib^^ as anb oj ap Buiapoxd un sa Eiuajqojd opun^as p 'aiuaui
-BAtjaaj)[j "(^s) op^uiuua^ap oiquiBD pj ap oo^jpisiii Bma^oxd p (a
X s (¿8BiiSua[ sb^ ua sotquiBO xixxnao uapns sauoiaipuoa anb ua?)
4jEuoiaipuoaM ouis 44jB8nBOM Buia^qoxd un sa ou 'BxaA as ouioa 'anb
'soiquiBa so^ ap jv^auaS Buiajqoxd p (tj í (¿sap^inuiui uos ou anb
xod? 'xioap sa '¿SBnSuaj $v\ UBiquiBa anb xod?) oiquiBo pp jmiopvu
BUia^ojd p (o :uapunjuoo as opnuaui b anb 'oapsinSuq oiquiBo pp
sosxaAip SBuia^qoxd saxj axiua xin^unsip oixBsaaau sa oxa^ "^ -f
'('Z'Z') opBJBpB Bq as anb opijuas p ua 'aaBq ora
-oa X anb uaiquiB^ aq^s —aiuiqqEq opo^ 'Bas o— aa^q uamb 'ajuara
-pxn^BU 'X í4sBtp so^ sopoj ajidax as anb B[ X 44BATiiraixd,, uoiaBaxa
B[ ax^ua Btauaxajip XBq ou aÍBnSuaj p ua, '(i8) pqjupig -fj BqBA
-xasqo oj bX ouioa 'o|p xo^ *xaoBq onjadxad un 'oqaip xofara aarq
as anb oS[B ouis 'zaA Bun ap oqaaq op sa ou afBiúraaj ^3 *af^
-ua[ pp BDxaaB ajuaixxoa Biauaixadxa bj b aaauajxad sand '
�mas meramente "generales". En el caso del cambio lingüístico, ese
error consiste en creer que el problema de la mutabilidad de las len
guas se resuelve encontrando la "causa", o todas las pretendidas
"causas", de los muchos cambios particulares (cf. VI, 2.4.4.).
- 232
�- uz '81-^81 'dd '0S6I síJBd '^SoSuoj 7 's^ahonh^ 'f u^iquiBj asna^ "^fp siBinuf juoju
asoqo anbjanb ajip sibj Jtray af 'siuBpred tjfap jiraranjisui saa snoi luBs^ijn
auiijdva4fn :ooi >d '2S61 BBjasiug 'att^ojouawouatfj dj ap sjantao satu
ira 'a^vSuDi np ai8o¡ouatuouaqd a\ mg 'AiNog-nvaiHaj^ #p^[ ^3 (x)
ya anb jod '^as o 'aowqaj as anb jod '^juauquioi BiquiBa ou Bitáu9[
By anb aod asaBiun^aad uatq sbui BijqBD 'ojub^ oy ao^ -^ -\
•BAisaadx^ pejjaqq ns JBzq
-B9J BJBd Byp ^p auodstp ajinqqBq ya :a^ajjo ay as anb ouis 'aiu^yqBq
y^ auodiui as ou 'sand '^nSuay B^ •oaiisinSuiy aaqBS ns Buopjodoad ay
anb JoiaajUB y^iaa^Bin un A Bomoa^ Bun opuBziynn uoisaadxa ns Bjni
o Baja a^uByqBq yg '(T) B^paui a yBn^oB 'yBnpiAipui BAisaidxa
Bun jod Buiuua^ap as o^usna ua 'oAanu aadoxais sa A 'B^siy
-buij A a-iqiy 'BJopBaaa pBpyAijaB sa JByqBq yg uByqBq yap pepiyepora
A Boiuaa^ ouioa a^sixa oyos anbaod :Byq^q as anbaod BiqiuBa 'souiuuaj
sojjo ug 'BaiisjnSuiy pBpiAiiaB By jod aiuauí^nui^iioa aavtf as anb ouis
t/oai/ v^sa ou anbaod ajuauíB^snf BiquiBa Bnuay Bg -BnSuay By ap yBaj
aas yap uoisuaadiuoa buisiui By jod oqansaj ajuaiUBjiaiyduii Buiayqoad
un ap ouis 'tjaAyosaj b,, Buiayqojd un ap b^bjj as ou 'opi^uas a^sa ua
*sbj^[ "JoiJdixa pnptsaoau ouioa ^pipuaiua ^a^uaxaija BsnBaM Bun b ou
A 'jDuotavu pvpisaaau ouioa Bsnsa By b o 'jvuuof vsnvo By b ajaijaj as
oaad *tjBsnBaw Biuayqojd un sa Biuayqoad aisa uaiquiBi 'oppuas o]jaia
ug #Bnuay By ap BiaBsaaau X yBiauasa Bai^suapBJBa Bun ap Biuayq
-o.id ya 'sand 'sa pBpiyiqB^ntu By ap Braayqoad ya 'opBajuBjd a^uatuB^
-aa^aog 'BnSuay By ap jas yB apuodsaaaoa jBiquiBO ya anb Jod :saAaa yB
'ouis i('\'Z 'i *p) otJBj^iqjB Biuop un ap 'sisiyBUB oiuiqn ua 'X 'yBiu
-joj upiaiuijap Bun ap Ji^^d boijiuis ojsa sand ^JBiquusa Bjjaqap ou
uoiaiuiyap Jod, anb oya 4oSjBqiua uis^^ Biquiaa anb jod JBjunSajd ap
bibj^ as o^^ 'SBnuay say ua uaqanjdiuoa as anb soiqíuBD soy uaqap as
tSBsnBa,, eayBna b ou X 'BnSuay By ap BzayBjn^BU By b aaaua)jad ajwoiq
•tuna das ya anb jod 'ajuoiqw/oa sa BnSuay By anb jod ja^unSajd bdijiu
-Sis (¿sayqB^nraui uos ou anb Jod?) ¿sBnSuay SBy uBiquiBD anb jod?
ouayd ya ua— JBiunSajd 'ojaaja ug 'uoiiajxa pvpisaoau ap
souiuuaj ua Baiuayd as X sajBjnaipBd soiquiaa soy ap yBU
-opipuoa Biuayqojd ya uoa apunjuoa as is otuiiiSayí a^uatuaTqop Buiayq
-ojd un aAyanA as ^tmSuaj so; ap pnpi]iqvjniu b¡ ap ainayqojd ya sa
anb 'oai??inSuiy oiquiBO yap pBpiyBuoioBJ By ap Biuayqojd yg g g
SVDI13^0J S3A37 SV1 MOIDJOdV
A M01DVA0MMI OIÜMVD 73(1 aVünVMOIDV^ V7
III
�hablante no inventa íntegramente su expresión. Esto no puede en
tenderse si no se entiende que la historicidad del hombre coincide
con la historicidad del lenguaje. El hablante no emplea otra técnica,
sino que utiliza el sistema que se le ofrece por la comunidad y, más
aún, acepta también la realización que le proporciona la norma tra
dicional, porque ésta es su tradición. No inventa totalmente su ex
presión, sino que utiliza modelos anteriores, justamente por ser tal
individuo histórico y no otro: porque la lengua pertenece a su his
toricidad, a su ser tal y cual (2). De esta manera, el hablar no deja
de ser libertad expresiva y finalidad significativa individual, pero se
realiza necesariamente en un marco de determinaciones históricas
constituido por la lengua (3). Por otra parte, el lenguaje tiene his
toricidad, y es el fundamento mismo de la historicidad del hombre,
porque es dialogo, hablar con otro: "una conciencia que significa
presupone una conciencia que interprete, es decir, que acoja el signo
y lo comprenda^ (4). El hablar es siempre "comunicar" (cf. 2.3.4.).
Ahora, mediante la comunicación "algo se convierte en común" (5);
mejor dicho, la comunicación existe porque quienes hablan ya tie
nen algo en común que se manifiesta en el hablar uno con otro (6).
En este sentido, el lenguaje es, al mismo tiempo, el primer funda
mento y el primer modo de manifestarse de la intersubjetividad (7),
del ser con otro, que coincide con el ser histórico del hombre. En
efecto, "ser con otro" significa, precisamente, poder "entenderse", o
sea, encontrarse en un mismo plano de historicidad; y este encon
trarse no es posible sino por medio de la lengua, que, en el hablante
y en el oyente, representa su modo de ser histórico. La conciencia
humana es siempre conciencia histórica, y el modo fundamental de
manifestarse en el hombre la conciencia histórica es la "lengua", el
hablar como otros, es decir, como ya se ha hablado, de acuerdo con
la tradición. En otros términos, el hablar es siempre hablar una len
gua, justamente porque es hablar (y no mero "exteriorizar"), porque
es "hablar y entender", expresar para que el otro entienda, o sea,
porque la esencia del lenguaje se da en el diálogo (8). De aquí, tam
bién, que lo comprendido por el oyente, en cuanto comprendido, se
(') Cf. G. Gentile, Sommario di pedagogía come scienza jilosojica, I5, Flo
rencia 1954, p. 65: "E allora invece di tavolino potrei dir penna! — In astratto,
certamente, ma in concreto no, perché io che parlo ho una storia dietro a me,
o meglio dentro di me, e sonó questa storia: e pero son tale che dico e devo
diré tavolino e non altrimenti". En el mismo sentido puede interpretarse lo que
de Saussure, CLG, p. 139, dice acerca de la "ley de la tradición".
(s) Cf. A. Pacliaro, Corso, pp. 26-27.
(*) G. Calogero, Estética, Semántica, Istorica, Turín 1947, p. 240.
(5) J. Dewey, Lógica, p. 61.
() Cf. M. Heidecger, Sein und Zeit, trad. esp. El Ser y el Tiempo, México
1951, pp. 188, 194.
(7) Cf. M. Merleau-Ponty, Art. di., p. 108.
C) Cf. M. Heideccer, Hólderlin und das Wcsen der Dichtung, Frankfurt a.
M. 1936, III. A. W. de Groot, reconociendo la importancia fundamental del diá-
6O k
�•44jaaBq ap opoui,, ouiod ií sapepipq
-isod ap ouaiqe smaisis ouiod enSuaj bj Japuaiua bjbcI BueajnssnBS Bopsin^uij bi
anb sauopipuoa sajofam na 'jejauaS ua 'Bjjeq as 'omsijBiuauuiue opeuiepojd ns
ap jBsad b '(BUBipjaijuioojq) eueapauíeauou BOtismduij bj 'BiaBJisqB enSuaj ej ap
ou i JBjq^q jap jijiBd aod *anb JBjeuas aq^g •^uoiiearunmuioa jo luauuieduii
isaiqdijs aqi inoqim 'ajojaq piBS uaaq jaAau SBq i^qi duiqiauíos Xcs 'saop uaijo
puc *ubo ja^eads Áxte aovnONVl ANV ni JBqi idbj ajqjuaAOJiuoaui aqi,, B¿Bjqns
uamb '89t 'd 'IIXXX '^enSuBg,, 'Axa^^ofl \i *H3 Jod oqaip oj 73 (0T)
*44pBuaqij bj BjnuB j^epinmiuoa ap
oidpuiad jaw 'sjq *d '^73 'ainssnBg ap ondas anb asapjanaa^j *(^S 'd) C4Bjjpjns
i BjjBidaaB aqap 'ou o ojBjainb,, 'jBna ja '44onppipur jb jopaixa oiaTqO nn a.íni
•ijsuoa,, Bn3uaj bj anb aiuauíBuBajnssnBS odanj jbuuijb apidnii aj ou 'a^jBd bjjo
iod 'ojj^ '(0^ *d) 44uain3jB Jod sqaaq uopaaja Bun b Bpusisui uipjn ua B]uouiaj
as BnSuaj ap BpaiBui ua uopBAonuí o uop^aaa ^poi,, JBna ja undas '^auiíq^ ap
bjsia ap oiund oiBsuas ja aiuBjjijq buijoj ua opBzijBnpB Bq ainssneg ap anb 'oiq
•uibo ua 'buijijb í (6^*8t 'dd) Jouara odijsiui ap aiaadsa Bun ua jpjoquinjj e bui
•jojsubj^ a^Bqaqaag '—souBaanssncs BBUianbsa soj ap Jijes Jod ozaanjsa un Binas
•aadaj 'oSJBquia uis 'anb— ojnaiuB ouisiui ja ug -^g "d 'aívnSuaj jap tn^ojootsj
epejia vi bj ua *dsa "pe^i 'aíoníáuBj p ua jmaos oj X jDnpiaipui oj ap natunSuo
uppDjaj. vj Mqaauoo onupo o vnSu¡ vj A ojuatwosuad /^ '3AVH3H03g 'y (e)
•9 *d '^^ '3739 'P iupjaDiajduatui a vjqü-q
'vnüuaj ajiua uopuiisip bj ajojod-an^uvj eiuioioaip bj b 'aiuauíeisnf 'auodo 'o3oj
•boiuoj noioBzi^aa v\ op
89aotoBmnijaiap sbj jod oraoo uois^adx^ bj ^p sajBuij
sbj jod oiuej <tBiajjBM as A Bjadns as ojas jb joij
BtiSuaj bj aBjq^ij ja n^ • <\JTÍAf¡ ix Bti^uaj bj uoa ajuauíBj^
-ajuí apiauioa ou Azn^Jld^A^i"* BtiSuaj bj ojad í jBjqBij ja ua Bjsaijm
-bui as A Bzijijn as ^pinjiisnoa a^uauíBaiJojsiq BnSuaj B^ '\ 'Z
•(01) U?P
•Bjadns Bidoad ns ap oiuatmuisui uaiqtuB] sa 'Cg'l'^ 'JJ 'p) sopepijiqísod
ap niuaisis,, oiusna ua 'sand 'jBijnaad BzajBjniBU ap oiuaunuisui un sa enSuaj
bj 'sBuiapy 'Bjadns bj opoui aisa ap i 'sBAisaadxa sapBpisaaau sns b Bn3uaj ej bi
•dBpB aiuejqeq ja 'ogjequia uig qBuopBJ pBpijiqísodrai Bun sa Bisa sand 'BjJBajd
•ina ap saiuB 'spiniíisuoa vi <Bn3uaj bj 'auodsip anb ap BnSuaj bj Jeiquiea apand
ou aiuBjq^q ja anb ouap aiuauíjBnSí sg 'otusiui oun jas anb Jauai ja Buap
-uoa Bun sa ou i 'osnj ja uaiqtuB] aqes ou is 'opom ojio ap j^suad japod rsuaid
ou saauBJj un sand 'Biajauoa peuaqij bj ap uppBiiuiij Bunduiu i 44Buapuoa,,
BunSuiu Boijdui; ou ojja ojad *(6) 4osnj un ouioa JBsuad apand ou, 'saauejj 133
iod 'saauBJj un anb ouap sg 'oiuaiuiBSuad ja ajqos senSuaj sbj ap 44biubjii,,
epipuaiajd bj ap BajaaB s^fanb sbj uauaii zaptjBA jendj 'aiuaiaijns ajduiais sa Bn3
•uaj bj 'sanduijouotu soiaCns soj bjbj -apepijiqísod sdjío uaaajjo anb 'sBnSuaj
SBJio uoa uopejeduioa bj b uaqap as o 'BAisajdxa spuaioduii ap SBipijdun sau
•oísajuoa nos o 'seauojaj aiuauíBjam uos ou opuena 'BnSuaj Bun ap 44Biauaiaijns
•ui,, bj ap Ba^aaB sefanb scg -Buapeo o uoispd sa ou auodsip as anb jap oiuaui
•nJisui un i '(*2'Z 'IJ *p) sauoisiq psuaqij oiuena ua 'BaiisinSuij peuaqij bj
ap otuawnujsut o vpiaipuoa sa n3uaj sg *BAisajdxa pepijeuij ns aiuameaijoi
•siq JBzijBaí Bjed Bn3uaj bj Biisaaau pBuaqij bj tBsuaid as opnuam b ubi ouioa
'peuaqij bj ap uopnuiuisip Bun opom un8uiu ap sa ou (enSuaj nun) n3uaj bj
jBajdma anb jauai ap oqaaq ja anb ua jjisisui anb Xeq 'ojisodoad ajsa y -'j
•^oip oj
oiuoo oiusiuiisB ojioiAp^ anb ouis 'aaip ajuBjq^q ja anb oj apuaijua
ojos ou ajua^o ja tuoisaadxa ap sojob sajoiaaijn BJBd ojapoui ouroa
Bpand A * (oarjsinuij aaq^s) <tBn3uaj,, BAjanA as A BpuaidB
�2. 2. 1. Entre estas últimas, algunas son ocasionales (por ej.,
el simple cansancio o la excitación del hablante); otras son perma
nentes en un hablante; y otras aún son permanentes en todos los
hablantes: así, el desajuste entre el carácter global de la imagen
acústica y el carácter "lineal" de la realización fónica (motivo de
anticipaciones, metátesis, asimilaciones regresivas), la inercia de los
órganos de fonación (motivo de aparición de sonidos epentéticos, de
asimilaciones progresivas) y, sobre todo, la asimetría del aparato fonador, justamente destacada por A. Martinet (n). Y aún pueden
considerarse las eventuales modificaciones producidas en la fisiolo
gía del hablar por factores como el clima y la raza.
2.2.2. Las ironías que a este propósito se han gastado, aun por lingüistas
ilustres, como O. Jespersen (li¡), carecen de fundamento porque, en realidad,
esos factores no pueden excluirse a priori (13). Y, sobre todo, no pueden excluirse por la lingüística. En efecto, la lengua es un hecho de cultura, pero el
hablar es también actividad física y, por consiguiente, se halia determinado por
todo aquello que constituye la fisicidad de los hablantes. Pero la lingüística,
como tal, no puede resolver en ningún sentido los problemas de los eventuales
influjos del clima y de la raza, porque se trata, respectivamente, de problemas
de ecología hum'ana y de antropología física. Más aún: no debe siquiera plan
tearlos. El lingüista puede ocuparse de cómo la fisicidad determina el hablar,
pero no tiene competencia para tratar de aquello que determina la fisicidad del
hombre, porque parte del hombre ya determinado (X1).
2. 2. 3.
Sólo que todas las determinaciones psico-físicas
pueden ser motivo de "alteración", mas no lo son necesariamente, y
no pueden ser motivo de "cambio" (cf. 3.2.1.). Los fenómenos espe
cíficamente humanos no se determinan por la fisicidad más de lo
que el hombre consiente. En el hombre lo cultural y la finalidad su
peran constantemente lo biológico y la necesidad (15), y el hablar no
hace excepción en este sentido (1(i). En el hablar la alteración "fisio
lógica" se reprime y se delimita estrictamente por el saber lingüísti
co y por la funcionalidad. Por consiguiente, sólo puede "actuar" sobre
i11) Equilibre et instabilité des systemes phonologiques, en Proceedings of
the Third International Congress of Phonetic Sciences, Gante 1939, pp. 30-34;
Function, Structure, and Sound Change, "Word", VII, pp. 23-28. Cf. también A.
Haudkicourt y A. Juilland, 06. ciu, p. 21 y sigs.; E. Alarcos Llorach, Fono^
logia, p. 101.
(12)Language. Its Nature, Development, and Origin", Londres 1950,
pp. 256-257.
(13)Cf. A. Martinet, The Unvoicing of Oíd Spanish Sibilants, "Romance
Philology", V, p. 156.
(") Cf. E. Coseriu, La geografía lingüística, Montevideo 1956, p. 8.
(15) Cf. J. Ciavey, Lógica, p. 57.
(10) Una "alteración" puede, naturalmente, difundirse, pero sólo en virtud
de una adopción, es decir, de un acto libre, determinado sólo cultural y finalísticamente (cf. 3.2.2.). La hipótesis de un cambio fisiológico "gradual e insensible"
es una hipótesis irracional, pues implica atribuir a la lengua una continuidad
física que no tiene (cf. V, 1.3.3.). Una alteración "fisiológica" se agota en el
acto lingüístico y sólo puede conservarse como saber, es decir, como hecho
cultural y no físico.
- 236 -
�- ¿83 ^
-es \ (e :sejunsip M8Bn8u3|,, ojjen^ SBpeaiydun ^jduiais ue^cq as ue3[joisiq Bn3
•ua^,, euisitu bj aod aa^yqeisa as anb o^oyeip un ua anb apap apand ag (gl)
•soapsinSuiy seuiojsis
so| jeuopunj ap opoin pp eajaaB oqanra ojad 'afcn3ua[ pp MoAiquiiadn opeisa
oisandns un ap eajaae epBU soujcuasua apand ou souiu soy ap je-[qeq yg (si)
'021 "d '6^61 s;JBd 'a}3ojouoi¡j ap
uj *pBJi 'ai^ojouo^j uap aSnzpunjQ 'AOXzxaariHX "S 'l^ JD (¿i)
BaqBpd tb\ anb sBj^uaiui '(6I) aiuaXo pp b^ b Baijuapi aiuaraBjaajaad b.o
-unu sa ou ajuBppq pp (ooijsinSui| aaqBS p) BnSuaj u\ oaa^ -Bnua[
B[ ap sa^iinq so^ ap oj^uap aja^d ubj ua asjauajuBni apns
-nraoa pBpi[Buij B[ uaiquiB^ *aiuaXo p 'a^uauíBspajd 'sa —
sbui b^ X— JB^qBq pp ^sBiauB^unajp,, sb[ ap Bun anbjod 'uop^aiunuí
-oa b^ ap sapBpisaaau sb[ uoo BuopBpj as ouni[ti o^^ • -g -^
•B^qBq as anb ua BjniunXoa JBpaipBd b^
ua o {'Y^ '^I "P) BPBiqBq ^uapsa v\ ua SBnyjjadns UBqnsaj anb sbd
-i^BUia^sjs sauoiauiisip SBjpnbs sBpoj JipqB Bjs^q X 'buijou b^ ayuain
-BpBjaqipp jBaijipoui X jbjoui uayiuijad a^ jB^q^q pp sapiauBjsuna
-aia X sapn;xajuoa sauoiaBuiuiaaiap sb^ 'aiuauípui^ 'sooiaoisiq SBraoipi
so-iyo ap une X SBiua^sis soj^o ap sojuauía^a X sopom b Jipna^ apand
a^uBjqBq p 'BAisajdxa pBpisaaau ns b aapuodsajjoa BjBd :un^ sbj^[ \jsvd
-vd ap uoiaBiuB^d,^ Bun JBu^isap BJBd jvdvd ofip 'BiraapBay b[ ap ou
-BuoiaaiQ p JBipisuoa uis X 'zaA BJaniiad jod uarnb oziq omoa o '(SI)
danpuv X odanb aod ^pwo X oqvo Jiaap p soum so[ uaanq omoa 'bui
-a^sis pp sapBpqiqtsod sb^ uóa opaana^ ap uoisa^dxa ns ^aaa osb.o pj
ua X 'oaxjiaadsa oppoiu unSuiu apaaa^jo ou apand Bjsa o 'puopipBJj
^mjou v\ ^aaouoasap apand ajuB^qBq p 'aiJBd bjjo io^ UBpBq p ua
BpBqoadraoa BnSua^ B[ ap ouqqmba pp uopBaijipom Bun sa uoraaa|
-as Bpoj X ' (sapuoiaunjosi soaipraaisis sopora soijba X sapuuou Jan
-opBzipaj sbijba aayua) umo^ojds ap sapBpipqísod SBqdmB aaaajo oa
-iysin3ni[ jaqss pp Brasim pBpawBA b[ 'oSjBqraa uig '(BaiisinSuq uoia
-{peal) Bn^ua| B[ aod opniuiaad o^ ap oayuap aiaed ubjS ua auapuBui
ss ajuB[qBq pp BAisaadxa uoiauaiui ^\ 'aiuaraBiaai^) *^ • *^
•udinSp> v ojupap p X o^; jpsp
[a aayua waiivotunuioo pnpijvtiif tb\ X vatsaudxa pvp^jvuif b[ aaiua aín^
-urysip anb Xsq 'sapuij sauopBUtraaaiap sbj b o^uBna u^ '\ *g *^
•Baisij pBpisaa
-ou e[ Bjadns puoiaun^ pepqüuij b^ omoa ap oíaipui oasp un sa 'uoia
-buoj ap soub^jo so^ ap eiajamisB v\ uoa uoiaaipBJiuoa Bjau ua e^eq
as anb '(iT) ttsoaipaoA sBraajsis so^ ap Bja^amis u\ ap Bamoaams Bat3
-opuoj Xa^,^ BpBmB[^ b^ ^ 'Bniaisis p ua UBijsixa sapjBpd sb[ anbaod
'opBzqBjBpd UBq as ou eX t4JBSpA ujib^,, opeuiBjj p ua sopigans i^ <a^
soAanu so^ oaad ísBAiiu^sip sauopisodo sb^ BqBjaajB ou tíu9pBaaipí?
B[ 'oiubj o\ aod 'X sapjBpd Biua^ ou uijb^ p anbaod ops a^qísod anj
('^'^'^ 'A "P OJ9^ • t4aiuauiBai39pisij opBuoiaipuoa,, oiquiBa un ap bjbj
-bjj as anb opuaiuodns) ií^ 'a^ *ib^ ap uoiaBzipiBpd B{ 'jsy 'Buiajsis
pp pBpipuoiaunj b^ BjaajB ou ts X 'oaiisjnut| aaqBS pp ojuaimBfBjaa
o Biauaiaijnsui ap osbo ua (asaipunjip X asaB^dopB 'ataap sa) Bnua^ b^
�—para decirlo con Montaigne— es siempre (y debe ser) "mitad del ha
blante y mitad del oyente". De aquí el esfuerzo constante para que las
dos "mitades" resulten lo más posible iguales, la tendencia a hablar
como el otro. Por esta adaptación al saber del otro, el hablante puede
basta renunciar a gran parte de su saber, como sucede al hablar con
extranjeros (20), y siempre modifica en alguna medida la realización de
sus modelos para facilitar la intercomprensión, para que el otro
entienda.
2.3.4. A Paglraro (21) disminuye la importancia de la comunicación, por
considerar que se trata del aspecto "práctico" del lenguaje y que el hablar se
desarrolla entre los dos polos de la intención expresiva y de la lengua. Quizás
sea más exacto decir que el hablar es actividad expresiva libre que se desarrolla
sobre dos ejes de solidaridades: la solidaridad con la tradición y la solidaridad
con el oyente. Los dos ejes coinciden en gran parte (de otro modo el diálogo
no podría establecerse), pero, en la medid'a en que no coinciden, es siempre po
sible que prevalezca la solidaridad con el oyente, porque no hay hablar que no
sea comunicación. Es cierto que la comunicación, en cuanto hecho práctico, no
pertenece a I^ esencia del lenguaje, pero ésta se da en el diálogo (cf. 1.2.). Por
lo tanto, la comunicación es el ámbito permanente del hablar y su constante
determinación exterior (22). Además, hay que distinguir la comunicación práctica
y contingente (la comunicación de algo, el "decir a alguien esto o aquello"), que
más bien podrí'a llamarse "información", de la comunicación propiamente dicha,
esencial y origin'aria: del comunicar con alguien, que no es extrínseco al len
guaje, pues se da aun cuando la comunicación práctica no se establece (o sea, aun
cuando lo dicho no se entiende). En efecto, ya el simple "decir" es para otro, pues
el lenguaje es, precisamente, 'la manifestación de uno mismo para otros' (23). En
este sentido el hablar es siempre "comunicar"; y en virtud de este comunicar el
hablar es necesariamente "lengua" y las palabras son necesariamente universa
les.
3.1. El cambio lingüístico tiene su origen en el diálogo: en el
pasaje de modos lingüísticos del hablar de un interlocutor al saber
del otro. Todo aquello en que lo hablado por el hablante —en cuanto
modo lingüístico— se aleja de los modelos existentes en la lengua por
la que se establece el coloquio, puede llamarse innovación. Y la acep
tación de una innovación, por parte del oyente, como modelo para ul-
ber del hablante; b) el saber del oyente; c) lo común de estos dos saberes; d)
la lengua nueva que resulta del diálogo.
(20)Cf. a este propósito las observaciones y los ejemplos de R. Jakobson,
Sur la théorie des affinilés phonologiques entre les langues, reprod. en N. Trubetzkoy, Principes, pp. 355-356.
(21)II linguaggio come conoscenza, p. 80 y sigs.
(22)Cf. V. Pisani, L'Etimotogia, p. 50.
(2S) Esto nadie lo ha dicho mejor que Hegel, quien —después de Aristóte
les, y a pesar de haberse ocupado relativamente poco del problema— es, sin
duda, el pensador que más hondo ha penetrado en la esencia del lenguaje: "Denn
sie [die Sprache] ist das Dasein des reinen Selbsts, ais Selbsts; in ihr tritt die
für sich seiende Einzelheit des Selbstbewusstseins ais solche in die Existenz, so
dass sie für Andre ist" (Phiinomenologie, VI, B). Cf. también G. Calogero,
Estética, p. 244: "II linguaggio é lo spalancarsi di... finestre chiuse, l'aprirsi
dello spirito alio spirito altrui". Pero, sorprendentemente, Calogero concluye op
tando por la practicidad ("oratoriedad") del lenguaje.
- 238 -
�- 6SS •aaouoasap aiuatu
•ajduiis anb sajcuoiaipB.il sopora uaiqmci ouis 'M8auoiaBAoirurM ojos 9jucjqBij jap
uapuaidcM ou aiua¿o p 'aiuauqcui^ -ouisiui is b uaiquiei a^o as aiucjqcq cpea
A 'a^ua^o A ajucjqcq oduiaii ouisiui p sa oSojcip pp saaoinaopaiui sop soj ap
oun opea 'aiaed bjjo joj •ajuBjqBq p jod opcaijiuSis o\ ap uoisuaaduioaui aod o
uoiadaaiad bj ap sauoiaaajaaduii Jod (*fa jod 'aiua^o p ua uaiquicj JiSans apand
uu9|3baoutii,, eun 'scuiapy 'scuafs sauoiaBAouui apunjip 'oduiati ouisiui jb 'anb
ouis 'baouui ojos ou JB3J aiuBjqcq jgj •ofajduioa sbiu oqanuí sa paj o^ojBip jgj
•ouiiuiui BUianbsa ns b oppnpai oSojBip pp 'a^uaiupaniBU 'bibj) ag (f¡!)
-BJ3dns Bidoad ns e (ooijsinSut^ aaqes) ^itíjcac^ otnoo Bn^ua^ b| ^p
uopBtioape B[ sa uopdope e| ícn^ns^ b^ sp uopBJddns ss u(>iobaouui
B^ •BOi^sinSu^ pBpiAi^DB b[ sp oipaui jod <t3SJ33Bq3Jw ns b 4BnSu3[
B[ J3pU3adB ^B 333U3)J3d :((J3qB8,, U3 BI3U3IJ3dx3 BUtl 3p UOI3BmJOJ
-subjí *ttBnSu3[ 3p oq^sq,^ un 3p uoioni^suoa S3 4—sojnjnj so^^b 3p
B^SIA U3 4JBUOI333J38 3p OpOUI Btl 3p '3^UBTJBA BUn 3p 4BA3nU BtUJOJ
Bun 3p uoiDismbpB opusis— otquiB3 us 'uppdopB B^ 'BnSusj bj sp
UOIDBZIJI^n BJ B 303U3JJ3d :oniUU3) 3^83 3p O)3IJ)S3 8BUI Opi)U3S [3 U3
4tBjqBq 3p oqo^q^ un 83 'o^psinSuij o^ob jsp s^pBpijBuxj A SBiouBisuno
-J13 SB[ aod BpBUIUia3)3p O^UBnD U3 'UOI3BAOUUI Bq "UOIDBAOUUI BJ 3p
O)uiisip 3)U3uqBi.ou3S3 O)3B un 83 uoiodopB bj 4BJoqy '^ #^ •
•uppdopD Bun
3)U3UIBIJBUl9lJO 83 OiqUIB3 OpO) 48I8I[BUB OUIíqn U3 43nb JI33p Sg[ 'SBAIS
-33n8 S3UOI3dopB 3p 3IJ3S BUn 43)U3UIBiaB8333U 4B38 O 'UOIDBAOUUI BUn
3p UOI3BZIJBJ3U3^ O UOISnjip BJ S3 (ítBnSu3J BJ U3 OtqUIBD,,) OOpsmSmj
otqtuvo j^ '^oiqiUBD,^ 83 ou uoiobaouui bj onbaod 'ooi^sjnSuij oiquiBO
[ap Bui3[qoad [B oiaadsaa uoa [Biausss 83 ou oasd 'BpinjijsuoD Bnáua[
B[ BJddns aB[q^q [3 anb ua so poní so[ ap uoiaB^i^SdAui B[ ua BS3J
-3)UI UOpBAOUUI B[ 3p BlSojodl) Bq *SBUI SOdl) 8Oa)O 3SJaO3[qB)S3 UBp
-and SBzinb j^ -(osanasip [3 ua 8Bn[jaadns sauoiauíjsip 3p opinasap)
jvuopunf viiuouooe (a í (ttuoi3BJ3)[B,, uaiqiuBi aBaqduii apand 4o[ap
-ora ns b o).aads3J uoo ÍÁ [BiaaBd o pnoi aas apand anb) ítBnua[,, bj)o
3p OJl)S9UdlUB (p í (BIU31SI8 J3p 83pBpt[iqiSOd 8B[ UO3 OpjdnOB 3p 8BUI
-aoj 3p 4tUOI3U3AUT,^) Ü37JÜU/3JS1S UOIOMBXO (3 ÍBnU3[ B[ U3 831U3)STX3
sa[BUOiounjosi sopora A 83)ubtjba aajua uppoajas (q í[BuoraipBJi ojap
-ora un ap umovjaijo (b :aas apand —opqiu xa sauoiDBaaa sbjbj ^ntu
oaad 83[qisod sb[ opB[ 3p opuBÍ^p— uoidbaouui Bu^ 'i "^ '
•31U3U1B3UB)
-jnrais uanbijipora as sojsa anb a^q^suad sa ou A 4S3[BnpiAipui saaaqBS
soqanra so[ ua sojspora ap oasranu ubj un uapuodsaaaoa BjaBJ^sqB Bn
-U3j bj sp ojapora BpB3 b oidd í (BjqBjsd vun 4biu3uoj un) oaiun sa
ojapora Bp^a BpBJjsqB BnSuaj B[ ua 'o^aaja ug *B)3Ba)sqB Bnua[ bj
ap ouB[d ja ua Braa^qoad ja jb^bj) ap apaaoad anb aoaaa ojio sa a^sa
SBra í4<oiquiBa^ ja opBDtjdxa u^q 444uoiaBAouut,, bj opBDijdxa opuaiqBq
4anb JBSuad uaaaaBd sosoipn^sa soqanj\[ •oatisinSuij oiquiBO jap oo^oa)
Braajqoad jap oiaauoa ojuaiuiBa^uBjd ja A uoisuaadraoa bj BJBd jBiuara
-Bpunj sa 'oSasqraa uis í bioub^aodrat Baod ap X BiAqo BozaaBd sBzinb
uoiaui)8ip B)sg "(^s) upiodopn asjBuiBjj apand 'sauoisaadxa saaoiaa)
�ción. Tanto la innovación como la adopción se hallan condiciona
das por la lengua, pero en sentido inverso. Además, la innovación
puede hasta tener "causas" físicas (como desviación de la libertad
debida a la necesidad física), mientras que la adopción —en cuanto
adquisición, modificación o sustitución de un modelo lingüístico, de
una posibilidad de expresión— es un acto exclusivamente mental y,
por consiguiente, sólo puede tener determinaciones finales: cultura
les; estéticas o funcionales (cf. 4.3.).
3.2. 3. Quienes atribuyen a las lenguas una existencia "exterior" a los indi
viduos corren a menudo el riesgo de pensar en la posibilidad de cambios simul
táneos en toda una lengua histórica (o en todo un "dialecto"). Así, según el
mismo A. Meiilet —neogramático, en esto, más bien que saussureano—, no h^
bría sólo inno^aciones "generalizadas", sino también innovaciones "generales"
("). Pero tal opinión (adeni.s de estar contradicha por la documentación
que ofrece la geografía lingüística, es decir, por los "hechos") no puede fun
darse racionalmente, y ello justamente porque la lengua no tiene existencia
autónoma y sólo existe en el hablar y en la mente de losi hablantes (cf. II, 1.3.
2.). Dado el modo de existir de la lengua, una innovación "general" no podría
tener ninguna explicación racional. Es cierto que, en la investigación de los
cambios, es difícil o imposible llegar hasta los actos iniciales de innovación y
adopción. Mas ésta es 'una dificultad de hecho, y no una dificultad lógica o
racional' (2S). Otra cosa es admitir que innovaciones análogas pueden surgir
en varios individuos que se hallan en condiciones históricas análogas y se en
frentan con las mismas contradicciones internas del sistema (cf. IV, 4.4.), y que
las innovaciones pueden hallar condiciones favorables de difusión, con lo cual
la individualidad de las innovaciones mismas no queda de ningún modo afec
tada. Distinto aún e3 el caso de las lenguas "aprendidas" que se adaptan al sis
tema de una lengua "sabidh", y de las formas de una lengua A que se ad^ptan
al sistema de otra lengua B. Así, cualquier hispanohablante adapta ticket como
tique, sí- como est-, r- como rr-, ph como p, etc. pero aquí no se trata de inno
vaciones sino de adaptaciones, cuyo problema debe mantenerse distinto del pro
blema del dambio en una lengua. Las adaptaciones no se dan en la utilización
de un sistema, sino entre dos sistemas distintos. Las "innovaciones" debidas al
"substrato" son, precisamente, adaptaciones, y no innovaciones (desde el punto
de vista de la lengua de substrato), y llegan a constituir "cambios" sólo si la
relación entre las lenguas implicadas se invierte, es decir, si la que sobrevive
es la lengua de "superstrato" (2T). Pero Meiilet tenía mucha razón en recha
zar la teoría vulgar de la "imitación": no se trata de oponer un sociólogo a
otro (Tarde a Durkheim), pues la adopción no es un acto de imitación mecá
nica, sino un acto inteligente y selectivo.
4.1.
El problema del cambio lingüístico, reducido a sus tér
minos mínimos, es, pues, el problema mismo de la adopción (28).
(2S) Cf., por ej., La méthode comparative en linguistique historique, Oslo
1925, pp. 85-86.
(•"') Cf. B. Choce, Conversazioni critiche, I, p. 123.
(") Para un primer planteamiento, aunque insuficiente, del problema de
las lenguas "aprendidas", cf. E. Coseriu, La lingua di Ion Barbu, "Atti del Sodalizio glottologico milanese", I, 2, Milán 1949, pp. 47-53. Sobre las adaptaciones
fonemáticas, cf., en particular, E. Polivanov, La perception des sons d'une langue
étrangére, TCLP, IV, pp. 79-96.
(2S) Cf. lo dicho por H. Paul, Prinzipien, p. 63, acerca del cambio fónico:
"Man wird also wohl s.-^gen kónnen, dass die Hauptveranlassung zum Lautwandel
- 240 -
�•inj orquiBO jap jEiouasa cuiajqojd ja sa 'sauoianAouui sbj ap ja ou X ^^sa anfa
j-{;j *d 'm '^ua
ap ís vquvq vun
uoo 'dsa *}3 •44BZzaq8unj b¡ aiuEOipu; iueiu ajjap oisaS nn Bp auiSiao ui ai^uScd
-UIOD3B ajopuBsuad auaq ousSaids is vqwq íp otuvj uoo odij jap luoissa.idsa aj,,
:S *d '2 'nx ^^uisou BnSuiq,, '[iNiaonoi]^ "g "j^ 'soua^ ^p sopBUBdtuoae opi8
-jns aaqBq uapand ops anb En2uaj ap soiuauíap uajsixa 'aiuauíBuai^ (oe)
"^^S'62 '^^ 'IIA 'uH^11^!111!^^ saqasiisiuEuiog,, 'uvjqvq ¡ap oousmSutj vun ap svtuajq
•ojd soq •oudoiua X uopvutiuuaiaQ 'niH3SO^ "g 'ojisodojd ajsa b, '-j^ (6¡;)
•uoisuajxa n^ fuu^^ a^ ojos anb ouis 'ajopui
ns Jod souainouaj sop boj uan^uiisip as ou —<Jepos,, sa ouisiui onpiAipui ja anb
BpiAjo a^ ou ib— oisa uoa bbui ¿^{Biao8,, oiquisa ja X ujBnpiAipui,, sa uoiocaouui ej
anb aaip as saaaA y ^(l^aij uanpiAipuj anau jns ain^g Jap SunSBJiJaq^^ jap ui
a aajua ojsnf^sap
i a pjnjanajsa jajaBJBa ns b sbiobj^ 'uoiodaajad B[ jod bX
Bzaidoia uoiaaaps B[ 'oaiuoj o\ b aiiBjB anb o\ ua 'isy "^ -g -^
•uopaajas aadmais sa
anb ouis 'BDiuBoain uoiDanpojdaa sa ou uoiadopB B[ :Biaunua Bjja anb
buisiui uoiOBqojduioa b{ ua Bjxai^duii ajasd ua B[[Bq as Bjun^aad Bjsa b
Bjsandsaj Bq *(Tg) ¿uapunjip as X UBjdopB as SBunSjB o^os JB[qBq ¡a
ua uBp as anb sauoiaBAouui SBqanuí sb^ ap anb Joj? -\ -g 'f
•sajoiiiDojjaiui so[ ap oaijsinSuq aaqBS [b asopuBSaaáB '<tBn2uaj^ asaaA
qoA zaA ns b Bpand X opiqBS o\ ap. b^b sbui Bpuajdmoa as OAanu o\
anb ajiiuaad ojsa opo^ '^afEnSuaiBiam,, X t4oiJBuiijd afBn8ua¡,, odmaij
oiusim [B sa ajuaijjoa JBjqBq ja :ojJiaap ap opoiu jap uoiaBaijijsnf
'opnuaui b 'X oqaip' oj ap uppBJBjaB X upxaBoijdxa 'opo/qoi/ oj duq
-os JBjqBq uaiquiBj ouis 'oSjn ap JBjq^q ojos sa ou JBjq^q ja ^a^uaw.
-jBuij[ "(os) 8<>lsa^ soj 'Baiiuiui bj 'ouoj ja ouioa isb '(6jr) (sajuBjqBq
soj aod opiqBS sa o bjsia bj b Bisa anb ojjanb^ opoj) sajBiauBjsuna
-aia X sajBnjxajuoa sauoioBuiiujajap uaiquiBj Bzijijn ojad '^nSuaj bj
jod aiuarajBjuauíBpunj suinuajap as uoxaBatunuioa bj 'ssuiapy "SBpBz
-tjBdj ou une sapBpijiqísod ap uoiaBjajdjajuí ap uousa uaiquiBj ouis
'uoisaadxa ap houbo ojos sa ou :ajuaXo ja sjBd uaiquiB^ ouis ajuBjqBq
ja BJBd ojps ou ("g"X'g 'JJ *p) ttsapBpijiqisod ap Biuajsis,^ sa oaiqsinS
-uij viuajsis ja anb Bjuana ua Jauaj anb Xeij '^OAanu,^ ajuauíBidojd
oj b ojuBna u^ uoiJajuB JaqBS un ap sbuiuijaj ua BjBipaiuui uoiaBj
-ajdaaiui a opiqíaiad oj ap jBjnpnjjsa uoiaBj^ajuí sa (bjjo jainbjBna
ouioa) BaijsinSuij upiadaaiad bj :baii3b ajdiuais sa anb 'uoiadaajad
bj ap oiusiiu jai.0BjBa jap apuadap ojja 4<4opBjajjB,, ajuauíBJain oj b
aiuaiauoa anb oj joj ¿ttBnSuaj,, bj ajUBipaiu aaajqB^sa as uoiaBaiunm
-oa bj is fc44saiuB Baunu oqaip Bq as ou,, anb ojjanbB '44OAanu,, oj X
4>opBjajjB,, oj Bpuaijua ajuaXo ja anb ajqísod sa 0^103?
'Z 'f
'('Vf) uPBP
-ijBjnSaj,, o 44pBpijBaauaS,, ns ap. Biuajqojd ja bS3j3b as 'Baiuoj
uoiadopB bj b jBjnaiiJBd ua aujaiauoa anb oj jod 'sBiuapy *('g^) pep
-ijBpoui X ('Z'f) pp^ji<qxsod ns ap ja ouis 'bjsijbuij ojaB un ap bjbj;
as anb ojsand 'uoiadop^ bj ap anbuod jap Btuajqojd ja sa ou ojaj
�(32), existe, sin duda, pero no tiene de por sí importancia alguna,
puesto que los sonidos se pronuncian y se oyen dentro de esquemas
normales y funcionales (33). La gran mayoría de las alteraciones mí
nimas que permanecen dentro de la norma y no tienen ningún va
lor funcional, no sólo no se difunden, sino que no tienen siquiera
muchas probabilidades de ser percibidas (34). Tal es el caso de las
innumerables variaciones y alteraciones fónicas individuales y oca-
(32) Gesammelte Aufsdtze zur Sprachphilosophie, trad. esp. Filosofía del
lenguaje*, Buenos Aires 1947, p. 102. También Vossler, por una de esas incohe
rencias que son en él tan frecuentes, considera el cambio fonético como "suma
de desajustes mínimos, inadvertidos, mecánicos". Pero ¿cómo se conserva un
desajuste "mecánico" para que pueda^ agregársele otros? (cf. n. 16).
(3S) Eilo no significa que los esquemas fonemáticos deban entenderse ne
cesariamente como esquemas acústicos. B. Malmberg, en una reciente polémica
con J. Forchhammer, "Studia Lingüistica", IX, p. 101, afirma que "nous nous
faisons comprendre á l'aide de sons et non pas á l'aide de mouvements de certains
organes (dont le mécanisme est ignoré par la plupart des hommes parlants)".
Esta tesis, que corresponde a la conocida doctrina de R. Jakobson, parece dic
tada por la evidencia misma y por el sentido común. Sin embargo, es discutible,
porque, en realidad, la imagen acústica no puede separarse de la imagen articu
latoria. Es un hecho observable que, a menudo, un oyente "entiende" de manera
cabal una palabra o una frase sólo después de haberla repetido, es decir, des
pués de haberla hecho corresponder a sus propios movimientos articulatorios. Y,
en general, hay muchos indicios de que la comprensión de lo oido requiere por
lo menos un esbozo de articulación. Es que la percepción humana —sobre todo
tratándose de hechos significativos— no es pasiva sino "participante": implica
un rehacer interno de lo percibido. En cuanto a la "ignorancia" de los hablan
tes, la afirmación de Malmberg es aceptable sólo si se refiere al saber científico.
En efecto, los hablantes que no son fonetistas o fisiólogos no conocen científica
mente el mecanismo de la articulación. Pero lo mismo, y con mayor razón, se
puede decir del mecanismo acústico, pues el hablante común no suele conocer
la fisiología del oído. En cambio, los hablantes tienen necesariamente el cono
cimiento técnico de los movimientos articulatorios, puesto que los realizan (cf.
II, 3.2.2.).
(") Así es como cabe interpretar la observación de L. Gauchat, L'unité
phonétique dans le patois ¿Fuñe commune (cit. por O. Jespersen, Humanidad,
p. 44), de que los aldeanos por él investigados "no sabían" que no hablaban
del mismo modo. En general, el objetivismo fisicista nos ha acostumbrado a la
idea de que 'ninguna palabra (como acto físico) es idéntica a otra^; y hasta hay
quien piensa que esto tiene algo que ver con la concepción del lenguaje como
¿Vp"feta. Mas en realidad no tiene nada que ver: la SVSpYSlO^ lingüística no
debe confundirse con la mera variedad física comprobada como tal. En efecto,
que 'ninguna palabra física es idéntica a otra' es cierto objetivísticamente (para
el científico y para los aparatos registradores)* pero no objetivamente (para el
hablante). El hablante no es un quimógrafo. N. Trubetzkoy, Principes, p. 12,
define la fonética como estudio "fenomenológico" (puesto que se ocupa de los
sonidos tales como se presentan) y este mismo término aparece en el Projet de
terminologie phonologique standardisée, TCLP, IV, p. 309. Pero habría que decir
más bien que la fonética (concebida como la concebía Trubetzkoy) es "fenomé
nica" y objetivista. "Fenomenológica" —en el sentido que este término tiene desde
Husserl— es la fonología (si se la entiende como fonética funcional en sentido
amplio, y no simplemente como estudio de la "función distintiva"), pues corres
ponde mucho más al "saber natural" de los hablantes.
- 242 -
�•au can oixajnoa ounjjn aiso ua apiraijua os 44yEUOpunj pepisaaao,, joj (0>)
'92"SZ '^d 'S6l 'I 'II 'nIaB:)Snd IHX3S SJ3ÍHB3 'uBxpstumun^ sap
pnuimnotifi uiap sno at8o¡ouoqj pun aiuoaqnvjisqn^ 'auriHDS '^ "ID (et)
qeuoiaunj uoiJBJijusnf auau ou 'buijou bj b ouBjjuoa o euia)
•sis [B ouaÍB opuais 'anb oj^nbu opoi 44opajjoau¡,, oiuoa apaiApe ag (8g)
•(ouanq sa o jad) ojuui o ouanq aaapisuoa as bA 'oisnS ap oiunse
sa eapsinguij pBpiutiuioa b\ ap aiuauiBAiioiuaiso asjmSuiisip ou \a oaiqniBj,
'p^piunuioa B| ap aiuauíBaiismSuif uasjBjsiB,, oo BjBd :msojio soj ouio^,, JB,jq
•Bq b oiauapua) b\ aod sojjBidope apand 'opa uis unB '^ 'soAisajdxa aiuauíJBjnaii
•jBd o sajijn aiuauí^uopunj UEqnsaJ a^ is 'aoiaajuí Ejnqna ap sopfns ap soai)sm3
•ui[ sopoui so^ uaiquiB) JB^^dopB apand aiuaXo )g 'pBpqiqBpos op p ¿L pEpipuop
•unj ap opaipa p uoa osjBjgaiui aqap o jad 'aiuBiJoduii sa opajua ajs^ (¿e)
-pnpiAipui uoiOBpunuojd Bun ap uoisnjip A. uopdopB op sopvqoid
•moa so\duiata BisBq eip uasjadsaf 'gf, '^^ *dd lpopiuDtunjj 4*ía Jod ''p íNasnaasaf
•q 'JBSn^ janipd ua A 'sojp ajjua 'sosoipmsa sojio Jod oaiquiei ojaj (0E)
*uoiSb)uo3,, un sa ou ooiisin3ui{ oiqui^a ^3
*uoparpBJ)uo3 Bun js ua sa mbiou as oun anb oSp ap uopdopB B| sand '[BjniBU
Anuí sa O^p ¿ ia3ipBJ)uo3 as BpinSas ua 'uasjadsaf spuas ouioa 'SBp^ *wopBiou
anj ou,, (sojio Jod oSan^ opBidop^) oAanu opora un ap opunuojd anb
jamud p anb aaja '(x^ *d 'popiumunf] 'Nasaadsaf 'o Jod *ip) a%iun¡j ^i
"j uaiquiB^ •asjipunjip A asjBjdopB apand ou aqpjad as ou anb oj :a[qBjdaoB
sa ou xBn3 l 'saiuE^qBq so^ jod HsopiiJaApBui,, soiquiEa soj ap aABja B[ Bjpq as
oisa ua anb aaja oia¿ 'aqpjad as ou 'sajiuiq sopap ap oJiuap 'uopBpunuojd i
ap pBpqiqBUBA b^ anb aiuauíBisnC BAjasqo '55 #d 'uaidizuuj 'mv^ *jj (gB)
o\ 'aq^s ou anb o[^
-oiounj o B3I19189 '[Bioos '^B^n^no J9S ^pand anb pBpisaaau í (fiR)
vaisaudxa pnpisaoati enn b ajdmais apuodsajjoa uoiadopB Bun anb
asaiaap apand 'oidiamjd oaiun un b oisa opoi opuaianpa^ '44BnSua[,,
ap oJinau jo^ba ouioa aejBjdopB uapand ou ^oiubi o\ aod ÍA ^uoisBoo
\\addy ap o jBnpiAipui aqn^pun^ ap uoiaBisajxuBui sa anb ojpnbB
ap a^uauBuijad baiibdijiuis o BApuusip Btaua^ixa Bun b apuodsaaa
-oo anb o^anbB Bpuijsap ^uoiaunj o^ ap oaiuap unB ^^ "(rs) uBiaaia
-oaui,, otuoa o ^uotaunjB ouioa aiuaxs anb <4uoidbaouui,, Bun aidaac
aiua^o p anb a^q^qoad oaod sa 'opBjqsq o| b o^aadsaa uoa Batijaa
pnjpaB b^ joj '(ls) aaqBS oidoad ns ap Biauapoxa ^\ ap BaaaaB ssp
-np auayi o panjpia pBpiaoiaadns ns aoouoaaa ts a^s^ ap soatisinSuq
sopoui soy jBidaas b ojsandsip Bjsa A aiusjqBq yap ya uo.o aaq^s ns aad
-raats BaBduioa —BAtxayjaa ou Á BiBiparaui BaauBui Bun ap 'opnuara
b sbiu oy 'anbunB— aiua^o y^ *uaqBS ou anb soy ap ou X '(u^das anb
auodns as o) uaqus anb soy ap 444aofaui uByqBq,. sauainb ap apuaadB
as Byya '44aaqBS,, un Bn^uay By opuaig 'sapEpiunuioa sbjio b aiuaaj
pBptunuioa Bun ap o 'soiafns sojio b aiuaaj oatisinuiy oiafns un ap
oiSnsaid í (9S) souBiyBii SBjstn^uTyoau soy aod 'opoi aaqos 'opBuiatjB
4<4oiiisaad,, yap oxaaiija ya tnbB auaiAaa^uy •oaiisinuxy opoui ouioa
op^yqBq oy b oiaadsaa uoa X o.onsjnuiy ojafns omoa aiu^yqBq yB o^aad
-sai uoa pniyiaB Bun aaduiais Baiydiux jio ya '(''• *j.y *p) ODiisin^tiiy
aaqBS yap (44osnjuoa,, anbuns) aiuapsuoa aaiaBa^a ya joj 'BpBaaqiyap
aas apand oyos uotaaayas By 'opxqpaad oy b o^u^na u^ • *g mf
(ss)
ou,, anb oaad a^uauíyBiuauínaisui asjBqoaduioa uapand anb sayBuois
�camente, le conviene socialmente o le sirve funcionalmente. La "adop
ción" es, por lo tanto, un acto de cultura, de gusto y de inteligencia
práctica.
4. 4. 1. El problema de la "regularidad" o "generalidad" de la
adopción fónica coincide con el viejo problema de las llamadas "le
yes fonéticas". La existencia de los hechos históricos agrupados, por
un error de perspectiva, bajo ese rótulo fisicista ha sido una de las
razones por las que se ha llegado a pensar (y en parte se continúa
pensando) en factores más o menos misteriosos que actuarían infali
blemente sobre las lenguas, modificándolas. De aquí la famosa tesis
"neogramática" —formulada sucesivamente por W. Scherer (1875), A.
Leskien (1876), H. Osthoff y K. Brugmann (1878)— de la absoluta
regularidad o "inexcepcionalidad" (Ausnahmslosigkeit) de las leyes
fonéticas, entendida como inexcepcionalidad en un dialecto o en toda
una lengua histórica (cf., sin embargo, n. 41). Pero el problema no se
resuelve tampoco en sentido negativo, con observar que las leyes fo
néticas no son leyes naturales sino comprobaciones históricas, que no
son "generales" sino generalizadas y admiten múltiples excepciones.
O, por lo menos, no se resuelve satisfactoriamente. En efecto, señalar
que las leyes fonéticas admiten excepciones —además de no eliminar
el problema de las leyes, que siguen tan misteriosas como antes— im
plica aceptar como base de discusión la misma lengua como é'p^ov
y discutir en un plano empírico, y por ende inadecuado, una tesis
que se funda en una confusión racional. La tesis de la Ausnahmslosigkeit —como cualquier otra— no es falsa porque está contradicha por
los hechos, sino que está contradicha por los hechos porque es falsa.
Para negarla, pues, hay que descubrir su íntima falsedad, lo cual, por
otra parte, equivale a descubrir al mismo tiempo su íntima verdad,
puesto que ningún error es sólo y simplemente error. Menos aún
puede aceptarse la tesis conciliadora que reconoce innovaciones "ge
nerales" y "generalizadas", pues el concepto mismo de "innovación ge
neral" es contradictorio e inadmisible (cf. 3.2.3.). No se trata de asu
mir una actitud con respecto a las leyes fonéticas, sino de comprobar
a qué hechos reales corresponde la idea misma de "ley fonética", si
es que corresponde a algún hecho real. Ha sido, sin duda, una con
quista importante la reducción de las "leyes fonéticas" de leyes natu
rales a comprobaciones históricas (41). Pero se trata de una conquista
cesidad distintiva o designativa del sistema lingüístico. En otros sentidos, tam
bién las necesidades cultura'es, sociales y estéticas son "funcionales".
(") Cf. la formulación de H. Paul, Prinzipien, p. 68: "Das Lautgesetz sagt
nicht aus, was unler gewissen allgemeinen Bedingungen immer wieder eintreten
muss, sondern es konstatiert nur die Gleichmassigkeit innerhalb einer Gruppe
bestimmter historischer Erscheinungen". Por otra parte, E. Pulcram, Neogrammarians and Soundlaws, "Orbis", IV, p. 63, señala que —en general, en los neogramáticos— el término Gesetz, en el compuesto Lautgesetz, no tiene propiamente
la connotación de "ley", sino, más bien, la de Gesetzmassigkeit, "regularidad".
En el mismo artículo (p. 64), Pulgram reproduce la formulación de Leskien,
- 244 -
�•4ibdj)ouoj Xo^, oraos JB)0Jdj3)ui opipod eq os
X 3)81X9 onb ojjonbB so onb jooo[qE)S3 onb Xsq 'osbd jbj uo une 'ojod 'uuoisixo
OU,, S0I)OUOJ S0/l0[ 8E[ 3nb JEUIJIJB UO OUO)0ipBJ)UO0 EpBU Xsq Olí 'O)UOUI{BJll)B^[
•baijbSou uoioBoipoad B[ op O)ofns jo uos SBjp sond '(sojeoj) sbdiiouoj soXoj se.j
b osjijojoj onb Xeq sajojaua^ uos ou sediiouoj soXo[ sb[ onb jooojqnjso BJBd 'op
•ora ouisiih [OQ "sojboj seijo^ojeo sbj b oiuouibijbsooou osjijojoj onb XBq 'ttsnjqn|
•Bd 3p sosBpM uos ou sbijoSo)bo sb^ onb jooojqB)so BJBd 'sond 'seuisiiu sbijoSoibo
sbj b ou X '(ooijBOSEpip oiuoipodxo un 'o)oojo uo 'so onb) msssu[d,, ouioo sbijoSo)
•BD SEJ Op UOIDB)OjdjO)Ul BJ B 'OJUOUICJSnf 'OUJOIOUOD UOISiipiIOD EUIiqTl B)Sg "ODl)
-OBjd oiuoipodxo un b 'uoiduoauod euh e uspuodsojjoo o;ps onb o uoisixo ou setj
-o3o)ed sbj onb (Esuoid os opnuoui b ouiod) Eoijduii ou sosb^d uos ou onb Jioop
jo sbiu 'ttsasBjD,, uos ou sbijoSo)bd sbj 'Bjoqy "EnSuoj bj op sBjqEjBd op hsosbjd,,
oiuoo JB)9JdJ0)ui b. opBSo-ij UEq os ojod JEjqpq jop soAi]BoijiuSis sopoiu nos onb
'sojeqjoA sbuo^o)bd sej op oseo jo '*ío Jod 'so je^ *sojEioJid souoionjos jouoi uop
•ond ojos o uopnjos uouoi) ou ojuouio;diuis sojjo opuop 'MBn8uojOT bj op ojoEJjsqB
ouEjd jo uo uBO)uEjd os oiojduod JBjqpq je opodsoj uoo onb sbiu osjbjbjdb uop
-ond ou onb ssuiojqojd soijoid onb opnuoiu b ojjnoo BDpsinSuij bj ug (Zf)
'sojB)uopiDoe iu SBiJEjjiqjE uos ou sb)so onb ojod 'souoiodoDxo
jouoi uapand sbdi)ouoj soXoj sbj onb 0)uouiE)ioijdxo ooip os onb bj uo 'iiiaxx
•d '9¿8J ^izdio^ 'uo^osiumiMO^ pun ua^osinnji'j-i/osi^D^g' uit uoiivuijifaQ aiQ
'O8i ^p Etaa^sis un sa 4toiaa^ip^ un 'oxoi|y '('\'Z' 'p) SBAisaons sauoyo
-dop ap al^as ean ap 'jpap sa '4tuopeAouui ean ap uoisnjip?9 b^ ap
opB^jnsaj a^uauíBiJBsaaau sa BAisuajxa pepijeiauaS Bq
f f
'(TE *P) 3TBnPÍAíPuT
soaijsin^uij sajaqss soj ua sopiuajuoa '<topBiS jauíiad ap,, sojapoui ap
aiaas bSjbj ean b apuodsajioa anb 4ttopBJ opunáas,, ap ojapoui un
sa anb uÁ 'ojuamotu un ua JBiquiBa apand ou Bjqiqed ssa oaa^ *oijbu
-oiaaip un ua ouioa 'Baiun sa Baq^jBd Bp^a 'ojaaja u^ 'apuop 4BjaBJjsqB
Bn^uaj bj ap ousjd ja ua BUiajqoid ja JBd^uBjd jb 4a^uauiBsiaaid 4aqap
as oaoAjnba jbj j^ 'SBaiiauoj sa^aj sbj ap Btuajqojd ja opoj ap jBjuaui
-Bpunj oaoAinba ja sa pspijBjaua^ ap sodp sop sosa ajjua Jin^u^sip
ou jg •upBpiiBjn8a.i,, o vnisuajun ptrpijvjaiidS asiBuiBjj apand anb Á
ajuBjq^q Bpna ap oai^sjn^uij iaq^s ja ua asjBJaptsuoa apand ojos anb
4(sb8ojbub sauopipuoa ua Bjj^q as opBiaajB odm o Biuauoj ja anb sbj
ua SBjqBjsd sbj SBp^j ua o) opBjaajB odni^ o Buiauoj ja uauapuoo anb
sBaqBjBd sbj sBpoj ua pBpijBJauaS bj X í ajuauíajdiuis t4pBpijBiaua,,
o vcitsuajxa popipududS asjBtuBjj apand anb 'odnaá jap sa^uBjqBq soj
sopo^ ap jBjqBq ja ua pBpijBjauaS bj :a^uauiBiau asjinSuijsxp uaqap
anb pBptjBiauaS ap sodu sop Baxjdrar (t4sonpiATpui ap odnaS un ap Bn8
-uaj,,) o^aajBip,, un ua 4jBiauaá oaiuoj oiquiB.o, un 'jrjqBq jap bjsia
ap ojund ja apsap opBiapisuoa 4Bioqy '(zf) JBjqBq ja ua ajuauíBjaja
-uoa Bp as anb ojjanb^ ap. 444u9iaaaXoad,, bj o 'oaijojsiq opBjjnsaj ja
SBuadB asiBqoadraoa apand 44Bnuaj,, bj ap ouBjd ja ug 'Bjaiauoo spuaj
-sixa auaxi BnSuaj bj anb ua otusitu ou^jd ja sa anb 'BarjsmSuij pBp
-iaijob bj ap ouBjd ja ua ojos ouis 'BiaBijsqB BnSuaj bj ap ouBjd ja ua
asiaAjosai apand ou 'jBiauasa ja sa anb 'suiajqojd ajsg #^ 'f -f
'(''Z 'II 'P) ^tipmo&f)
bj ua (uapuodsajjoa soiaaauoa soqoaq anb b) uos anb ou X aiMsifj bj
44sBaijauoj saXaj,, sbj uauap ^ojva anb BjBu(as Bjjg 'oaiSp
�glosas, eso es, de hechos lingüísticos análogos; y la difusión de una
innovación es, precisamente, el constituirse de una isoglosa, de un
hecho de lengua Ínterindividual. Por lo tanto, decir que "las leyes
fonéticas actúan sin excepción en el mismo dialecto" (innerhalb desseL
ben Dialektes) es un círculo vicioso. En efecto, ello significa que pri
mero se deslinda un dialecto por la comprobación de la homogeneidad
interindividual de ciertos hechos lingüísticos —entre los cuales tam
bién los resultados de varios cambios fónicos—, y luego se afirma
que esos cambios fónicos ocurren sin excepción en el dialecto deslin
dado gracias a ellos (43) ; primero se deslinda, por ej., como "caste
llano" aquel dialecto romance en el que lat. kt se ha vuelto C (octo >
ocho)^ y luego se observa, con extraña sorpresa,, que kt > C es una ley
fonética que ha actuado ineludiblemente "en todo el castellano". Por
consiguiente, si se rompe el círculo vicioso y se entiende que un dia
lecto se delimita por ciertos cambios que han ocurrido (44), la fór
mula de la generalidad manifiesta claramente su carácter tautológico:
ella afirma que una ley fonética actúa en el espacio en que se com
prueba que ha actuado (45). Lo que ocurre es que la ley fonética —co
mo difusión de una innovación fónica— pertenece al hacerse de la len
gua y, por lo tanto, es anterior al "dialecto", que es su resultado: los
límites dialectales son un después y no un antes, con -respecto a las
leyes fonéticas (46).
La conclusión que se impone es, pues, que un cambio fónico no
puede tener "a priori" generalidad extensiva. Ésta depende de un par
ticular proceso histórico, que se realiza o no se realiza, y sólo puede
realizarse en una época determinada y en tal grupo determinado de
individuos. En consecuencia, la generalidad extensiva no tiene ningu
na universalidad: en este sentido, la "ley fonética" —entendida ahora,
no como "hecho que ocurre" (difusión de una innovación fónica),
sino como "comprobación de lo ocurrido": como hecho de Historie,
y no de Geschichte— representa, en efecto, una comprobación histó
rica, particular y "a posteriori" (cf. n. 41).
4. 4. 4. Muy distinto es el prohlema de la generalidad in
tensiva. Con respecto a ésta no podemos razonablemente postular la
"difusión" de una adopción fónica, en un saber lingüístico individual,
de una palabra a otras. Puede haber, sin duda, un cambio gradual, con
múltiples oscilaciones, en la frecuencia del empleo de un modo adop-
(") Este círculo vicioso ya fue advertido por H. Schuchardt, Über die
Lautgesetze, 1885, quien se preguntaba si los "dialectos" deben concebirse como
"a priori" o como "a posteriori", con respecto a los cambios fonéticos; cf. Brevier, p. 59.
(**) El no ocurrir de los cambios tiene, a este propósito, el mismo valor
que su ocurrir, pues un dialecto conservador se deslinda necesariamente con
referencia a otros dialectos, innovadores.
(") Con "excepciones" o sin ellas, pues este aspecto corresponde a la "re
gularidad" de la ley, y no a su "generalidad".
(*") Cf. La geografía lingüística, p. 29.
- 246 -
�•Bq^tudmoD as
rqaniduiOD as anb o\ anb jpap otnoo sa oraiqn ojsg '^anjosqe aaaiucui ounp inBA
anbi^auoqd ioj aun sajdoad íuos inj mb aaBdsap 13 sduiai ap sajiunj sq sueq
•ojioiBjnoiiiB apota untp uoije^ijipota q su^p siBta *siota ap adnoiá un4p no ^ota
an(p uopt^ijipoui bj suep sed ^uaisisaoa au sjycnb aajBd sjaijnSaj juos sanbijau
•oqd siuauíaSueqa sa-q,, :ttpBpi[caaua3^ bj uoa 4tpBpuB^n3aj>^ q apunjuoa epin^as
ua ojad 'pepuqnSaj E[ ap oidpuud \a a^sisuo.i anb ua b.jb[d aiuei^eq ejoueui
ap a^aiApe '991 *d '0S6I 8Bd ^9nbpauoqj ap ftiv-ij, 'xuowivvHf) -j\[ (8t)
-ui^ uoiDBaja v\ ap 'eaiuaai 'oo^emaisis opom :ouiiqn o^sa 'a^uauíEsioaad 'sa MenS
•ua[,, ej 'oqaip Jofaj^ •cnáu^ eun ua uvaia v apuajde as anb ouis (uenSua¡M con
apuajde as ou 'pBpqeaj ua 'anb aiuauzeisnf EAaa^qo —ípjoqiunjq ap eapi eun
'aued bjjo aod 'opuBuioiaa — uu tm 'd 'Doijajsa ip ituajqojj 'aDOH^ *g (lt)
aod (is íJtiquosa ap, eainbetn cutí na odtj un ap uoia^jd^^6 o noia
-ni^ens ^\ b asjefatuasB 'ojund o^jaia BjSBq 'apand ^aiupj uoiadops
e1 ' (s^) J^^DÍ/ dP opoiu un 'Bined Bun 'oaubuijoj ojuauíap un ouis
'(BjqB[Bd pi^. ua opiuos \tbí) Moqoaq,, o^uamap un ea ou BjdopB as
anb o[ :ojos oun 'osbo Bpso ua 'sa opB^dope oainoj opom p anb ap
oipaq a[dmis p xod ouis 'a^qBXiauadrai oijajsim unop jod ou 'o[p
j^ -noiaisod Bmsim b[ ua o oxau omsim p ua Braauoj orasira p ub^
-ua^uoa anb ssjqBpd sb| SBpoj BJBd B^dopB as 'BpBUinua^ap uoiaisod
Bun ua o oxau un ua Binauoj un B^aajB is A íupiaisod jambpna ua
A Bjqspd jainbpna ua Bmauoj omsira p BJBd (pBpqiqísod omoa) B^
-dopB as B^p *Braauoj un BjaajB BpB^dopB uoiaBAouui b^ ig '(Lf) pjau
-a3 ua Ba^sinSuq p^ptAtiaB v\ BJBd ouis 'opio Bq as Brasiui uoidbaou
-ui b[ anb ua ssaqBpd sb^ ap o BjqBpd b^ ap 4tuoiaiiadaj,, B| BJBd
ops BjdopB as ou Baiuoj uoidbaouui Bun 'oapsm^uq aaq^s pp odij
-Braaisis ja^aBJBa p opBQ *Bpjos a^uBuosuoo Bun BSua^uoa anb o|qBaoA
jainb[Bna uoa oSanf p opuapidaj A oouvjq ojvd djsa jod [oSus^q
opBq ap^a] BjJip ouBp^ anb 'souiBSuod 'opuaiaip Bson^oapp uoiaBia
-unuoad Bun JBjirai ua pBipaijip BunSuiu auaij ou ouiu omsim p
'oSiBqraa uig 'pBpiaouos ap upioBp.uoa B[ ap, opnuas p oi^u un b
a^u^uíBOiJoaj jBuasua p^ijip BiiBjpisaj c'fa jod 'isy '('^'^'g *p) 44JaqBS,,
o moa BnSua^ bj ua BzijBdJ as anb uoiaBjado Bun 'a^uaniBsiaaad 'sa uoia
-dopB bj A íoaijsinSuij jaqss ja jod 44aiuaiuBaiuaa},, UBnpiAipui as A
uaaouoa as 'uapuodsajjoa sojja anb sbj b sauoiasjajjoa sbj A soAi^upsip
soSsbj soj oraoa isb 's3jubijba sns A sBiuauoj soj 'a^j^d bx^o jo^ *sbjj
-anbB A sojsa aj^ua Biauaiajip bj sa (44apuaadB,,) BidopB anb oj X 'sojap
-ora soidoíd sns uoa s^pio SBjqBjnd sbj BJBdraoa ^aiuoj uoiaBAouui Bun
B^dopB anb a^uaXo ja oja^ 'SBjajua sassjj X SBjq^jBd ua asjBiuarauad
-xa uapand ojps 'o^ub^ oj jod 'X uoioBzijBaj bj ua sopBjsiB UBp as ou
SBraauoj soj ap soaijsnaB saius^uasaidaj soj anb ojaaia s^ -opBaapisuoa
onpiAipui ja lod sopiaouoa soaiuoj sopora ap Bma^sis ja ua 'BAisajdxa
pBpijiqísod BAanu oraoa *ojovf osdi Bjaasui as opora a^sa 'oaiuoj opora
un ap eibjj as is *ajuainisuoa jo^ 'B^dopB bj uainb ap oaijsinSuij
jaqBS ja opo^ b ozuairaoa ja apsap X ajuauíBiJBsaaau aoaua^jad Bps^
-dopB uoiobaouui buq *orasiiu jaqBS ja ua ou X 'jaqBS jap uoiaBzij^n bj
ua sauoiaBjiaso ap b^bji as oja^ 'oai^sin^uij o^iq^q OAanu oraoa opBj
�ej., el tipo alterado es a, no hay nada extraño en 'que todas las pala
bras con a escritas con esa máquina presenten la misma alteración,
puesto que lo alterado es el molde mismo de realización.
En este sentido, también la "ley fonética" es algo que se com
prueba todos los días, y puede hasta verificarse con adopciones pro
vocadas experimentalmente. Así, al corregir un defecto o un error
de pronunciación, no se le enseñan al sujeto todas las palabras en
que el fonema afectado figura, sino, con pocos ejemplos, la pronun
ciación misma, a la que el sujeto aplica luego en todas las palabras
que conoce o aprende. Si se indica a alguien que las palabras como
llama, lleno, talla se pronuncian en el castellano ejemplar de España
[Xama], [Xeno], LtaXa] —y no [ljama], [ljeno], [talja], como él las
pronuncia—, ese alguien, al percatarse de su error y al lograr la arti
culación de [X], la aplicará en cualquier palabra que contenga II,
y no sólo en aquellas cuya pronunciación se le ha señalado como
errónea. Y lo mismo hará con un fonema en una posición deter
minada. Si, por ej., se le indica que en español no se pronuncia
[rama], [resto], sino [rrama], [rresto], dirá también [rrima],
[rraspa], [rremo], etc. Y al hacer esto, nuestro sujeto no hará otra
cosa sino aplicar estrictamente dos "leyes fonéticas": Ij > X y r- > rr-.
Es sabido, también, que, conociendo las correspondencias regulares
entre dos sistemas o "dialectos" semejantes, un hablante puede pasar
de uno a otro sin necesidad de conocer todas las palabras del sistema
o "dialecto" que no es el suyo propio, lo cual suele dar como resul
tado numeroso hipercorrectismos o hiperdialectismos, ju^tamente
por la aplicación estricta de "leyes fonéticas" (49). Es que la "ley
fonética", como ley intrínseca y libre del hablar, es, precisamente,
la que el hablante aplica, en cada caso, al crear sistemáticamente
su expresión; la otra, la que da cuenta de las correspondencias efec
tivas entre los dos sistemas o dialectos (y que admite "excepcio
nes"), es el resultado histórico e históricamente condicionado de
una serie de "leyes" intensivas análogas. Un modo articulatorio nue
vo no puede surgir como "general", puesto que la articulación es
individual; pero es desde el comienzo "regular", porque es único.
El hecho de significar la ley fonética un cambio articulatorio im
plica su "regularidad" (su aplicación en todas las palabras que
contienen el modo sustituido) ; mas no implica su "generalidad",
(") Así, quien, en el Río de la Plata, pretendiendo hablar el castellano
académico, dice [arroXo] por [arrojo], no lo hace por ^nalogía" o según algún
modelo específico (aunque quizás intervenga la contaminación con desarrollo),
sino por el conocimiento de la correspondencia sistemática i — X que no es la
propi'a de este caso. Y quien dice abstrapto por abstracto aplica al revés (y
equivocándose) la "ley fonética" pt > t. En disgresián, desvastar, por digresión,
devastar, interviene el conocimiento de los prefijos dis-, des-, pero, en el Río de
la Plata, también la tendencia a evitar la caída de s preconsonántica (fenómeno
que se considera vulg'ar o rústico), es decir, la comparación implícita entre dos
modos de hablar.
- 248 -
�- ñfZ *0I 'á '9ton8u9i jap mfosojtj (Tg)
•uajjocnptuajj op ODidtj ouio^
op afap A Biuepepnp ap oqaa^ap eioinbpe sejqejed sbuisiui seso ap
oaiuoj opoin un anb ap sajuu bjio b BnSuaj Bun ap Jesed uaqap sejqejed
sbijba 'so^iismSuijJoiui sopeiuoo ap osea \a na 'anb A sejqejed sbijba ua ojjio
aqap aiua^o [a 'oAanu oaiupj opom un jeidopB ap saine 'anb Jiaap sa esoa bjiq
'('Z'^'f *P) oueuoiaaip jap ejqejed eun ua jujnao apand oiquiea unSuij^ *bjj
•anbe anb seiaejisqe souaui uos ou sBisa sand '^SBjqejBd,, sbj ap ouisiaiueaam ja
^nSuaj ej ap ouispiueaaiu je Jinipsns auaiAuoa ou 'jejauaS ug (og)
sa 'oiusiuiisy 'oiquiea jap ttEipjBn8uBA,, ej neiiiniílsnoa anb seaqejed sesa ainam
-jeaipej opepaje rCeq aisnfesap ja anb ap sam^ nnpe ou ^(eai3ojoisij eiSojeuc,,
bj anb Jod A 'sbjio ua on A sejqejed sepaia ua ojos ueuep as 'MsopipaApeui a
soajueaaui^ uos is 'usaisnfBsap,, soj anb Jod apuapua as ou 'semapy •^oajuBDaui,,
epeu Xcq ou enSuaj ej ug 'aiuauíjeuopunj A jrani^na asjuaijiisnf uapand ojos
uuoiaBziJBjnSaj,, ns A soAanu soaiisinSuij soiiqeq soj ap uoisnjip bj anb sa pepjaA
eg ¿ua.íniusns scjja anb sbuijoj sbj anb ^aiuanaaaj sbui jas b je3a|j epeq uap
-unjip as seaipejodsa sbuijoj sepaia anb apaans ouio^? ¿ueaiueaain uoiaaeJie,,
j sejja ajqos opuaiajafa ucuiuiija sbj ou (saiuanaajj sbui) sefaiA seuijoj sbj
'seaipejodsa uos BAanu sbuijoj sbj SBJjuaiiu 'anb Jod?— 'e^a^Se Jarsso^ omoa
kMsoJBJ soj ajqos saiuanaajj sbuijoj ap 8odm8 soj apsap epiajafa BaiuBaaui uoia
•dbjibm Eun jaqeq jaipnd anb opuapiuipe '^ 'oaiuBaaiu ju oai^ojoisp ?.u sa ou
'jaqcs oiuena ua 'ojad '(jBuoiaunj oj ap uopezpeijaieui ap opoui ouioa) oaiu
•eaaui A oai^ojoisij oj e uaiquiei ajaijaj as aisg muaqvs un 8 opadsaj uoa ub3iubd
-aiu uoiaBuuojiun,, ap ja A ueai89joisij biSojbub^ ap ja ouioa soidaauoa b Jipnae
ounpodoui souaui oj Jod sg *eapsin9ufj pepiApae bj uoa ((jaqus,, ja 'epjauoa
B^3uaj bj uoa BpeJisqB enSuaj bj '^pepiJBjnSaj,, bj uoa ^pepijejaua^,, bj apunjuoa
jajsso^ 'OAisuaiui oppuas ua ou ojad 'oAisuaixa oppuas ua (íBzijt!jaua3 as,, oiq
•mea uq 'ajqísiuipeui a nuoiaipBJiuoa oiund opoi ap sa uopeatydxa epa 'eioqy
*(eztjejaua8 as uij jod A aiuanaaJj sbui o^anj aaeq as 'oaipejodsa ojos eja oj
•auiud anb 'oiquiea un jena bj Jod 'sopiuos ap eaiueaaui uopeíaose Bun 'joioui
oiuaimiiuas un, ap 'uBai8ojoisij biSojbub,, ap Bjqeq A eiAsap as epin^as ua ojoj
•Bjqejed epea ejed aiidaj as ou (z 'u 'P í44oaiuBaaui aisnfBsap,. ouioa 'aiuam
•ajqeiuatnej 'opipuaiua) oapauoj oiquiBJ jap osaaojd ja anb JBAjasqo jb 'uopei
•ajdjaiui Bisa b oiuauíoui un Jod asjeajaae aaajed (Tg) jajssoy^ "y{ '5 *j> ^
'O^^StnSlllJ Jd^Vlf Jdp OO1UJB)
oj u^ ows 'opozijo^d oX oSjo u^ ou *uoiOBOijipotn Bun 'a^uaraBjsTif
's^ ttJBjnSaj,, ooiuoj oiqinBD un sand 'jBjqBij jap Baijoisiq Baiuaaj
'2>jTi^og ouioa Bn^uaj bj A ^^^ój^ omoa afBnSuaj ja Bjapisuoa
as is —asopuBuimija aAjansaj as anb^od '<taAjansip,, as 'oqotp joí"
-ara 'o— aAjansaj as oía^ *oqoaq omoa asJBidaoB A asjBqojdxuoa ap
•and ojos pBptJBjnSai bj BAijaadsjad Bjsa ua A '^o^d^ sa ou BnSuaj bj
anbaod 'ajuauíBsiaajd 'ojja : AoJld^ ouioa BnSuaj bj ap bjsja ap ojund ja
apsap BajuBjd as is 'ajqnjosui sa anb outs 'ofajdraoa o Jpjjtp ojos sa
ou Btuajqojd jbj^ *ajuaisisuoaui Buiajqo^d un 'sisijbub ouiijjn ua *sa
soatupj soiqui^a soj ap pBptiBjnai bj ap Buiajqoad ja uatquiBj^
•sBjnjnj SBjqiBjsd ásoovj ound BjdopB
as anb outs '(os) sbjjo b BjqsjBd Bun ap ctapunjip,, as iu '(ousjd
asa ua ajjnao BpBU anb ^ A 'ajqísodrai ajuanijBuoiaBj ojja opuais)
B^aBijsqB BnSuaj bj ap ttSBqaaq,, SBiqBjBd sbj SBpo^ ua ajuauíBau
-Bijntuis aaajBdB ou OAanu ooiuoj opom uj^ #sapnpiAtput sbotjstiiS
-uij sapepiArpB sbj ajjua uoiaaBJajuí bj ap JBjjnsaj apand ojos anb
�inadmisible que se justifique por el llamado "sentimiento motor" la equivalen
cia entre fonemas y nexos ya diferenciados, como los que figuran en los ejem
plos de Vossler. Tal equivalencia puede establecerse (y no por el "sentimiento
motor", sino por el reconocimiento de una identidad funcional) en la "difu
sión" (entre hablares distintos), pero no en la "regularización" (en el mismo
hablar), donde sólo puede darse entre variantes de un único modo funcional.
Un sonido o nexo a no podría reconocerse, en un sistema, como "equivalente"
de un sonido o nexo b, enteramente distinto, si los dos no fueran intercambiables
en la misma palabra. Así, a nadie se le ocurre en la actualidad sustituir esp.
falta por halta, o firmar por hirmar: ello sólo habría sido posible en la época
en que h se pronunciaba y era variante de /. Vossler, según parece, recuerda la
distinción de H. Paul (^) entre Lauttvandel (cambio fónico) y Lautwechsel
(sustitución fónica), y considera la "generalización" de un cambio fónico como
Lautwechsel. Esto es, en cierta medida, exacto, pues la selección que sigue a una
adopción (cf. 4. 4. 6.) puede, en efecto, interpretarse como Lautwechsel (B3).
Pero no se trata de "analogía", sino de reconocimiento de la identidad funciorial de dos modos fónicos. No es k> mismo hacer LX1 de todo [lj] y hacer
[XI también la I de levar, levamos (por analogía con llevo, llevas, lleva, etc.),
regularizando de esta manera el paradigma del verbo. Lo que el cambio foné
tico (es decir, la adopción fónica) tiene de regular no es "analógico" sino
"sistemático". Por lo tanto, Vossler no "supera" la antinomia entre cambio fo
nético y analogía, como afirma A. Alonso ("), sino que simplemente confun
de los dos fenómenos. Además, no hay nada que "superar", pues los dos fe
nómenos son efectivamente distintos, y hasta opuestos. En el primer c^so, se
trata de sustitución de un modo fónico a otro en cualquier palabra; en
el segundo, de sustitución de un fonema o de un nexo en una palabra deter
mi^ada, o en varias formas flexionales pertenecientes a la misma palabra. En
el primer caso, la equivalencia se establece entre "elementos formativos" (por
^j., X y W* dentro de un sistema de modos fónicos distintivos; en el segundo,
se establece entre "formas" o "modelos formados" (por ej., llevo y levar),
en virtud de una asociación paradigmática o, de todos modos, semántica (gra
matical o léxica). En el cambio fonético, las "formas" cambian porque se re
conocen como equivalentes ciertos "sonidos"; en la analogía, cambian porque
ellas mismas se reconocen como parcialmente equivalentes o se asocian. O,
dicho de otro modo, el cambio fonético ocurre en un "sistema"; la analogía,
en un "paradigma" o en una oposición determinada. El hecho de que, desde
el punto de vista de la lengua realizada, el resultado sea, en ambos casos, una
modificación en lo fónico no es razón para identificar los dos procesos. Otra
cosa es decir que el cambio fonético y la analogía pueden reducirse a un
único principio superior, que es el de la 'uniformación material de lo funcionalmente equivalente', enunciado (con otro propósito) por el mismo H.
Paul: ".lede Sprache [mejor dicho: todo hablante] ist unaufhórlich damit
bescháftigt alie unnützigen Ungleichmássigkeiten zu beseitigen, für das funktionell Gleiche auch den gleichen lautlichen Ausdruck zu schaffen" (6B). Este
principio, por otra parte, es el principio mismo de la sistematicidad de la len
gua; y en este sentido es justo reconocer con A. Debrunner (BB) que la "ley
fonética" y la analogía surgen ambas del Systemgefühl.
(") Prinzipien, p. 68.
(Ba) Por otra parte, puesto que, en sentido intensivo, no puede haber cam
bios "graduales e insensibles", todo cambio fónico es una "sustitución fónica".
El Lautwandel de Paul es un Lautwechsel en un sistema de modos fónicos; y su
Lautwechsel es un Lautwechsel en una palabra o en el paradigma flexional de
una palabra.
(B<) En su prólogo al CLG, p. 17, nota.
(BB) Prinzipien, p. 227.
(BB) Lautgesetz und Analogie, "Indogermanische Forschungen", LI, 1933,
p. 269.
- 250 -
�- I9S
ap ojdraafa un outs 'o < *suod -f- pa 44Bapauoj Xaj,, bj b umadaaxa ap
ojduiafa un jou,Bdsa ua sa ou vuipod 'opuB{qBi{ aiuauíBjDijjsa 'isy "sbo
-jlsjn^uij sauopipBJj sbtjba ajjua umaaBjaiui bj ap ops^jnsaj sa Bau
-ojsiq BnSuaj Bun anb Bjuana ua auai) as is 44sajBjn8aj,, sbuijoj uaA
-jaiiA as ojad 'BauaSouioq upiaipBJj bjos Bun oiuoo sn8uaj bj jsjapis
-uoa apua^aad as is ojos sajB^ ouioo uaaaJBdB 44sauoiadaaxa,, sBsa 'sou
-iuijaj soj^o ug 'UBiunoo ou sa^uaipuodsajjoa soiquiea soj anb soj ua
sajBjqsq ap uapaaojd 44Baijauoj ^aj,, jBna o jbi uaaapaqo ou anb s^jq
-BjBd sbj sand 'sauoiadaaxa sbsjbj ap bibj) as sosbo soqanuí ua 'opiq
-B9 sa ouioo 'anb ojog 'soaiapisiq sopBqnsaj soj ap bjsia ap oiund ja
apsap Baijiisnf as —<4JiJjnoo optqap BjjqBq,, anb sbj ua ssaqBjBd sbj
SBpoj ua Bqanjdmoa as ou anb— 44sauoiadaoxa aiimpB,, ooiuoj oiq
-uibo un anb Jiaap 'ojja jo^ 'sa^uaipuodsajjoa sbuiibj sbuijoj sbj uoa
BzuBÍauías joXbui ns jod SBpiuaisos i(soqiun 'uviqwv^) SBaijqBjuBa
sbuuoj sbj bpBÍij uBq as sos^a soj)o ua anb SBJiuaiin '(ouioj fvwo¡vd)
tu b opianpaj qtu odnjS ja uoa 'soSjng ap sbuuoj sbj sosbo souaia
ua jbCij b opB^ajj UBq as 'sojng ap ja A bXbuiy ap ouBjja^sBa ja
aj)ua uoiaaBJa^ui bj ug 'so^upsip SBUiaisis ap sa^uapaaoad so^uauíaja
jBftj A JBUOiaaajas apand BaiJoisiq buuou Bun :nne sbj\[ ^aa^ *J33M>
sbuuoj sbj 'opBj ojio Jod íA (jada A U39S ou A) xaa A Jas sbuuoj
sbj 'opBj un jod 'opsíij UBq as jouBdsa ua 'jsb ÍBpsqBaB ou uoiaoajas
Bun JbCij apand BaiisinSuij 44buuou,, Bun 'ajjBd bj^o jo^ 'ajuauíBa
-ijojsxq Bzu^ajB uoisnjip bj anb soj uos saiiuuj soj ituotud v asjaaajq
-Bjsa apand a)imij unSuiu 'oAtsua^xa oppuas ug •44sa^uBiJBA^ jas ap
usfap A sBiu^sip sbuuoj ua asjBfij b usSajj soquiB anb ua o 'ajqxsod
sa ojos oun '(oAanu ja A ofaiA ja) saiuajBAinba sodiuoj soiuamoui
sop soj ap 'anb ua 'jiaap sa 'uoiaaajas bj Buiraaaj anb ua ojuainora
ja ua (44JBnjaB ap Bfap Bapauoj Xaj bj,,) a^uauíBAisuauíi Buiuua^ otq
-uiBo jg "uotooajas 'oAisuajuí opi^uas ua A 'uqtsnftp 'oAisuaixa op^uas
ua 'sa oaiuoj oiqraea ja anb 'ajuainSxsuoa jod 'Jiaap apand ag
•SBpBfij sauoiaipBJ^ sbj ap A soauo^siq
sopBjjnsaj soj ap ouBjd jb ou A 'sapBpijtqísod ap ouBinud ouBjd un b
aaauauad 'oinjosqB oiuauíoui ns ua 'anb 4<Baijauoj ^aj,, bj ap Bidojd
p^piJBjn^aj bj 'o8jBquia uis 'ub^.D3jb ou soqaaq sajB^ 'SBUia^sis ap Bia
-uajajjajut jod ouioa isb '(Biuajsxs onistuí jap ojjuap) SBAisajdxa sbio
-uaSixa sbj}o jod 'sosbo soijba ua asjapuadsns A 44asjt8ajjoo,, apand
ojad '(BAisajdxa Biaua^txa BungjB b apuodsajjoa apunjip as A B^dopB
as anb ut
-^uui Bun anb oisand) BjnuB as ou 44^aj,, ^j 'uoiaaaj
-as ap osaaojd ^a ua 'o^ang ^votj9iaof Aaj^f v\ tioo vzatdtua anb outs
'vwiuuai ou ootuql otqtuoa /g 'jBnpiATpuiJaiui a jBnpiAipui uoiaaajas
ap osaaojd o8jbj un auaiAjajuí '(asjBfij b bSojj anb sa is) OAanu oa
-iuoj opotu un ap Bauo^siq uoiobCij bj ua A buisiui uoxaBzijBaj bj ug
•uoTDBZTjBaj ap pnptjtqtsod omoa 'oAanu oaiuoj opom un ap jBnpiAip
-ui (upiaBaja) uo;aisinbpB ap JBiaxui oiaB jb A ttJaqiBS,, ouioa Bnáuaj
bj b ajaijaj as Bjjg 'pvptotun ns uoa 'oqatp jofaui 'Baiuoj uoiadops bj
ap BAtsua^ui pBpijBjauaS bj uoa aptauíoa 44Banauoj Xaj,, bj 'BUBtuiJd
buuoj ns b A Biauasa Buitiut ns b Bptanpaj 'sand 'tsy *9 'f 'f
�adopción léxica de un hablar en el que al no cambiaba en o. Lo que
en este caso se adoptó (por los hablares en que el cambio ocurría)
no fue un modo fónico, formativo, sino una forma hecha, un "mo
delo" como tal. Las formas palma y otro respetan ambas las "leyes
fonéticas" de los hablares de que proceden.
4. 4. 7.
Se deduce de lo dicho que la "ley fonética" es algo
más que una pauta metodológica justificada por la comprobación de
una relativa uniformidad expresiva alcanzada en cierta época por
cierta comunidad hablante. Si no tuviera una justificación más hon
da, esa misma uniformidad resultaría incomprensible y la "ley" no
podría tener ningún valor metodológico. Pero es que en su realidad
elemental, como generalidad intensiva de la adopción fónica, la "ley
fonética" coincide con la sistematicidad de la lengua (57). Ahora, la
lengua no "está hecha", sino que "se hace"; por lo tanto, la "ley
fonética" corresponde a un modo de "hacerse" (re-hacerse) la len
gua, en su aspecto fónico. Ello significa que, en la perspectiva real,
la sistematicidad fónica comprobada en un "estado de lengua" es
proyección de un hacerse sistemático, es decir, de "leyes fonéticas"
(58). De aquí la posibilidad de reconstruir y postular formas lin
güísticas pretéritas (59). Finalmente, quien "hace" la lengua es la
(")- Y, en efecto, también en sus resultados históricos la "ley fonética" es
valedera en la medida en que una lengua es "sistemática" y mono-sistemática.
Pero una lengua, como conjunto de tradiciones lingüísticas, no es sólo "sis
tema", sino también "norma", es decir, selección dentro de las posibilidades ofre
cidas por el sistema funcional; además, en una lengua histórica hay confluencia
y coexistencia de sistemas (cf. II, 3.1.34).
(58) Puesto que, por exigencias ineludibles de la investigación, lo dinámico
(que es lo concreto) se estudia necesariamente entre dos "estados" (proyecciones
sincrónicas), se habla de "leyes fonéticas" sobre todo en los casos en que,
entre los dos "estados", se comprueba una sustitución de elementos. Pero, desde
el punto de vista de la realidad dinámica de la lengua, es igualmente razonable
hablar de "leyes fonéticas de continuidad" (o de repetición). Es, por otra parte,
lo que se hace cuando, entre dos "estados" de lengua, se establecen correspon
dencias del tipo a > a. Las "leyes" de sustitución atañen al hacerse de la lengua;
las de continuidad, a su rehacerse.
(6e) Obstinándose en no entender que se reconstruyen formas que pueden
ser históricamente reales y sistemas ideales, pero no lenguas históricamente rea
les (es decir, sistemas completos y atribuíbles en su integridad a un determi
nado momento histórico y a tal comunidad lingüistica determinada), R. A. Hall
jr., La lingüistica americana dal 1925 al 1950, "Ricerche Linguistiche", I, 2, p.
291, llama "obstinados" a quienes, en cambio, k entienden. En realidad, no hay
ninguna garantía de simultaneidad histórica de las formas reconstruidas. Ade
más, sólo se puede "reconstruir" aquello que se continúa en las lenguas conside
radas, y no lo que no tiene continuación ninguna. Así, para no ir más lejos, las
lenguas romances permiten sólo en medida mínima la reconstrucción de la de
clinación latina y no permiten de ninguna manera la reconstrucción de la con
jugación pasiva del latín. Del mismo modo, en el caso del indoeuropeo, no se
reconstruye, en realidad, el fonetismo del "indoeuropeo común", sino el "fonetismo común" del indoeuropeo y, precisamente, de aquel indoeuropeo que co- 252 -
�- 89S •s8i8 A ^0^ "
•uuj mvj Jod oqaip o\ 'aued bjio aod 'as^a^ '6 '<* 'íip^aqs^untpsaog 'iwvsij
•^ ap SauOIDBJipui SB[ *J[) *NHOH ']^ A SHaAVJJ '^^ P1 ^-^qO9 OpBDB^Sap UBq O¡
'aiuapaa sBiu Baoda ug 'snuHn^ 'O Jd B^ opEpuas anj oqaaq jbj^ .(IB)
•BJOpBAOUUI B[ B OTJBJ)UO3 Opi^UaS U3 UplStlfip BUn JOd 'J13p
89 'saJopBAOuui so[ ajqos sajopBAjgsuoD saaBjqq so¡ ap ofiqjuí ^ aod 'sopcq
-B3B soiquiBa soj uns asjBuiuiip uapand so^upsip SBiuajsis ajjua nopaBjaiui bj
ua j^ 'BnSiiuB 8bui ^jububa e^ b ajqBJOABj upto^ajas Bun jod agJBuiuiqa apand
('9'^'f "P) opBqBDB ou oiqniBa un jEnpiAipuiaaiui Buiaisis un ug •upioBaipIxa
bj)O auap oaad ^aiuanaaj] ououiouaj un sa Bjscq A 'Epnp uts 'a^sixa upisaaSaj
Bl '(1H '9H 'Pn^I aP OSB:) Ia "P) opBAJasuoa ap souauíouaj soj usauoisaj3
-aJn ouioa iB^aadaaiui ap ^a **fa jod tysj^ -sosouna Xnra saaojja b jBSnj opsp
Bq —eauo^siq Bn3ua[ Bun Bpoj ua BauBqnuiis ouioa uBapauoj Aa\n e^ JBaapis
•uoa \s 'jraap sa— MpBpqBJaua8M ap sodij sop eo\ aajua uoisnjuoa Bg (09)
*aaajjo ouisim Bqjaq
\9 anb sojBp soAanu so¡ ap uoiaBz^ijn v\ uis opin.nsuoaaj oadoanaopui un b
asaauodo pand Ejpaq ^9 anb '*fa aod 4UBSai^[ 'JinquiB apuajaad a^ as opnuaui b
ubi anb opansqB oppuas [a ouis qBiuauínaisui a oaiSojopoiaui jo{ca ns A uop
•anJisuoaai B| ap pBpqiqísod n\ sa ou u^Saiu ^sopBupsqo,, so^ anb oq *oaixa|
[ap osbo [a '-fa aod 'sa oiuoa 'ouispauoj [a anb pBpiai^Buiajsis ap odp ouisiui p
uauap ou anb 'Bn8ua[ v\ ap sojaadsB soa;o b opadsaa uoa oiaaia sbiu une sa ojp
j^ 'uoiaanaisuoaaa B[ ua B^uana ua opcuio^ UBÍsq as anb 8Bn8ua[ sb[ b, apuodsaaa
'Bpipaux ejaaia ua opBxa sa oisg "(I9) i(^BAi)Baijiu3is sauoiaupsip sb[ usiadsaa,,
anb oisand 'u8B3aia,, uos ou suaipuoj sa^íaj sb[ anb ap uoianAaasqo bj JBjaad
•jaiui aqea oppuas aisa ug 'suAisaadxa sapBpijBuij sBpBuiuua^ap b uoiauaiB ua
Xa[ B[ wBpuadsn8n pBjaaq^ Buieim B[ onb aBUBJixa ap sa ou o¡p to¿ 'Q m^ 'f
•BJopn^ao pepiAi^e ns na c^dope p^iiaqif b¡ anb B}st[
buxiou ^un ap ouis 'pBpisaaan ap Á^\ Bun ap bjbjj as oj^j *(09)
Bpi[B^anaS,, B| uoa ^BAisuajui p^pi^aanaS,, b^ uapunjuoa
i ' (soppouoasap a^namjBn^naAa) ctsouaaixa sajo^aBj,, uBUBnjaB anb
bj aiqos {(Bsaa,, otnoa BnSuaj bj nsiapisnoa opom unSjB ap sanainb
uBsuaid otnoa 'oainBoam ap o osoiaajsita ap Bpnu anat^ ou bjj^j -oía/3
as orülua] vj jvna ja ajuvtpaw otusjiu o^a^ jap viuuou X voijsiuajou^
-Da sa anb oms 'BtiSuaj bj ajqos on^ov ou *sand *(^onauof Xaj^, Brj
•jBOiaBtnBjS otqniBa jap sajqpnjant a
SB^ata saXaj^ ap Baainbts Bjq^q; as ou X 'sBsoiJajsitn sauozBJ b (ttsBa
s^^aj,, sbj b soSojbub aauatuBiaajjad) soqoaq sopa a^nqtJiB
*odti otustuí jap sauopBjo sbj SBpoj BJBd ajBA *opijinb,pB zaA
Bun 'Buianoa un anb jod X saiqtuou soj sopo} b ajq^atjdB sa 'opeaaa
zaA Bun *ojnajiJB ja anb aod o *soqjaA soj sopo^ bjb¿ ajBA *—opBu
-luuaiap o^db o^ap ua X oauatuotu o^ap ua otSjns *Bpnp uts 'anb—
•fa jod 'jBqjaA oduiata OAanu un anb Jod B^unSa^d as atpnu anb ojo^
qBoiaBtaBiS oaoadsB ja BJBd uatquiBi 'ojubj oj Jod ÍBnSuaj bj ap ooia
-Btuaasts oj opo^ BJBd ajBA uotaBiaidjaaut Btnstuí Basa 'aaJBd Biao joj
•aanatuBotaBinaasis BnSuaj bj UBaJD saauBjq^q soj anb jBqojdraoa 'aa
-uautajdtuts 'boijiu8is usB0taauoj saXaj,, JBqojdtnoo : BDiastnSuij p^aJaq
-tj bj JBnaoB ap opotu un b apuodsajjoo t4Botaauoj Xaj,, buibjj as anb
oj 'aauatnSisuoa io^ "BDiaBinaasis pBptAtaoB aauBsaout Bun ap
ja sa pBptoiaBiuaasis ns :saauBjqBq soaafns soj ap BotasinSuij
�pero debe entenderse con restricciones. En primer lugar, la finalidad sistemá
tica, representada por la "ley fonética", supera la finalidad distintiva particular
(cf. IV, 4. 2. 3.). Así, esp. alto pudo revivir y eliminar la forma "regular" oto
(aunque, seguramente, no para distinguirse de oto, 'especie de lechuza'), por
que tanto a como I se conservaban en el sistema fonológico de la lengua; pero
no habría sido posible que, en el Río de la Plata, pollo se mantuviese como
[poXo], para distinguirse de poyo, porque el cambio X >j > z iinplic'aba la eli
minación de X del inventario fonemático propio del rioplatense. En segundo
lugar, las "excepciones" no se establecen simultáneamente con la "ley", sino en
el sucesivo proceso de selección. Así, quien, en cierta época de la evolución
del castellano, conocía las variantes horma y forma y oía sólo horma en un
sentido, y sólo forma en otro sentido, no habrá tardado mucho en diferenciar
semánticamente las dos variantes. Desconociendo la historia, podríamos pensar
qne en castellanos ambos no se volvió amos para seguir distinguiéndose de amos,
'dueños'; sin embargo, es sabido que en Burgos también ambos llegó a ser amos
y que lía forma ambos se reintrodujo luego, de hablares más conservadores. El
principio metodológico de tomar la "ley fonética" como base y de explicar las
"excepciones" es, por lo tanto, fundamentalmente acertado. En efecto, desde el
punto de vista del hablar, la "ley fonética", como aquí se ha interpretado, tiene
darácter primario: se da en la creación misma de un modo fónico nuevo, mien
tras que las "excepciones" pertenecen a la fase secundaria de "selección" (").
La "ley fonética" no es "ciega", pero es sistemática y, por consiguiente, no con
templa ni puede contemplar los casos particulares: éstos se resuelven en un
segundo momento, y pueden resolverse de muchas maneras.
5. 1.
Se puede concluir, pues, que, para entender el cambio
lingüístico y su racionalidad, alcanza con considerar la lengua en su
existir concreto (83). El cambio no es mero accidente, sino que per
tenece a la esencia de la lengua: en efecto, la lengua se hace me
diante lo que se llama "cambio lingüístico". Por ello, estudiar los
cambios no significa estudiar "alteraciones" o "desviaciones" —como
parece cuando se toma la lengua como ep^ov —, sino, al contrario,
estudiar el consolidarse de tradiciones lingüísticas, o sea, el hacerse
mismo de las lenguas. Viceversa, el preguntarse "por qué cambian
las lenguas" ('por qué no son inmutables', entendiendo que debe
rían serlo) es absurdo, pues equivale a preguntarse por qué las ne-
(*') Una vez más cabe recordar una observación de H. Paul: "So ist z.B.
im Nhd. das mittlere e der schwachen Praeterita und Partizipia nach t und
d erhalten (rédete, rettete), wáhrend es sonst ausgestossen ist. Geht man aber
in das sechzehnte Jahrhundert zurück, so findet man, dass bei alien Verben
Doppelformigkeit besteht, einerseits zeigete neben zeigte, anderseits redte neben
rédete. Der Lautwandel ist also ohne Rücksicht auf Zweckmássigkeit eingetreten,
und nur für die Erhaltung der Formen ist ihre gróssere Zweckmássigkeit massgebend gewesen" (Prinzipien, p. 71). Sólo que no se trata de finalidad y sin-finalidad, sino de finalidad general (sistemática) y finalidad particular.
(M) Cf. A. Martinet, The Unity of Linguistics, p. 125: "In the case of
languages, observation will show, not only how they function today, but also
how the ever changing and conflicting needs of their users are permanently at
work silently shaping, out of the language of today, the language of tomorrow".
Así como, por otra parte, sobre la base de la lengua de ayer, construyen la
lengua de hoy.
- 254 -
�- 99S 'OH •& ^013 (..)
'69 d
*ZS6I sajiy souang 'mjDuatii'OOtjpjstq nauvjaostfl ?rvaij z3aisiaN3j\[ •$[ (99)
•9^-5^1 "dd *H6I 'FBd *tIa:n/ai3stio3 d^ ap sapnpatuiui saauuop saj
uaiquie; -j^ -^ol 'd '^61 8JJBd \iuvcinow a\ %a aasuad vq (ts)
ua puuoj anb ^od pp upiOBUuojsuBJj bj 'apap sa 'bjsioisij opijuas na
4tt8apsnBoM somuuai ua oiuaituBaiuB^d ns mbB oq sapuoiaBJ sauoianf
-os aaua) apand ou ^buoiobjji Braajqoad un X íB^aBJ^sqB BnSua^ b^ ap
b^sta ap ojund p apsap opBa^uBfd oiqwv^ jap vwajqoud ja ouis *o^q
-tuvo ja sa ou 'aiuain^isuoa aod *4jBuoiaBJjjM "BijEa^o^oj bj uoo uajj p
Bjaipunjuoa 'une joad *o bijbj^oioj tb\ ua aaajsdB omoa optua^ap Bp
-anb ou X BqoJBUi ns anSis uaj^ p anb jod BJBjunSaad as 'ojuaiuiiAoui
ua uaai un opBijBjSojoj opuaiqBq 'uaxn^p is ouioa s^ 'a^uauíBoiJo^siq
Bnuiiuoa as anb, Bn^ua^ b^ ua psaaAsuBj^ a^oa un ouis 'BnSuaj vj sa ou
Baiucuauís uoiaaaXojd ua ^Bnáua| ap opB^sa^ uj^ qanbB Jod anbijijsnf
as Bisa anb jt^ixa ap JBn[ ua 4B^OBJ^sqB Bnua[ b^ ap bjsia ap ojund
p apsap anbijpsnf as (aiuatuBiaiauoa aasq as anb Bn^ua^ bj) paj oiq
-uiBa p anb JiSixo Bai^duii oiuaimBaiuB^d pj 'ojaaja u^ *('I'g'e 'I *p)
BpBusaAui pBpipaj B^ ap ouB^d p X uoiaB9i^saAui B^ ap ouBjd p
uoisnjuoa b^ ua saaiBJ sns auaij anb oai^oppo^atu aojja un sa
ouioo Bn^ua]; b^ ap b^sia ap oiund p opsap op^a^us^d 'SBti^ua^
sb^ ap pBpqiqBinuí tb\ ap Bma^ood p 'aiJBd bj^o jo^
"^ *^•pBpiouojsiq ap aaaaBo X ^ntouaumuuad ouis
jmpmu^uoo auap ou MBja^pM as ou anb oq ^uopBJa^p ap oidiauxad
p ua Bpunj as pBpinupuoo ap oidiauíjd p, :oijbj^uoo opi^uas p ua
^uaiq sbui o) uaiquiBi BpipA sa (99) í4pBptnu^uoa ap oidrauíad p ua
Bpunj as uotDBjaip ap oidiouiad pM anb ap a^nssnBg ap ap uoidbuuijb
Bq 'B^dBpB as anb na Bpipara b^ ua BnSua^ ouioa opu^uoiaunj anSis
X '8a^uB[qBq so^ ap SBAisajdxa sapBpisaaau sb^ b B^dBpB as BnSua^ ^\
TP lod "^nSuaj min ap oipatu uod ocianu oSjv xapuaiua X uvjqvy ouis
'vnSuaj vun uapuajua X uvjqvq sa ou BatjstnSu^ pBpiAijaB v\ anbaod
BrOtuiBuip sa BaiJoisiq a paj Bn9ua^ Bq *o^db p joijaju^ BnSua^ b^
jod opiqBS bX o\ ap bjjb sbui japua^ua sa Japua^ua p anbaod vcianuau
as X toAanu a^dinats sa jB|qBq p anb^od Boiistn^uq pBpiAijaB b^ jod
vuadns as íaapuajua-X-JB|qBq sa X saioija^uB soppoiu ua Bpunj
as jBjqraq p anbjod aovqau as BnSua^ Bq '(co) t4oA^uaAui oj 'oauBj
-uodsa o\ uoiDipBai b^ ap oj^uap X uoiaipBJj sa Bjnjjna b^,, tpjnqna
o^ ua Bp as pBpaAou b^ anb ua opijuas p ua *—BJnjjna sa afBn^uaj
p anb o^sand— a^uauqBjnjBU 'anbun^ í (^\ X \ *su 'p) 4tOAanu o\^
aiuauíBtdojd ussajdxa sBjq^pd sb^ anb sa p^pjaA ^\ oaa^ #(^9) tofaiA
o\ ap a^snfBaJ ouioa anb sbui OAanu o^ jBsaadxa uapand ou
sb^, anb uos9aag uoo jpiuipB anb BjjqBq saouojua 'BoiisjnSuq
-OB b^ lod aiuatuBnu^uoo asaioiq as ou X SBpoj aod ^aA Bun ap Bqoaq
BjaiAn^sa BnSua^ b^ tg -opnuas X opBsuad Bq as bX anb oj ops uajuais
X UBsuaid ou saaquioq so^ anb aod 'uBAanuaa as SBAisaadxa sap^pisao
�por qué eficiente, y la necesidad de recurrir a "causas" y factores
"externos", en lugar de recurrir a aquello que realmente mueve la
lengua, y que es la libertad lingüística (67).
(<T) Esto ya lo vio claramente M. BrÉal: "II est certain que je vois plus
clair aujourd'hui dans Je développement du langage qu'il y a trente ans. Le
progres a consiste pour moi a écarter toutes les causes secundes et á m'adresser
directement á la seule cause vraie, qui est l'intelligence et la volonté humaine"
(Essai, p. 7). Evidentemente, el no desligar la lengua de los hablantes (cf. II,
1.3.2.) tiene su importancia para la comprensión del cambio lingüístico.
- 256 -
�- L^Z p i('i *g 'jjj p) Bn8ua[ B[ ap omsira asjaaeq p sa ttoiquiBaM
buib[[ as anb o[ anb ^ aaeq as Bii3ua[ B[ anb ojsand 'Bjoqy #^ ^
'sopom sosa uBuiuuaiap anb (sauopipuoa) SBpuBisunajp
sb| X soiquiBa so[ ap sapjauaS sopom so[ jaaa[qBisa ap oras
-xa Á sajuaiatp sssnBa oraoo uapuaijua as ts 'auau sb[ on 'aiJBd
jod 'anb) oaiismáutj otquiBa pp tí8BsnBaw sb^ jpqnasap ap bjbji as
oa 'souiuiaai bojío n^ 'uajjnao oraoa pi naJjnao soiqiuBa so^ anb aod
oms 'sa^Binraní nos ou SBnSuaj sb| anb jod 'oaiisinSnr^ oiquiBa p
'pjaua na 'Bp as anb jod bX BinnSaad as o^ 'soiquiv^ sojpnbv A sojsa
ap anbjod pp B| ouis 'svnSuaj svj ap pvpijiqvimu tr¡ ap anbuod [ap b[
'osbd ajsa na 'sa ou JBisa^uoa ap bibj^ as anb b BiunSajd B^ '(-^ ^ *j[
•p) vpnzijvuauaS vaiupjsiq tipiovoijdxa ap Biua^ojd omoa 'oqoíp aof
-ara 'oaiJidraa Braa[qojd oraoa aiuauíBsiaajd oraiitSa^ sa —Bnua[ B[ ap
jas ap opora [ap opajd oiuainipouoa p na asJBSBq ap jcfap apand ou
anbunB— soiquiBa so[ ap [BJauaS Buia[qojd [a 'BSJaAaat^ *Bnua[ B[[
-anbB o Bisa ua u^p as anb sajBpaiiJsd soiquiBa so[ b ou X 'on^uaj vj
ap uas ap opoui [B ajaipj as ^sapiajBd sauoiaBai[dxa ap uoxaB[nranaB
Biara B[ ajuBipara asjaA[osaj apand ou anb 'puoiooJ muajqoud un sa
anbjod 'oaiJidraa muajqodd oraoa BaiuB[d as opusna oraii;2a[i aApnA
as sBii^ua[ sb[ ap pBpi^qBinra b[ ap Braa[qojd [g 'sosjaAip aiuauíBJ
-ajua 8Braa[qojd ap bibji as 'p^pipaj ua 'oja^ *Bnua[ bj b ojaadsaj
uoa BiST[BjniBU pn^iaB buistui B[ ua Batpsj *zaA ris b 4anb 'sBraa[qojd
sop so[ aJiua uoxsnpoa o uoiasaijiiuapi B[ b aqap as *opoj ajqos 'j^
•BzapjniBu B[ ap SBiauaia sb[ ap SBtdojd sauoisajdxa sb[ X oijB[nqB.o
-oa p uB^dopB opnuara b ubj anb 'ajqraoq [ap SBiauap sb[ ap sapjau
-aS 8Bato[ouirajai ssiauaiaijap b 'aij^d ua *X ttsopBisa^ sop ajina a%
-uauíBiJBsaaan Bipn^sa as oiqmBa p anb ap oqaaq [B 'ajj^d ua 'aqap as
II3 ¿ODí^sJ^uÍI ^í^l111^0 TaP tt8Bsn^O 8BT uos saT?n3? o '¿sBnSua[ sb[
UBiqraBO anb Jod? rojaraiJd pp so[ b soaijuapt BTauaijBdB ua souira
-jai ua JBaiuB[d apns as oiquiBa pp Braa[qojd opunSas aig *Bnua[ B[
ap Jiisrxa ap opora [B oaasuiJiux sa jBiqruBa [a anb opioouooaj jaq
-Bq ap oan[ BaiuB[d as anb [anbB 'sa osa 'soiqraoa S07 ap foua<ua3 mu
-ajqoid \a sa (8BnSua[ sb[ ap pBpqiqBinra B[ ap 'jpap sa)
pp [BSJaAtun Braa[qojd [ap oiupsip aiuara[BaipB[j
'I 'I
svi 3a avainavis3Mi 3 avamavis^
SVDIIVW3ISISVaiX3 A SVDUVW31SrS S3M0IDVMM
-aaiaa 'oianvo 13a S3iva3M30 saMOUiasioo svi
AI
�ma general de los cambios consiste en establecer los modos y las con
diciones de ese hacerse. Por otra parte, puesto que la lengua se hace
por la libertad lingüística de los hablantes, ese mismo problema, plan
teado desde el punto de vista del hablar, consiste en establecer las
condiciones en las que la libertad lingüística suele renovar la lengua;
y, planteado desde el punto de vista de la lengua constituida, consiste
en establecer de qué manera la lengua se adapta a las necesidades
expresivas de los hablantes, o sea, cómo y en cuáles condiciones lo
creado por la libertad expresiva se acepta y se difunde, es decir, se
inserta en la tradición lingüística y se vuelve a su vez tradición. Por
lo tanto, tampoco este problema es un problema "causal" en sentido
naturalista, ni es pensable que el registro de las varias condiciones
aludidas pueda proporcionarnos la "solución" del falso problema cau
sal del cambio lingüístico. La explicación, ciertamente, va más allá
de la simple descripción y trata de llegar a motivar o justificar los
cambios (su ocurrir en tal momento y su ser tales y no otros), a en
contrar, como se dice, sus "razones"; pero, por un lado, motivar los
cambios no significa motivar el cambio en general y, por otro lado,
esas "razones" no son causas —en el sentido que este término tiene
en el plano de la necesidad—, sino condiciones, circunstancias o de
terminaciones dentro de las que actúa la libertad lingüística de los
hablantes (^). Tales determinaciones no provocan^ sino que sólo con
dicionan los cambios, y pueden contribuir a acelerar o también a de
tener lo que, con un término impropio, se llama "evolución" de las
lenguas (cf. VI, n. 7).
1.3. En consecuencia, si el problema general de los cambios es, precisa
mente, el de su "condicionamiento", ese problema implica, como igualmente le
gítimo, el problema de la relativa estabilidad de los sistemas lingüísticos. Explicar
por qué ciertos lenguas cambian menos que otras, o por qué ciertos tradiciones
se mantienen más largamente, es tan importante como explicar los cambios.
2.1. 1. Con respecto al segundo problema del cambio lingüís
tico, no es erróneo hablar de factores "externos" e "internos", "es
tructurales" e "históricos", con que se entienda que se trata de fac
tores pasivos, de circunstancias del hablar y determinaciones históricas
de la libertad lingüística, y no de factores activos, de "causas" deter
minantes del cambio.
2. 1. 2. Sólo hay que observar que, en realidad, como condicio
nes del hablar, esos factores son todos "internos". Los llamados fac
tores "externos" (como la mezcla de poblaciones, los centros cultura
les, etc.) (2) son factores de segundo grado, que no determinan
(l) Dado el modo de existir de la lengua, esas determinaciones son, por
otra parte, las determinaciones mismas del hablar; sólo que se consideran des
de el punto de vista de toda una comunidad hablante. A este propósito es ocio
so observar que sin etos determinaciones el cambio no se daría, pues ello sólo
significa que la lengua no cambiaría si no se hablase (cf. I, 2.2.).
(a) Se excluyen, naturalmente, los factores ífisiológicos, que no pueden
ser motivo de "cambio" (cf. III, 2.2.3. y III, n. 16),
- 258 -
�- 69^ *8P¿I "dd 'I 'anbtjojsm anbjtsinSutq (t)
*44JB9ny,, ns JByysq aqap 'jouaiuB bjjo b aXnqisns anb BotistnSuiy upioip
-BJi BA^nn Bun ap uoianqisuoa oraoa 'oiquiBa ya anb X 'pBjjaqiy By ap
sauopvuitujajap o sauotoipuoo ouis *44SBsnBaM uos ou sajoiaej soqaip
anb B^uana ua auaii 99 is BaifopBjBd tu BpjnsqB iu 99 ou uoisnyauoa
B[ SBJ^ 'BUISIUI 19 9p ^BSllBD,, 89 BnSuay By 9nb B BJjpyBAinba 4Bn9u9J
ap oiuatuaya OAanu un ap uopmyisuoa By 'aiuaraBsiaaid '8a oiquisa p
anb oj^and íÁ íoiquiBa oido^d ns ap 44BsnBa,, ^a Bnáua^ B^ anb bijbotjiu
-9i8 B^p 'oiaaja ug -oiquiBa pp sajUBUitujaiap 448BsnBa,, ajuauqBaj ubj
-an| opuejqBq Bj8a a8 anb ap 448aJojaBj^ 8O^ t8 BpmsqB Bjaas uorsnpuoa
B189 :uiib 8bj\[ *Bui8ixn Bn9ua^ B[ ua UBp 99 44^nSua^ v\ ap oiquiBa,^
pp saioioBj 8O( anb ap BDifopBJBd aiuamaiuaiBdB uoisnpuoa b| b
Ba^ 98 'aiuainSpuoa jo<j *opiiua8 orasiui p ua ou anbunB 'BnSua^
B^ b sBquiB uaaauaiiad saaojaBj ap sa^a^ 8op 8B8a 'Bjoqy *^ *^
•Botisin^ui]; uoxaipBJi b^ ap joSia p 'BaB o 'jaqBS ajsa ap
opBi9 p A a^UBpBq p^piunuioa Bun ua oaii8inSuq jaqB8 pp pBpaiiBA
bj b aaaijai a8 anb o^pnbB opoi (44ouJajxa,, ou o jad) 44oatiBuiaisis
-BJixa,, sg 'puuou A puoiaunj Buiai^is ns b :Bnuay Bun ap sapuuou
sauoiaBzipaj sb^ b A sapuoiaunj sauoiaisodo sb[ b aoauajaad anb oj[
-anbB opoj 44oaiiBuiai8i8,, sg •(•$; 'f mf 'jjj *p) oiqui^a pp sauoiaoaaip
sop 8B^ uoa 'jiaap sa ^oaisua^xa o\ A oatsuajin o\ ax\na Bqaaq bX b^
uoa apiauíoa 'au^d bjio Jod 'upiouijsip B^sg • (sajvuoisvao A sajuauvtu
-jad sajoiaBj 8of SBiJo^aiBa sequiB ua opnain^uijstp) soaijviuajsisvui
-xa A soopvtuajsis sajoia^j ap JBp^q 'sand 'suas jofaj\[ • g "
•osaaAip opBj^ ap ^ajoioej ap bibjj as 'ops^
•Búas Bq as otnoa 'anbjod 'sapjn^onjjsa so^ uoa asjBuipiooo uapand ou
soyp saauoiua '44souJaixa,, saaoiaBj sopBuiByy soy uapua^ua as 44soayj
-oi8iqw 89JO^OBJ jod is j^ 'ooiapisig oqaaq un sa ojio ou X jbj Buiaisis
un jas ap oqaaq ya uaiquiBi sand 'soaijo^siq Jas ap uefap ou sayejnj
-anj)sa saJojaBj sog '44sayBJnianJisa sajoiaBj,^ X 44soaiJojsiq sajoiaBj^^
aj^ua upiauyisip ey b oiaadsaj uoa JBAjasqo anb Xsq o9oysuB o9yy
•yBjnjpa jdjaBj ouioa 'jtaap sa 'oaij
-sin^uiy jaqBS yap uppBzinbjBJaf X p^paiJBA Baiydmi anb ua epxpaui
By ua oyos ojad 'Baiisin^uty 44uoianyoAa,, By ua o^aajipui JoiaBj a^uBj
-jodrai un 'Bpnp uis 'sa yBiaos og 'jvjnjjno oqaaq un sa B^sa j^ qBiaos
upiaBaijiiBJisa ns b 'BnSuay By ap vuuajxa vjnjoru^sa By b apuodsajjoa
pBpaiaos By ap Bjnianj^sa Bg "SByayBJBd SBjnjaruisa ap bibji as ou sand
'Bn9uay By ap, muaiw vjmoruisa By ua sayBi ouioa asjBfayjaj uapand
ou p^papos By ap BJnpnj^sa By ua sauoiaBaiyipoui s^g "oaiisinSuiy oiq
-uiBa yap Bturqn uozbj ouioa (e) ^^yypj\[ *y ^od 'opoi ajqos 'sBpBaoAut
44pBpaiaos By ap BjnjanJisa By ua sauoiaBoijipoiu,, SBy ap BajaaB jyaap
aq^a ouisiui og 'jB^ynsaj apand Byya ap anb yBnpiAipuiJajuí oaiisjnuiy
jaqBS yap opB^sa ya ouxs 'yBi ouioa sauoiaByqod ap Byazaui By sa ou
-stnSuiy pBiJaqiy By B^uajpa as anb uoa BiouBisunajia By 'jsy
yap uoiaxpuoa sa 'zaA ns b 'anb ^oapsinSwj Jaqns jap upiavunSjfuoa
dj sa UBuiuuaiap soyya anb oy :Boiisynuiy pBpiAiiaB By aiuauíBjoajip
�su posibilidad y su justificación intensiva y extensiva (funcional y
cultural), en el conjunto de tradiciones ya constituidas: en la ''lengua"
como técnica sistemática y cultura. Además, ello es corolario del he
cho de que, siendo el cambio difusión de una innovación, ésta debe
encontrar en un "estado de lengua" las condiciones favorables para
su aceptación interindividual.
2. 3. Se desprende de lo dicho que las "condiciones" del cambio
son exclusivamente culturales y funcionales y pueden comprobarse en
cualquier "estado de lengua". La lengua es un "saber hacer" (cf. II,
3. 2. 2.) y cambia, precisamente, como saber. Por lo tanto, los cam
bios hallan su determinación positiva y negativa en las condiciones
del saber lingüístico interindividual: en su capacidad de correspon
der a las necesidades expresivas de los hablantes. Por otra parte, la
lengua es un conjunto de modos sistemáticos (cf. II, 3. 1. 1.) y sólo
puede cambiar (renovarse) sistemáticamente. Por consiguiente, todo
cambio, como constitución de un nuevo modo sistemático, debe en
contrar su justificación y sus límites en la funcionalidad del sistema
en el que se inserta. En efecto, si en cualquier "estado de lengua"
puede deslindarse un "sistema", ello significa que la lengua es sis
tema en todo momento, es decir, "que "evoluciona" como sistema.
Mejor dicho, la comprobación de la sistematicidad en la sincronía
es posible justamente porque la lengua se rehace y se renueva siste
máticamente (cf. III, 4. 4. 7.). Y si entre dos "estados" la lengua
cambia sin dejar de ser sistemática, ello significa que el cambio en
cuentra en el sistema su lugar necesario: que se justifica por una po
sibilidad o una "insuficiencia" del primer "estado", con respecto a las
nuevas necesidades expresivas de los hablantes (4).
2. 4. Cabe destacar, además, que, siendo el cambio intrínseco
al modo de existir de la lengua, en realidad, en todo momento nos
hallamos frente a cambios en acto. Por lo tanto, los cambios deben
reflejarse también en los "estados" de lengua, aunque no pueden com
probarse como tales desde el punto de vista estrictamente sincrónico
(cf. I, 2. 3. 3.). En efecto, los cambios se manifiestan en la sincronía,
desde el punto de vista cultural, en las formas "esporádicas", en los
llamados "errores corrientes" con respecto a la norma establecida y
en los modos heterosistemáticos comprobables en un hablar; y desde
(*) Cf. la interpretación a la que llega M. Merleau-Pontv, Sur la phénoménologie du langage, p. 94: "Si done, consideré selon une coupe transversale,
le langage est systéme, il faut aussi qu'il le soit dans son développement... Sous
un autre rapport, la diachronie enveloppe la synchronie. Si, consideré selon
une coupe longitudinale, le langage comporte des hasards, il faut que le systéme
de la synchronie á chaqué moment comporte des fissures oü l'événement brut
puisse venir s'insérer". Sólo que no se trata de "hasards" ni de "événements
bruts" (en esto Merleau-Ponty acepta la concepción de de Saussnre). Una "in
novación", como tal, puede corresponder a una necesidad momentánea y a una
posibilidad ocasional, pero un "cambio" sólo puede corresponder a necesidades
y posibilidades generales.
- 260 -
�^ I9S osea un atibune 'ttouism8uijiq,, ap osea un sa üjafunjjxa vuuof
ns uoa epeapliua ejafuejixa ejqejed eaiun eun uaiqtuei opimas aisa ug ( )
*0¿I *d 'O^ól biuojj '-cadoanapui a vattsmSuijoaf) 'imvsij -\ q^ (0)
•seisando aiuauqejiauíEjp 6apjjni[na sauoz^j jod sejopeAjasuoa Jeqnsai
uapand (oueni^ ¡a A ojijosubs [a '-fa jod) senSua^ sop 'ejaueui Bisa 8q (9)
'uijb^ ua 'isy *(¿) opuB[qBq Bjsa as anb BnSua[ b[ ap Biuajsis |b asjBj
-d^pE uis 'jpap. sa ^uaugaipwaj^^ otnoa asJBapiuia uapand ít8BJafuBJj
-xa,^ SBjqB^Bd sb[ anb ua <ouism^ui[iq ap sosbo so{ ua A SBaoda sb¡ ua
BiauBiJoduii JBjnaijJBd uaaainbpB soiaBjuoa sosg •pBpiuntuoa buisiui
b^ ua oaijsinSu^ aaq^s ^p pspatJBA b^ b '[Bin^na b^sia ap oiund [a
apsap 'uaaaua^jad soai;Buioipua)ui sojaBjuoa so^ uaiquiBj^ *g *g
'ojlq ap o-[8tg ^p e[ouedsa aBai3o[
-ouoj uoianjoAaj,, BpcuiB[^ ^\ uoja^Cniíisuoa anb sooiuoj soiquica so[ uaiquie.1 'ai
•uauia[quqojd '^ eajisiua^aq ^iuo^ b^ b oatie ^p uoacAa^j anb sotqiuea so^ uaaau
-auad odii ouitqn aisa y qBjnqna buijou eun ap uotsuaixa ap seaoda ua uep as
anb 'tippoat/iun ap sotqiuva soj & uopn^ifisjaaip ap soiqwüo so[ aaiua JinSuijsip
anb ¿eq 'aiaed bjio Joj *(e) senSua^ sbjio uoa oiaeiuoa ua ue^eq 33 opuena
sejopeAjasuoa ueqnsaJ '(B3usm8uT.[oau euijou eptaouoa v\ uuSas) sejopeAouui
.tas ap jb3ii{ ua '^sauoiaeaiunuxoa sb^ b seisandxa sbui,, se^je se[ anb ap opeqojd
•uioa oqaaq \a uatquiei euopepj as oisa uo^ 'jopadns ejn^na ap sapepiuniuoa
sbjio Jod sepBiiis,, aiuatu^eanqna seaiisinSui^ sapeptuniuoa seuanbad sej ap osea
p sa jej^ *(s) pEpipmpiAipui eidoad ns ap e^uajap ej uoa apiautoa eatieuioipt
uotaipBJi b^ ap esuajap e{ 'seisa ejed 'sand '^Bjnqna uaiq oaiun ¡a ts^a o oatun
p sa en8ua| e^ anb sej eaed sapeptunmoa se^ uaiquiei ouis 'BatisinSuipjixa
Bjnqna e^duie ap sapeptunmoa se^ O{os ou 'sejopBAjasuoa aiuauíeatistn^uq jeqnsaj
uapns anb 'omsiuiise 'opiqes sg *usajB|ndod,, saje^eq so-[ ua uaiq sbui ejb[jbi[
39 [euoiaBu <en^ua\ b^ ap pepuepiuiaía ap opaipa p 'osea pi ua '^ epezuaf
•uejixa jas apand pepataos eun ap ttEqna seui,, udea eg '^\^ uoa epiautoa opnu
•atu e anbune 'pjaua^ ua Bjnqna e[ uoa asaipunjuoa aqap ou (ejn^na ouioa en3
•ua{ B[) Eaus;n3ui[ ejnqna u\ anb 'oiisodoad aisa b 'jBAjasqo anb ^íbjj -^ -g
•BopsinSuq uotoipBJ^ Btdojd ns b ajuB^qBq pEpiunuioo
Bun ^p uoisaqpB B^ 4[Bjaua ua *X ooijsjnui^ Jaq^s [ap pBpyjnSas A
pBpiauaSouioq B[ (oiquiBa [B Biauaisisa^) pBpqiqBpa baijb[3J ap sau
-oiaipuoa uos 'BSJaAaax^ "oijaduij [ap [Bjni[na ojjuaa ap oí^iisa^d ns
uaiquiB^ 'oa'uiouoaa A oapi[od ox^iisaad [a uoa ojunf 'japjad b Bzaid
-uia buio}j A aB.aap butjb[ Bjnipio b[ anb ua Baoda B[ ua uapunjip as
A (bubuioj buijou B[ 3)UduiBiaajjaduii uaaouoa anb sapBptuniuoa ap
uapaaojd anb Jiaap sa) ouBiouiAOJd o [Buotai ^oaijsnj uaijo ap uos
aauBiuoj-aJd uoTaB^uauiBJj b[ b ubao[[ anb sotquiBa so[ ap bijo^biu b[
ttJBÍo[nA uijb[^ opBUiB[[ [a u^ 'Bpianpaj Bjni[na ap sa[Biaos sodnj so[
\i9 o [Bjn^[na Biauap^oap ap SBaoda ua 'jaq^s ouisiui [ap pBpt[iqap
B[ A 'BDijpistq Bnua[ buisiui b[ ap sa^iiu^ so[ ap ojiuap 'oaijsinui[
aaqBs [ap ([Bpos o [Buoiaj) pBpatJBA B[ oiqiuBa [B sa[qBJOABj san
-oíaipuoa uos anb opiqss sa '[Bjnjpia o[ b auBjB anb O[ ug -\ •
•sajua[BAinba
sopoui aJiua uopaa^s ap pBpt[iqisod A Biua^is [ap oaijija ojund
oiuoa 'oiqiuvo ap uoioipuoo sa t4Bnua[ ap opBjsa,, un ap bjsia ap ojund
[a apsap 'otqiuma sa vA 'oaiuojaBip bjsia ap ojund [a apsap 'anb o[janbB
opoj 'Bioqy •sa[BUOiaunjosi sopora A SBAijBj[naBj sa^uBijBA ap 'J*^[q
-Bq ap opoui ouisiiu [a ua 'Biauasajd B[ na '[Buoiaunj bjsia ap ojund [a
�los grecismos arcaicos, como purpura y gubernare, se adaptaron al
sistema fonológico latino, mientras que los grecismos adoptados en la
época clásica, por gente que sabía griego, conservaron su forma grie
ga. En rumano se adoptaron en cierta época varios elementos eslavos
con o tónica en una posición en que la norma rumana exigía oa: ele
mentos como popa., torba, soba, etc., que luego llevarían a la fonologización de o, antes variante de /o/; y ello sólo fue posible en con
diciones de bilingüismo, pues de otro modo esos vocablos se habrían
adoptado al sistema rumano. Pero se trata de cosas conocidas, en las
que no es necesario insistir (8).
4. 1. 1. Algo más conviene detenerse, en cambio, en lo que se
refiere a las condiciones "sistemáticas" o "funcionales", empezando
con la condición más general y más importante, que es la de que la
lengua se está haciendo en todo momento. Un sistema lingüístico, en
cuanto ya realizado en formas tradicionales, lejos de ser "por defi
nición equilibrado", es, por su misma naturaleza, un sistema "imper
fecto" (en el sentido de 'no-terminado') (9). De Saussure habla en
cierto lugar de los "deterioros" producidos por los cambios en el
"mecanismo de la lengua" (10), y en la lingüística post-saussureana
se habla a menudo de las "perturbaciones" que los "factores exter
nos" producirían en los sistemas lingüísticos (cf. I, 1. 1.), Pero, en
tal caso, o hay que admitir que los sistemas que se deslindan en la
sincronía son a veces sistemas "equilibrados" y otras veces sistemas
"deteriorados" o "perturbados", o bien hay que reconocer que todo
sistema lingüístico se halla siempre en equilibrio precario.
4. 1. 2. Lo que se da es, justamente, eso último. Con respecto
al sistema como técnica de la actividad lingüística, todo elemento
funcional tiene una definición positiva (es esto y aquello) y una de(8)No cabe dentro de los propósitos de este trabajo examinar detenida
mente los varios problemas que se plantean acerca de los contactos interidiomáticos y del bilingüismo. Pueden verse a este propósito: B. Ter^acini, Conflic
tos de lenguas y de cultura, B. Aires 1951, y U. Weinreich, Languages in Contact. Findings and Problems, N. York 1953. Esta última obra encara el bilin
güismo sobre todo desde el punto de vista estructural, pero contiene una am
plísima bibliografía sobre todos los problemas de los contactos interidiomáticos.
Acerca del bilingüismo como condición del cambio lingüístico, cf. también las
importantes consideraciones de S. Puscariu, Limba romana., trad. alem. Die ru*
mdnische Sprache. Ihr Wesen und volkliche Pragung, Leipzig 1943, p. 241 y sigs.
Al hablar de la sustitución de una palabra nacional por una extranjera, Pu^cariu
observa que la verdadera "causa" de la adopción no es el bilingüismo como tal,
sino la debilidad funcional de la palabra sustituida (p. 246). Ello es cierto en
la mayoría de los casos, sólo que no se trata de una "causa", sino siempre de
una "condición": de una situación de hecho con que se enfrenta la libertad lin
güística.
(9)Cf. M. Merleau-Ponty, Sur la phénoménologie, p. 95: "il nous faut
comprendre que, la synchronie n'étant qu'une coupe trknsversale sur la diachronie, le systéme qui e3t réalisé en elle .n'est jamáis tout en acte, il comporte toujours des changements latente ou en incubation".
(10)CLG, p. 157.
- 262 -
�- S9S -
•883 pp B3I1COI31SIS em^niis^ pnpc B[ u^ oiiqífinbas^p ap ojund un
-ai /(/ ^nb 3)U3uieisnC púa^ 'QSt "<* 'mgoiouoj 'HavaoTj soaav-iy "a
bj uoa 'oaiSopuoj Btuajsis pp oaijua a^uauíBiuns ojund un irpuas /s/
Biuauoj p a^iuipB ^nb sauoiaezipaj ap, pniíijnuí Btusiui bj asuaiBjd
•ou ua j^ qouBdsa oaiSopuoj Biua^is pp BAjiupstp uoiaisodo Bun b
uapuodsajjoa ou oSjequia uis 'anb '([bmSb] o jad '[o^aAv]) SBjui^ip
SBpBx^^qo sauoiaBzipaj sop oiJBaajd souaru o sbui oijqqinba ua auap
-ubui unuioa A BtJBja^q buuou tb\ '[av3] X [m] ap osbd p ug '
ap 8Buoz sbijba ua X sapuoipijaui soiaapipqns soj ua /z/ B[[
opipod sX^q ¡ii arib tnbB aQ *(n) /o/ uoa uoioB|ajJoa B[ jod ^p
-i3ixa uoiaBzipaj B^sa 'ajJBdf bj^o Jod 'opuais ' (p)8nAuoo ^uvio^Aut lo9
-nX :/ X psBU ap sandsap X ppiui upiaisod ua) [zp] '[z] oraoa sosb^
soijba ua Bzipaj as /¡i/ BUBdsg ap JBfduiafa ouB^pjsBa p ua bX 'tsy
'sa[cuuou sauopBzipaj sb^ X uoiaBzipaj ap sa^uBUBA SB^ uBjapisuoa as
i oiJBoaid sbui une aApnA as Buia^is pp oijqqmba |g *g -\ *f
•('SS'f' "P) IBD
-i;buibj3 Binajsis p ajqos sauoisnajadaj sajuBiJoduit uoa '/n/ ap sau
-oiaBzipaj jod asjsdnao b pSa^l 'ojoap ua 'anb /a/ bjoba BjpsBa Bun
—osjaAut opijuas ua anbunB 'uoiaspajoa Brasitn B[ ua— Bjpuodsajjoa
9l /}/ Bta^uoJ IB 'ujib^ ua 'aiuatuBSojBuy • (dnb^aa^^joq < 3/iaas/oq
•ja) [jod] oraoa asjB)dBpB Bjjpod ops 'ttBtaBA BI[isBa?í Bsa uis 'anb
'sjuo^s *[3ui BJBd [JoJ] ouioa sauoiaBzxpaj uaiquiBi a)iuuad pna
o\ '/Z/ ^p SBaipBJodsa sauoiaBzipaj jod opu^ua^j Bjsa as bX X íuas
-jBua^^,, apand anb /]"/ ttBiaBA Bjps^a^ Bun 'BjauBui B^sa ap 'souiauaj^
*/z/ ap oseo p ua opjos o^upajoa ap aaaj^a pBpuouos ap uoiaBpjioa
bj 'asuajB{doiJ ua 'isy 'SBjajduioaut sauopBpjJoa b saiuaipuodsajjoa
4tSBiaBA SB^psBa?í B^sBq X saiuBjiaBA sauoiaBpjJoa asj^p uapns Buia^
-sis un ua 'oaiuoj odrasa p ua JBpanb BJBd 'js^nj opunSas ug
'BSJdAdaiA O
'^uw/pjí-i/o(j Bun jod Sunjj9)suv(j Bun jbuioi o^sapui Jnqnsaj Bupod
apuop 'uBiuap ua iu i(ofv/ouv #ja) oan^tuanoj JopA auai) x apuop
puBdsa ua a^isod Bijas ou o^p anb sBJUiaitn 'uoisnjuoa ap
uis [x] otuoa asjBzipaj b JBSaj^ apand /j/ saauBJj ug 'upiaBzi^oi B[
-tuipB ou anb */d/ '/n/ SBiuauoj soj uoa o[p jod asjipunjuoa uis '
ouioa SBjqBpd ap BpBiaajB upiaBiaunuoJd b^ *ja) [4d] '[4s^] oiuoa asjsz
-ipaj b JB3aj[ apand /1%/ 'osnj ug 'SBuiauoj sojjo Jod opvzijpn ou
uoiaszipaj ap odtuBa un ap BqBjBjj as anb opBp 'puoiaunj Buiajsis p
opoui unSp ap BJB^aajB ojp anb uis 'j^ 'o oraoa B^SBq asjBzipaj b jbS
-^\l UBipod 'i 'a jod SBpinSas 'anb (^ '^) sbuiibj sajBpA SBAisnpo sb[
ap osBa p ua o moa 'oqduiB Xnuí jas apand uaSjBiu oqaip 'sos^a sojjaia
ug 'SopBaijiuSis soj ap 44sauoiodaaB,, ap pmi^Bj bj X sBiuauoj soj ap
sauoiaBzipaj ap pnu^Bj bj asajapisuoa :ajqisod uoiaBzipaj ap S
ns Biuasajdaj anb ajqq buoz Bun ajdmais Bp as (Biuaisis pp
-Buoiaunj bj JB^aajB uis opas apand o jad) sa ou anb oj X sa
-ap un anb o\ aj)ua X '(ojpnbB iu o^sa iu sa ou) BAii^^au upiaiuij
�perspectiva de serias modificaciones en el sistema gramatical, dada la
importancia ^que /s/ tiene como morfonema nominal y verbal (12).
En efecto, las variantes de realización representan, como ya se ha se
ñalado (ef. 2.4.), la manifestación del cambio en la sincronía. Lo
mismo vale por lo que se refiere a los muchos modos complementa
rios o isofuncionales que siempre se comprueban en un "estado de
lengua". Así, por ej., en latín, predomina en el sistema verbal el
tiempo, pero persisten también modalidades aspectivas; existe la de
clinación desinencial, pero, al mismo tiempo, se hace amplio uso de
las preposiciones; numerosos sustantivos admiten en la flexión dos
paradigmas diversos, etc. En cierto sentido, aun tratándose de len
guas fijadas por la literatura y codificadas, todo aquello que en las
gramáticas corrientes se halla señalado como "otra posibilidad" o
como "excepción", es un reflejo de lo diacrónico en lo sincrónico, ya
sea como constitución de un modo nuevo o como persistencia de un
modo antiguo, y constituye un "punto crítico" del sistema reali
zado (13).
4. 1. 4.
Otro aspecto del carácter "incompleto" de los siste
mas realizados se da en el hecho de que gran parte de las oposicio
nes posibles en el sistema funcional quedan inutilizadas. Así, en una
lengua como el español (aun dejando de lado las formas con prefi
jos y sufijos), no se dan muchas palabras que se distingan de otras
por cada uno de sus fonemas y por un solo fonema en cada caso: a
puerta^ por ej., no se oponen *cuerta, *duerta, *nuerta, etc. Es decir
que un gran número de significantes "posibles" no existen efectiva
mente en la lengua. Ello implica, por un lado, que, en la realidad lin
güística concreta, las unidades distintivas mínimas son a menudo polifonemáticas y, por otro lado, que la latitud de realización y per
cepción "comprensibles" supera con frecuencia, los límites de las
oposiciones distintivas consignadas en el sistema fonológico abstracto:
lo que "alcanza" para entender y hacerse entender —aun prescindien
do de las determinaciones extralingüísticas (cf. III, 4.2.)— es, en mu
chos casos, apenas una "figura" de la palabra, más o menos desdibu
jada. Tal hecho constituye una condición permanente de "inestabili
dad", sobre todo para las lenguas de vocablos polisilábicos.
4. 2. 1. Con esto último se relaciona el problema, todavía
insuficientemente estudiado, del grado de funcionalidad de las opo
siciones distintivas (u). En el inventario fonemático abstracto todo lo
distintivo se halla en el mismo plano, puesto que en algún caso sirve
(la) Cf., a este propósito, W. VÁsquez, El fonema /s¡ en el español del
Uruguay, Montevideo 1953.
(1S) H. Freí, La grammaire des fautes, París-Ginebra-Leipzig 1929, p. 32,
observa, con toda razón, que una innovación idiomática no es necesariamente
un "error", una forma "incorrecta": en efecto, puede tratarse de una creación
sistemática necesaria (cf. III, 3.2.1. y n. 38).
(") Cf. A. Martinet, Oü en est la phonologie?, "Lingua", I, p. 55. V.
también: SNH, pp. 66-67; Forma y sustancia, p. 69.
- 264 -
�- 998 *9SI^^Sl #dd 'AI 'dlDX '9tuiAuoiuo¡] miz ua^un^j^wag 'v^nhx 'S 'P
se^ unSas cuca SEuojomoq sbuuoj ^e^ ap pBpipqexafoi B[ 'aued bjio
"o^ijUBuias oijquiB orasiui [b uaaaaauad SBuojouioq SE-iqe^d sbj opucna ojos
JBijnsaj ajans —BaijsinSuij BjjBjSoaS bj e B^jaaB as ooisijB.mian.iisa ja
oiquisa ap iroiaipuoa ouioa uoijbjojea u^no ua— Bjuojouioq bj 'oiaaja ug *sai
•UBjqBq soj b ajqBjajoiui aioauíBiJBsaaao Bijnsa^ ou Eiuojoiuoq bj anb 'aiuauíBi
•snf 'aiaaiApn 'J5J -d 'JU^X '^i^^^íog anbiisinSuiq ap anAajj^, '(jjuawDjuaijo
a tpoiaiu 'moizvzzjjüag) vaijsmSuij vtfDuSoa^ vj 'iNonaixxog "^) (st)
^ anb ap u^iDBAxasqo n\ 'a^aamespaad 'o^{a jo^
-g *^ 'f
'(ex) ^í>íl^^n8Biui8 sauoiaBiaosB SBiuijsip sns
xod uBiauajajip as SBxqB^^d s^sa ©inaraBiaxonoa sand 'ojDBJisqB na ojos
axxnoo osa oxad íp^üa A, ojjvj 'vAmj Á vjjvtf toAod A (rjjod 4tn.Bpunj
-uoa,, as anb aa^q /z/ ua /(/ - /^/ ap Biauanjjuoa bj anb p^pxaA sa
'isy "BaiiBuianoj upTan^^suoa ns aod ojos ou A 'sa^uaipadxa soxjo ^od
uaiqíUBj uBiauaxajip as BxqBjBd sbj 'sBtnapy •oqds-oqao 'oodns-ooanz
ap osbo ja ua **fa jod 'isb ío^xaiuoo otusim ja ua X osxnosip orasiin
ja ua asjBJ^uoaua uajans ou nauodo as anb sbuijoj sbj anbxod 'ojnu
ajuaniBaiiaBxd JB^jnsai apand jBuoiaunj o^uaimipuax ns 'oSa^quia uis
'X JBjqBq orasiui ja ua asxsp apand uoiaisodo Bun 'saaaA sbjjq
•sosjaAip
ajuauíjBjoi sajBjqBq b uaaauajjad sauoiaisodo SBuiiqn SBjsa ap sbui
-aoj sbj oaad ísoiuijsip sopBaijiuSis uoa 'ouanq/o^nS 'ojjanq/ojjanS ap
Btoua^sTxa bj b opxqap —vosvnq-vosvnS 'voviiq-vonuS oinoa 'buijou bj
aod SBppirapB sa^UBiaBA sbj ap X [o^oa^S] X [bavb] oraoa sauoiaBzrjBaa
sbj ap aBsad b— /m/ ap /aiS/ jousdsa ua soraBjainSui^sip 'oiaBuop
•aip ja ua souopuBSB^j *asjqBq ja ua ajuanijBaa sp as ou sbui 'oiaBuop
-aip ja ua asaBqoadraoa apand ra^uaasdB ojos sa uopisodo Bun ap jbu
-oiaunj ojuatraipuaa ja opnuam b Xnuí 'a^sd Ba^o ao^ "^ *^ 'f
•BatjBDOAaaiui uoiaisod
ua ojos X í/ozny - /osnf/ omoa *sosBa soaod ua ojos Bp as /z/ - /s/
X í (Daa?j3^-aajja^ oinoa sajBraaou sajuBtaBA BjsBq uaiiuipB as :uns
sbui) <tsajBuiaou,, ouioa ojos opnuaui b X 'b^iuoí uoxatsod ua u^p as
ojos anbaod <#fa aod '/a/ - /o/ */b/ - /o/ sauopisodo sbj ap jsuop
-unj BiouBiaoduii bj uauai^ ou 'sBaiiBtnaisis aas ap assad b '•/%/ - /a/
*/c/-/o/ sauopisodo sbj 'oiasaaiij oubijbji ja u^ '(oaua^v-oqjaov
iiv\aa.ai-^o'[aqax 'ojsva-o^snq 'upuva-upjnq) a-q 'opoj aaqos 'X (uvuidsa
-jvuidxa 'j.mdsa'-^nidxa) /%/ - fsrs[/ oraoa 'SBpBaouSí aiuauíjBsaaAiun bX
'sBajo SB^aap anb saiuBiaodtut sbui oqanuí uos ou (oAod-ojjod 'oArnu
•ojjviu *pAvo-pjjno 'nAvq-njjnq iooans-oaanz 'uvjjas-jvjjaa 'oaiais^oauap
*oqas-oqaa 'uasoo-uaooa <wsva~vzv o) /[/ - f^/ A /$/ - /^/ sauoptsodo
sbj 'jou^dsa ua 'jsy 'Binaists jap pBpijBuoiaunj bj amauíoABj^ a^aajB
ojja anb uis (sa^uBjqBq soj aod SBpBaouSí aas 'apap sa) 4/aaaaa6dBsap^
uspand SBAijuiisip sauopisodo sbuba anbi inbB ajj 'SBsaaAip SBaqBj^d X
sauoiaisod ua 'jBnoiaunj oiuairaipuaa ap SBiauaaajip iiBaisiSaa as uoia
-isodo Biusini bj b oíaadsaa uoa X SBajo anb saqiiBiaodrai sbui oqanuí
uos sauoiaisodo SB^aat^ *4,jBuopunj oiuaiuiipuaa,, ap SBiauaaajip SBijd
-uib uBqanadmoa as BnSuaj bj ap p^pijBaa bj ua oxa¿ 'ainSurisip
�bio fonético respeta las oposiciones distintivas' debe entenderse con
limitaciones (cf. III, 4.4.8.). Lo que ocurre, en realidad, es que el cam
bio fonético, como cualquier otro cambio sistemático, adquiere el ca
rácter de lo que E. Sapir llama drift, o sea, "deriva" (16). Esta, por
otra parte, es sólo una metáfora para decir que la lengua se crea siste
máticamente y que en la creación lingüística la finalidad sistemática
supera la finalidad distintiva específica, así como la finalidad sistema^
tica general supera la finalidad sistemática particular. Los casos en que
el cambio afecta realmente ciertas oposiciones importantes y necesa
rias se resuelven mediante otros cambios, particulares: si se trata de
palabras que es preciso mantener distintas, por la derivación y reno
vación léxica, por la ampliación semántica, etc. Así, esp. cama
( < camba), al confundirse con cama, 'lecho', se ha sustituido, en su
sentido propio, por pierna; y en rioplatense cocer, que ha llegado
a ser idéntico a coser, se sustituye por cocinar. En cuanto a lo am
pliamente sistemático, se puede decir que mucho antes que un ele
mento desaparezca del sistema ya existen en la norma de la lengua
los elementos que lo sustituirán en su funcionalidad. Mucho antes
de que la cantidad vocálica desapareciera (como rasgo distintivo)
del sistema latino, ya existían en latín el acento de intensidad y las
diferencias de timbre vocálico, que iban a tomar su lugar. En el
español del Uruguay, en los hablares en que s final cae, esta conso
nante se ha sustituido en su función morfonemática por correlacio
nes de timbre y de cantidad vocálica (17). Mejor dicho, en la ac
tualidad, /s/ está representado en esos hablares por el timbre abier
to de las vocales finales (s, o) o por la cantidad (a:). Si en algún
momento debiera perderse la conciencia de la posibilidad de selec
ción entre esos fenómenos y -s, el timbre y la cantidad vendrían a
adquirir automáticamente valor fonológico propio, como ya ha ocu
rrido en andaluz (18). En la lengua no se dan "deterioros" que, de
algún modo, no estén reparados de antemano o para los que no exis
ta ya la posibilidad de arreglo (cf. 4.3.).
4. 2. 4. Lo dicho acerca de las diferencias de rendimiento funcional no sig
nifica, sin embargo, que una oposición "inútil" o de escasa funcionalidad deba
necesariamente desaparecer. Ella puede mantenerse indefinidamente por la no-ma cultural y puede hasta hallar su justificación en el sistema, por ej., en el
alto grado de funcionalidad de los rasgos imp^icados (1S>). Así, en ita iano la
oposición /dz/ - /ts/ funciona sólo en algún caso aislado y típicamente "de dic
cionario", como /radza/ - /ratsa/ y /h-rdzo/ - /hotso/ (pues en otros casos, como
el de /medzo/ - /metso/, no es lo único distintivo). Con todo, esta oposición se
mantiene en la norma mucho mejor que la de /z/ - /s/ (que se ignora en el
(18) Cf. Language, N. York 1921, p. 160 y sigs. La interpretación como
"deriva" es, sin duda, la que mejor corresponde al concepto de 'drift'. Así ap^arece en la óptima traducción portuguesa de J. Mattoso Cámara jr., A Linguagem, Río de Janeiro 1954, p. 148 y sigs.
(") Cf. W. Vásquez, El fonema /s/, pp. 6-8.
(18)Cf. T. Navarro Tomás, Desdoblamien^o de fonemas vocálicos, "Revista
de Filología Hispánica", I, pp. 165-167.
(19)Cf. E. Alarcos Llorach, Fonología, p. 107.
- 266 -
�- ¿9S fep o DaijnSau 'naijjsod :jas apand jBJaua ua
pjFun anb jpap soiuapod 'B3iuoj3Bip bi^ojouoj bj ap uppvziSojouofsuvjj
A uppDzi^ojcuo^sap 'upiOüziSojouof ap sojdaauoa soj aoa biSojbub joj (Ol^
ajuBiJBA Bun uijbj orasita ja ua anj ap uoa uoiaanjjsuoa Bq
•a//2 xunooa '*fa jod 'ouis 'a^i sbui ofip as ou '44janbB,^ Jtaap BJBd 'anb
ua ojuainoui p ua :uoiaB^nui Bun jod ojos (jopBzijBnjaB ajduns oinoa
opanb anb Jio^p sa) jb^ a^uaineidoad oiajoa as '(tajjiwja^a t^2 po
snwaiuda tqn :uijsny *g *p) opajjJB p ousajaa ^ntu JopA un uoa
opsa^duia b^ 'a/p oAiiBJisouiap p 'opoui omsim pQ '(oz) Buiaisis p
ua umovjniu Bun ^B^auBui B;sa ap 'oijjnao : ^aiuBiJBa^^ Jas ap ofap X
'sajB^qBq so^Jaia ua souaui o^ jod 'op^iuipB OAijBJBduioa opoui oaiun
p anj siSdiu uoiaoajas bSjb[ Bun ap sandsap opg '(ouiib^ [B3iibuibj3
Biuajsrs p opo^ ua soax^SBJjijad sopoui so[ ap upiOBiujip BAisajSojd
b^ uoa 'ajJBd bj^o aod 'BiauBpjoauoa ua) piauauísap uoiaBJBduioa b^
X siSmu aj^ua uoiaaaps b[ aiuBipaui 'buijou b[ ap pnp^aS oiuaiuiBz
-B[dsap un anj '4<JB8pA ujib^,, opBuiB^ p ua 'sand 'oyjjnao anb oq
•(uojaoi^ 'uaiovpnv ^iSvtu) soiqaaApB soj uoa BApB^jnaBj ojubijea ouioa
asjBp Bipod ^ • (vjmSvupvnb wvnb siSviu) sapjauínu X soqjaA uoa
SBA^BJBduioa sauoisajdxa BJBd X (snoiuiv siSviu) 4tsopBA^afpB soai^ubi
-sns?1 so^ BJBd uarquiB^ ouis isnn- 'sni- ísnd' ua soAnafpB ^o\ BJBd ojos
ou 'BDisBja Baoda bj ap ujjbj p ua Bi^sixa ibX siSmu uoa uoiaBJBduioa
bj 'ojaaja ug 'sbotubuioj SBnSuaj sbjjo ua X jou^dsa ua
auan onb jojba ja jijinbpB ap sa^uB (jBuoxaunjosi opoui)
4taiuBiJBA?^ Bun utjbj ua anj siSvtu uoa uoiaBJBduioa bj 'jsy *oaiuoj
oduiBa ja ua bj3ubui bj^o ap uajjnao ou sssoa sbj anb ap cpnp jaqeq
apand ou anbunB *sodiuoj soj anb 3ajqBiuauinoop jofaui X sa^uapiAa
sbui 'ojaadsaj ajsa b 'usqnsaj sajBaj^BuiBjS sojduiafa soq *^ ' 'f
•BuiajSTS ja ua ajuajsixa bX
pBpijiqísod BunjB ap Baijojsiq uoiaajauoa ouioa Bp as ojos (Eptrzíjeaj
BnSuaj) buijou bj ua ojuaiuiBZBjdsap oj>oi 'a^j^d bj^o jo^ 'biujou bj
jod BpBzijBaj uoiaaajas b^jbj Bun ap saABj^ b ouis jBuoiaunj
jap aaaJBdBsap BpBu *BSjaAaaiA 'X 44buijou bj ua sa^uB opjisixa
ou anb Btna^siB ja ua aaajBds BpBu,, —ojtyiu xa sauoiaBaja
sbj ap X SBoi^Biuoipijaiui sauopdopB sbj ap osbo ja oajbs— anb Jiaap
apand as *44BjqBq,^ X 44Bnuaj,, aj^ua uoiaBjaj bj ap Bajao^ ajnssnBg
ap ap uoiobuijijb bsouibj bj opuBasBJjBJB^ *(^ "^ qa) ouisiiu otquiBD
ja sa oiquina jap sauoiaipuoa sbj ap Bun 'oqaip Bq as bX ouiod 4anb
ap. oqaaq jb 'cas o '(44sajBuoiaunjost sopoiu., X 44s3iubijba^ ap euijoj
ofBq) ajuaiuBAisuajui uaiquiB^ ouis 'ajuaiuBAisua^xa ojos ou 'oAanu
oj X ofaiA oj oduiaji oSjbj ajuBjnp uaAiAuoa Bn^uaj bj u^ anb b aqap
as soai^sinuij sBiuaisis soj ua oiquiBa ja jod sopianpojd 44sojoijajapM
sopBtuBjj soj 4<JBjajJB,, ap ajuaucauad pBpijiqísod Bq q *g ^
'BDÍT
•eaoAjaiut uopisod ua agjt^p apand OJ93 anb í/s/ - /z/ ap bj ouioo 'Bjq^|Bd bj
ua uoiobzijeooj auan ou /si/ - /zp/ uppisodo bj anbaod ^ '(aaouoasap oj ///)
eeAiinauj sbj sepoi ua ou o^ad 'sBpBOijjB A sBAisnjao sbj sepoi ua oubijbii ua
Buoiaunj Bpjos-BJouos uoptsodo b.j anbaod '(Bjnsuiuaj bj ap ang ja ua A
�mática del genitivo, antes de que éste desapareciera, debido a la se
lección favorable a la perífrasis. Ya en latín clásico esa construcción
tenía funciones a menudo análogas a las del genitivo: signum de
marmore, aetas de ferro (Ovidio), fama de illo, unus de Mis (Ci
cerón) ; así como la construcción con ad podía funcionar como va
riante del dativo (21). Así también, es sabido que las formas verbales
perifrásticas de perfecto y de futuro existían, con valor aspectivo
o "modal", mucho antes de su afirmación con valor propiamente
temporal, en el latín "vulgar": cf. habeo absolutum (César), dictum
habeo (Cicerón), habeo pactam sororem meam (Plauto), haec habui dicere (Cicerón). En español, la forma había -f- participio fue
durante mucho tiempo una variante de la forma más antigua en
^ara^ -era (gritara, saliera.). Pero, al pasar las formas en -ara, -era
al subjuntivo (debido a su empleo en construcciones condicionales),
la variante había -\- participio adquirió el valor de único modo sis
temático de pluscuamperfecto de indicativo. Viceversa, las formas en
-ase, -ese (gritase, saliese), antes modos sistemáticos del imperfecto
de subjuntivo, se volvieron, por el mismo hecho, "variantes" y hoy
estas formas ya se ven amenazadas por la selección en favor de las
variantes en -ara, -era (22).
4. 4. 1. Otra condición permanente de "inestabilidad" está cons
tituida por las contradicciones internas de todo sistema lingüístico
realizado. En efecto, la norma exige a menudo realizaciones superfluas, o bien realizaciones que se justifican en el eje paradigmático,
pero que resultan inútiles en la línea sintagmática. Y, por la misma
razón de uniformidad paradigmática, puede hasta exigir realizaciones
contrarias al sistema. De esta manera, en lo concreto se da un con
flicto permanente entre lo sintagmático y lo paradigmático, pues,
en cierto sentido, en el hablar se dice más de lo funcionalmente
necesario.
4. 4. 2. Considérese lo que ocurre en los casos de acumulación
de morfemas isofuncionales (esta vez en la cadena hablada, no en el
sistema). En latín, por ej., el empleo de las preposiciones hacía que
en muchos casos las desinencias casuales resultaron inútiles, y, en
efecto, ésta fue la razón principal de la progresiva debilitación fun
cional de las desinencias. En español, la uniformidad paradigmática
(o sea, lo que corrientemente se llama norma de "individualidad" de
las palabras) exige el plural de los artículos también en los casos
en que es funcionalmente superfluo (por estar indicado el número
en el nombre) y hasta en ciertos casos en que se contraviene a las
reglas de distribución fonemática del idioma. En efecto, las unidades
léxicas españolas no conocen los nexos ss, s\ sbl, pero —puesto que,
(21) Algo análogo se comprueba en el rumano actual, donde la construcción
con la preposición la es equivalente del dativo: la un copil, la copii se em
plean con frecuencia con el mismo valor que unui copil, copiilor.
(") Más ejemplos pueden verse en SNH, pp. 64-66.
- 268 -
�- 69S 'saaoiaaiuB sajBjnatiJBd soipmsa ap auas
Bun aunaa 'BaiuoaaBip bi^ojouoj van ap sa^aana^ soidiauíad sof X soiuauíBpunj
boj jaaa|qB)sa ap SBiuaps 'saauBJj osoipnjs^ ja apnop 'S6I Buaag 'anbtuouipmp
ai^ojouoí(d ap atw^j^ 'sanbiiauo^d sjuatuaSuDi¡a sap aiwouoa^ "^3 (tí)
*9"ST #dd 'sadtou^uj 'AoxzxaanHX '^ ua 'anbjjojsjn aiSoj
•ojuoi/d ap sadpmuj *jj -psai '¿9^-¿f^ 'dd 'I6T 'AI 'dlDI 'ai^o/ouoi/j t/aipsia
•otstti uap uajdtzuuj A *6^6X B^Bj^ (u '<n^x=) s^^o/s sanSuDj sajjnv sap
a\\aa v aajodtuoo assru np anbtSo¡(Hiotid uotinjoaa^ uns sanbimua}j (gt)
oinoa BJapisnoa as namb osoipmsa un Jod aiuamBspaad 'jiaap sa
•jj aod 'zaA Bjaiuud jod ajuaiua^qcqojd 'opsiaunua anj oqaipajue oidiauud ¡a
anb jepiA^o ou ouanq Baas 'o^acquia uig •soaijBiuej8oau so[ b Jinqijje ajans as A
cijos as anb uouisiinoiB^ opB,niB¡| \b asjauodo UBipuajua b^bj^ ap so8o¡ouoj eo[
'BaiuojoBip bi8o[ouoj v[ uo 'BJoqy *(,,;) iauiWBJ\[ 'V Jod P1 jqos 'sopEpaads
aiuauqBsaaAiun sopBqnsaj uoa ^oSan^ BpBAi^na A (8t) nosqo^ef "jj aod ep^an^nBui
'Baiuoaaeip bi3o[ouoj b^ ap ojuauíBpunj \a 'opiqBS sa ouioa 'aXmíisuoa Bn^ua[ aun
ap sojiuoj sopoui so^ aa^ua eaiuiBuip pBpuBpi[os ap oidiauud [^ *g -5 '\,
•ttJB^tiAM mjB^ om^im \9 ua 'sa^Ens^a ssiananisap sb^ ap uoi^bj
•i^iqap BAisaa^oad b[ á 'ajuaniBauB^|ninis sepo^ uojaiaaJBdB on 'ojjaiD
aod 'anb 'eaaBS[tiA-ouiiB^ BpBaiajB b^ ap osbo ^a 4*fa aod 'asuaaap
-1SU03 *odti otusira pp soiuamap esmap boj b B^ijiqap jBuoioanj 01
-uaniaja un ap upiaiJBdBsap bj 'BSiaAaaiA 'X so^ojbub sojuani^ja boj^o
ap uopnjijsuoa bj aaaaoABj oAanu jBUotaunj ojuaraaja un ap asaaa
-ajqejsa ja anb jbuijijb apand as 'jBjaua^ u^ *oaixaj ja X jboi^biubj^
ja 4oaiuoj ja :8Bn^uaj bbj ap uoiadiaa^ap bj ua uspuijsap as anb saj
-Biaasd SBUiaisis boj ap oun Bp^a ap 6O)uauiaja boj aa^ua pcpijepijos
omoa 4oaauiiad 'asaapuaiua apand Biouapuadapia)ui bs^ -^ -5 -p
•BOAijBjaaaoa
o bo^ojbub soiquiBO bojío ap OAiiotn (jas apand o) Ba oiquisa opo^
anb Boijduit sand 'BBnSuaj bbj ap pBpijiqBisaui ap aiuauBuuad uoioip
-uoa bj)o sa anb 'oai^Bin^uij Buiaisis opoj ap soApniíisuoa soiuauíaja
boj ap voituvutp vioiiBpuad^pxaiui bj BuoiaBjaa as opBzijBaa Buiaisis
aainbjsna ap SBuaaiui sauoiaaipBJ^uoa bbj uoa 'aiuauqBui^j *j *g 'f
*pBpipqB)sa BAiiBjaa ap uonipnoa Bun ainipsuoa ap Biaaqap opa 'oui
•iuiui (B oppnpaa Bj[Eq as oDUBiuSipBJBd o¡ uaiq o 'odijbuiSbjuis O[ X oop^uiSip
-BJBd o\ aajua sopipuoa usqanaduioa as ou Bn8u9[ Bun ua is 'anb Jioap s^ *oiJBai
•uoa opimas \a ua uaiquiB.j asaaaBq uapand sbSo^bub sauopBaapisuo^ *g 'f 'f
73/9 : oaijuBuosuoaiai oxau oatun un ua BJjua X
jj '^ 'u *x *s 't 'o '9 */ uoa Butquioa as ou q anb o^sand ^vj '90/
< svj 'soj apuop 'oaoa^ ap bbuoz ua opBzadma BX^q s- ap Bpiea bj
(BianjBpuy ua) anb sa utiB JJaBj bbj\[ *([jj] Jod osbo aisa ua opB^
•uasaadaa Bisa /jj/ BuiauojTqaiB ja 'oiaaja ua) jBiatut ouioa 'pBpijBaa
ua 'bibji as j oxau aisa ua anb X ojbi sa as ianb t soisandmoa na aiuaui
•bjos uBp as o bojbj Boxau nos saiuBuosuoa Bop -j- s ap soxau boj
X xs 'ís 'os '9S anb 'sBuiap^ 'asaAjasqQ 'asuaiBjdoia ua X znjBpuB ua
jbutj s ap BpiBa bj BiaBTj, osBd Jauíijd ja 'sirzínb 'X s bjio ap aiuBjap s
ap wBpiBaM bj jnbs a(j 'sanbojq soj 'svuntivjj svj 'souapuas so/ :jBanjd
ua ojnajiJB ja aod BBpipaaaad sajBiaiui jq '^ 's uoa BBaqBjsd ap bosb^
boj ua aiuauíBiJBBaaau uaaaaBdB soxau sosa —anSis aj anb aaqiuiou
ja uoa boiuoj BaqBj^d bjob Bun aXninsuoa ojnajiJB ja 'aBjq^q ja ua
�por excelencia de la dirección neo gramática: "Es besteht in alien Sprachen eine
gewisse Harmonie des Lautsystems. Man sieht daraus, dass die Richtung, nach
welcher ein Laut ablenkt, mitbedingt sein muss durch die Richtung der übrigen
Laute" (2B). Por otra parte, el mismo principio ha sido formulado, antes o fuera
del estructuralismo diacrónico, también por J. Vendryes, ya en un artículo publi
cado en 1902 (29), y por M. Grammont (").
4. 5. 4. En un sentido más amplio, la interdependencia aludida
puede entenderse como solidaridad de todo un sistema lingüístico.
A este propósito, cabe recordar la conocida tesis de Meillet de que
la lengua es "un systéme oü tout se tient" (28). Tal tesis, ciertamen
te, no es aceptable sin reparos en lo que concierne a las "lenguas
históricas", que, como se ha visto, suelen abarcar varios sistemas y
varias normas (cf. II, 3. 1. 4.). Ella es aplicable sólo a la "lengua
funcionar' (cf. II, 3. 1. 3.), y aun con respecto a ésta necesita res
tricciones, ya que en un sistema lingüístico se dan siempre posibili
dades contradictorias, que representan su equilibrio precario. Por
otra parte, se trata de una tesis tautológica: en último análisis^ ella
significa simplemente que 'un sistema es un sistema', pues "sistema"
significa, justamente, 'conjunto de elementos interdependientes'. Sin
embargo, es una tautología útil e importante, porque llama la aten
ción sobre el hecho de que en la lengua no se dan campos autónomos
y no-comunicantes (como tan a menudo aparece en las descripcio
nes gramaticales), sino que hay una íntima solidaridad entre lo fó
nico, lo gramatical y lo léxico; lo cual en la perspectiva diacrónica
significa que un cambio en uno cualquiera de esos aspectos tiene re
percusiones en todo el sistema (29). Y es importante precisamente
porque la interdependencia de los elementos en un sistema lingüístico
no está hecha sólo de acuerdos sino también de contradicciones. Por
tales contradicciones —y, en primer lugar, por la no-coincidcncia
entre la finalidad sistemática general y la particular (cf. III, 4.4.8.)—,
en una lengua, lo que por un lado se "construye" por el otro se "des
morona" y necesita nuevos "arreglos".
4. 5. 5. Así, por ej., la caída de -s en la Romania Oriental en
trañó, no sólo la reducción de los plurales a dos tipos (-c, -i), sino
(2B) Prinzipien, p. 57.
(29) Réflexions sur les lois phonétiques, ahora en Choix d'études linguistiques et celtiques, París 1952, pp. 3-17.
(2á) "L'ensemble des articulations d'une langue constitue en effet un sys
téme oü tout se tient, oú tout est dans une étroite dépendance. II en resulte
que, si une modification se produit dans une partie du systéme, il y a des chances
pour que tout l'ensemble du systéme. en soit atteint, car il est nécessaire qu'il
reste cohérent" (Traite de phonetique, p. 167). Los ejemplos que Grammont cita
al respecto son casi estructurales. Cf. también p. 156, donde lo único inacepta
ble es el hecho de que la sistematicidad del cambio se atribuye a las inexisten
tes "tendencias de la lengua".
(28)Linquistique historique, I, p. 16.
(29)Cf. R. Jakobson, The phonemic and grammatical aspects of language
in their interrelations, en Actes du Sixieme Congres International des Linguistes,
París 1948, Rapports, pp. 5-18.
- 270 -
�- US "08 *d '9S6I ojianref ap oig
poqiaa vuuof ntuf¡ "ar VHVWV3 osoxxvj^[ ' uaiquiEj uopuaju v\ vwv\\
[m] A /q/ anua Bpuan^juoD bj ap sopaja so[ ap eajaay "uOAijunfqn8 ^ OAijcaipui
ap sajuasajd oj uoa as^ipunjuoa b BipjBj uopciiunuoad bj na oisandxa Bqcjea,^
ouijcj oaninj ja anb BqBAjasqo '55 -d '^56! P!JPEIAÍ V^f<* utídj ¡v
•dsa *pBJi '(¿061) vtjoq MSpiyi o% tioiionpoj.iuj uy 'xNgoaMVHf) *jj '3 bX 'a
Ba^o joj '^6i '58I *dd '956I qasoquaaojaajj-s, 'apunjfjvvt asuvmuou ap joj ^aoq
^pvDfl 'som^. '3 "ü ^T *u '0Z *<^ 'oaiiDuiwvj^ a votSoj A '^9^ *d 'j 'mSojonojS íp
osio^ 'oMvn^v^ "y ^ 09^'6S^ "^ '9^61 sa|odB^[ 'auofssajdsa(p ozzaw apmb Djouvd
07 'iaiomag -\ í9X 'd 'sopotaw A sowajqouj 'oHnaiHv^ noa "^ 73 (os)
-i;ubo B[ ap uopiJBdBsap pnpexS b^ á (ti/- ap 'jB^noijjBd na)
eaiuBuosuoa s^\ ap BpiBa bj 'ujib^ u^ 'oaiuoj o^ axqos a^rqjui
-Bxá o[ uaiquiej 'ajuauíBjxatD 'j^ 'üo-o uoiaisodo b^ xod o^os *ttsBABpsa
^[tqno^] ap anSu^sip as 4ttsoABpsa so^,, '[íqou] 'oabp^oui oiaapipqns
^a ua '}8B i sa^ai^BiuBxS sauoiouijsip BJBd uaiqjuiej ouis '(Btíooj-Bwo^
'Teqt>ou--eqod) Baixa^ sauoioupsip Bxod o^os ou xiAxas apand 44tBpBziSoi
-ouoj^ zaA Bun 'o-p upxaisodo tb\ 'oubuiiu u^ qBaiiBuiBxS pBpqiqisod
BAanu Bun uaiquiBi sa BAijuiistp pBpqtqísod BAanu buii 'BsxaAaai^
•eo^iuBuiox soioa^ip so^ ap bixoXboi b^ ua pBpqBniaB ^\ BjsBq Bnuq
•uoa ae 'aiuauíBAijaaja 'anb oduiaij aisa ap uoiaezqBiíAaj v\ uajuaisuoa
ojaajxad pp SBpuauísap sb[ ua ^en- ap BpiBa bj á sfq- 'oq- ua oxninj [ap
uopuBdBeap Bia[draoa ^\ oxa^ 'opBSBd oidraijJBd -\- o^qvq BAi^aadsB
b[ xod opnuam b ajímxisns as 'uotsnjuoa B[ xod opBZBuauB
'oAijBDipui ap oiaajxad [a 'ajuauíBauBxoduiaiuo^ '('Z 'f *A
•p) uopsSqqo n uopuaiui otuoo '4tajuasaxd [a apsap ojsia oxnjnj^, un
jBaijiuáp jod 'BAisaadxa Bpua^ixa acqnaad Bun b sa^uaipuodsajjoa 'od
-mal^ ouisiui \tb A 'sBaoAinbaut 'o^oci 'osqap toaqvq uoa siSBXjixad xod
uopnjij^ns ns (Buiraxa^ap ou anbunB) BÍasuoaB ojea opoj^ *(oe) íjp
-ip-iaoip) soqxaA someiui so[ ap OAijBapui ap a^uasaxd ap sbuijoj sb¡
uoa uopBSnfuoa ^p A ^g sp oxnjnj ap sbuijoj sb[ ap uoisnjuoa b[ Bp
-uanaasuoa omoa uauaij boi[booa pBp^uBa b[ ap Bpipxad B[ X 9 b i ap
afBSBd [a 'a^xBd bj;o jo^ • (snwiaviuv 'jiaotu) oAijBaipm ap ojaapad
ap sb[ uoa (snwiqniuv ^jiqviuv) ojn^nj ap sbuijoj sujjop ap uoisnj
-uoa bj uaiquicj aSjns ojja uoa X 'q A en opnuaui b uapunjuoa as í4jb
-[nA ujjb[^? opBuiB[[ ja ua 'BJoqy 'Biauajsisjad ns JBZBuauíB BjaajBd Bp
-bu 'opo^ U03 -Braaisis pp t4[tqap oiund,, un 'ojubj o[ Jod 'Binji^suo^
'^f ^ é^ s^^opBSnfuoa sbj ap Buosjad BJauíud bj ua ajuasaid OAtjunf
-qns ja uoa Bpuapiauíoa bj jod X sauopBnfuoa ojjBna sbj ua SBiui^sip
ajuaran ja juo sbj3ubui sop op asjBrajoj jod 'oaijBuiajsis bjsia ap ojund
ja apeap oiiBjjxa oSjb uaiqra^j Bqnjjnsaj X íoaisBja ujjbj orasira ja n^
'pBpTAisajdxa bj ap bjsia ap ojund ja apsap 'ajuataijap Bja bX ojnjnj j^
•SBaiisBjjuad SBraJoj jod oaijajuis ojnjnj jap uopnjijsns bj 'ssjja ajjua
'ouijbj jboijbuibj Btuajsis ja ua SBpxjjnao sauoyaBjnra sbjjo sbijba
(sajBuopunj sauotaipuoa sbj b aujaiauoa anb oj jod) asjsaijdxa uap
-and bSojbub njaunra T nun aQ *^g bj uoa opipunjuoa Bjjqnq as 'opora
ojjo ap 'anb (izaci 'íwaqo 'ranj iipaa 'iwmqo 'JBji) sajnqjaA sodiuaij
soj ap Buosjad é^ bj ua 1- Bpuauxsap bj ap uoxsuajxa bj uaiqxuBj
�dad vocálica (como rasgo distintivo) exigen el empleo de las prepo
siciones para distinguir las funciones oracionales del nombre (por ej.,
cum hasta, por hasta) ; pero también se puede decir lo contrario, o sea,
que el uso de las preposiciones entraña la progresiva debilitación
funcional (y por ende material) de las desinencias y de la cantidad:
se trata de procesos concomitantes e interdependientes. A esto cabe
agregar aún los casos de "analogía", a veces muy generales. Tal, por
ej., en el castellano arcaico, el de la eliminación del ensordecimiento
de las finales (naf, nuf, verdat, homenax) y, en parte, también de la
apócope de -e, gracias a la persistencia de las sonoras en el plural
de las mismas palabras (naves, nubes, verdades, homenajes) : los sin
gulares nave, nube, verdad, homenaje se rehicieron sobre el modelo
de los plurales y de acuerdo con las pautas sistemáticas del caste
llano para la oposición singular/plural (31).
5. 1. Entre las condiciones generales del cambio hay que con
siderar también la no-coincidencia cultural y funcional entre sistema
y norma de una lengua.
5. 2. En efecto, desde el punto de vista del saber lingüístico, se
comprueba un perpetuo desajuste entre el conocimiento del sistema
y el conocimiento de la norma. Este último significa un grado mayor
de cultura, pues implica estar enterado no sólo de lo posible, de lo
que puede decirse en una lengua sin afectar su funcionalidad, sino
también de lo que efectivamente se dice y se ha dicho, o sea, de una
realización tradicional (32). El sistema se aprende mucho antes que
la norma: mucho antes de conocer las realizaciones tradicionales para
cada caso particular, el niño conoce el sistema de "posibilidades", de
donde sus frecuentes "creaciones sistemáticas" contrarias a la norma
(como ande y cabí, por anduve y cupe), constantemente corregidas
por los mayores.
Tal desajuste cultural entre sistema y norma trae dos consecuen(S1) Con respecto a los casos de este tipo, se puede decir, efectivamente —
como escribe E. A. Nida, Linguistic ínter ludes, Glendale 1947, p. 149—, que
"analogy opérales in those parts oí language which are out of equilibrium with
the general structure as a whole". En otros casos, la analogía realiza posibilida
des sistemáticas particulares, que pueden hallarse en contradicción con otras po
sibilidades, más generales. Así, por ej., oigo es en español una forma analógica,
pero no está por ello de acuerdo con la estructura verbal española "as a whole".
(") La distinción entre sistema y norma puede asemejarse, hasta cierto pun
to, a la que en la lingüística norteamerica^a se establece entre los patterns "pro
ductivos", como el del plural ingl. en -s y los "fijados" o "limitados", como el de
ox-oxen (cf. E. A. Nida, Ob. cit., p. 146). Sólo que, para nosotros, la norma no
abarca solamente lo "fosilizado", sino todo lo establecido y común en las rea
lizaciones lingüísticas tradicionales, en tanto que el sistema abarca las "posibili
dades", las directrices y los límites funcionales de la realización, es decir, la
técnica misma del hacer lingüístico. En el caso de ox-oxen, el hecho de norma
no es la forma oxen como tal (que, en cuanto posibilidad funcional, no es menos
sistemática que oxes), sino el hecho de que en este caso l^a realización tradicio
nal es, precisamente, oxen y no oxes.
070
6t 6
�- uz 'LZZ 'd 'uatdizuuj 'iíivj #h Jod opBAiasqo o[ -j
-isooou X sopBpijtqísod b uopuodsoJ sbuiiSjb o^os onbjod 'uopunjip os
X UBidopc os ssun^jB ojos 'jBjq^q jo no nBqoíudmoo os onb souoioba
-ouui sojqBJOumuui sbj oq *Bnuoj bj JooBqoj X Joosq op boje^ ns no
^BonsinSuij pB^Joqij bj op soijunj X souoioipuoo onioo : souoiobaouui sbj
op saxopDuaiaoajas omoo 'oiqtuBO jb o^odsoj uoo 'uBuoiounj sojBJuqno
X sooijbuioisis 44sojoiobjm soj onb 'sond 'jmjouoo opond og
'9
* (ss) u8oPíqBS,
'sojuoijjoo SBm so^uotuojo soj no oiuouiBsioojd (4<sojBjn8ojJi,, soqjoA
'•fo jod) SBn3i)nB sbuijou osjono^uBm nojons 'oijbjiuod jb 'jboiibuibjS
oj no i (sojoop so^noiqniB op ssidoíd sbj '*fo jod) so^uoijjoo ODod sBin
•joj sbj soiqniBO soj jod SBpB^oop on JooonBmaod nojons 'ooinoj oj no
:jbjouoS nopao op ssiononoosnoo sop Boijdmi o)so noiquiB} j^ *buuou
bj 'jBaiiBniBi^ oj no oiuonuBjnoiiJBd X 'oapvoifmSrs oj no íbuioisis
jo Bnimopoad (ooiuoj) oatjwijsip oj uo :ttOAisuojuiv bjsia op o^und jo
opsop buiojsis X buijou OJ^no Bp os oSojbub o^snÍBSop njq • -5
•(OOTSBJO JB O0IB0JB OUBJJOJSBO JOp OfBSBd JO UO
t48o^J3nj^ soidioijJiBd X so^opod soj uoo X souijbj 4tsoJBjnSojJi?, soq
-joa soj op bjjoXbhi bj uoo jouBdso uo opiunoo Bq onb oj #jo) buijou
BJ B OIJBJJUOO OpUUOS UO BIUOISIS JOp UOIOBOljdB Op '4UOIOBZIJBjnOJ,,
op soiqiuBO soijduiB sojqísod ojdmois nos 'odii opunSos ojso op SBn^
-uoj sbj no 'BoiisinSuij noioxpBJj bj op pBpijnSosut op SBiouBjsunoito
U3 ' (ojuattutajoadu oixuipB onbunB) ojoojoi jo uo sbjjo op BunSuiu X
'osbo opunSos jo no pBptjiqísod Bjouiijd bj ojos '(sojupsip sojojba uoo
onbunB) osbo jouiijd jo uo sopBpijiqísod SBquiB ojiuipB buijou bj ^uoto
-ta\oa - ojuattuiajoa X upioipuotuau - ojuaiuitpjoiuau -uptyipuai - ojuaiui
-ípuau sbSojbub SBÍojBd soji sbj uo *jouBdso uo 'isy 'sbjjo op SBunSjB
ojos oSijo buijou bj onb sbjjuoiui 'osbo ouisiui jo BjBd sopBpijiqísod
sbijba ooojjo Biuoisis jo opuop 'sBodojnoopui SBn^uoj sbj op oiJBd
joXbui bj otuoo 'bjbuioub o^uouijBioJBd X Bfojdxuoo BJn^onjjso op
sBnSuoj sbj uoo ojjuoo ou omsim oj ojo^ 'so^ub Bounu op^zijBOJ BX^q
os ou opuBno une *44oojnj so oojnj uo ojqtsod so onb oj^ onb Jioop
opond os opnuotu b Xnp^[ •jBuoioipBJj uoiobzijboj bj souom Buodun
sbjjo uo sond '44JBiquiBO uis uBiqmBo,, o 'sonora oqontu UBiquiBO 'jbjou
-o uo 'sb^s^ "SBOjni sbj 'opo^ ojqos 'X 'sBoiuij-ojSn sbj '*fo jod 'ouioo
'jBjnSoí X ojduiis ojuouiBAiiBjoj Bjnionjjso op, SBnSuoj sbj uos iopnz
-ipoax aiuawjmio'iaipDdt oj ojqos a^q-isod aiuajuipouo'pwn\ oj op 'beujou bj
ojqos Bmoisis jop oiuiuiopojd ojuopiAo un Bp os onb sbj uo s^nSuoj
uoisixo 'ojoojo ugj *oiquiBO jb sojqBjoABj sojBjn^jno SBiouBjsunojp uo
'sbjio onb sbiu JBiquiBO b SBpBut^sop ubjso SBnSuoj sbijoio onb iJoxjd b
Jioop opond os *JBnj opunSos u^ 'Bpionpoj boiisiiiSuij Bjnjjno op
sopBpiunmoo uo o 'jBJn^jno BtouopBoop X uoxoxpBJi bj op, pBpijiqop
op SBOodo uo 'osjtpunjtp op pBptjiqísod BijdiuB UBjpuo^ X 'sBsojoumu
o)uouuBjnoi^JBd ubjos 44sb3iibui3}sis souoioBOJO,, opBuiBjj souioij onb
odii jop souowBAOuut sbj *JBnj jouujd u^ *jbjouo uopjo op sbio
�dades del sistema funcional o encuentran condiciones favorables en el
estado del saber lingüístico interindividual. Un cambio lingüístico em
pieza y se desarrolla siempre como "desplazamiento" de una norma.
Pero, para que la norma pueda "desplazarse", es indispensable: o que
ello sea funcionalmente oportuno y necesario, o que la norma se
ignore, o que el ignorarla no afecte la funcionalidad de la lengua (la
intercomprensión). Siendo la lengua un saber tradicional, ella se mo
difica más rápidamente en épocas de debilidad general del saber, pero
las modificaciones hallan sus límites en la funcionalidad del sistema
(34). Siendo la lengua un sistema funcional, ella se modifica sobre
todo en sus "puntos débiles", es decir, ahí donde el sistema mismo
no corresponde eficazmente a las necesidades expresivas y comunica
tivas de los hablantes; pero las modificaciones "necesarias" hallan
su límite en la seguridad de la tradición: una norma cultural vigo
rosa puede mantener indefinidamente hasta un sistema "desequili
brado". De esta manera, los mismos "factores" sistemáticos y extrasistemáticos son condiciones de cambio y de resistencia al cambio,
y el ritmo de la "evolución" lingüística depende de su juego dialéctico:
de la coincidencia o no-coincidencia entre lo funcionalmente nece
sario y lo culturalmente consentido y del prevalecer de una u otra
de las dos series de "factores".
(**) Hasta los saussureanos rígidamente "ortodoxos", es decir, partidarios
de los cambios fortuitos y contrarios al estructuralismo diacrónico, admiten, por
lo menos, ese papel "negativo" del sistema, con respecto al cambio lingüístico.
Así, por ej., A. Burcer, Phonématique et diachnonie, p. 32: "en general le rdlo
du systéme dans l'évolution de la langue est essentiellement négatif et conservateur: il laisse le champ libre aux innovations qui n'entrainent pas de gene pour
l'intercompréhension; il empéche ceux qui la géneraient".
- 274 -
�x Btuauoj jap BJüssd as Btuoip.i un ua anb BJBd 'anh t#fa Jod 'jpap
uoa 'ojaaja u^ 'sboiSo^oisij asauoi0BDi[dxa^ SBpjnsqe X saaijajuí sbj
uaXnjijsuoa oj 'ojaadsaj ajsa b 'ajsijj sbui ojdiuafa jgj 'I
I
*("l" 'III 'P) J^njund uppBAOuui ajduns Bun jod JBiqtuBa uapand
ou sojsa X ísajenpiAipui soaijsin2uij sajaqBS soj na sopiuajuoa 'uop
-bj2 aauíud apM 'so[apoui A sopom soa;o b uapuodsajjoa anb 'ttopBjS
opun^as ap,, so^aBJisqB soppotn A sopora nos B^aBJjsqB Bn3ua[ B[ ap
so^BaoA so^ A SBuiauoj so^ •o^qBaoA p uaaouoa A Buiauoj p uBa^draa
sajuB^qBq ouioa soiubj ouis *y ojqBaoA ops un A v Braauoj ops un
^sq ou Bjajouoa Bn^ua[ B[ na anb Bppp as opnuaiu b anb s^; 'opBjap
-isuoa oiquiBa pp (oaiiajodiq) ttua2uoM p a^pusod o aijajuí a^duiis
p uoa oaijiaadsa Buia^qoad opoj oqansaj jod jBp b BjsBq A sapxaiut
sauoiaBAouui sb^ ap suiajqojd p piauasa oraoa JBjapisuoa b Biauap
-uaj bj mbB aQ •B^DBJjsqB Bn^uaj bj ap ousjd p ua SBuiajqojd sosa
jBa)UBjd ap oqoaq p 'aaduiais ouioa 'B^aa^B as oisa y "pBpipsnBa
ap bjsioisij Bapt bj jod 'oaiuoj oiquiBO jb 3ubjb anb oj ua opoj aaqos
'opB^aajB Bjpq as (sotquiBa sojpnb^ A sojsa ap) soaijojsiq SBurajq
-oad soj ap ojuaiuiBa^uBjd p uaiquiej 'ajuauíajqBmauíB'q #^ #j
•SBnSuaj sbj ap pBpijiqBinin bj ap jBuopBJ Buiajqojd ja A SBraajqoad
sojsa a^^ua üp as ou uoia^jaj buisiui bj oaad < a^uauíBaojdiaaj UBJcpc
as A saiuaipuadapaajuí SBUiajqoíd uos —soaiJidma SBuiajqojd oinoa
sounij^aj soaran soj uos anb— oaijsinSuij oiqniBa jap Buiajqoad Jaaaa)
ja A opunSas ja 'ojja xo¿[ '(AI *P) oiqui^a jap sajBjaua^ sauoiaipuoa
sbj ap ojuaiunaouoa ja uoa A (jjj *ja) BnSuaj bj ap Bairasuip pBpij
-^ai bj Bjuana ua opuaiua^ asjBaju^jd uapand ojos soaiaojsiq SBraajq
-oad soj 'ajJBd bj^o joj '('j'j 'AI ^ 'Z'^^ 'II *P) 44^pBzijB.iaua2 boij
-o^siq upiOBaijdxa^^ buu sa oaTjsinSuij oiquiBa jap tjBuoiaipuoa,, nop
-Batjdxa bj optjuas aisa ua A '(uotaanpui bj ap B^isaaau aisa anb ua
Bpipam bj ua) soxquiBa soj ap jBjauaS Buiajqoad jap ojuatuiBaiuBjd ja
bjb¿ oijBsaaau jBiíaiBui ja uBuopjodojd odn jaaaaj a^sa ap SBuiajqojd
soj ap sauoianjos sbj *oqoip Bq as ^A ouio^) "BJapisuoa bj as anb ua jbj
-nauJBd o^uaraora jap X BpBJapxsuoa BnSuaj bj ap (sBatiBraajstsBJixa
X sBaijBUia^sis) SBaiJojsiq sauopipuoa sbj ap oiuatraiaouoa jap apuad
-ap uoianjos ^Xna o^íjpjsii/ viu^jqoud un ajdmais sa (BnSuaj Bun ua
soiquiBa ap BpBuiuuajap axjas Bun ap o 'opsuinuajap ojquiBa jbj ap
Buiajqojd ja) oaijsinSuij oiqui^a jap Buiajqojd jaa^aj j^
"T *I
\SVDII3M30,,
S^M0IDVDIldX3 SV1 3(1 S311W11 A OOIIM3S '0DI3
-OISIH vmiao^d omod ojiismoMn oíawvj 13
�al fonema y, la lengua (órgano) debió realizar tales y cuales movi
mientos y pasar de la posición p a la posición q (con una serie más
o menos larga de posiciones intermedias), no se explica absoluta
mente nada acerca del cambio en cuestión: se dice sólo cuáles son
siempre los movimientos necesarios para pasar de la realización del
fonema x a la realización del fonema y; es decir que se resuelve un
problema de fisiología de la articulación, y no el problema histórico
que se plantea. ¿Qué otra cosa se dice cuando se afirma, pongamos,
que 'el desplazamiento hacia adelante del contacto entre la lengua y
el velo del paladar fue la "causa eficiente" de la evolución de lat. he,
k^? (x). ¿De qué "lengua" se está hablando? El idioma es un saber
interindividual, y no un aparato fonador. La "lengua" (Sprache) no
tiene lengua {Zunge) : la tienen los hablantes, pero ellos no la mue
ven, por cierto, simultáneamente para modificar al unísono sus reali
zaciones fónicas.
1. 3. 2. Al referirse, precisamente, a la palatalización de las
velares latinas, A. Burger afirma que "la phonétique en explique le
comment, mais le pourquoi nous échappe" (2). Pero la verdad es que
—si se trata de la palatalización como "cambio" (cf. III, 3.2.1.)— la
fonética no explica ni el "pourquoi" ni el "comment". El "comment"
fonético es genérico y fisiológico, y no histórico y cultural. Por ello,
las explicaciones fonético-fisiológicas de los cambios fónicos no son
sólo discutibles o erróneas, sino que son simplemente absurdas: ellas
se basan en una confusión entre la lengua abstracta e interindividual
y el hablar concreto e individual. Ciertamente, el autor aludido
entiende que el pasaje de he, ki a ce, ci, en el sistema latino,
empezó^ en la actividad lingüística concreta, con una alteración fi
siológica (o con varias alteraciones individuales análogas); mas con
ello tampoco se explica el cambio como tal, y sólo se dice algo
acerca de una supuesta innovación previa al cambio mismo. En
efecto, el "cambio" no empieza con la innovación, sino con la
adopción (cf. III, 3.2.1.), y, como aceptación interindividual de
un modo lingüístico nuevo, es un fenómeno histórico que no puede
tener explicación fisiológica, sino sólo explicación histórica, en tér
minos culturales y funcionales. Lo que hay que explicar es una se
rie de adopciones, y las adopciones lingüísticas no son y no pueden
ser fisiológicas (cf. III, 3.2.2. y III, n. 16).
1. 3. 3. En las mismas confusiones se basa la idea, igualmente infeliz, de
la "gradualidad" fisiológica de los cambios fónicos, que —si la lengua (Sprache)
no se identifica con un aparato fonador— debería de entenderse como gradúalidad de las correspondientes innovaciones iniciales. En efecto, puesto que la
lengua no tiene existencia y continuidad fisicas, esos "cambios imperceptibles"
que tan a menudo se postulan no tienen ninguna posibilidad de conservarse y
(l) El ejemplo no es inventado: es así como P. E. Guarnerio, "Revue de
dialectologie romane", III, p. 213, explicaba la palatalización de las velares la
tinas. Y, desgraciadamente, las "explicaciones" de este tipo aún no han sido des
terradas de la lingüística.
(") An. cit., p. 30.
- 276 -
�- IÍZ -
^S6T Pj
•X0 'aSonSttvq o% jtmpiaipui aip ¡o uaffnqiujuo'j at¡ 'iNiHonoipv^ ^g 'J3 •soaiibdijiu
•Sis aiuauíBjje jas ap UBÍap ou 'soaod aiuaiuBAJiejaJ Jas Jod 'sosBa sbjbj^ (,)
•^uiaxiauoasap saJijBsou anfa suobj jad 's^ub san suip 'uBjaxpjBdBsap inABtp
d sjap saiisuapB^Ba suos sja i sauuoj saj 'sjoio sjg,, :^ #d 'pioonpojjuj 'vjíu
ap apsmSutj svpy 'vH3iHf) *y uaiquiB^ gg 'ggg *d 'gg^j ^A 'N
'aiauwooig 'q 'soaiuoj soiquiBa 6oj b opadsaj uoa '"fa jod 'isy (e)
*(fr) (9^ -u 'jjj *p) opBinamnoop osea ojjo un9
-[B B^Bd A, soaixaj sosbd soijaio BJBd oa^bs tA ttoiqraBO,, ojpnA Bq
^8 Á BOnpiAtpUI 8OIJBA Jod OpB^dopB BXjj 98 VÁ OpUBnD UOIOBA
-ouut v\ JBqojdraoo sotng^os g^ugniBopsinSnrj *JB^noi}jBd ug oiq
-taso BpBO B^Bd 9in9raBoii9^odrq ^n^ sbui 9SJ9.09^qBjs9 gpgnd ou
v^fpads^ jvpmt uoiowioutn vj ojad fjvuaua2 ua naoonoa 98 noto
-BAOuut 9p eodi^ so^ 'BJoqy 'uoiovaouui b[ uoo oiqwva p gpunjuoo
98 'oiisodojd 9JS9 b u^iquiB^ *9nb 89 gjjnoo 9nt o^ "t "^ "^
9^u9ta9iu9TDijns Boijo^siq BnSug^ Bpoi BJBd 89^qB9iis9Aui 'gjjBd Bugnq
U9 'nos X ttBnu9[^ b^ gp sgpjgug^ sauoioipuoo sb[ gp sg^qionpgp
UO8 8OiqUIB9 8O[ 9p ^SBSnBO,, SB^ 'SgjBUOIOUtlJ X 89[BJni^9 69UOI9BU
-IUIJ919p OUIOO OpilU9S OJJO U^ *91UB^qBq OpOi 9p 9^U9TJIO9 BI0U9íJ
-gdx9 B^ b ugogugijgd X JB^qcq pp SBuisita sanopipuoD 8B^ uoa uap
-I9UIO9 89nd (S9^BAJ9SqO 91U9UIBUBTpiJO0 X 8Bpi9OUO9 9^U9taB)99JJ9d
OUI8 SBpi9OUO989p UO8 OH ^SBSIIBO,, 8BpBUIB[^ SB^ ^[BJ9U9S SBtU Opi^U98
p U9 X 'opijugs un ug 'pBpipgj ug *(e) t8Bppouoosgp uos
-ui[ eoiquiBO so[ gp <t8BsnB9,, sb^? gnb jpgp b opB9^| Bq 98
JOd S9UOZBJ 8B[ 9p BUn OiqUIB9 pp B9TJBUI9jqOjd B^ BpOl 9p O8OI9
-IA o^u9iuiB9iaB[d p uoo o^unf— 9)U9ui9[qBqoid ugXnjiisuoo odii jgg
-jg^ gjsg gp 8Bui9^qojd so^ b sgjugjgqai sgpB^noijip e^q
^ •
*(€S "n 'III 'P
jauai aapand ou 'saprniund soi^b oju^na ua 'sbdiuoi sauopdopB sb^ A. sauoia
•BAount sb{ sand 'BjauBra bjio ap jas Bjjpod oa j^ 'opBJapisuoa oaiuoj oponi pp
uopBzipaj b^ b ou í uppvzjpjaua^ bj b aaauaijad MpBpipnpej8,, Bq -a^a 'bjouos
souaw z eun e bjouos z Bun ap ajqisuasui afescd un aiu^ipaní { b BSag as anb
ou A 'aiuanaajj sbui zoa cp^a sa /// uppBzipaJ B\ anb ojos cdijiuSis ojja ojag
' J%¡ ap pBpijouos bj aiuauíjBnpBjS opuaipjad Bjsa asw E^BnSnjn Bjqeq ja ua
anb 'o^ubi oj jod 'Jiaap somapoj -aiuauíBpunijBS biubijba Bisa UBajduia soj^o
i/f/ ajduiais unpunuojd sa^uBjq^q sojjaia :/// oraoa opnuaui e B^ijBaJ as /z/
Eiuauoj ja ^unSnj^ jap jousdsa ja ua 4*fa Jod 'isy -bjio b a^uBUEA Bun ap
afBSBd jap boi9joisij pcptjBnpEjS omoa saiuBiJBA sbj ajiua vtouanaajf ap SBjauaj
•ajip sbj uBiajdjaiu; as : (*g 'f '\ 'jjj *p) vntsuajm bj uoa vaisuatxa pBpijBnpsjS
bj apunjuoa as 'BpBJisqB enSuaj bj ap ou^jd ja ua Buiajqojd ja asjBaiu^jd je
'anb ua BaipBJ wsajqijdaajaduijw soiquiBa soj ap omsifadsa jg *ctjBnpBj3,, ouioa
ou oJad '(aiuBjqsq pBpiunuioa bj ua) ^oaipBJodsa,, ouioa Bqan^duioa as OAanu
oaiuoj opom uq 'sajq^uoiaaajas sa^uBiJBA 'Bas o 'sa^uapaJ sbui sopoui sojjo uoa
'aaip as oiuoa 'uBu3nd ua^, sofaiA soaiupj sopoiu ajduiais uos Bqanjduioa as anb
oj 'pcpijBaj ug *aia 'saAajq sajBaoA ap oiuatuiBSjBjB jBnpsjS un 'sbjouos saiu^u
-osuoa ap oiuaimpapjosua jBnpsjS un ''ta Jod 'bjio b uoiaBzipaj Bun ap sajenp
•bjS saÍBSBd sosa 'ttsajqisuasui,, soiquiBa sosa opBqojdmoa usq as zaA BunSp ¡s
asJp^unSajd BijqBa 'nnSuaj bj ap jpsixa ap ouisiui opoui jb uaaauauad soiquiBa
soj anb op^p 'sBuiapy '('s ^ 'f 'm A Z2 *u 'III 'P) soj^o b soun
�llegar hasta el individuo innovador y el momento mismo de la in
novación. Es relativamente fácil descubrir el "origen" de un modo
técnico en la pintura, establecer con qué pintor y hasta con qué cua
dro ha empezado, porque los pintores son poco numerosos y tam
bién los cuadros son numerables; pero no podemos establecer con
qué individuo y en cuál acto lingüístico ha empezado, por ej., un
determinado modo fónico, porque todos los hombres hablan y los
actos lingüísticos son empíricamente innumerables (5). En este solo
sentido puede aceptarse la afirmación de de Saussure de 'que las
"causas" de la "alteración" lingüística no están "al alcance del obser
vador" (6) : no las "causas" de la "alteración" en general (que, ade
más, no es "alteración"), sino de tal "alteración" (innovación ini
cial) determinada. Pero en el mismo sentido ignoramos también
quién reinaba en la China en 753, si no disponemos de una fuente
que nos lo indique, y, aun conociendo en general las "causas" de las
guerras, no conocemos sin más las causas de la guerra del Peloponeso, si no las investigamos, pues el saber universal y el genérico no
pueden sustituir la documentación histórica particular. Con la dife
rencia de que, con respecto a los hechos estrictamente particulares
de la historia lingüística, la documentación resulta mucho más difí
cil e incierta que en otros campos, y en la gran mayoría de los casos
carecemos por completo de ella.
2. 2. 2.
En efecto, por lo que concierne al origen primero de
cada cambio lingüístico y a la naturaleza de las innovaciones inicia
les, lo más a menudo sólo podemos adelantar hipótesis, más o me
nos plausibles. Así, en el caso de los nominativos plurales en -as que
se difunden en el llamado "latín vulgar", pueden presentarse (en su
orden progresivo de probabilidad) tres soluciones distintas. Podría
tratarse: a) de revitalización de un modo arcaico, es decir, de un
fenómeno de selección; b) de uniformación con los nominativos plu
rales idénticos a los acusativos (-es/-es, -us/-us), es decir, de un
fenómeno de "analogía" o, mejor, de creación sistemática; c) de ex
tensión de un modo gramatical itálico, o sea, de un empréstito gra
matical (7). Con respecto a la palatalización de las velares latinas
ante e, i, podemos decir que las palatales pudieron surgir porque
el sistema fonológico latino presentaba una zona libre en el orden
(5) Sin embargo, adopciones perfectamente análogas a las que constituyen
la forma primaria del cambio lingüístico se comprueban sin dificultad en la his
toria individual de todo niño que aprende una lengua (y, en general, en el
aprendizaje de idiomas). Asimismo, en la pequeña "lengua" de cad'a familia
se emplean corrientemente formas específicas cuyo "origen" los miembros de la
familia no desconocen.
(8) CLG, p. 143. Pero no es cierto que se trate de la "ley universal" de
que "el tiempo altera tod^s las cosas". No existe tal ley. El tiempo como tal es
forma de intuición de lo real y de por sí no altera nada.
(T) Cf. B. Gerola, II nominativo plurale in -ds nel latino e il plurale ro
manzo en Symbolae Philologicae Gotoburgenses (=Acta Universilatis Gotoburgensis, LVI, 3), Gotemburgo 1950, pp. 327-354.
- 278 -
�'IOI-OOI "dd
8IJBd '2 'III '^nbij3t¡js^ -jj -pBJi '^pjaqjsay atp uaqn uaSunsajuOyi (ot)
*S6t-f6I #dd '6^61 IJBd %z8t8I 9P saasuaj -aauaios vj ap Jiuaay(q (6)
'po ap jbuij ouiod EpejEJi 'p ap BpiBJ ajdinis bj jod
apand jojmy oiub,^ oj Jod í (i a p aj^ua ODiqnjis dliod \a uoa) t-p ap
ouis -fp- ap bibji as ou inbB :aiuauiuad aaajsd ou — "d tm%io muy 'H30Hng "y
ap sopluiafa soj aj^ua uaiquiB} ejhSij anb— (^jj >d) ^oimpy > ^cjmy ojdiuafa
\a ojaj •6II-^H #dd 'XIXXX \tOUB!IBl! oaiSo^ono^S oíAiqajy,, 'awiDj a a^aso m
'invsij 'A ap <^na;wB aiu'Bpoduii ja o^sodoad a^sa b -j^ (8)
uppaaia oraoj 'afenSuaj ja 'BJoqy *(0I) wojqand un opo^ ap njiaídsa ja?. Bqeuiejj
ja^a^ omsim ja anb oj assajdxa apand 'jopeaja o^uBna ua 'anbune, 'vaua onpm
•ípm ja o¡ps 'oidoad opimas ja ua 'anb —soauauíoq SBmaod soj ap ojisodoad b—
ajuauícqaqdxa opuBaeisap BJOjBiam bj eqBZBqaaj (ojaadsB aisa ua ainSas Biaaa
uBuag uajnb b) ja2ajj uoajmBuioj,, ja anb JBpjoaaj ouanq BJas oíaj •(6) uajnoj
bj ap suoi^BJídsui sap sanaiaBpaj saj anb mos au saiuaS saj,, anb A wmauiaAiiaaj
-jod saijBj b a^uBiunq^ anb sajjaa mos sauíijqns snjd saj sajAnao saj,, anb BqBtu
-jije (bjsidisij ouisiAijisod jap sofaj am^^seq oqcjjBq as 'oSojojij opuais 'oSa^quia
uis 'uainb )usuag 4#fa aod 'isy *ouisiAi]isod ja aod aAisnjoui 'BDjiuBmoj BiSojoapi
bj ap saaouaui sauoiDBAiaap sbj jod opo^ ajqos 'oidojd opimas ja ua opnuaiu b
opEiajdjajuí sq as caiuauiajqBiuamBj 'anb soduubuioj sounSjB ap EJojE^aiu Bun
sa ^sajBuosjaduii a SBAiiaajoa 'SBmiu^uB,, sauoiDBaja sbj ap Bapi Bq 'pnpmipui
oanvaio ojjd un jod anb opoui ojio unSjB ap JBzadma opipod B.ínq oiquiBD ja
anb JiJajui aiiiuaad ou BDiJidma pepijiqísoduir Esa 'oisandns aod 'j^ ^ *g *^
•opjnsq^ aju^ra^jdinis
biíds 'BJ^pouoosap as bdtj9U9 uoiOBai^dxa ^Áno souguiou^j b oi.o9dsaa
uoa (^npiAiput uoiaBDi^dxa ap) saijpjsii^ sisajodii^ Jijiuia 'ojaaja u^
•sauopBAouut sb[ ap sa^Bjaua^ 448BsnBa,, sb^ souiaoonoo anb Baijiuis
'sa^qBjuaranaop ajJBd ua X 'sa^qisnBjd souaui o sbui sisajodiq jbj
-UBppB souiapod onb ap oumuí oq^aq ^a ]^ qBJauaS uapjo ap 44uozbj,,
Bun ou X 'jtm^und oaiupisi^ oipa\[ un a osbo BpBa ua jbjouSi sotuaj
-os anbi o-q • (jbuoiobj) Baiaoai pBijnaijip Bun ou X 'B^iJiduia pBjjn9ij
-ip Bun sa 'ajq^jadnsui ajuarajBuuou anbunB 'jBiaiui uopBAouui bj b
X JopBAOuui onpiAiput jb osBa BpBa ua jb9JJ ua soulauaj anb pB^jna
-tjxp bj '('g'^'g 'ni *p) opBjBuas Bq as bX ouioa 'oaa^
-g *^ 'Z
•sbSojbub aiuainjBijajBiu sauopBAouui
SBSjaAip ua 'opBjBdas jod o 'uptaBAouui buisiui bj ua 'ajuauíBiunfuoa
opBn^aB u^XBq (saai sbj unB X) SBpBatpux 4<sauozBJ,, sbj ap sop 'sosBa
sop soj ap oun BpBa ua 'anb Jinjaxa apand as oaoduiBj 'aopBAouui
onpiAipui J^ratad ja BjSBq JBajj ajqtsod sa ou anb oisand 'j^ *(g)
oaso ouauíouaj un ap 3)bji as anb sa ajqBqoad sbui oj anbunB í44bais
-ajdxa,, o BAijoajB upiaBjaijB Bun ap pBpijiqísod bj Jinjaxa ou. BfasuoaB
SBAijaajB SBjqBjsd n^ X (i\\aoo) soAiinuiunp ua '(aDUvj^^) soa
ua 13^ *93j ap Biauasa^d bj 'ajj^d bjjo io,j #ajqBqoid souaui oj sa
ojsa anbuns '(BUojBuxquioa) boiSojoisij uppsiaijB Bun ap asiBiBii Biap
-od 'isy 'sauoianjos sbijba asjBiuasaad uapand osbo ajsa ua uaxquiBj 'saj
-Bpiut sauíoiaBAouut sbj ap o uoiaBAouut bj ap BzajBJniBu bj b auBiB
anb oj ua 'oía^ *bubuioj BajisinSuij bui.iou bj ap oiuaiuiBfBjaj ajuainS
-isuoa jb X buijbj Binjjna bj ap BtauapBaap bj b opyqap asjBzijBiau
-a X asiipunjip opnd 'soijo soqanuí ouioa 'oiquiBa aisa anb X
�humana, no constituye ninguna excepción a este respecto. Todas las innovaciones
lingüísticas son necesariamente individuales ("); pero las innovaciones que se
adoptan y se difunden responden, ciertamente, a exigencias expresivas interindi
viduales. Es verdad que las creaciones lingüísticas son lo más a menudo ^anó
nimas^, pero no son ni "impersonales" ni "colectivas", pues 'los hijos de padres
desconocidos no son, por cierto, hijos de algún ente colectivo' i12). En cuanto
a la lengua, se puede decir que es creación "colectiva", pero sólo en el sentido
de que muchos individuos han volcado en ella sus creaciones individuales, y
no en el sentido de que alguna innovación pudiera surgir desde el comienzo
como "colectiva" o "general".
3. 1.
Por otra parte, desde el punto de vista histórico, el pos
tular o señalar la índole de las innovaciones iniciales (alteración,
empréstito, creación sistemática, etc.), aunque resulta importante en
ciertos casos (13), no constituye de por sí explicación de los cam
bios. El problema histórico del cambio no es el de establecer cómo
empezó (cómo puede haber empezado) un determinado modo lin
güístico, sino el de establecer cómo se constituyó y cómo pudo cons
tituirse como tradición, es decir, de qué manera y en qué condicio
nes culturales y funcionales se insertó y pudo insertarse en un sis
tema de modos ya tradicionales. Ahora, mientras que la innovación
no explica el cambio, la explicación del cambio puede arrojar luz
también sobre el carácter y la razón de las innovaciones iniciales.
3. 2. 1. Así, en el caso del ensordecimiento de cast. /z/ en
el Siglo de Oro, podemos establecer que este cambio debe de haber
empezado en una zona contigua al vascuence. Por lo tanto, las inno
vaciones iniciales se debieron a una finalidad comunicativa, al ha
blar como el otro (cf. III, 2.3.3.), es decir, como los vascos que ha
blaban castellano (14) y ensordecían la z por un fenómeno de adap
tación fonológica (cf. Iíí, 3.2.3.). Pero el cambio Z > J fue posible
en castellano porque no encontró "resistencia" en el sistema. En
efecto la oposición z // tenía un rendimiento funcional muy escaso
(") Por ello sorprende un poco el título (no el sentido) de la publicación
de B. Migliorini citada en la nota 4: no hay otCas "contribuciones" a la lengua
que las individuales.
(") Cf. L. Stefanini, Trattato di estética, I, p. 122.
(lf) Así, por ej., en el caso de una larga serie de empréstitos que puedan
revelar una convivencia de sistemas lingüísticos, con 'amplias interferencias. Mas
ello ocurre porque, en tal caso, el señalar la índole de las innovaciones implica
una explicación cultural de los cambios correspondientes. En cambio, no ocurre
lo mismo cuando se explica una innovación como "alteración", "analogía", "me
tátesis", etc., porque en estos casos la explicación es abstracta y genérica, y no
histórica: es una mera clasificación.
(14) A este propósito puede hablarse de influjo del "adstrato". Mas no plarece oportuno hablar de la acción de un "antiguo substrato cantábrico". Más bien
habrá que pensar en los vascos castellanizados en época reciente, después del si
glo XIII y, sobre todo, después de ía unión entre Castilla y Aragón y la anexión
de Navarra. De otro modo no se explica por qué el cambio no empezó antes.
- 280 -
�- 18S ^
e ojubi 3}U3uiC3iiuauoj jgpuods9J.io9 opand [5] 'oi99j9 ug *x • 5 - J :ojos oun uod
EZUB^JB 4OSB9 9^89 Ug *8Oip9niJ9)UI SOpBJS9 SOq9mU '3O3IUOJ SOiqiUBS 8OJ U9 'jBjn)
-8Od (''*! *P) OUniJOÜO 89 OU 'JBJ9U93 U9 'X OIJB8939U 89 Of^ (gT)
•i/8 -{Sui uoo BjjBposB opipod euqBq ou '[x]
opis 989iqnq b,X is 'X ÍBiDugjajip Bun^uiu JipaApE opipod ruqeq ou uomq '[J]
BiABpo) opis osoiqnq x ig *B89^Sui qs bj onb ubiub3jb3 bj U9 sbui,, cqEpuTiuojd 9s
bub[^9)8B9 x bj 9nb ^p —fQf *d 'uopm^unuoid vj aQ 'oSNOiy -y Jod opsjp—
(^09I) N3M() "1 S9j8ui O3I)CUIBJ3 pp OIUOUIIJS9J p J^19Jdj9JUI 9qB9 Igy (Rt)
*83 *d '5S6I PíaPBJ\[ '¡.vjoiwdsa
xmSu9\ / ap mjoisijj •vshjv'I -^ Í^X"T 'dd '¿t6T 'i 'B;)!u?(IsíH BIáoIl!.I
-9^ BA9n^^w '/ouudsa onSpuv ua sajuvjtq-is ap sanbaruj^ 'OSNO^y "y 73 (iT)
•UOpiSOdO BJ 9p |BUOpuil| pBpi[Ijn BSB9S9
roAi^afqo oqo^q un aod BpEaijpsnf pnjipB Bun anj oa^j '89iuB[qBq %o\ gp
bj opis jgqcq gp gqgp \e\ v9]U9uibai)99j^ •sbukuoj sop soj uJin3upsip gp pcjunj
•oa ex,, s9iuE¡qBq sox U9 jb^b^ b p^axx nb B,AJ9sqo *0^ '88 *dd 'SS61 P!JPBI\[ 'i
'jouüdsa va muapotu oj o jnoatpavi vmaojounuojd v^ aQ 'oSNOiy "y '(z ^5 :bijej
8^ U9) /Zp/ X /SI/ 9p BJ 'B9UBUÍ9UOJ BpU9tl^UO3 EJ1O B O)39d89J UO^ (9I)
'(OÍlf) pBpipnj^B BX P^SEq / BJ EAJ98UO9
oxtf anb SBJiugim 'oti^ BJ9 bX ottf vooda B89 ug (op9p ug 'oxtf / ofjf ouioo so^d
soj ("2"^^ 'JII *P) Bl^^3uo9 Bijucjjoduii Bsopnp gp X soaod uog (3I)
9 X 3/ ap ojnpjjoo jas b ^e^d 6aiuatnBDiin9uoj 'X (6I) (x) jb^^a ouiod
^sjBpunuoad b 9^9^ anb bisbi^ '—(8T) ipi #ui9jB ^ap o gfs ooans pp
[5] b^ oinoa ojb— aotJ9xsod jBiBjsd baixb9tjj ouioa asJBiounuoad b
/¡/ 's ap asain^uipip BJBd 4axuamisuoa ao^ #J oinoa ($) bubjj
s B[ (4<ubio^) UBq^iajdjajuí anb saiuaXo sojpnbB sopox BJEd
BjsBq X BpauaxnBin oijBsaaan 'oiubj oj jod 'Bja X *(#aia
'ouuvs—ojuoí *novs—^í 'as^—ala 'vsvo—vivo 'oso—oí o 'oisns—o%
•sní 'ja) aiueijodint ajuauíBaiSpjouoj Bja /s/ X /J/ ajjua upputjsip
B'j 'nppBzijBaj ap buijou bj X BATiuijsip pepisaoau bj ajjua ajsnfesap
otuoa :joiJaiiiB jb oijbjxuoo ajuauíBiaBxa opxjnas un ua ojad 'nraaj
-sis jap ^jiq9P ojund,, un *eand 'Bja axsa uatquiB^ *(iT) vuahj X vxpas
-oa ouioo '^SBaupaaa,, axuauijBiaiut sbuijoj -ibCij opxpod u^q as
-ij sn^uaj buisiui bj ua anb ap oqaaq jap X (oi9ajoa 'ugi9i]aa 'j
'ostnb jod) oisajoo 'upisjja-i t^m}^}ci 'ofmb omoa bije^S ap ,tsajojaa,,
soqanm soj ap aanpap as ojjg '(s *z) Bpaos X bjouos s bj uoa opnu
-aui b uBjpunjuoa as (x '( '9 :bijbj bj ua) /_[/ X /z/ SBUiauoj soj
sajBjBjBdaad ubj^ anb ua Baoda bj ua *anb opiqBS sa 'ojaap ug yj/ b
Baiiuapi Bqs^jnsaj '(s) JBjoaAjBoaidB 'BUBjpisBO s bj sopio soXna BJBd X
\(s) jBsaopaad o jbuojod s bj uBiuaj jBjqBq oidoad ns ua anb sajuaS
uoa soai^Buioipi sojaBxuoa ua 'ajuauíBSiaaad 'j^suad anb Bjq^jj
-ua ojio \a anb nuvd aBjq^q ap bj :odti ojjo ap BAijBaTunraoa
-ij Bun aBjnjsod anb Baq^q x < J oiquiBD ja sa^d ''Bsa^AaDi^ *(jx)
-uaj bj ap oaiiBinauoj otJBjuaAui ja ua 4<Biiuouoaa,, Bunjaodo Bun Bq
-Bxuasdjdaí 'sBuiaps 4X oiusim Buiajsis jap pBpijBuoiaunj bj BqBjaajB
ou aiuatuBapaBad anbaod asjBidaaB opnd oiqui^a ja X 'Buiaisis pp
ttjiqap o^und,, un uoa os^a axsa ua pippuioa BAijBatuniuoa pBpijBuij
bj 'ojubi oj aog •(oAi^upsip) 4toaiiBuiaxsis,, b^sia ap ojund ja ap
-eap axuaiajipui Bq^xjnsaa ojad *44Biuaou,, ap oqaaq un Bja J uoa o z
uoa upiaBiaunuoad bj sojq^aoA soqanuí ua anb BOijxuáts jBna oj '(SI)
�(20). Y estos cambios no ocurrieron sólo por razones sistemáticas e
independientemente de las razones culturales. Se volvieron necesa
rios y se difundieron justamente en el Siglo de Oro debido a los
contactos cada vez más frecuentes y más íntimos entre castellanos y
no-castellanos, a la participación conjunta de las poblaciones caste
llanas, no-castellanas y castellanizadas en las grandes empresas de ese
Siglo. Fueron, pues, un reflejo de la unificación y centralización po
lítica y, por ende, cultural y lingüística.
3. 2. 2. De paso, conviene observar que —aun cuando no se tratara de una
exigencia teórica ineludible (2l)— el cambio de cast. J en x alcanzaría por sí
solo para indicar que solamente una fonología "sustancialista" (y que conside
re al mismo tiempo el sistema y la norma de realización) puede dar cuenta de
la realidad de una lengua y de sus transformaciones. En efecto, desde el punto
de vista sistemático, nada importa que cast. /s/ sea, fonéticamente, [s] o
[si. Pero sólo el hecho de que es precisamente [si, y no [si, explica la po
sibilidad de su confusión con /J7 y la consiguiente necesidad de modificar la
realización de este último fonema, hasta llegar a [x].
4.1. Lo dicho en los párrafos anteriores —en particular, en 2.2.
—no implica, pues, que el "cambio" deba necesariamente explicarse
de otro modo que la "innovación". La distinción entre innovación y
cambio es metodológicamente indispensable en el caso de las explica
ciones fisiológicas (puesto que lo fisiológico puede ser motivo de "in
novación" mas no puede ser motivo de "cambio") y, en general,
cuando sólo se explica la posibilidad de un cambio (como en el caso
de las palatales latino-vulgares), pero puede sobreentenderse en aque
llas explicaciones funcionales que establecen la necesidad del cambio
(como en el caso de cast. / > x). Lo que en tales casos se postula es
que la explicación del cambio coincide con la explicación de las in
novaciones originarias, es decir, que las sucesivas "adopciones" que
constituyeron el "cambio" se debieron a la misma necesidad que mo
tivó la innovación o las innovaciones iniciales; o, en términos concre
tos, que los hablantes "adoptadores" reconocieron el modo lingüísti
co adoptado como correspondiente a la misma exigencia expresiva que
actuó como razón determinante en los hablantes "innovadores". Y este
postulado conserva su validez aun cuando se admita que la primera
innovación haya podido ser casual o que en muchos hablantes la adop
ción haya sido determinada por una razón extrínseca: por la simple
adaptación al modo de hablar de otros. En efecto, admitir lo primero
significa sólo afirmar que la verdadera innovación creadora fue la
adopción que transformó una forma casual en un modo lingüístico
nuevo, adecuado a una determinada finalidad expresiva; y ya se ha
/J/ como a /x/: es sabido que la ch de alem. ich se interpreta ("oye") por
ciertos extranjeros como J y por otros como x.
(20) Tal hecho pudo ser favorecido por la existencia de pare^as léxicas
como mago-majia, teólogo-teolojía: en realidad, J (en la medida en que proce
día de g) volvía a una correlación antigua.
(fl) Pero cf. Forma y sustancia, en partic. p. 41 y sigs., y, aquí mismo, VII,2.3.
- 282 -
�- 88 •oii.iaja.id un na o
un ua Bsuaid 'buijoj nun JBpunuoid jb 'is aqes ajuBjqBq p :aajuaXo p BJBdM
opoj ojqos sajqBsuodsipui uos sojbu^^bui souopupsip sbj 'ojaaja ug 'vanvoiu
•nuioo poptivutf Bun 'pBpijeuij bj ap bisia ap oiund p apsap 'as q (f;.)
•oaiuBuuaS ofnjjuí un opiuaAJai
-ut jaqBq Eijpod ouiibj ojninj pp uopnAouoi bj ua anb ap '^^^ *d '06I ?IJBd
'asio^uvjf anSuoj vj ap sanbijois^y auwtuiuDjS ja anbpauoyj 'xvzíivq 'y ap
Bapj BpBpunj oaod bj ^uppBoijdxa,, ouioa Biuana ua asxauai apand o^¿ (g.)
'T 'III 'EíSoIIÍ^ 8P BjpjisBjg Bispag,. ua
opBJijqnd 'aauowoj oxnjnf \9 9-iqog ojnjjiíB un ap BpaiBui opini^suoD uBq uanSis
anb sojBJjBd so^ 'SS "d '^S6t oaiauBf ap oig '(9) vsaninuod tmSmj vp vijojsijj
'013^ vaiis va *s X 'sejou 'I9^-6SS 'dd 'auoissaudsa^ ozzatu ajvnb vjound nq 'í
-H3g '^ :ua asaaA apand Buiai p aiuaiuxaauoa ppuasa BipxSo^qiq ^j (zz)
•nduii saaaA b X) xinqpiB apns as uopBa^dxa punSas Bjs^ 'oaijuBiuas opnraiuoa
ouisiui ns jod ouioa sapiujoj sspuapipp sns xod ojubi ou 'opBnaapBui Bqsqnsax
oaisBp ujib^ pp oaiiaiuis o.minj p anb bj BJEd vaisaudxa püpisaoau Eun 'sand
'opis Buqcq aiuBuiuiaaiap o\ :soAipajB X sappom 'saxopA sojjo b 'oiquiBO ua
'ajqBJOABj X ojnmj pp tjBJoduiai,, aiuaniBxaui Bap; v.^ b BUBJjuoa p'juaui pnjipn
JBpaiiJBd Bun ap xaaapAaxd p opiqap osndtni as oaijsBjjpad oxnin} p —^^i)
•UBuiasM o MBa¡isqjisaOT asxBuiBg apand anb— uopBaqdxa BpunSas B[ ungag
•(^S) vnpmjstp pvpisaoau a^diuis Bun opis BijqBq aj
•uBuiuiJajap uozbj B^ :sBaiia)uis sbuijoj sbj aiuaiueuoioBjsiies at|duina UBipod ou
bX anb B| uod uopunj buisiiu B^ jqduina BjBd opBjdope ue.uqBq as SBapsBjjuad
sbuijoj SB^ 'BAanu BAisajdxa pBpisaaau BunSuiu BxaiuiAxaiui anb urs 'souiuuai
soxjo ug •(() 'u '^j X -5 • 'f 4^ #P) <a^3 'jp¡p X jaaip 'spip X saatp 'jtaouio
X jtqmuo aaiua SB.iuojoiuoq SBjsajoui b uojba3[j anb 'tsJB2jnA ujib^,, opBuir^ p
ua sopuxnao soaiuoj soiqiuBa sojxap ap sandsap opoj ajqos ^a^Eiajoiui uoj^ia
•|oa as anb SBpuapijap ¡sBapaiuis sbuijoj sbj ap sajBijaiBui SBpuaiapap sbj <e X
pBppua3oxaiaq bj b opiqap SBapsBJjiJad sbuijoj Jod oXnipsns 3S ooisbjo ojn^nj
p —jjdiSojojjoui,, jbuib^j aqBD anb bj b— uopsaijdxa BJauíud bj unSag
• (sz) aauBap X oppuas ojujisip ap anbunB
•Msapuopimj,, sauopBOijdxa ap 'sosbo soquiB ua 'bibji ag • (zz) SBoidji sauopso
-ijdxa sop 'opiqBS sa ouioa 'opBp uoq as 'SBDiistujijad sbuijoj jod ouijbj tíoaiiaj
-uis,, ojnmj pp uopnipsns bj ap 'oqaip Jofaui 'aauBinoj ominj pQ '^ #^ ^
•SBJiJoisiq sauopBai[dxa sbj X saj^sjaAiun sauopBaijdxa sbj ajjua pBpisjaAip
bj JBaBjsap BJBd 'sBuiapB 'BJiAjas ojdiuafa ouisiui jg 'aauBiuoj X JBSjnA-ouijBj
oaijsBjjijad oininj jap ojduiafa ja uoa asiBiisnji apand ojsa opoj, #j *^ •^
ou Á 'soiquieo so^ op uoiounj ua sauoiaBAouui sbj XBaijdxa b ubj
-idsB SBjp aubi ojsand 'eajuaXnjaxa ajuauíBnjnuí uos sajBiaiui sauoiaBA
-ouut sbj ap BaxaaB sisajodiq sbj 4—("^*8*8 *P) SOSB3 soxjo ua ajxnao
anb oj ap Biauaxajip b— odij ajsa ap sauopBatjdxa sbj ua 'ajuauíjBui^
•ttSBaasuixjxa,, sajBxnjjna sauozBJ 'xtaap sa 'BaiiBuioipi uoiaBUixojiun ap
sauozex uaiquiBj UBuaAxajui opBxapisuoa opoui jap upionzipuduaS bj
ua anb Jinjaxa apand ou oxad 'BAisaxdxa pBpijBiiij Bjxaia Bi^d oauopí
ouioa opiaouoaax u.Bq oj aju^jqBq soqanuí o sounSjB anbxod BnSuaj ap
oqaaq oraoa aj^x^ oAanu oaijsinSuij opoui un anb ojos apuajaxd jbu
-otaunj uoiaBaijdxa buq 'jBuoiaunj pBptsaoau bj ap oixajtxa ja ua s^p
-BSBq sauoiaBaijdxa sbj BpijBAui ou anb A oaijsinSuij oiquiBa xainbjBna
BJBd asxapuajuaajqos aqap anb ojb ap 'pBpijBax ua 'bjbjj as 'opunSas
oj b oju^na u^ • (*J'2' 'ITI *P) uoiadop^ bj uoa ouis uoyaBAouut bj
uoa ajuauíBidojd Bzaiduia ou t4Bnuaj bj ua,, oiquiBa ja anb op^jBuas
�tar) a Vossler. Pero la verdad es que ella ha sido propuesta o sostenida •—aun
que con diferencias más o menos sensibles— también por varios otros estudiosos,
antes y después de Vossler. Ya Meyer-Lübke señalaba que "el romance ha olvi
dado completamente el futuro latino, y no ciertamente por razones de forma,
...sino porque el modo de pensar popular refiere a la actualidad la acción futura,
o más precisamente la concibe como algo querido o que hay que hacer, y así
dice: voló, debeo, bobeo cantare" ("). La misma explicación, ampliada y fun
dada en la distinción entre lo "intelectual" y lo "afectivo", ha sido sostenida por
Ch. Bally (20) y adoptada, en lo esencial, por L. Spitzer ("7). Todavía antes de
Vossler. E. Lerch interpretaba el futuro romance como "expresión de un deber
moral" (28). Y, después de Vossler, una explicación claramente "estilística" del
mismo futuro ha sido formulada por A. Meillet (2U). Sin embargo, es cierto que,
entre todas las explicaciones semántico-eslilísticas, la de Vossler (so) resulta ser
la más perentoria y característica; por otra parte, es la única que no¡ se confor
ma con señalar la 'escasa expresividad' del futuro latino, sino que afirma taj^n
temente que, en el llamado latín vulgar, "todo el concepto temporal del futuro
era débil y se desvaneció". En efecto, dice Vossler, el futuro 'no es nunca muy
corriente en el bajo pueblo. En la lengua popular el concepto de futuro se
descuida, o se maltrata y se oscurece de algún modo, pues el hombre común
adopta frente a las cosas futuras una actitud de voluntad, de deseo, de esperanza
o de temor, más bien que de contemplación, conocimiento o saber. Se necesita
una conciencia siempre vigilante, una disposición filosófica y un hábito de pen
sar, para no dejar que la idea temporal del futuro se extravíe en los dominios
(*B) Einführung in das Studium der romanischen Sprachwissenschaft, trad.
esp. de la segunda ed. alem., Introducción al estudio de la lingüística romance,
Madrid 1914, p. 217.
(2B) Le langage et la vie, en el libro homónimo, trad. esp. El lenguaje y
la vida'2 B. Aires 1947, p. 66: "en el momento de su creación el tipo babeo
de ninguna manera se destinaba a hacer más clara la idea de futuro; lo que se
quiso hacer con él es romper con la forma puramente intelectual y expresar un
elemento subjetivo implicado en la idea de futuro (deber, obligación, necesi
dad)"; y p. 67: "Las formas perifrásticas del futuro provienen de una concep
ción subjetiva del porvenir, que nosotros imaginamos, sobre todo, como la por
ción del tiempo reservada a nuestros deseos, a nuestros temores, a nuestras re
soluciones y a nuestros deberes". La primera edición francesa del ensayo de
Bally fue publicada en 1913.
(27)Über das Futurum cantare babeo (1916), reprod. en Aufsatze zur ro^
manischen Syntax und Stilistik, Halle 1918, pp. 173-180 (en partic, pp. 176-179).
(28)Die Verwendung des romanischen Futurums ais Ausdruck eines sittlichen Sollens, Leipzig 1919.
(20) Esquisse d'une histoire de la langue latine (1928), 5* ed., París 1948,
pp. 262-263: "Un procés passé est un fait, dont on parle objectivement; un procés
á venir est attendu, esperé ou redouté; on ne peut guére parler de l'avenir sans
faire intervenir quelque nuance affective... Souvent ambigú, toujours trop peu
expressif pour une langue populaire, le futur que le latin s'éfait donné est sorti
de l'usage. II a été remplacé par des tours qui existaient des le latin classique,
mais avec les nuances de sens qu'indiquent les mots composants: faceré habeo,
faceré uold, etc."
(30) Formulada en Neue Denkformen im Vulgarlatein, ensayo publicado pri
mero en Hauptfragen der Romanistik. Festschrift für Philipp August Becker,
Heidelberg 1922, pp. 170-191, e incluido luego por Vossler en su libro Geist und
Kultur in der Sprache, Heidelberg 1925, pp.56-83. La explicación del futuro ro
mance se lee en las páginas 178-179 de las Hauptfragen y en las páginas 67-68
de Geist vnd Kultur. Además, la misma explicación ha sido reproducida por
H. Schmeck en su edición de K. Vossler, Einführung ins Vulgarlatein, München [1953J, pp. 115-117.
- 284 -
�- 98S -
•ouiibj oajisBJjuad ojninj jb aiuajaqui jbjoui pBpisaaau ap capí bj b. aujaiauoa anb
oj jod 'jBiuaui pnjiPB BAana san ap BiuajqoJd jap pBpiuuiiáaj bj oquipu as bjou
buisiui bj ua anb bX 'jowb pp oiuaiuiBsuad <jb aiuauíeiaBxa japuodsajjoa ap Bq ou
uoisajdxa bj oaa^ 'ojnwj ap jBjodtuai BiJoSaiBa bj b opadsaj uoa jbiuoui pnj
-ijdb BAana Bun ap 3sjbibji Bpand anb aXnjaxa sand 'jBatpBj sbui una sa ojbijSb^
ap b;sia ap ojund p 'aiuaiuaiuajBdy "J *u '03 *d 'noyimuxuvj^ a ooiSoq (se)
'(6¿I "d 'uaSDj^^dnDj]) Mpu?pV[ BJaqJBis ptm ajaqasijj 'aiapuB ajajqain
sa q^8 'naqanapnzsne ^unupj^ anau aip nm uuaQ 'qaipqaqjaa uauuojsuoixa^^
uaqa aip uapanM 'jbav aaSoqa^q^ *Msn snajqajn^ 'suaqaspjj 'suaqosun^ 'suaj
'l/&. '^ua¡[og sap ^uniqai)] a^issBius^qnjaS pun aqasiiqsad aip ui qjB^s os ^uninap
•aqjnin^ aqasiuiaiBpB^^nA aip unu mapqaB^ •• • jpqjaq^isujq aap pun saqasun^
sap '8unujjojj pun jqajn^ Jap aqapjag uappom aip ui gos uajJiqB íqaiu qiqq
•squnqn^ ajBJoduia) jap uuaM ^pquqoMa^quaQ pun iJBsinuia^) uaq.isiqdosojiqd
jauía zinq '^unuiutag pun 3unuuisaq)sqpg uapuajqimiJoj Jaup jj^paq s^ •••jaq
•nua^a^ puassiM jb^ Japo puauuaqja 'qagn^qasaq upj sp pua^qaanj pun puajjoq
'puaqasunAv 'puagoM aaqa ua8ui(j uapuauíuioq uap uus^ auiaiua^ jap ^qais
jaiuiui uuaQ •iqnj^a3 pun íppuBjqssiiu aiMpua^ji japo íSissBjqDBuaaA isiauínz
aap aqaBjdssqfo^ -^p ^í PJÍ<^ os 'apusq uauaSp uii íaqdojj jap
qaipapuos aqar,Jdg jauía ui tunBq \i\om. ^jo\ uaa^paiu luap ^si
jg -aqanag aip ui 8u¡3 pun qaBAups jbav uinaninq sap jjijgaqjpz 3zub3 jap
jaqyn :aaip pui^uo ojxaj jg -pjaig aiuauíBja^ua sa ou uopanpB.ii e^ (Tt)
uuopBz^EaiiBuiBj8,, ns EiJBaqdxa as omoa? :souiuuai sojio ng ¿UBipuodsajJoa ou
SBjp anb i b jBioduiai Bapi euu á seuijoj sesa aJiua asjaaajqsisa opnd uop^pj
an^)? ¿opas b uBJBáag anb eaqdxa as ompa? ^-oaninj ap sbuijoj uBja ou is—
oaaj *sa[Bi ouioa uasjBzipaiieuiBj3,, b uoJBSag apjB} sbui ojos anb X oanjnj ap
sbuijoj aiuauíBidojd UBja ou SBaiisBjjpad sbuijoj sbj 'upisnjip ns ap ozuaiuioa
ja ua 'anb —aajsso^ aa^q oj ouioa— asjauaisos apand anb oijaia sg -uojap
•ajBdBsap s^ga 'oiaaja ua 'X oaissp ojninj jap svot%9}uts svuuof sbj unía sajiqap
aiuauíjBuoiaung •BuopxreqB as anb ouis 'opoui un^uiu ap aasqaj as ou (Jiqap,,
aiuauíjBaj oj 'Bn3uaj bj ug TiJo^aiBa Bsa jauaiuBui ua saiuBjqBq soj ubiuoj anb
sajaiui ja EJipui :oijbjiuo3 oj opoi ouis 'j^iaoSaiBO pnpijiqap ns Baipui ou ouiibj
OJnmj jap uoiaBzijBuaiBiu bj asjaaBqaj ap oqaaq ja 'auBd bjio joj 'BapuBiuas
uppoju9iuo ns X uoisajdxa ap vwuof ns UBaijipom as ojos X 'aisisjad jbi ouioa
bj 'opjiuas un ua 'anb oisand 'ojninj ap vuoSatoo bj ap psp^iqap ap
apand ou 'oiaaja ug ' (,úS) MBJlo BunSjB ou X 'ojninj jap bj 'aiuauíEsiaajd
'sa oappjojjoui oj ua aXnijisuoaaJ as anb BUoSalBa bj anb oisand,, 'ojninj ap
jBJoduiai BUoSajBa bj ap uasjaaauBAsap,, un Jauodns aq^a ou :jBiuaniBpunj uoiaaf
•qo eun auodo ojbij^bj *y 'uopBaijdxa Bisa y 'jajsso^ op bj 'BuiaJixa uoiaejniu
•joj ns ua 'Bajisijiisa-oaiiuBuias uoiaBaijdxa bj ojauípd souia.iapisuog 'f *^ *jí
•sajqBJaujnA X saiuaiaijnsui ssq
-uib uBijnsaj SBjja 'Bajaa ap sbui SBpBuixuBxa 'o8JBqma uig -saJBSjnA-ouiinj sbuijoj
sbj b ajuaipuodsajjoa aapn^ifniSis opm^íuoo OAanu ja JBaijpsnf ajainb pun^as
bj anb SBJiuaiui 'sajBi oiuBna ua ojnmj ap svuuof sbj ap uppBAouaj bj jbaiioiu
ap B^BJi Bjauípd bj :Momsiiu oj,, aiuauíBidojd uBaijdxa ou sand 'SBiJBiuauíajduioa
ouioa asjBidaaB UBjjpod Bissq X 'sajqxsnBjd ajuaui[Bn8i uaaajBd 'Baiisijiis^-oaii
•UBiuas bj X BaiSojojJom bj 'sauoiaBaijdxa SBqtuB 'bisia BJauíiJd y ' '3 •^
•ouBuinj ua (auajon 'SjnA *ibj) ajpa -\- 'jui ap bj uoa
X 'opjBS ua auaqap -f "jui ap bj ^ioa 'saauBiuoj soj ap bijoXbui bj ua auaqvq 4•jui ap upiaanjisuoa bj uoa oipaans ouioa 'ojnmj ap sb.uijoj SBAanu ouioa 'ausd
ua 'ítopEzijB3ijBuiBj8,, UBijq^q as apjBi sbui ojos anb C(TB) tsopridojdr sbiu soais
•ajdxa sopoin sojio UBiisixa sopBaijiuSis sosa BJBd sand 'sBnrjJadns uojoiajoa as
SBaiiaiuts sbuijoj ssnSiiuB sbj 'sajrpoui sopuaijiu^is soijba ap Bajiaujd uoiaaajip bj
bj Biasq ojnmj jap jeSjua-ohijej opiiuas ja aiuauíapanj ubi asjBiAsap jb, 'Biau
•bui Bisa 3Q 'oubiuoj ojqand jap sbsbui sapuBjS sbj ua opBijp-j UEijqBq sauoiaip
•uoa sB^sg -^ajquinpiijaaui bj ap X oasap jap 'szirejadsa bj ap 'jouiai jap sajBpoui
�precisamente para una categoría que se ha supuesto "desvanecida"? (S3). El hecho
es que, ya al hablar de esas formas en relación con el futuro clásico, se admite
implícitamente la continuidad funcional entre amabo y amare habeo (31).
A esta primera objeción pueden agregarse vari'as otras. Así, cabe preguntarse
si hay alguna razón para atribuir "una conciencia siempre vigilante" y una parti
cular "disposición filosófica" a todos aquellos romanos que mantuvieron durante
siglos las formas sintéticas —y, con ellas, la idea "temporal" del futuro—, pues
no hay duda que hubo una época en la que esas formas eran perfectamente "po
pulares" y, más aún, que surgieron entre esa misma gente menuda que por defi
nición sería incapaz de mantener la idea antedicha; el futuro llamado "clásico"
no fue, por cierto, una creación docta. En segundo lugar, desde el punto de
vista formal, la explicación de Vossler constituye un círculo vicioso: su neue
Denkform, más bien que ser lo que explica, es lo que se deduce de la renovación
del futuro latino. Ello no es importante desde el punto de vista esencial (puesto
que se trata de una intuición y no de una demostración), pero formalmente
sería bueno encontrar otros indicios, en lo posible extralingüísticos, de esa acti
tud mental que se considera como determinante del cambio. De otro modo, ella
se identifica con lo que las nuevas formas significan, y la explicación del futuro
romance se reduce a la simple comprobación de su significado originario. Tam
poco sirve señalar, a este propósito, que se trata de una actitud universal, pues,
por un lado, ello se halla en contradicción con el aserto de que se trataría de
una neue Denkform peculiar del latín vulgar y, por otro lado, la renovación
del futuro latino, en cuanto hecho histórico, debe explicarse histórica y no um
versalmente. Esta última objeción afecta a todas las explicaciones semántico-estilísticas del futuro romance, que, precisamente por ser genéricas, no son históricas.
4. 2. 5. En cambio, es una circunstancia histórica documentada la deficiencia
distintiva de las formas del futuro clásico. Por ello, justamente, Pagliaro se in
clina por la explicación morfológica, aunque no la considera como enteramente
suficiente (35) ; en efecto, observ^ que —'siendo indudable que a la forma peri
frástica le es inherente una noción de necesidad o conveniencia'— "la questione
dal punto di vista delle forme del pensiero é, se mai, quella del perché nel la
tino volgare la nozione del futuro prende soprattutto l'aspetto della necessitá, spe(3Í) Además, eso de la "gramaticalización" es una expresión impropia (co
rrespondiente a un equívoco que comparten Vossler, Bally y otros estudiosos),
pues todos los modos lingüísticos son "gramatidales" cuando se los considera
desde el punto de vista de la gramática. La oposición efectiva se establece en
tre el enfoque gramatical y el enfoque estilístico, y no entre modos de por sí
"gramaticales" y modos de por sí "estilísticos".
(3*) A. Pagliaro, Lógica e grammatica, pp. 19-20, señala, justamente, que
no hay "solución de continuidad" (desde el punto de vista ^ategorial) entre
el futuro sintético y el futuro perifrástico. También J. Mattoso Cámara, Urna
forma verbal, p. 33, considera la renovación del futuro latino como un hecho
de "evolución mórfica" más bien que de "evolución de orden categorial" y
continúa (a propósito del futuro romance) : "As condiQÓes do seu emprego continuaram a rigor análogas as do futuro latino clássico, cujo lugar toma^am".
Esto es cierto, en un sentido, pero no puede aceptarse sin restricciones. Por un
lado —como es fácil comprobarlo comparando los empleos de formas verbales
pertenecientes a dos sistemas distintos, uno temporal y otro aspectivo—, la ana
logía de empleo no es garantía de completa identidad categorial: un valor se
mántico sólo puede determinarse satisfactoriamente en relación con todo el sis
tema de modos significativos de la lengua considerada. Y, bajo este aspecto,
amare habeo presenta un matiz que no se da en amabo. Por otro lado, amare
habeo no sustituyó sólo la forma amabo, sino también las construcciones como
mihi amandum est y amaturus sum, que desaparecieron por otras razones.
(3E) La explicación morfológica es considerada sin más como suficiente
- 286 -
�- ¿83 P BI UOD
pp UOI3C3I|dX3 BJ Ogaiq B]dd3B X ^lUDtflUO^UOD JOJ3BJ,, OUIO3 OJOS O3ISBJ3 OJnj
-nj jap sajBuai^iu sBiauaiaijap sbj BjBuas uainb '19^-09^ 'dd 'auotssaudsafp ozzazu
apmb vjouvd oq 'iaioxaag '\ uaiquiBj q^ *6¿^8¿I *dli 'uaSDjfjdnvH (99)
'ojio unSjB jod ou X OAanu opora jbj aod a^uauíBSiaajd
uoianujsns ns A ofaiA opoui pp uoiaeuiiuip bj :soqaaq sop JBaijdxa ano Aeq 'ojio
jod opom un ap uppnjpsns ouis 'oaiisinSuij opoui un ap uppiuodo ojos o uppp
odosap ojps B38 ou anb oiquica opoi bjikI 'jBjauaS us 'anb asaAjasqQ (iS)
'Bpsip ejou 'D^pmuiuDjS a vai^oq (9g)
•OJnwj ojio s^ 'odinap ouisiui jb 'ojad 'oaisBja uijbj pp oaijaj
-uis ojnjnj p ouioa 'oanjnj un 83 asS^A ui^q pp oapsBjjuad oaninj p :op;iu3S
ouisim p ua ou 8bui 'BiJo^aica ouioa M33B.qaj,, as 'apiaiuBjjap qcna p 'ouijbj
oantnj pp uopBAou3J b\ ap osb^ p 3)sa a ou oaaj -jdS opinjusns pp pe (OAijaf
•qns opiiuae ua ou anbunB) oAnafqo opiiuas ua o^o¡bub sa JopA oÁna '—sopi^
A ojBqSBj jod oppnpB.— AaStq ap osea p ua ouioa 'sBpinipsns sbuijoj sb[ anb
uoiaunj uuisiui B[ UBJaiAni sejsa is o sajnSjnA-omi^q sbiujo^ scAanu sb| uaiquiB]
jcaijdxa cjaipnd is ajuaiaijns Bijas Eaigcqojjoui uoiaEaipIxa Bq -sa^qísod ((sesiib3
sbjio,, b Jipnp ap pspisaaau b\ 'oSjequia uis *Bpuas €4ísBupaA aiuauíEjEipauíui
SBajEiuoa se^ ua A Biuog ua oua^ipui BJa o^os '"oq- ua buijo^ p,p, anb ap oqaaq
p A oaipiuis oaninj pp sajBijajBui SEiauaiaipp sbj jEjEuas ap sandsap 'uatnb
'66 *d 'uppanpoujuj 'x^aoaííVHQ -jj "^ 'BaiSojojaoui uoioEJijdxa e¡ ap Eiauapijns
B^ B oiaadsaj uoa 'sBpnp sns Eiuai 'oiqui^a u^ *(gg *u *p) auaiiUBiu osoipnjsa
aisa anb SBAjasaj sb^ jjjjaApE uis 'ojP|I|3e(j b saaaA s^qiuB Ejia sopi\ 'uoiaisod
ns ap OiíodE uq 'sa^uBUTiuja^ap a^uauíBaiisinSuij soqaaq soj ap BJanj JBpan'a b^ijiuSis
SOSB3 soqanm ua 'oiJBjjuoa je :usoqaaq soj Bn seui uis asjauaiB 'nsuaid as opnuatn b
uej ouioa 'Eaijiu^is ou jBiJaiBiu oj n asaauajy 'eapupiuas jo/d^ pp opBj ja apsap
aaoq oj anb ojos i ('f'Z'f 'P ísouisiui soqaaq soj b aiuauBiuui ouioa Msoqaaq,, soj ap
uoiaBaijdxa ej Baapisuoa anb ap aqaoadaj ja aaasq apand aj as Ejsnq A) usoai)s;nsuij
soqaaq,^ soj b apuaiis jajsso^ anb sa pspjaA ej oaa^ • (sajvpaiuw soqaaq o moa 'ai
-uaiuajqsqojd 'sopipuajua) 44soaiisin^uij,, soqaaq soj e oaod opsisBuiap Japua^B ua
cuijsisuoa jo.ua jq 'oaiSojopoiaui JOJja un ap ojnjj ouioa Jajssoy^ ap uoianaijdxa
bj BjBuas '(361 'd) ajuBjapB sbiu SBjuiSBd sBun 'uainb '^gj *d 'spoqpuvfl 'soai^
•q -g B^dcpB uoiaisod eiusiiu nq *4(ajduiis Bjnuuoj Bun zoa bjio Jas b oáajj 'od
-uiai^ p uoa 'jBna bj 'sBjqBjBd ap uaiiaBjuis uoiaBdnj^B Bun Jod sb^iubuioj sn8
•uaj sbj ua opinijisns asanj oui^ej oainnj ja anb ap Bsnsa bj uaiqine^ opis ueq
soaiiauoj soiquiBO soq,, :9J #d ^opo^atu A smuajqojj 'oaa^iav^ moa 'j^ Jcd
*(ss) 8B3i3ojbub sauoiaBuuoj sajdmis ajuEipain '*fa jod 'opom ojio
unSjB ap jBjadns opipod UBijqnq as —oai^uBinas jojba jap bjsia ap ojund p
apsap 'omjnf otusitu \a Jaua^uBiu ap opB^aj^ asaiqnq as is— sajEija^Eiu SBiauaia
•ijap sBsa anb 'uozbj uoa 'Bsuaid sand 'sajuEuiuuaiap oiuoa Bjapisuoa sbj ou snb
ojog -(uoiaESnfuoa Bjaiuud bj ap OAiiunfqns ap ajuosaad ja A jaSaj 'saSaj ajjua
A ^luoqDiuo A tunqmuv ^mviun A jiquwD anua Baiuoj BzuBfamas bj A SBuigipuBd
sop soj ap pspiauagojajaq bj) ssjp ap SBunSjB a^uauíBjiaijdxa BjBuas 'oiJBjjuoa
jy "oaija^uis oanjnj jap sajBija^Eiu ssiauapijap sbj aaouoasap ou jajsso^ 'pBjMjBaj
uq -ouijbj ojninj jap jEuoiaunj uoiaBiAsap bj 'aiuauíBsiaajd 'jnaijdxa ap b^ibj] jaj
•ssoy^ 'Bjoqy •( 'u *p) upiaBiAsap bj Baijdxa ou pEpinui^uoa bj b EpuaijB ojos anb
uoiaBaijdxa spoj '^ jBuoiaunj uptavmsap 'odman ouisiin jb 'A poptnupuoo .íraj oai;
•SBJjiJad ojninj ja A oaiiajuis ojujnj ja aJiua raiuauíBaiSojojJoui asjBaijdxa apand
ou oqaaq a^sa anb A uoioB^uauo Aanu buh jeSjiia ujibj opBuiEjj ja ua Biuasaid bui
•sim BijoSaisa bj anb ojaaia sa uaiquiE^ 'BuoSa^Ba Bsa ap pspinuiiuoa Abv[ 'opijua9
un ua 'anb X oaisBja ui^bj jap oai^ajuis ojninj ja uaXn^jsns sajB,3jnA-oui^Bj ssaij
-SBJjijad seuijoj sbj anb ojjaia sa is 'BJausiu bjio ap oqaip 'Q '(iE) sbjio Jod ou X
sbuijoj SEjjaia jod upianijisns ns ou ojad 'oai^aiuis ojnjnj ja Jinjijsns ap pBpisaa
•an bj jBaijdxa apand Bjja :BiJoiaBjsi)BSUT ajuaiuaiuapiAa Ejjnsaj boiSojojjoui noia
-Baijdxa bj 'ajsa sa jbjbj3b b ojunsB ja 18 'Bjoqy *(99) Majojom auipjo ip a^uaiuj^,ia
�Claro que se puede sostener que las formas sintéticas se sustituyeron por
las perífrasis con habeo, voló^ etc. por la sencilla razón de que éstas se haLaban
a disposición de los hablantes, o sea, que se trató de un mero fenómeno de
"selección" entre modos formales ya existentes en el mismo latín clásico (3ü).
Esta comprobación es cierta, pero, además de ser tautológica (40), se refiere al
"cómo" y no al "porqué" del cambio o de su sentido (41) : el "porqué", la ra
zón del cambio, debería de seguir siendo la ya señalada necesidad distintiva.
Ahora, a esta razón —que, a pesar de todas las reservas, podría aun admitirse
par'a el latín en particular (cf. n. 41)— se opone un hecho esencial: el futuro
perifrástico de orientación modal o aspectiva no es específico del latín vulgar.
En muchas otras lenguas la categoría de futuro se expresa mediante perífrasis
de formación más o menos reciente y de valor claramente modal, "yusivo" o in
gresivo ("inminencral") ("). Más aún: las mismas lormas del latín clásico fue
ron modales e ingresivas antes de ser puramente "temporales" (13). Y en muchas
lenguas, inclusive en las lenguas románicas, las mismas formas perifrásticas
—aglutinadas o no, pero, de todos modos, ya "temporalizadas"— vuelven a me
nudo a "sustituirse" por las formas de presente o por nuevas perífrasis modales,
yusivas o ingresivas, tales ¡ como esp. he de hacer, voy a ir, fr. /ai á faire, je vais
faire, sueco jag kommer att gara, etc. (44). Ahora, no puede razonablemente sos
tenerse que todas estas sustituciones, que se realizan en el mismo sentido, se
deban a deficiencias formales, es decir, a una mera necesidad distintiva, pues
en la mayoría de lo casos es evidente que esas deficiencias no existen. Y, si
esto se reconoce, tampoco puede haber razón para suponer que el latín consti
tuiría la única excepción o para atribuir el sentido modal y aspectivo del futuro
latino-vulgar a una simple casualidad. Hay que volver, pues, a la explicación
"semántico-estilística", aunque no para aceptarla sin más, sino para revisarla
y corregirla.
4. 2. 6. Ante todo, es necesario observar que I03 hechos a explicar son
tres: a) la inestabilidad general de las formas de futuro (no de la de categoría
de futuro) ; b) la periódica renovación del futuro mediante formas que, en su
("*) Es lo que sostiene B. E. Vidos, Handboek, pp. cits.
(40)En general, decir de un cambio que ocurrió por "selección" significa
sólo clasificarlo, y no explicarlo. Y en el caso específico equivale a volver a
comprobar lo que ya se sabe y que nadie niega, o sea, que ciertas formas latinas
se sustituyeron por otras formas también pertenecientes a la norma latina, y no
por empréstitos, por ej., o por creaciones ad hoc.
(41)Salvo que se piense que las formas sintéticas se sustituyeron por las
perifrásticas (de valor diverso) a falta de otras formas más apropiadas, es decir,
por mera pereza intelectual de los hablantes. Es lo que parece admitir W. von
Wartburg, Problemas, p. 163: "Cuando el uso de las formas del antiguo futuro
podía originar confusione, se prefirió la imprecisión modal mejor que el peli
gro de que la frase fuese mal comprendida".
(**) Un futuro perifrástico análogo al latino-vulgar y romance se encuen
tra en varias ienguas germánicas, en griego moderno, búlgaro, albanés, serviocrohta, en persa, etc., la mayoría de las veces con "auxiliares" que corresponden
a velle (o, más raramente, a deberé). Cf. L. Spitzer, Art. cit., pp. 176-177; K.
Sandfeld, Linguistique balkanique. Problemes et resultáis, París 1930, p. 181; L.
H. Gray, Foundations of Lunguage, N. York 1939, pp. 20-21.
(") Cf. L. Spitzer, Art. cit., p. 177; A. Mf.illet, Esquisse, p. 262; L. H.
Gray, Foundations, p. 20.
(44) Cf. Ch. Bally, El lenguaje y la vida, p. 67; L. Spitzer, Art. cit., p.
176; A. Meillet, Esquisse, p. 262. Véase también la nota agregada por D. Alon
so en W. von Wartburg, Problemas, p. 165.
- 288 -
�- 688 ttpjapjojJ9 9D ^¡2oq aip jiaM ¿uiniFM— qanjpsny
uaqaijiíaz uinz piiM 'jiaisijBijiieuiuiBjS unu pji>v iígclls^nZ^ aqasiJ^aiJB asaip :uaqas
nz Sumpsiunag aqasi^jajje auqo 'Aij^afqo 'jjumjn^ aip 'auaSozjug ajeqdsuaj
'l\J& J8UÍ38 8BP 'apnBjsini iqaiu uaqa jsi qasuapyj Jajj,, :6¿J "d ''P?^/ (8f)
•gil 'd '-jp -uy
bjou ^noitvuiuiDjfl a voi^o'j
8 01U03 ISB 'ajqEjdaaBUI 83 aÍBnSuaf J3 U3 HSBai8oj,, SBUMOJ X ^SBAIlO^jB,, SBIUJOJ
3J^U3 UOpUIlSip BJ OJ3J '(^^) Baiftpj B\ 3J3inb3J OJ ISR dnbjod ^SajBJoduiaj,,, U3A
qanA ^s A uubzi|B3I)buibj8,, as sbuijoj seas 'opiq ojio Jod ípeptAi^^ji: B) 3J9inb
•3J O\ ISB 3nbj0d MS9XBpOUI,, SBUIJOJ 31UBip3UI BUo83)B3 EJS3 BS9JdX3 .{ OJn)IIJ
[B 3iu3Jj BApafqns pmi^B Bun B^dopB aiuB-jqBq ja 'opsj un Jod : (¡f) oai^afo
o^ A ootSai oj ajina ujjDds&icn¡r oiuaia,, jb Buaqap as ojja 'jazjidg unSag "(9f)
uai)Bq iqaBiuaS dizuuj uinz qais sjnjn^ sap nBqjny puB 8unjoisJ32 opujas
-qoaMqB qasipouad idnBqjaqn aqa^jdg aqai^qasuaiu aip ssBp 'juiaqas sa,, :aiuain8is
ja sa jbjb{3b b oqaaq yg *ojnjnj jap uoidcaou&j Bun sa uaiquiB) anb 'ctupiaBzi^BJ
•oduiai,, ns ouioa ((eajBpoui,, sbuijoj sbj ap uoiaiJBdB bj oiubi JBaijdxa anb ^cq
anb aiuauícpnSe BAjasqo jaziidg *b.ijopbjsi)B8 aiuauíBJaiua uoptqos Bun b jcgajj
uis anbunB 'ojmnj jap jBSJ^Aiun cmajqojd ja ua opejiauad Bq opuoq sbui anb
osoipn^sa ja 'japuajua ojisanu b 'sa uainb 'jazijdg "j naiq oisia sq o-^ oísg
•KuBzijBJodnia^,, os 'zaA ns b 'si^sa A ttsajBpoui,, sbui
•joj Jod na^nipsns as wsajBJodtnai,, sbuijoj scq '(sBApaods^ sp,iu.ioj sbj uarquiB)
uapuodsajjoa anb je) ^jepoui,, ja A tijBJoduiaj aiuauíejnd^, omoo Jeaipui ajans
as anb ja : so jod sop ajjua ejiaso anb 'ojnjnj jap pnpioijdnp Bun sa B.qanjduioa
as aiuauíjBSjaAiun anb oq 'ojnjnj ap emsim BijoSaisa ej b aaauauad anb ouis
'jejq^q ap sopom soiuijsip aj^ua ep as ou apnjB as anb ej b uoiaisodo bj 'jbsj^a
•¡un b^sia ap oiund ja apsap 'opaja ug 'Braajqojd ja jepejseJi ojos sa bjSoj as ojja
uoa anb oj sand 'josuaamn vozru ns JBnSijaAB ap ouis 'umsnftp ns ap uotooajip
bj sa j^na A ouaraouaj ja ezaiduia apupp jaaajqsisa ap bibi^ os ou anb ja ua
ouBjd un ua soidaauoa sosa e, jujnaaj oijesaaau ejauein eun^uiu ap sa ou 'sbui
-apV •tcsajopeAouui,, eiauajaaxa Jod soapsinSuij soiuaiuom A jejqeq ap sopoui ua
ep as (^upiaBAouui,, oiuena ua) ojnmj jap uoiaBAOuaj bj anb aiuauíajdiuis JBq
-ojduioa aiBAinba uoiaBaijdxa euisim bj saauoiua 'BAisajdxa pepiauBiuodsa epsa
-jBín Bun jod opezijapejBa (oa^sinSurj oiuauíora Jainbjcna o) JBTqeq ap opoiu
jainbjena apuapua as (tJBjndod Bjqeq,, jod 'oiqui^p ira 'ig *uJejndod-ou., bj anb
EAipadsB A jBpoiu sbiu B38 (BDiiin8uij pBpiuninoa Bn ap sorna souara sodnjS
soj ap ejqeq ouioa aiuameaijaua^ npipuajua) t,jejndod,^ bjqbij ja anb jauodns
Bjed uozbj BunSuiu Abi\ ou sand '^jpjndod,, Bjq^q ja A tie^jna., Bjqpq ja ajjua
uoiaisodo bj jod eaijdxa as ojnmj jap uoiaeAouaJ bt opuena oaod <nui aaip as
'ouisiiuisy *ojninj ija Jaaeqaj ajans as anb ja ua oppuas jap Biuana JBp apand ou
anb 'uoiaeqojdiuoa Bjam Bun sa 'f^^ *u "ja ojad) sosea soí ap Jofara ja ua 'Bisa
sand 'KUBZijE3pp,urBj8., as anbjod ireAanuaj as ojninj ap sbiujoj sbj anb buijijb
as opuBna ep^u Baijdxa as ou :jBaijdxa anb ^^q anb oj 'aiuatuespaid 'sa ítai
-seSsap,, ja anbjod 't,oAisajdxa ajsBSsap,, opBtuBjj ja aiueipaiu oaodiuBi asjeaqd
•xa apand ou ojninj ap sbiu.toj sbj ap uoianijisns enirijuoa Bq •s^iuijjn s^jsa ap
^uoiarzíjBjoduiaj-aj., bj ou ojad 'sajepoui sbuijoj ojueipaui oinjnj jap uoiaBAon
-ai bj jBaijdxa eiapod tcpBpiTiqap.. bj 'sBiuapn í ojninj jap BaiisuajaB.iBa Bun otos
ouis '^pEpijiqap., Bun ajuaumdojd sa ou Bisa oaacj •(„„) jeiauajod jap A oaij
•Bjdo jap sajepoiu SBijo^aiea sej ejja ua uajaiuajui anb^od opoj ajqos Jiuap sa
oaninj ap BiJo8ajP,a bj. anb BAja=qo o.iBij^Brj "y 'oirsodoad aisa y '^jBSJtaAiun,,
jajaBJBa ap uoiaeaijdxa Bun ua^ainbaj 'ojhbj oj aod 'X JETnajued ua oai.ipisiq
oiuaiuoin un ap o enSuaj vvn ap soidoíd nos ou soqaaq sop sojaim^d soq
'oaijoisiq ojuamom opBuim.iaiap un ua ounej oanjnj jap uoiaBAouaj bj (a
i wasJBZijBJodiuaj,, b 'zaA ns b 'ueSajj anb X OAijaadsB o jepoui jojba uauaii '
�inaceptable toda oposición entre lo "intelectual" y lo "afectivo" (o, peor, "ex
presivo") que se pretenda establecer en el plano de la "lengua" o de los modos
lingüísticos como tales (4U). Ni el futuro "modal" es más afectivo o expresivo
que el futuro "puramente temporal", ni éste es más "lógico" que aquél, sino
que ambos tienen simplemente valores diversos, tanto desde el punto de vista
afectivo como desde el punto de vista que se quiere llamar "lógico". La distin
ción entre la "afectividad" y la "logicidad", en el lenguaje, sólo puede enten
derse como distinción entre el significado subjetivo (manifestación de una actitud
del sujeto hablante) y el significado objetivo ("estado de cosas" que se significa).
Pero, en este sentido, se trata de categorías semánticas generales del hablar con
creto, y no de atributos excluyentes de esta o aquella forma lingüística, pues no
puede haber una forma propiamente lingüística que no implique, al mismo tiem
po, una actitud del hablante y una referencia objetiva (5o). La duplicidad del
futuro implica, ciertamente, dos finalidades expresivas distintas (en sentido tanto
subjetivo como objetivo), pero no tiene nada que ver con un grado mayor o me
nor de expresividad o de "logicidad" (cf. n. 49). Desde otro punto de vista, se
podría sostener que "más lógico" es, precisamente, el futuro modal: en efecto,
una actitud de "conocimiento" (Erkennen) frente al futuro (es decir, frente
a aquello que aún no es) —lejos de ser "lógica", como cree Spitzer, o de re
velar una "mentalidad filosófica", como pensaba Yossler— es racionalmente ab
surda, pues el futuro como tal no puede ser materia de conocimiento.
4. 2. 7. Para una explicación fundada de la duplicidad del futuro hay que
tomar otro camino. Hay que partir de la "compresencia" existencial de los mo
mentos del tiempo —destacada principalmente por el gran pensador italiano P.
Carabellese (61) y por M. Heidegger (B2)—, mejor dicho, de la distinción entre
el tiempo interiormente "vivido", "compresente" en sus tres dimensiones, y el
tiempo pensado como sucesión exterior, "espaciado" o "disperso" en momentos
no-simiiitáneos. Carabellese subraya que, en lo concreto, el futuro no se halla
"después" y el pasado no se halla "antes" del presente; se trata de momentos
"compresenles", que corresponden a actividades distintas de la conciencia: el
pasado corresponde al "conocer", el presente al "sentir" y el futuro al "querer"
[en el sentido de velle; y se podría agregar que es también el momento del
(") Esta pretensión constituye el equívoco fundamental de la concepción
lingüística de Bally: la expresividad de una forma se mide con respecto a una
finalidad expresiva concreta, y no hay razón para afirm'ar que un modo lingüístico
que expresa adecuadamente indiferencia o seguridad sea "menos expresivo" que
otro, que expresa —también de manera adecuada— deseo, temor, inseguridad, etc.
Este mismo es el vicio originario de la llamada "estilística de la lengua", que inú
tilmente trata de delimitar su objeto, con respecto al objeto de la gramática, en
el plano de l'a lengua abstracta (cf. n. 33). No existe un dominio "estilístico" (o
"expresivo") en el ámbito de la "lengua": desde el punto de vista "expresivo",
todos los modos lingüísticos tienen "valor expresivo"; y desde el punto de vista
erróneamente llamado "lógico", todos tienen "valor lógico". La Crítica de la razón
pura y la Fenomenología del espíritu son también obras literariamente logr^das porque su forma de expresión corresponde, aun en sentido "subjetivo", a
su finalidad expresiva, y no lo serían si presentaran, por ej., el estilo de una
novela policial. En cambio, una historia de la filosofía como la de B. Russell
molesta —entre otras cosas más graves— también por su estilo conversador y
periodístico.
(60)La "afectividad" y la llamad^ "logicidad" lingüísticas pueden estudiarse
por separado, puesto que son variables autónomas (cf. II, 2.4.), mas no se din
separadamente.
(61)Critica del concreto^, Florencia 1948, pp. 26-31.
(52) El Ser y el Tiempo, 65, en partic. pp. 376-377.
- 290 -
�- 16S MnOI8IAip,, BJ 18 83 O{ OU Oiad í ^UDUasaiduiOa,, B{ 3p BpeSlJSap OUIO3 EiapiSUOO
39 uUOISIAipn Bf 18 A BAISnpXa OUIO3 3pu3I}U3 BJ 38 18 BldoidlUI 83 UOpda3U03
jb^ 'o^aja ug *oinwj jC opBSBd 'ajuasaid ud uopipiAipn oduiaii pp uopdaauoa bj
MBjdoaduii,, ouio3 Biapisuoa '9¿g *d 'oduiaijr ^a A jag ^^ 'H3003ai3jj 'j\[ (SB)
'LL2 '^L2-U2 dd 'odui^tx / ^ iag j^ 'aa^oaaiaH W *ÍD (,3)
'es3J3iui sou inbs anb oj aod 'Biupsip
3)U3UI|BI3U383 83 OU OJ3d 'BfejduiO3 SBIU 0l[3niU 83 laSSjpiajJ 3p UOpBjniUIOJ l!rJ
*M(OUIBI8 l¡ Odop COUI3IBS JI OU 'OlUUinj (I Odop 3 UOU OUIBIS ¡I) 3J3SS9JPP
Bjcanp ajiqipupsut Bjjau ouidJBs 3 ouibis 'ouiuin^ '"ouisjbs 'iiuapA ojuenb ui
ÍOUIBIS 'I1U3IZU3S O^UBnb Ul í*#<OUIUinj 'pu33SOUO3 OJUBllb UJ,, :j 'd A. ÍUB^IAIJJB
OJO^ 3SJ3Aip 3|{3U 3I|3UB '31U3ISUI OUOS BZU9I3SO3 3 3J3S83 3I{3J3d í O^njOA 'BJBS
fL ÍOÍIJU38 4€3 J ÍOini38OUO3 *tljf IJ 3 OJ9J3UO3 ^J,, ¡9^ 'd '•Jp 'qQ (gg)
BA9nU BUn '91U9UIÜAI139J9 4Bf9JJ9J 4O3|SBp OJUin^ [9 3nb UOUI8IUI O[,, B3IJIU
-9¡9 ou oju^n^ U9 'jB^{nA-oupB^ oanjnj ^3 'B3ij9 uopojuauo Buinuo^ Bun buisiui
BpU91SIX9 BJ B BlUIUduiI 3 BI3U9^SIX9 BJ 3p Opi^U98 J3 BqBU)U93B A BqCIJddSOp
'SCSO3 8BJ]O I3J1U3 49nb JB,tl)IJldS3 O1U3IUIIAOUI UI1 : OTU^IUBI1SIJ3 J9 'Bpnp UIS '9I1J 91
-UBUIUIJ313p 91U9UIB3IJOlStq BI3UBJSUn3jp Bqj *BI3U9pi3UIO3 BJ9UI J98 9p3nd OU 9llb
'4tS3jBpoui,, soaninj soaio uo^ BpuapiouioD ns A JB^jnA-oupBj ojninj jap jojba ja
aB3I¡dX9 BJEd UBISBq OU 8BI3UB16Un3JI3 9B89 OJ9J '8B3IlSBJJIJ9d 8BUIJOJ JOd UOI3T11
•IISIIS ns BI39JOABJ aB3IJIJBUB,, UOIS9jdX9 BJ B JBJ3U93 BpU9pU91 BJ A ÍUOl3BJOq
•{991 n8 'B3Od3 BUISIUI B83 U9 'UBl3lX3 O3ISBJ3 OjnWJ J9p S9JBIJ9JBUI 8BI9U9I3IJ9p
8BJ '31U9UIB1J9I3 'B3IJOlSiq pBpiS339U OUIO9 3SJB3IJIlSnf 9q9p JBSJSAIUn BAIS9jdX3
pcpisa^^u bj anb jpap sa ^a^SjnA uiibj oj>uibjj jap Baoda bj ua a^uauíEspaid
aluciado oijnsai (aiuauBiniad A) {BsiaAiun upzBJ rsa anb Jod uaiquiBj iBaijdxa
anb ^Bjj 'ouauíouaj jap jBSaaAiun uozByI j jejBuas uoa A C(jjjjn9o ojons,, anb
o3jb ap bibji 38 anb JBqoaduioa uoa bzub3jb ou loooda Dpounuuaj^p rnin 119 sa'j
•Bpom SBiujoj aod o^nipsns as ouijcj oininj ja anb Jod anaijdxa bjbj -capoisiq
uoi3B3fjdxa Bun is jod ap sa ou jBsiaAiun uop^aijdxa Bun oíaj -g •^ *j>
'oduiaii jap buisiui uopdaauoa bj sa anb 'jBiauasa oj b
jBiunde ap jsSnj ua 'sopBApap o soiirpunaas so^adsB Biacq ireíAsap as o sssoa
sbj ap apipadns bj ua uspanb 38 oiad 'Biaiíao uoiaimuí nun ua uBSBq as SBjj^
•SEprpunj ajuaiuaiuaiaijnsui a saiBiajBd ojos ouis 'sesjbj uos ou 'sajBsiaAiun ouioa
UBjuasaid as onrena ua 't4SE3iisijpsa-o3i^uBiuas,, sauoiaBaijdxa sbj 'sand 'isy
•saluasaidluoa 3SJ93Bq ns ap
oubjojo3 ja 83 oduisp jap soiuauíoiu soj ap uoisiadsip bj sand 'uua3ijBiodiuai,,
38 sajBpoiu SBiuioj sbj snb JBUBJ1X3 ap sa ou A í ssjquioq soj sopoi ap oíd oíd
63 'louaiu o jo^biu Bpipaiu ua 'Biauaisixa bj ap oppuas ja sand 'jBpoiu iojba ap
sbuiioj aiuBipaui aiuauíBaipoiiad b3bi{3J 38 o aiuasaid ja jod asaidxa as A (ajqni
-83ui) KJiqap,, aiuaiujBiiaiiu Bas oinjnj ja SBnSuaj SBijaniu ua anb iBUBijxa ap sa
ou ojja joj *usajBJoduiai aiuauíBind,, opBuiBjj UBq 3S 'Bidoiduii BiauBiu ap 'anb
sbuiioj sej ajuBipaiu Bsaidxa as anb oj 'oinmj jap MpBpiiopaixa,, Bisa 'oiuatuiBf
•ajB aisa sa A i (gg) niauaisixa bj apuap jnn^ ja Biasq ttioiiaixa,, oiuaiuoui oiuoa
aiaa^oíd as anb 'afajB as anb uaiquiBi oiiBsaoau sa 'odiuau jap soiuaiuoui sop
60110 soj uoa t4aiuasaiduio3w asiao^q 'MasiEdi3iiuBM aiuauíaiuBisuoa Bpand ominj
ja anb Bird 'Bioqy 'pspiAiiaB oiuoo 'iiaap sa íjaooq ouioa BisaijiuBui as aiquioq
jap oiusiui las ja anb oisand '^a3Bq as?? anb o3jb ouis 'oqaaq,, oíaiu un sa ou
oduiap jap soiuauíom soj ap Biauasaidmoa j 'aiisd biio 103 *SBAisai3ui a sbaisiuC
'sajBpoiu sbuiioj sbj aiuBipaui Bsaidxa as aiuaumaiisinSuij anb oj sa uopBdpiius
Bisa A ípBpipqisod o uopBühjqo 'uopuaiui ouioa 'aiuasaid jb oinmj ja laBi^
un sa isa ou uiib anb ojjanbB ap 'oinmj jap upiovdtoituv aiuauBiuiad sa uniunq
Biauaisixa B^ ' (fg) Biauaisixa bj ap oidoíd oduiaji ja sa ommj ja 'oduiaii jap soi
•uauíotu saii soj anua 'anb Biuana ua iauai anb ^oq 'iBSnj opunSas ug 'sajBpoui
sopBoijiuSis ja ua wuBiaijia}ui,, anb sa ou :ujBponi,, oduiaii un aiuaiurpBsaaau
sa opiAiA aiuauiB}ai3UO3 oinmj ja 'aiuaináisuoa 10^ *(e9) \9J3qap jap A assod
�^ctividad mental: no es el futuro "exterior" e indiferente, sino el futuro
"interior', enca^ado con consciente responsabilidad, como intención y obli
gación moral (ou). Que ésta no es una simple ilación, fundada apenas en la
contemporaneidad entre el cristianismo y el latín "vuigar", lo demuestra el hecho
de que, en efecto, el nuevo futuro es particularmente frecuente en los escritores
cristianos (GT). Y hay más aún: en un escritor cristiano que era también un
gran filósofo —y, por fo tanto, era capaz de entender y revelar teóricamente
esa neue Denkform que otros hablantes habrán adoptado de manera espontánea
e intuitiva— aparece en términos explícitos la idea de la "compresencia" de los
momenios temporales. Se trata, naturalmente, de S. Agustín y de su famoso aná
lisis del tiempo, tan distinto de todo lo que, sobre ese tema, nos ha legado la
antigüedad clásica. He aquí las palabras textuales del santo: "nec proprie dicitur: témpora sunt tria, praeteritum, praesens et futurum, sed fortasse proprie
diceretur: témpora sunt tria: praesens de praeteritis, praesens de praesentibus,
praesens de futuris. Sunt enim haec in anima tria quaedam et alibi ea non
video, praesens de praeteritis memoria, praesens de praesentibus contuitus, prae
sens de futuris expectatio" (58). Este importante documento nos proporciona el
necesario indicio extralingüístico de que la actitud de que se habla existía y era,
precisamente, una actitud cristiana.
La renovación del futuro latino debe incluirse, pues, entre los muchos cam
bios lingüísticos motivados por las nuevas necesidades expresivas suscitadas por
el cristianismo. Ue esta manera, al atribuirse la iniciativa del cambio a un movi
miento espiritual históricamente determinado, se elimina también la vaguedad
de todas aquellas explicaciones que lo atribuyen al modo de hablar del "pue
blo". En general, el concepto de 'pueblo' (cuando no equivale a 'comunidad
hablante') es, en lingüística, un concepto ambiguo, cuyos limites nadie conoce.
Pero en el caso del llamado "latín vulgar" se trata, además, de una petitio prin*
cipii, pues significa dar por demostrado precisamente aquello que hay que de
mostrar. En efecto, un modo lingüístico cualquiera no es "popular" porque in
tegra el "latín vulgar" (que es, simplemente, el latín continuado sin interrup
ción por las lenguas romances) (*"), sino que, al contrario, el "latín vulgar"
es "popular" en la medida en que son "populares" los modos lingüísticos que
lo integran. Mas esto último no puede darse por sentado de antemano, sino
que debe comprobarse para cada modo en particular. Y, por lo que concierne
del tiempo se entiende como la negación necesaria de la "compresencia" misma.
En efecto, la verd^dera "compresencia", en cuanto hacerse compresentes los mo
mentos del tiempo, no puede darse sin su correlativa "dispersión".
(5S) En particular, el futuro que llegó a fijarse en la mayor parte de la
Romanía refleja una altamente significativa identificación entre el deber morfal
y la voluntad, entre lo que debe hacerse y lo que se quiere hacer: en efecto,
faceré habeo significa al mismo tiempo faceré debeo y faceré voló. El futuro sar
do con debeo y el rumano con voló —este último debido, segur^mente, a in
flujo griego; cf. K. Sandfeld, Ob. cit., p. 180 y sigs.— representan una simplifi
cación de esa compleja actitud moral. Pero en rumano existe también un futuro
con habeo + subj.
(") Cf. V. Bertoldi, La parola, p. 259, nota 1. Bertoldi señala dos veces que
el futuro perifrástico se afirma "en la época cristiana" (pp. 259 y 261) y una
vez llega hasta llamarlo "modo cristiano" (p. 259), pero sin justificar esta ex
presión.
(88) Confessiones, XI, 20 (26).
(") No necesariamente por todas las lenguas romances, sino, en muchos
casos, por una u otra de elías. La idea de un "latín vulgar" rígidamente unitario
y que constituiría la "base" común y exclusiva de todas las lenguas romances es
un residuo de la infeliz idea de las Ursprachen.
- 292 -
�- 68 'PBPíIE3Jt BI B uapuodsaJioa ou anb oiad 'sopeí
•adsaut sopaja ojja noa auapqo A oiund o^os un ojqos osaaojd o9jbj un epa^ojd
jajsso^ 'sojSis ap eiqo sa oaqvq uoa operaioj oininj jap uopezijeapi;uiB.i9 ea
-isai9oid eq •sopBuojaB^aj auiauíeuiput utpsa A sojajEJBd uauoa 'soauejoduia^uoa
uos anb ouis 'bj^o bj b oun ja uapaans as ou 'buiioj BAanu p,j ap o)uapupaja ja
A ojnjnj on9puc jap uopiíedcsop eqM 'L91 '<^ 'sopojaiu A sinu9¡qojj (I9)
•soqaaq soj eiiBaijdxa anb wozdj Eun ou A
'jeaijdxa b o^paq ja 'a)uauiespaad 'sa 4iuopnjoAa,, BpBuiBjj bj ap zapidei bj 'opaja
ua : a^qnq-iaÁa j\[ aod opiuaisos oj rpijEAui as ou ojja uoa oía^ •t,uoianiOAa,, epid
•bj sera eun ap (opaja A) opipui ojos cuas saaueuioj sounSjB ua ojn;nj OAanu
jap uopepijosuoa Buejduiai sbui bj anb opuapnpe 'opase ouipjn apa jpeqaj
eiuaiui '^¿I"¿l *^d "lia 'jjy 'aazxws "j ^toqjaA jap oduian un Jas b Baj[ ana
buijoj eun ua aaijepiJa sisejjuad esa uij jod anb e A 'uoisuedxa ns e aiuaiujep
•uasa opinqiJiuoa ueq eiJBja^j cjnijna bj A opsuijaj af^nSuaj ja uaiquiei 'a.iueiu
•oj ua apunjip as ejjanbe ouioa opoui ja Bjpanuiap unSas 'ojoj *aaajBde anb ua
soixai soj ap ojipa ja jod jeSznf e 'jeSjnA uoisa^dxa eun ap bibji as oSan^ ap
-83Q,, : eai^ojouitujat eipisui bj b apisaj 'opoj uoa 'sbui 'uJBSjnA uiiej,, ap eaoAinba
uoiaBunuouap ej b omqiJi ns eSed uainb '8^ *^ 'umoonpojiuj 'a^ianq-B3Aaj\^ ']^
ap uotaaipejiuoa aiuajede eun jcpjoaaj aiussajaiui sa 'oiisodojd apa y (09)
un ap uopejadns bj uaiqum uBqBpoduii sejja anb ajqBpnpni sa sand 'BAi^uipip
peppuopí jo/(bui ns jod uaiquiB) sBaipBJjuad sbuijoj sbj opBjdope uejqeq sa)
-nBjqeq soqanm 'usajqBiquiBaja)uiM o)und O)jap Bpeq t<sa)ueueA^ oraoa asjpuas
b uojeSajj sBapsBjjijad sbj A SBapaims sbuijoj sbj anb zaA Eun 'jiaap sa 'oiq
-mea ja opeuiuuapp zaA eun 'spnp uig 'a^uappns Baunu Jas apand ou auodsip
Bapsm3uij Buopiq bj anb ap uopepiainnaop ej 'opadsB apa ua 'sand 'japuapjd
apand uppeaijdxa Bun^uiu anb o9jb sa opa 'ejoqy 'BAisajdxa pepisaaau euisim
bj onpn saiuBjqeq soj sopoj ua ib sa asJB)un9ajd 'uaiq sbui 'aq^a anb o^
•sBapajuis sbuijoj sbj ap Msa]UBiJBA,, omoa o 'ojwjnj ap BiJoSapa bj Bjsd
seuijoj SBea ap uoiadojiB bj ap ouisim ojuaiuora ja ua 'apiBjqeq opo) EJBd 'op
-Bqeae ajuauqenpiA oiuoa asjapua)ua aqap uosaaojd,, ja '—sBAanu sej A ssfaiA
senuoj sbj ajjua uuoiaaajasn bj b 3ub)b anb oj jod oajbs— 4(oaisu3)ui,, oppuas
ua :sBaipBjjuad seuuoj sbj ap ttu9pEzijeapeuiBj9^, BAisajgojd Bun ap asjBjquq
apand ou 'oiquiBa ug ' ('S'f'f *HI *P) uopeAouui bj ap (uopnjip,,) jenpiAipui
•jaiui uoiadopu bj b aujaiauoa anb oj ua 'uoAisua)xa,, oppuas ua ojos asjapuaiua
apand MpBp;jBnpej9,, bj oja^ -epnp ap BJanj epanb anb o9je sa 'oauBiuauíoin
o)ae un ou A 'oapajuis ojnjnj jap uppiJBdBsap bj r ojajBJBd (^jBnpBj9,, osaa
-OJd o9jbj un anj ojnwj OAanu jap wJBposM uoiaBpijosuoa bj an^ "^oiquiEa,, A
uuoiaBAouui,, aj)ua eiauajajip bj bjou9i ejja is (ueai9ojojjoui,, ej cjiuoa aAisnjaur
:jeniund oqaaq un b oapsm9uij oiqurea ja Boznpaj anb uoiaBaijdxa jainbjBna
BJiuoa ouis '(4sBapuBinas,, sauoiaBaijdxa sbj Bjpioa ojos ajBA ou 'opaia ap auap
anb oj ua '9jnqiJB^ uoa #^ ap uoiaafqo bj A íesoo jb) aiuauíeuesaaau eaijd
•raí ou jajsso^Y ap uopBOijdxa bj 'pepiTBaj ua 'ojoj "(ip) osaaojd o9jbj un anj
anb oj oiuaraora ojos un b jpnpa^ eueaijdrat v\^^ anb ap oqaaq ja iajsso\ ap
uopeaijdxa ej ap jejuamepunj Bjjej oraoa ejeuas 9inq)ie/^ uoa *^ 'oíaadsaj
aisa y 'saiuejqeq soqanm ap BAisaidxa pBpisaaau eun e eipuodsauoa anbiod oip
-nnjip as uopeAouui bj anb eapdrai sand 'eueuioi eapsm9uij pBpiunraoa bj ua
sbuijoj sesa ap upiaepijosuoa A uoisnjip ap os^ooid oraoa 'ítoiqraea,, je uaiqraB)
aiapaj as oíaj 'oininj jap uoiadaauoa BAanu Bun je,sajdxa Bied seaiiseijijad
SEUiJOj sej JBzijpn ua soiaraud soj uoianj anb saiuejqeq so-jjanbB ap soAi)Baja
sopn soj b 'jiaap sa :sajeiaiui sauoiaBAouui sej b o uuoprAouui,, bj b 'jb9
•nj Jaraiid ua 'ajaijaj as BAisa^dxa papisaaau bj Jod uoiaBairdxa eq "6^'t
*(o) OAPÍSO<^ opeijnsaj JEfoJJB
epand uppeqoídraoa jb^ anb osopnp sonara oj jod aaaied 'oapsBijijad oinjnj jb
�punto crítico del sistema. Y muchos hablantes, sin percatarse de su peculiaridad
expresiva, las habrán adoptado simplemente "para hablar como otros^, es decir,
por una razón cultural "extrínseca": las explicaciones funcionales de los cam
bios lingüísticos no excluyen, sino que implican las explicaciones culturales.
- 294 -
�
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Revista de la Facultad de Humanidades y Ciencias
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1947-1989
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Language
A language of the resource
Español
Type
The nature or genre of the resource
Publicación periódica
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Lic. Pablo Darriulat
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Sincronía, diacronía e historia. El problema del cambio lingüistico
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
COSERIU, Eugenio
Source
A related resource from which the described resource is derived
Revista de la Facultad de Humanidades y Ciencias /Universidad de la República. Montevideo : FHC, UR ,Diciembre 1957, Nº 15 : p. 201-361
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1957
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humaidades y Ciencias de la Educación
Language
A language of the resource
Español
Type
The nature or genre of the resource
Publicación periódica
ESTRUCTURALISMO DIACRONICO
EXPLICACIOBES GENÉTICAS
EXPLICACIONES CAUSALES
EXPLICACIONES FINALES
Historia
LENGUA ABSTRACTA
LENGUA CONCRETA
LINGÜISTICA