1
10
5
-
http://humanidades-digitales.fhuce.edu.uy/files/original/afe21e77f864ab9edd879506b3a3bcb3.PDF
615835d44b7991ca7994c53451a20d35
PDF Text
Text
6961 oaPi/u>iuoui^
seiauap A sapepiueiuni| ap pe||nae|08602^
eai|qndaj B| ap pepisja/tiun
apsap
soue3ijaiueoui}e| soipnjsa
ii|6uog ui
OC
so3i|ejBououi soipn}sa
e¡ ap e¡jo}s;i|
�'696T
SP
ZT 9JP Ta
-UJ ap o^.n^.xq.5ui
ua epExounuoxd
exouajaj.uo3 ex ap
aq.xa.L
ivh 086 oze
VAU33dSH3d
S0NV3IH3WV0NI1^1 S0IüniS3
xq6uoQ ux
�opunbas ua A 'sopxuq sopeqsq sox ua saxexaos sexauaxa
sex uauaxx anb saxexauab 8sis^.3eie3 sox uoa ouxuiX^jq
xaujxxd ua asxaxnauxA uejxpod so^uaiuaxa 30x30 SOS3
•osua^ux a^.uauiXEn6x ^zxnb oC
• nxj.ux un uaaxafa anb oxad 'eq-usna ua axuaiuxEnbx sopeui
-03 xas ua^ans axduj3xs ou anb S0X30 ub3xaex6 X9 UO3 0^
unf A 'oaxuri xa ou oj.30 ^a^ue^xodiux epnp uxs sa xo^a^j.
33S3
*epxpaui e^xaxa ua ax^snxj. as ^ ouexd opun6as
e asad aux^e^ eaxxauj^ uoa o^ae^uo^ a^sa ap o^uaxiuxaou
-oa op oqaadse xa an^ uaoa^ ^ ^oaxx^a^ s^xa^ux xa osao
-xa ua úexuaxxo soax^o^xd soAx^aCqo so^xaxa sax^na sax
xod sauozex sex ap aun sa a^sa anb saauoq.ua xaaaxed
ajxpo^
•sa^ue^xodiux ^nm 'soax^jx01^ ÓX9S ou '^'•Soaxq.yx
-od soAxq.afqo auax^ sjed asa xen3 GT ua aax^ un sa '03
-uaxwxaouoa ap o^aCqo un s^ed asa axad OX9S sa ou aux^
-aq Eaxxaiu\/ •o^-uaxuixooupo ap 00^x933 upxaexa^ aun ox^s
sa ou aux3aq aaxx^ui^ A sopxup sopa353 ax3ua uoxaaxax
ax -souiaqes ox ^opo^ oujoo* anb ua ouxuixa^ xamxxd ua
XBsuad xBJCn:l-2U axxaaaxed O3X33UO0 a3sa ap 0X3U0Q
:'soxpn^sa ap odiuea a3sa e sopex6esuoa sou
-Biiinq A saxexxa^eui sosxnoax ap xa uo
upxaaxa^ epxen6
opouj un6uxu op soxsa ap uaujnxoA xa 'sosoijeA soxpn^
-sa ap axauasaxd ex e asad 'anb uaaeq A sopxup sopa3S3
ua UBXXo^:rGsaP as ouioa x9^ ' souBaxxauiaoux3Bx soxpn3sa
sox ua oCnxj-ux ns 33uaw33x0^3 xe3ou uaaeq anb sexauap
-U33 ap opexaqxx asxaqaq ap sex3 opexbox ueq as o6xeq
-uia uxs soqnij. S03S3
*sosoxxba a3uaujapBUi3X3xa 3030x3
bA opep eq anb eyejqxa pepxxe^-^ eun ap upxaabBpux ap
ozianj.sa un soxxa aP s^abi; e laquasaid 'opxnsqE ap
o6x^ auax3 anb xaoaxed ajxpod 'A soAX3e6au *opo3 axq
-os 'xas a uba 'xabaxbB e oxnsaxde am 'so3aadse S03S3
•sopxup SOPB3S3 sox ua uaax3aexd as oujoo xa:l- sousa
-XX3UJBOUX3GX soxpnxsa sox aP sax^xauab soxaadse sounb
-Xs ^ axax3ax as xauaq. e someA anb upxoesxaAuoo eq
�término, con ciertas actitudes de esas* ciencias so
ci^les frente a los problemas latinoamericanos que
no dependen necesa^iamente del hecho de que América
L^tina sea una zona de influencia política y econó
mica de los Estados Unidos^ pues se presentan tam -
bien con rasgos idénticos frente a realidades que
srn ajenas a los Estados Unidos y con las cuales no
existe este vínculo especial. •
En primer término podríamos señalar dos caracte
res que en este aspecto resultan fundamentales, de
l^ actitud de las ciencias; sociales en los Estados
Unidos. El primero de ellos es lo que podríamos
llamar un cierto objetivismo, o por lo menos una
firme confianza en que existen ciertos recaudos me
todológicos que permiten efectivamente capturar el
objeto tal como el objeto es.
Estoy haciendo una
prisentación muy tosca de esta noción y probablemen
te la mayor parte de quienes la aceptan y la apli
can la rechazarían inmediatamente y con indignación,
aponiéndole justificaciones epistemológicas mucho
mío ele horadas.
Pero por otra parte, cuando se los
ve trabajar, seadvierte que cualquiera sea su epis
tpmolocía explícita, implícitamente creen que la
rplicación muy sistemática de ciertos pasos en el
proceso del conocimiento permite alcanzar resulta
dos cbj^tivamenté válidos.
Esta noción, que-es una
nación muy generalizada, suele ser combatida o re
futada, desde fuera dé los Estados Unidos con la
observación (que puede hacerse desde perspectivas
muy diferentes) de que cualquier proceso de conoci
miento implica un sujeto de conocimiento que actúa
err una cierta perspectiva, está definido por cier
tas caracterís ticas que le son propias,etc. -- Hay •
que señalar que esta tentativa de refutación^no es
desconocida en los Estados Unidos entre los culto
res de las ciencias sociales
y que suele ser refu
tado a su vez con argumentos que quienes los esgri
men hallan convincentes.
Efectivamente, en Esta-
�ap ewaq.sxs Xa s^q-ua exouajaqoo ex
sopxufi sopeqs^ sox ap ezanj. apsag
#xaxoos pepxxeaj ^
saXBioos ssioxba ap anboxq XaP sxqBU^nclxaux zapxxos ex
ap o^.T3jxc'UJT o^-uaxuixoouooaj xaP ejq.jed oq.und xe:í- eq.sep
•U9xoeux6ieujoq.ne ap oq.uaxuixAow un eza 'aq.uaq.sxxa ex
ap exanj. xxaxa ap ouxs 'pepaxoos eAanu eun íesio ap eq
-eq.ejq. as ou 'axddxq ouatupuaj. xaP ooxq.sxxaq.oe.ie o ox sa
anb 'eueaxjaujeaq.lxou pepaxoos ex ap u^xsxtaxp ap axoadsa
eun ap s^abjí^ b 0X9S axqTSO(^ ejuodns as sa^.ua6xA saocox
-6A ap euja^sxs xaP U9X3eu6nduix ex -soye ua ouxs soxuaa
-ap ua ou apxuj as anb- oduiaxq. oood /\nm aoeq eq.seLj e^Aep
*"1 *XBS<::aATun a^uaiuEoxq.se^d opoui ap opxx^A jod opxuaq.
opxs etj oduiaxv oyonuj s^ueinp anb saioxeA ap eujaq.sxs un
ap *sjed asa ap pepxxeaJ ex apoq. ua 'u^xoeujeoua ex íoq.
oadse aq.sa ua ox^s ou eueoxjcaiueax^ou pepxxaajc
anb
ex euxiuop
OLjoaq un opeJXuoauB soiuaq 'oxuaxujxoouoo ap soxjaq.
-Tía sox aP STSTxeue un ap saAeiq ^
#saioxeA ap exsosa
ex^axo eun ax^auodujx ueq.uaq.ux anb pepxxsaj ex aP sau
-ox3euuj:oj.suej:q. seq.jax3 e opeq.uaxio eq.sa o q-uaxmxoouoo aq.
-sq anb ej.je3T^.xu6x.s omsxpxq.a:ed X3
•sAxq.a^qo pepxxsai
ex apuaqaxde 'so3xB9Xopoq.3m soiiaquo sopeuxuixaq.ap eo
-xxde-anb 'oq.uaxuix3ouoo ap osaao^d oq.iaxo anb ap ezuexj.
-uoo ex ua ejzxonpeiq. as 'saouoq.ua *>OLUSTAxq.arqo X3
i
..
•
•-zaq
-a/w\ xe|^ e a^uaujexjesaoau uaoouoo sexouaxo seq.sa uanbxq.
oezd anb sox sopoq. ou nq.iaxo zod anbune 'aiujoua osad un
sopxun sopeq.S3 sox ua auaxq. anb *iaqa/\ xe^ ap o q.uaxm
-esuad ap eaujx sx ua asieiquooua axans oqsandns aq.sa
ap aq.uanoajc^. S91U u9x3e3xj.xq.snr ex ^ 'saxsxoos sexouaxo
ap odxq. aq.sa ua ooxs^q oq.sandns un sa 'saio^BA exouq
opeq.uaxjo zaA e-[ e ^ OAxq.a_Cqo oq.uaxuuxoouoo un ap pep
xxxqxsod eq
• soAxq.eJoxsA soxiaq.xjo soq.jaxo uoo opxaraoe
ap pepxxeai esa ap u^xoeiujojsuejq. ex ua opuexoqexo^
*seoxq.oejd sauoxonxos xezueoxe ooxz^aq. oq.uaxtuxoouo3 xaP
S9Aexq. e uáuodoíd as 'pepxxsa^ ex uoo sepxq.aujojdujo3
aq.uauiepxpxoáp u^qsa seueoxjauieaq.iou saxexoos sex^uaxo
x íopxq.jed ap oxdxoux^d Xa ^suiexx souiejipod eoxppxed
U9xouaq.ux eunBuxu'uxs anb obxs ap 'saxBToos sexauaxo
sex ua ' * ppeysduiooe 9q.sa ouJsxAxq.aCqo aq.sa sopxuf) sop
�dad norteamericana parece una descarada mistifica ción, y .quienes la aceptan pasan por totalmente cié
gos.
Efectivamente, desde fuera e.s siempre mucho
más fácil que desde dentro ver la distancia entre
los ideales, los sistemas de valores y la realidad
tal .como se da,en c^alqjier sociedad,
Pero, creo
que sería de todos modos excesivo suponer que esa
distancia es total, que la relación entre el sis
tema de valores y la realidad social es simplemente
la de una máscara que oculta una realidad minucio
samente contradictoria con ese sistema de valores^
La relación es mucho mas compleja, en los Estados
Unidos como en todas las sociedades.
En cualquier
sociedad ^ue como Estados Unidos acepta el princi
pio de igualdad, la coexistencia de la igualdad de
principio y las múltiples desigualdades de hecho
crea problemas que todos conocemos.
De todas mane
ras esta distancia relativa entre la realidad y los
valores permite el surgimiento de un cierto tipo dé
rrítica, a saber, una crítica de la realidad desde
la perspectiva del sistema de valores que esa rea
lidad declara realizar pero que parcialmente trai
ciona; un ejemplo de pensamiento semi disidente de
esta clase, lo encontramos en Wright Mills, Si
leen por ejemplo La élite del poder, descubren has
ta qué punto el ideal igualitario que esta sociedad
proclama es.también el de Wright Mills; a un lector
no estadounidense ciertas conclusiones allí presen
tadas con indignación parecen sobre todo p^rogru
llescas: después de decenios y aun centurias de su
puesta igualdad política, en Inglaterra o en Fran
cia o en cualquier país latinoamericano se acepta
mucho más serenamente que en Estados Unidos
existencia d.e desigualdades reales.
la
Pero lo que se
quiere subrayar aquí es que esa capacidad de indig
nación dota de extremo vigor a un estilo de crítica
de la realidad norteamericana, que parte de la adop
ción intransigente de un sistema de valores que es
específicamente norteamericano,
••
�g
anb ejuaq. euixq.ojA ex anb ox anb ejaueui je^. ap 'seoxs^q
sauoxoou uejq.jeduioo Jopesnoe xa ^ eujxq.ojA bx epxpaui eu
anq ua anb ínosoj^j ap sosaoojd sox ap soq.oadse soqjaxo A
sopxufj sopeq.S3 ua oq.uaujouj; asa ua opuaxjjnoo eqeq.sa anb
ox ajq.ua sapepxuxj.e seq.jaxp Jejq.uooua aq.xuuad anb OAxq.
-eoxj.xu6xs sgui o6xe exqeq #xeuoSJC3d ejpjeqoo e ojos ueq.
ejqap as ou 0XTa ^ 'bujxujuj anj. ouacuouaj. asa e
-od aq.ueq.ruio o uoo ns ap seuixq.3 ja . sex ap seqonui jcd
.n
une
aq.uauiXBxoueq.sns epeq.daoe pja ejjjnosuejq.
• sopoq. xsbo
jod aquauiEAxqoadsojq.aj spBqojde Aoq une jas axans 'eu
BOXjaujBaq.Jou xe^n^T00 BPTA gT apoq. sj eoxb^xoapx-ooxqjx
•od ugjxoezxxxAoui ap pxouaxJadxa epun6as eq.S3
#pe^jaqxx
ex Jod epeznjo e0xq.u^q.ne eun nía í eues aq.uaujxexoueq.sns
oxqujeo ua eja eq.sxuexeq.s exsny ejap u^xsuedxa ex JBq
-xujxx ap eoxq.jxod ex anb ojad 'xBUTUJTJO ^ esonjq.suoui sa
eueoxjauje3q.jou eoxqjxod X^^^0^ BT an^ ejexaap 'xoue^ ap
sap opuaxqxjosa 'AqqJE^ o^ Aje^j ejoyas ex 'oq.ajouoo Anuí
oxdujaCa un jauod bjb^ #eueoxjaujBaq.Jou pepxxeaj x6^^3^
ex ap sojaAas seui sooxq.jjo sox ap oun ap s^ui jod ooxxba
jod opxuaq. sa ^soxnojpxj une A saxqejoxdap aq-uauíeouejj.
soq.oadse óAnq. anb osaoojd asa Aoq une anb oq.und \w^.
eqseq ^baxsbuj u9XObzxxtaouí Bun uaxquueq. anj. anb ^eq.sxu
-nujooxq.ue ex an^. exBOsa ^bj6 ua U9xobzxxtaouí epun6as Bq
•oueoxjaujeaq.jou saxoxeA ap.eujaq.sxs xa aqueq.xxxuj opoui
ap JeAode ejed aq.uaujej6aq.ux 9ZXXXA01U as eueoxjaujeaq.jou
exoua6xxaq-uT BT an^ ua zaA ejaujxxd ex anj. aquaujeAxq.oaj.a
ísounñxa b oood un bujjbxb 'aq.u3ujeAxq.0adsojq.aj eqsxA
anb ojad ' epeoxj.xqsnr aq.uauieq.oaj.jad saouoq.ua ejoajed
ánb A sauoxooaj.ap uco saxanq.oaxaq.ux soxnoj-po sox aP O^^-uap aquauieoxq.oejd ^q-uoo ou anb u9xoezxxTAOUU Bün • sq.sxo
-sej.xq.ue U9X3ezxxxAom ex anj. scpxun sopeq.S3 ua oqnq anb
Xejnq.xn3 u^xoezxxxAouj ejauíxjd ex íeox69xoapx uoxsuauixp
eun uajaxnbpe sexoujaq.od sapuej6 ajq.ua seqonj sex 's^ui
zaA epeo anb ap oqoaq xa Jd epq.uaoe ag
•oduiaxq. Xa uoa
asopu^nq-uaoe auaxA ' eUeoxjauieaq.jou pepxxaaj ex uoo *axq
bxjba epxpaui ua anbune 'u9xquieq. A saxeapx sox uoo seueo
-xjauieaq.jou sajepos sexouaxo sex aP osxujojdujob aq.S3
�objetar el acusador se daba sobre todo en un nivel
anecdótico y hallaba; difícil expresarse en una con
dena cerrada*, la hac,ía" imposible la acept ación co- 'mun de una imagen del mundo en : la Cual los Estados
Unidos representaban valores positivos-y había un
foco negativo al cual.era preciso combatir de.cual
quier manera, ; •
•-....
;.
:
:
;
Pero si no faltaba entre los científicos socialec, la voluntad de movilizarse en esta cruzada,
por fortuna para:ellos,los políticamente poderosos
no tenían deseo alguno de movilizarlos; durante es
te período y aun durante toda la era Eisenhower,ese
sector era marginal y. sospechoso, A partir de la
presidencia de Kennedy la situación cambia radical
mente; la tosquedad científica, ideológica y polí
tica de la imagen de la realidad mundial que estaba
detrás de la política republicana es advertida,la
necesidad de .una imagen más elaborada, también lo
es, y gracias a ello el científico social tiene fi
nalmente una función práctica en el asespramiento
de la conducción política en los ^stados" Unidos,
Como ustedes saben, el resultado de este intento de
-lograr que las ciencias sociales propor
cionaran no solo justificaciones ideológicas, sino
también orientaciones prácticas a la política nor
teamericana no fue da ninguna manera feliz; basta
recordar algunos nombres como por ejemplo el del
profesor Rostow para adv^rtir los peligros implícir
tos en esta movilización, demasiado enérgica, Y efec
tivamente a partir de este momento surge una prime
ra toma de conciencia ;(que significa una toma de
distancia) no sólo frenta a ciertas realidades polí
ticas o no políticas que aparecen como negativas,
sino también frente a todo lo que se llama el sisnorteamericano de valores.
A partir entonces de una cierta adhesión global
al a realidad norteamericana, las ciencias sociales
asumen un compromiso práctico que las empuja a
�i
anb s^ouejj. uq
*apuaxqua ou s^iuapa ojad (U929J e^uaq.
s^zxnb anb o^ ua) sjnsuao o^os ou ouEOXJauieaqjou osoxp
-nqsa un oueoxj aweouxqex oiusxjeqxxTtij TB squaj^ anb o^d
-uiafa jod sqeAjasqo paxjj.6axg ^jpui^ oj^xs ap oxojaq un
bA aoe^ *sasjed sojqo ua anb EpEnquaos seui sa anb * bu
soxjaumaqjou B3x^.jxod R B3x69XoaPT upxaxpBiq. ex ap pap
bx uoo a^^Bd Bjq.
^^ exnouxA as
ap ss^ux^-sxp a^u^q-seq sapapxxaaj ap OAxq.oaj.a
oq.uaxiuxoouc3 un XTüTJ-TP a^uauiBP9UjaJC:l-xa a^aq ooxx^aq. xa
ua *oox^^^Jd ouBxd xa ua seAxq.ebau sexournoasuoa aq.uauj
-eaxun auax^. ou pnq.x^oe cq.sa ts ojsj •BXJexqujB^ a^uab
in EJI9S A axqxq.oaj.xad aq.uaiuepEUjajq.xa sa eueoxjauieouxq.
-bx pepaxoos bx soxxa BJBd une ^aq.uauJGAxq.03ia isaxopBA
jasuoo s^uj sox ap una 'sopxup sopBqs3 sox ap oiq.uap eu
xq.Bq boxj^uj^ ap sosoxpnq.sa sox aP sapnqx^oe sbx R aueo
xjauiEaq.Jou b^x^jx0^ eT aP SGOx^oBjd sauoxoxsod sbx a^q.
ua aq.uauEUJjad xseo u9xooxpEjq.uoo eun sajo 'oxdiuaCa lod
'SEAxq.Bbau SBXüuanoasuoo auaxq. ajduiaxs ou pn^xq.oe Bq.sa
anb jb6oj6c anb As^
?euxq.eq Goxj^uj^^ ajqos souBOXjaujB
aq.jou soxpn^sa ap saq.uTaxJio3 sBjaq.ua axuaiueq.xojx^uJT op
-uEUJaqob Gq.sa ' aq.uaujBq.T3jx^xa eq.S3Tixueui as ou anbune
' ooxb^X^^^1^ o6sbj un BjauBui oun6xe ap sa sopxup sop
Eq.S3 sox ua aq.sxxa anb ox a opxoajBd sa ou anb ox opoq.
anb ap snuabux uoxoou aq •EXXan^|B aP SEquxq.sxpaq.uBq.
ssq uos anb capEpxxaaj Japuaqua ajad u^xOEJEdajd joTauj
ex aq.uaiuxcjnq.eu sa ou 'e ueoxj auuaaqjou pepi^eei ex e
uoxsaqps eq •ugxQBnqxs esa ap sexauanoasuoo
aquaujB^auj soiuapod euxqeq e^xjjnu^.e aquajj
•saxqcjouoq aquauioAxsaoxa ou
aP SBunfixe ^ 'süqajouoo Anuí scoxqosjd seaieq uoo
upxoesnoaj esa ap jxqj^d e saxqxbueq. sopeqxnsa^C
bAbl^ añb eunbxc xBToos"ODTiJ^uaT3 squaxJJ
-do oquaujoiu xa Jc?^ aqsxxa ou ojad 'Bpxqjed ap oqund oui
-sxiu xa leuoiqsano e -zaA ejaiuxjd jod oseae- .eabxx b3
-OAOjd uoxosnqxs eqsa anb aquaxoajo oxcpueosa xa ísaxP
-Ejouoq ajduiaxs ou A 'seqajouoo Anuí seaieq jEuaduiasap
�tiene alguna memoria del 18 Brumario, del General
Foular ger,o de los sargentos de La Rochela^ aun conderianco, entiende qué es eso del militarismo.
La
unilateSalidad de la tradición norteamericana está
vinculada con el hecho, subrayado con orgullo, de
Estados Unidos es lo que se llama un new cotnfs decir un país hecho, armado en un momento
en qut ya no eran trasladadas a América organizacio
ne^ ftudales, o por lo menos éstas eran extremada
mente endebles y ocuparon un lugar totalmente mar
ginal dentro de la sociedad norteamericana
Esa
unilateralidad, por otra parte^ no nace solamente
de la modernidad sociológica de los Estados Unidos^
es también ideológica; no-es difícil de entender
la extrema dificultad de armar una ideología con
servadora en un país cuya tradición más antigua y
venerable es ya revolucionaria^
Esta unilaterali
dad se traduce entonces en una incomprensión siste
má^ica de realidades -^ue no sean la realidad nos-te—
Hmericana.
Al mismo tiempo esta incomprensión, que
es un dato básico que nace, diríamos, de. la falta.
de capacidad para captar realidades que no son la
norteamericana, no es presentada masiva y toscamen
te como tal^ encuentra también ella justificaciones
más sofisticadas (como se diría en ese país) que la
pura negación de que las realidades que no son la
norteamericana tengan algún valor. • A menudo la in
terpretación psicológica cumple esta función impli—
citanente desvalorizadera de las realidades que no
son la norteamericana-.
Existirían efectivamente,
algunos condicionantes psicológicos que harían que
ciert as sociedades no funcionen como funciona
de les Estados Unidos*
la
Esta observación, que puede
ser válida en alguna medida, esconde mal una opción
valorativa muy decidida. Los que dicen que otras socieades están condicionadas psicológicamente para
ser diferentes de la sociedad norteamericana, no ig
n^ran que la sociedad norteamericana está condicio
nada psicológicamente para ser tal como es; si los
�un ua uaAanuj as anbxod 'ouxwx^q. xawxxd ua *saq.uexx?jq
opexseujap sopeq-xnsax B ^e6axx ou uax"ans oxniujq.sa axqop
asa ap xxq.xed e sopezxxeax soxpnq.sa sox anb oyexq.xa sa.
oj\j
?B3xx^ujB0uxq.aq ua aq.uasne aq.uauiaxqexoxdap ue^. 'bu
-exxaqa^ pnq.xq.OB ap oxdwafa oxxaq un ejxas ' souanboxq.ue
uejxeq.saj.xueui anb esaxduia ap nq.xxjdsa xa aq.xed exq.o
#sopxun sopBq.s3 sox ua
TJi:9T>lToi *-soujBjxxp- xaATu
b oox^oaq. xa^Tu B ou Ts osoxbxq.sajd Anuí axduiaxs 'oubxu
-osjaj.^.aC oq.xui ap axoadsa eun bztiqcIioo xBjn:I -pepaxdoxd;
gyanbad ns uoo 'Bxnboxq.u\/ opex un jod 'sauozBjaB sop ap
•p aq.uauiB3xpBq aoau Bjnboxq.u\/ iod Bxouajaj.ajd e"]
'BX^mox
-03 ua Bjnboxq.u^ sa anb Euxq.Bq BOx^auiy/ ap sasuapxunopBq;
•sa sosoxpnq.sa sox aP OAxq.oaxo3 oxopj ap axoadsa asa
soiuapod 'jBxnoxq.JBd ua oxdüjaCa un ^auod bjb^
B3XJ
ap oq.uaxujx3ouo3 xe saq.uBq.Jodujx ^nuí ^oq.uaxiux3 anbxiua
opBq.xodB jaqsq ap soCax q.sa 'aoeq as bxx3 aP an^ OA
-xsm^s oaxduia xa ^od osbob anb oxad 'saq.xuijx sns ap oxq.
-uap esoxxeA Gpnp uxs u9X3Bq.uaxio eun ap saouoq.ua eq^exq,
ag
••Btusxui pepaxoos ex Jod pBpaxoos ex sp u^xosoxxdxa
bx 3p XBATJ OU1O^ asiaA axaxj.ajd anb ojad 'epeuxpjoqns
xas ejxpod 'BxJBq.uaujaxdiuo3 xas ejxpod ezxnb anb upxo
-eoxxdxa eun auodoxd anb ua epxpaui ex ua 'u9x0unj.eq.sa
axdujno oujsxboxpoxsd xa íaxqxsod ox ua bx^bux^xbiu ap sao
-uoq.ua eq.Bxq. as íxexnq.xno uoxoxpexq. Bxdoxd ex sp osozex
•equia o&xb• oq.oadsB• un a^nq.xq.suoo oq-ueno ua U9xquieq. sa ox
o^ed ? aq.uasaxd aq.uaujaq.ueq.suoo 9q.sa 'oqonui eq.x/\ex6 oq.ueno.
ua'oxaujxxd :sopxq.uas sop ua sa oj íepesad aq.uaujBtJuns sa
eq.sxxxeui exouaxaq ex *SBUBOxxauieaq.xou sax^xoos sexouaxo
sex ua aq.uauiBAxq.oaj.3
i seoxúipuooaoxoos sauoxoeoxxdxa
ap upxoeuxujxxa BX sa u9T3unJ- BS3
#eq.xpjxduix soxq.o ua
'eq-xojx^^3 soseo soun6xa ua 'upxounj. exq.o ejAepoq. auaxq.
oujsxboxooxsd aq.sa ap exouanxj.ux ex sexauEUJ sepoq. bq
;
'*oxbuj sa oüeoxxaujB
-aq.xou s.a" ou anb px exaueiu eunbxe ap anb ap uoxsnxpuoo
ex e aq.uauiEAanu soujebaxx 9JAsap ouanbad un ap saAexq. e
'opoiu aq.sa ap Á 'oxew sá opeq;xnsax xa anbxod sa 'sox
-biu saq.xsd sexq.o ua uos sooxbpxooxsd aoxuoxujeuoxoxpuoo
�círculo vicioso, y en segundo término porque ignoran
triunfalmente aspectos importantes de la realidad
antioqueña.
Cuando se examina por ejemplo ese exce
lente trabajo, más atento a la realidad que a la cele
bración de mitos, que es la monografía de James Par-
Lons sobre la emigración antioqueña dentro de Colom
bia se descubre que hay muchos aspectos arcaicos den
tro de la cultura antioqueña, que -el nivel de vida
d^ los prósperos pequeños propietarios antioqueños
suele ser deplorable, etc..
Pero esa incomprensión masiva no basta para expli
car los rasgos dominantes de la imagen de América La
tina, Cuando, por ejemplo, oimos decir a un estudianti norteamericano aun pasablemente informado que el
problema básico de la Argentina o el Uruguay es la
explosión demográfica ^y cuando se explica que no lo es
Lgrega que la mortalidad infantil corrige el exceso
de nacimientos), su preferencia por esta hipótesis
, no se debe tan solo a que ella corresponda muy
trien
a las realidades de otras áreas latinoamerica
nas; satisface igualmente a cierta idea apocalípti
ca que Estados Unidos tiende a hacerse de América
Latine y que está constantemente p^esent.e en las
imágenes que de América Latina se proponen aun en
las ciencias sociales
Esta noción surge , en parte,
de la- existencia de problemas muy reales, pero es
tá deformada por-el hecha de que casi todas las di
ferencias son considerada s implícitamente aber^a
ciones, de tal manera que aparte algunos problemas
muy reales (evidentemente es peor estar más ham
briento que en los Estados Unidos)
tiende a consi
derar graves otros que no lo son como desde esa •'•''•'
psceliarísima perspectiva (no es necesariamente :
peor tener una organización rotariana menos extai-
sa que en los Estados Unidos, y así sucesivamente).
De todas ma^eraa e9ta..perspectiva apocalíptica co
rresponde muy bien, por un lado a la imagen de Amé
rica Latina como una realidad aberrante^y por otro
10
�TI
-sa asiaaeq uapand ejaueuj xe^ aP íuwaxqojd asa ap exouaq.
-sixa ex oq.daoxa 'opoq. ubiou6t saxeno sex ap seaj
ajq
-os saujaxqo^d sapuei6 sosa ap oxpnq.sa xa ua sepBjq.uao
-uoa sauOT3BZTua6io ap oq.uaxiuxoajoxj- Xa Jas axans axqei
-oxdap aq.uauuexnoxq..ied exouanoasuao eun 'esojBxxad Aniu
oq.uaxwxoouoo xaP ^^-Sxa ap oq.und xa apsap sa 'sopeuoxo
jsg seuuaxqo^d sounbxa ua
upxoejq. uáouoo aq.S3
a ^axdoiaxs ou soxjaq.xjo
uoa op.janoe ap SBAx^xsod sepeBzpC 4saxa^aua6 s^uu sau
-OXOBUJXOJ.SUBJ^ BjjaBx^. ozBxd.oxJOO1 b upion^os B/^no soxx
anbe ouxs ^soAXx^axj.xu6xs sbui aq.uauiaoxj[oax soiuaxqo^d sox
ueas anb ap eq.ex^ as ou í sa^ua^-^odiux sauoxoeujjoj.sue.ix
jaoBuj ue^jpod as saxana sex ua SBXXan^a uos séujaxq
-oxd ap seaj^ sapuejB SBXS3
*seuiaxqojd sapuejB soun6
-Xa ua ajq.uao as euxxa-j eoxjaiuv ap oxpnxsa. Xa an^ e ueA
U9xoou e^sa ap SBxauanoasuoo sex SBJaueui sepox ag
eqfxno eas ^zxnb opuoj. xa ua ^exnojpxj aoaj^d
sou 'jEJofáuj R JBxqujeo apand as pepxxaaj ax anb ap eapx
ex xg • s¿oxj.oJXSBxeo ueas sexouanoasuoo sns saoaA e
anbune 'jxq.sxxa uepand anb sBues sbuj oaia sapn^x^oe sex
ap eun a^ua^eAxxaaj.a sa 'ixai b6blj
sou anb euad ep aui
saoaA g A sapa^sñ e JxaJ aoeq sox 'xuj e nai aoeq a.uj onb
^nxs3 •fflxuaujaPunJ.ojd euoxodaoap sox as *Bpeu axuaujaxqeq
-ojd anb apuodsai as x^ ¿sojq.osou japGLj souuejjpod anb?
:axuaxn6xs ex ua uáiunsai as ouxs so^ep so/\anu exoeq
ou ^opnuauj e ueoxanA..as saq.uexpnq.sa ap sexun6ajd sex
eujaxqojd jaxnbxeno eüoxouaiu as;xs 'oxdujaCa xo¿ *sepxJJ
-nqe jas jod ueuiiuiaq XGUTi TB ^ sa^uppuajd^os uos oxd
-xouxjd xB an'
sauoxoenxxs e souexd Sox sopox ua eAaxx
0XS3
•epEq.da'"^3 oiuauixejaua6 Anuj upxoou eun jaoajed
Xa sa ••anb'opunui xe -ibaxss ej
-ed jaoeq ejaxqap sgpxup sopexS3 sox anb ox ap uoxoxuxj.
-ap ex e apuodsajjoo axuBXJodujx epnp uxs sa anb exouax
-aj.xp.ex íoxja^sxujaq xa ua lexnaiqied ua A osjaAxup xa
ua ejo^q.uapaj upxounj. eun.auax^ sopxup sopeq.s3 opex oj^o
joct'axqajdxdap sa euiqBq eoxj^uj^ X5
•opunui xa ua sjed
asa ^áp u^xounj. ex a^qos ' xB.StXaATun .ajaueuj ap epeq.daoe
aq.uaüjéoxq.aa¿d sa sopxup sope^s3 sox ua anh üabeuux ex e
�tudios sobre la explosión demográfica (que es en
e3te momento el problema capital),q la distribuciór. de la tierra, o la marginalidad social dentro
de la sociedad urbana,etc., que pese a su gran ri—
aueza de datos serán extremadamente decepcionantes
en la medida en que sus conclusiones alcanzan un
"nivel de generalidad" (para usar la jerga de la
cofradía) que las hace igualmente válidas en Cochin
chira y en el Uruguay.'...-•
,
fara agravar esta situación entra a gravitar
aquí la relación peculiar entre Estados Unidos y
América Latina..
La selección
de los'problemas
juzgados básicos está evidentemente relacionada con
las peculiaridades de esa relación.
En este momen
to América Latina es muy importante para todos en
los Estados Unidos. Es muy importante por' el pa
pel que realmente desempeña y es muy importante
también por el lugar que. ha llegado a ocupar en la
fantasía colectiva en ese país.
Las experiencias
más recientes, que han mostrado resquebrajaduras
serias en el orden vigente en Latino América, Ka
llevado a la noción de que ese orden es mucho más
frágil de lo que acaso es efectivamente.
En los
estados Unidos, tanto entre quienes aceptan el or
den norteamericano (y latinoamericano) como entre
quienes lo
rechazan, se acepta que el orden lati
noamericano está constantemente al borde de una
crisis definitiva y .total... La noción de que una
revolución está a punto de• bacrer el Continente,
y que la Cordillera de los Andes será dentro de
meses otra Sierra Maestra, nopodria sorprender a
nacie; agrada a algunos, asusta a otros, pero es
tenida muy generalme^te por válida.
Ello hace
de antemano infructuoso el esfuerzo de explicar,
por ejemplo, como en mi país, en la Argentina,
durante diez años y aun más el nivel de vida de
las clases populares.ha sido sistemáticamente
disminuido, su representación política ha sido
sistemáticamente cercenada hasta ser destruida.
12
�ua aq.ua6xA uapxo xaP sooxs^q soq.oadse soq.xaxo.uoo
-weq. 'saq-xuiji soq.xaxo ap oxquap 'A sopxuQ sopeq-Sq sox
ua aq.ua6xA uapxo oq.xaxo un uoa sepxq.aujoxd(JLJO3 u^q^sa sau
-oxoezxueBxo seqsa) pepjxaxauaB ap xaATü O:^B un B
eP
-xxba jas apand uaBeiux eqsq
*soxxa axoeq zapxonx ewaxq.
-xa uoa ueq.uaxxo as A sofxj. aq.u aujepeujaxq.xa so3.Ts9do.1d
uauax^. ^sa^uaxode OX9S upxoo^uaxxo ap soxqujgo sns e as
-ad 'anb s auoxaezxuBñ xo uos anb 33.uauueAX3.oaj.a auodns as
tosoxqaua^ aquaujepeujaxqxa ouuoo 03.SXA xas axans sauoxoez
-xueñxo seqsa ap xa^ed Xa auT3.^1 boxx^uj^ U3
'SBpBAxxd
sauoxoepunj. sbx ^ouxujx^^ opunbas ua A xBa:aPaJ- ouxaxqoñ
Xa sa a^ueq-xodiux sbui xa sa^ena sox aP upxoBxoueuxj. ap
sox^uao xod Bpeq.uaxxo.aq.XEd ouanq ua eqsa uaqes sapaq.sn
oujoo uoxobzxub6xo eq.S3 • sopxufl sopBq.S3. sox ua auaxq. eo
-xj.jq.uaxo uoxoeb xq.saAux ex anb upxOBZxuebxo ex -lod epeA
exée A epen^uaoe sa u^xoeq-uaxxo eq.sa sexauetu sepoq. aQ
• (sopxuq sopeq.S3 sox ua sa^epos sooxj.jq.uaxo ap
axqaxapxsuoo Anuj oxauinu un e oxuaoap un aq.uexnp. epxA ap
soxpauj opexnbasE eq ' euxjBq eoxx^ui^ ua saxqeq-ou sexouano
-asuoo opxuaq. eq ou xs anb 'soxpnq.sa ap eaxem exapepxaA
eq.sa e xebnj opep eq sajaxoxed seiuxoj.ax ap oquaxuieauexd
ja anb sa eq.xxoAej. upxonxos ex sa saxan3 sex <iod sauoz
-ex sbx ap aun anb xxoap ejxpod ^osoooxxam xas exaxpxnb
oun xp íeq.xxoAej. upxonxos ex soxnoxjo sosa ua sa anb)
sepeq.xujxx A sepesqp aq.u^uiexqes 6auoxo;.>oxj.Tp
-oiu sq.ueTppui j eas (sooxujapeoe soxnaxjo sox ua sesoxauinu
sauoxsaqpe ap ezob ou ^xe6ax6B e oxnsaxde aoi anb upxonx
-os aun)zapxbxx xoAeui eun ap exopu9q.op eas 'aq.
-uaBxA uoxoeñq.xs ex ap esuaj.ap eun uaoaxoAej. anb sox ues
jnbe u^xquieq. * saq.ueuxuiop soq.uaiuaxa soq
• sopxuq sop
-eq.S3 sox ua **aq.a *u9xoe6xq.saAux ap seaxeq. sex ap U9X0
-Bq.uaxxo ex axqos sauoxsxoap sbx ua aq.xed eood Anuj uau
-axq. BjAepoq. uexqaxaa OX ^ oueoxx auiEOUxq.ex uapxo xB as
-xefexqanbsax ap oq.und é u^a sauaxnb sexaueui sepoq. a^
^epeq.daoe aq.uaujxax.aua6 upxoou eun
*aoxpexq.uoo ' aq.uaujeAxq.oaj.3 ' anb xod epeq.xeosap aq.uaweq.
-expauiux sa * eueoxxaujeaq.xou pepaxoos ex ua saxqaxedujoo
sexoq.oas uejxexx^JBSaP aq.uaujexn6as anb'ox ap xoAbuj oqo
-nuj'epexaxoq. opxseq upxoenq-xs esa anb uoo exouaxoed eq
�América Latina.) Pero evidentemente las tácticas de
defensa de ese orden son materia opinable, y en este
camj-Q-las opiniones están marcadas por cambios ideo
lógicos y culturales dentro de los círculos académi
cos norteamericanos, que tienen una influencia enor
me en la orientación de los fondos proporcionados pa
ra la investigación^
Para poner un ejemplo, el pro
yecto, cada vez más tenazmente seguido, de propen-
d^r a la disminución de la natalidad en América Lati
na -al cual algunas de estas instituciones estám vo
tando sumas considerables-
desde cualquier perspe^
tiv^ política medianamente lúcida, es de una estupi
dez extrema*. •. Los mismos que proponen este^ tipo de
proyecto saben, que no son ciertos escrúpulos ideo
lógicos o religiosos (eliminables mediante^una cier
ta propaganda)^, los que influyen para aumentar o dis
minuir^ la natalidad, t^mpoco lo es el conocimiento
de la existencia de ciertos métodos q^e podrían evi
tar, digamos, el nacimiento de un número excesivo de
nuevoe. seres humamos, Sonestas situaciones mucho más cqrr
nlejas, sobre las cuales una campaña de difusión de
inétodos contraceptivos, puede hacer muy poco. Por
otra parte si puedo hacer muy poco en este aspecto,
puede hacer mucho-, por el contrario, para consolidar
la resistencia a la penetración cultural e ideoló
gica norteamericana. Es
instructivo, por ejemplo,el
tono santurrón cor que ciertas publieaciones de iz
quierda se hacen eco, de manifestaciones pontificias
sobre la santidad de las bases biológicas de la
oxistencia
humana..
Ahora bien ¿por qué, entonces,
se aplica esta política, que es evidentemente erra
da y que sin duda en algún momento será suspendida?
Básicamente, porque existe un cierto consenso en
ílgunos círculos académicos norteamericanos, de que
efectivamente el problema de la expansión demográ
fica es el dominante en América Latina. Nótese que
esta noción no es una noción necesariamente absurdaj
sí lo es la conclusión de creer que porque este es
el problema dominante, puede ser atacado directamen
te y más aún, puede serlo por agentes extranjeros
14
�ap ^seot^deicI sapEpiiOTid sbx ap sauotsiAai se^sa ap
eun epe^ #saxuaxaj.xp a xuauiexax^woo * 'aq.3 ^ ooxboxoaxsd
q odxq. ap sax^iauaB sauoiGBaixdxa ap axias aun
apand sou osa * so xuaxiuxo eu ap oxaujnu OAxsaoxa
ja sa opo^. a^u^ igieaua osxoaxd sa anb eujajqoxd xa
anb sowauodns oiiBi^uoo xa ^od TS 'X3!335 sa oaxsoq ox
-oxxj-uoo xa aRb ap auodns ' gxxgx Tioxid popxsaoau gx sa
btjei6e ciiixoj.ax gx anb ap uaxoou gx 'oxdwafa xod 'ouexd
U3 • o^sa xj-XUEUJ aP uauod as se/\xq.Gbau s gx ouanoasuoo
SEsa ^oai^üeid a xuaiuap giuaxxxa
Ia ATu asa B
T
N
(T sep^iapisuoo
xas uaxans ^ Jasaia^ui ap opsCap ueq e/^
sopEXXnsaj: sns
UGxnpGuu SE^sa anb ua ox uatuoiu xa ua an^ ^xxjnao axans
^odujaxx uaiaxnbaí sauo xaabxxsa aux sgx aJGOua sgx as anb
aXuaiüGxa6xx Jod ^anb ap bxsxa ua * anb opxdex uex saoaA
a)
opxdox sauj oqoniu Gas xB:in^In:3 Qjqm^o ja anb aosu
'soxaxosqo axuüuexn a7PTa: sopBbznC azxnb uos Eioqe o^ad
^sasauj sxas saooq Gpuuj ap uaqGX53 an'D soTiaqTia ua sap
-GSGq sauoxaab yxsa aux xauoxouaAqns axu t'XTTujnM a^JG^X1-103
-ua anb 'pxoj upxaopunj ex oiuoa gos3xug6x6 uoxanxxxsux
aun ap Gxouaxsxxa d ~|
'asxapuaxap xoCauj exad asic.ui^s
uaqap *GAanu gx ^ apDxadns opuaxs Bqsa anb ax 'saumxa
-xsod SGqiüG anb ua spxpaui gx ua apunoax ^as axans anb
Gxauaxsxxaoo ap r.dax3 ;?un ua aonp .xx as ozxanj.sa 3qaa /\
SGxaujxxd sgx g iszijfdiüaai oxad axuaujGinp XGqanx uaqap
sapunbas sgx a xuauix eluxou ísEi^o g uapaons saxauapuax
seqiaio xejcn:l-Tna BPTA r--.pox ua * a xuaiuaxq uuozay
*xopax
-axaaa ^ xopGOxxd yxxnuj un ap ex sa s auo xog zxuobxo s^sa
ap xac'T::)uTa:^ uoxau.nj. gx anb xxoap soüJGjxpod oxxaxuoo
asa U3
*auodns as saoaA c anb ox ap oxaaxxp souauj
oqoniu EXausuj ap ox ad ^x^TP1-1111^ axnxunÁoo gx' uoo UE
as Gpnp uxs anb ' sgue oxx aiuGaxJo u saoxbpxoapx a
-nxxna sapooi sbj ap gaism ex uoo GAxxap ex e' asxaAouj ap
saüoxoGZxuEbxo sesa g eAjes ou EoxsEq ugxoGOxxxxuapx
osa íaxuaéyxaxux a axuaxaqoo goxxjX01^ aun iGioqeja ex
Gd uapxo oxJaxo ap Gsua^.ap ex uoo uoxoe ox^X^^3^^ gT saa
q Of\j
(oqDa/\oid xaP
puox Xa <Ias B suaxA ax
asa) sgxx3 ex^d sapanoape exapxsuoo eoxugmañ
-aq exouaxod ex anb s auoxsuaoixp sgx xezucoxe Gxed asxGo
-xqoe anb uauaxx otuoo sauoxoEu sex a x^oxxdxa g uga anb
�alguna manera compromete a una revisión total de la
imagen de la realidad que se trata de conocer pero
también de transformar.
Todos estos elementos naturalmente configuran,
rapito, un cuadro extremadamente negativo.
El
Lecho de que a pesar de estos -elementos negativos,
deoamos a los estudiosos de los Estados Unidos al
gunos- de los trabajos mejores de historia, en algu
nos aspectos de sociología, dir^a bastante menos de
ciencias políticas sobre A^érica Latina, hace que
eitos estudios que en sí -son a veces admirables, sean
aún más admirables
De al-guna manera lejos de ser
representativos de todo un conjunto de esfuerzos que
se traducrían en ellos, representan el esfuerzo ori
ginal de oponerse o por lo menos de ignorar soberLiamente este esfuerzo colectivo cuyos resultados
presentan insuficiencias que acabamos de señalar.
��
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay
Subject
The topic of the resource
Repositorio de ensayos en las Humanidades publicados originalmente en el Uruguay
Description
An account of the resource
<p><span>La Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación se ha propuesto contribuir a rescatar y poner a disposición de los lectores la escritura ensayística del Uruguay a lo largo de su historia. Esta Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay pretende reunir en un solo lugar más de dos siglos de textos de reflexión y pensamiento, dentro del amplio campo de las humanidades, producidos en conexión con la universidad. La mayor parte de esos textos han sido originalmente publicados en revistas universitarias o periódicos hoy difícilmente accesibles. A menudo nunca recogidos luego en libro—o recogidos con sustanciales modificaciones—, son textos que pueden contribuir a recuperar y mostrar las dinámicas de pensamiento y representación en el país, tal como se realizaron en tiempos de centralidad de la escritura.<br /><br /></span>La a veces fina y sinuosa línea entre Humanidades y Ciencias Sociales hace que textos de historia económica, de estudios sociales, de ciencia aplicada a la antropología, puedan tener cabida en esta colección, aunque el foco está en el núcleo tradicional de las humanidades. El Derecho (con la excepción de Filosofía del Derecho) queda, por su especificidad técnica y profesional, por el momento fuera de este grupo. </p>
<p>La colección será un trabajo acumulativo, con entregas bimensuales. En el tiempo, los textos se irán organizando de acuerdo a posibles lecturas de la historia de las ideas en la región y el continente. <br /><br />Aldo Mazzucchelli</p>
<p><span>15 de octubre de 2017</span></p>
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Pablo Darriulat
Gonzalo Marín
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Estudios latinoamericanos desde perspectiva norteamericana
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
HALPERIN DONGHI, Tulio
Source
A related resource from which the described resource is derived
Halperin Donghi, Tulio:
Estudios latinomericanos desde perspectiva norteamericana /Tulio Halperin Dongh.. Montevideo : UdelaR. FHCE, 1969..
16 P..
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1969
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Type
The nature or genre of the resource
Libro
AMERICA LATINA
CIENCIAS POLITICAS
ESTADOS UNIDOS
-
http://humanidades-digitales.fhuce.edu.uy/files/original/5c0527512a05c950035ce3c28aced4c7.PDF
95bf83b0da34ccf8e77ae5b691ebd284
PDF Text
Text
�a S3Noovonand noisiaiq
VIHVÜSH3AIWÍ1N0ISN31X3 301YU3N39 N0I333W0
^v
ep
ooiBqiouoai A
ooijiiubio ouojjesap
ap
sepuaiQ A sapeprneiuriH ep
vonand^ti vn ^a
�^
r-<^X>J^tf >> _ ^/J^sj <^L 7-J/ *^TéU*'4 ¿^} 7^ ^
COLECCIÓN TEMAS DE NUESTRO TIEMPO
De próxima aparición:
5. José L. Massera: Dialéctica y matemática.
UNIVERSIDAD DE LA REPÚBLICA
Queda hecho el depósito
que marca la ley
IMPRESO POR ÍA D1VISIOS
^PVBUCACIONES Y EDÍCIOSES
CMVERS1DAD DE LA REPl'BUCA
Diciembre 1985
Diseño de la Carátula: Heher Lareo
COMISIÓN DEL PAPEL
Esta publicación está amparada
por el Art. 79 de la Ley 13.349
DriHtsito ljce.nl 206.826
H-2175
Y
�896T
a^uapsuoo uoispap Bun b aaapaqo is oaad íupisajdxa bj ap oiuaj^^ui oppuas ja ua
^BaijquaiD-Bapijod^ Bun ap Biauanaasuoa ouioa 'Badoma uoiaBzijiAia bj BJBd sajBiarua
soub sosa ua aonjxxid as ou sauopBaxjdB sns X sBiauaia sbj ap ojnuiqsa jg
•Baoda bj ap jBLtjsnpui a
bjoouSb uoioonjxud bj ap sapBpisaoau sbj b uBsaja^uí anb so^ajauoa SBuiajqoid
ap uopnjosaj bj b ajasopinpijdB 'oogquap ojx^aui ja Buasua as sajBna soj ua
'sou^is-iaAiun soxiuaa soj ap sa^uaipuadapui 'Bjn^jnouSv ^ BuaiuaSuj ap sBjanasg
X SBiuiapBoy ^p uppBuuoj bj opuaiAouioad 'BjjanbB jod BpBjadns sa 'Baiuoa^
bj ap X Biauaia bj ap BzuBuasua bj o^iqui^ ns ua aianjjoxjui ap pBpisaaau bj jbjiuiisb
b sapBpisaaAiug sbj ap Bpua^sisaj Bg 'Booda Bqaip ap sajBujaaja^ui sojnajia soj
ap BJopBAjasuoa pBpijBxuaui bj aaauaA opuaiqap 'BaijquaTa upiDBSixsaAui bj aa^ojd X
pBpijBaj ^sa B^dBo 'HAX l^ís FP SBadoana sauoiaBu sbj ap jBjaqij BisanSanq Bg
jBuoioBujaxui opBajaui jap sapBpxsaaau sbj b oSanj X ooia^ui
opBaaaui jb oaauíud SBpBnaapB SBaiuoa^ ap upiauaAUi bj aod 'sauoiaBu sbuisiui
SBsa ap j^sauaiq joXbui un ua a^najadaj bSjbj bj b anb Biuiouoaa bj ap osouiS^
-J3A ojjoxresap un upijiqísod anb 'souiouojSb X sojaiuaSui 'Bpua'ja ap saaquioq
ap odinba un ap uoidbuuoj bj ap Biouanoasuoa ouioa auaqqo as 'SBadojna sauoiaBu
SBunSjB jeu^snpui oduiBa ja ua ubztjb3j anb osuauíui osaoSojd ja anb uBXjsanuí
'IIIAX FP s^u9 ^XSBq IIAX ojSis jap sopBipaui apsap uba anb soub soj ua sopiiinoo
soqoaq sog fboiuaa^ X ooijquaio ojjoiresap ja uoo UBUoiOBjaj as anb sajBjn^jna
so^adsB soj ua BSuod pBpaioos Bqoíp anb sxsBjua ja uoa BpBioosB a^uauíBuiqui Bjsa
'BiouBpunqB ua oíaiAjas ap X ouinsuoo ap sauaiq ap sBpiAi^ 'SBoiapoui sapBpaioos
sbj ap oaiuipuoaa X jbioos osa^Soad jap pBpijiqísod bj anb ajq^pnpui sg XT^
NoioonaouiNi i
OIOIOOV^ í HV3SO
• VNI1V1 V0IU3INV 30 00I0010N031 A
00I3I1N3I0 O11OUUVS3O 30 VOllllOd
�de la clase que en la época sustituía paulatinamente a la aristocracia feudal, por lo
cual puede decirse que, en cierta forma, la revolución científica e industrial del
siglo XVIII, fue la consecuencia de una política que se trazaron los hombres más
lúcidos e influyen^es de esa época.
t— 1.2 Es evidente que una política para el desarrollo de la ciencia y de la técnica '
en Latinoamérica deberá establecerse a corto plazo en cada una de sus naciones;
pero la misma, a diferencia de lo que sucede en las naciones de alto desarrollo
industrial, encontrará fuerzas que resistirán su aplicación.
Múltiples serán los motivos de esta resistencia; algunos de origen estructural e
interno de las naciones; otros provenientes de fuertes intereses que en el exterior
se benefician con el mantenimiento de la situación imperante.•=
1.3 Dentro de los primeros debemos considerar la estructura económica de estas
naciones, dirigidas por una minoría de comerciantes, agricultores, ganaderos y
exportadores de materias primas, lo cual repercute decisivamente en el man
tenimiento de concepciones culturales que no sienten ni la importancia ni la
necesidad de la ciencia y de la técnica, recibida de las naciones ibéricas que las
colonizaron durante tres siglos, desde su descubrimiento. Esta herencia cultural se
vio fortalecida al advenimiento de la independencia, porque el movimiento emanci
pador no tuvo las características revolucionarias propensas al cambio, y porque la
hegemonía ibérica fue sustituida por un predominio en lo económico del im
perialismo británico, ya que la independencia latinoamericana se gesta cuando
Inglaterra al perder su gran colonia en América del Norte*, se ve impelida a
buscar nuevos horizontes, experimentando una nueva forma de colonialismo que
bajo una apariencia de independencia política, somete la economía de los pueblos
latinoamericanos a los intereses de la metrópoli industrial.
La clase intelectual del continente latinoamericano encargada de formar estas
naciones inmediatamente después de su independencia, adopta firmemente los
ideales liberales que fueron decisivos para la formación y consolidación de los
grandes imperios industriales y comerciales que florecieron en Europa en los siglos
L XVIII y XIX.
**- En forma totalmente contraria a lo que acontecía en Europa, la filosofía econó
mica liberal será nefasta para el desarrollo de las nuevas naciones americanas,
entregándolas indefensas a la competencia de los productos manufacturados provej nientes de los grandes centros industriales europeos; dadas sus dificultades de
comunicación interna, y dado el atraso en el tiempo con que deben comenzar la
í carrera de su industrialización.
* La independencia norteamericana se produce cuando aún Inglaterra está preocupada en la consolida
ción dé su mercado interno, en plena construcción del capitalismo y por consiguiente antes de que
comience la etapa agresiva del imperialismo.
�sbj ua jBjaua^ ap zBd^a Bas 'oaijquap ojx>pui jap oiuiuiop jap oipaui jod anb
ouBiunq odinba un auuoj as 'apuBjQ ou jap jns jb apuapxa as anb uoiSaj bj ua
anb ap Bapi bj uoa uBaoqa ouisijBuadun ja sasaja^ui soj 'opaja ua ísouBauaureouipj
sojqand so| ua eiauaia b¡ ap pBpiAtjdaoaj joXbui Bun b auodo as anb Bzjanj ouioo
jadcd ns b asjuajaj ouBsaaau sa 'sojdfuBX)xa SBpiuoisjaAui soj b jb^p m ^ ^j
sBiopBAjasuoa si?ui sa^uBuiuiop sasBjo sbj b X sojafuBxjxa
s^smoisjaAui soj b aaajOABj ops anb Bpuapuadap ap uppBn^s Bun ap opiüij
-apui o^uaiüííua^ÜBui^ p zBoija buuoj ua aXnqix^uoa sand 'BpBOOAinba a^uauip)O)
ouioa ^oiSa^xjsa pjn^pa^ uopisod ^sa asiBjapisuoo Bpuanaasuoa ua aqaQ
•uppBonpa ua ozaanjsa jouaui un ucuapiq anb SB||anbB UBuas 'ouisipuaduii
¡ap sa^quia so¡ jpsisaj BJBd s^sandsip jofaui opunuí jaaja^ ¡ap sauopBu sb¡ anb
ap 'uoisn^auoa b¡ b a^auíjioBj asjB3a¡¡ BupcxJ ouiuibo asa jod anb o\ jod ''0^a 'SB^^
-jb 'sdjo^uasa 'sa^o^uid 'sojauuajua 'soaaiuaSui 'soaipaui uaiqui^ XBq 'soaijiíuap
ap SBuiapB anb j3a BJBd 'uppBu Bqaxp b ub83|j anb sa^uBJ^tuiui so| ap sauoisajcud
sb| ajqos sopiuj^ soppsg so¡ ua SBpBoqqnd SBopsipB^sa sb| JBzipuB O||a BJBd BUB^SBg
¡puauquoo pnpap^uí Bpjambzi b¡ ap sajopas sounSp jod Bp^uapns upioisod B^sa
ap BpBpj bj jbxjsoui BJBd opBisBuiap asjapua^xa ouBsaaau sa ou anb souiaaj^
souBps sajouadns X ofeqBj} ap sauopipuoa sajofaui jod sopiBJ4B
'sopiuj^ sopB^sg so¡ b uBjSiuia Biauap ap sajquioq so¡ anb uoa Bpuanaajj ts\
ap Bpuanaasuoa ouioa 'ouBauauíBa^aou ouisipuaduii ja uoa uppBJoqBjoa ap buijoj
Bun aA ojja ua anb bX 'sajopBgqsaAui ap upiaBuuoj bj b X Boqquaio upiaBS^saAui
bj ap BapaBjd bj b ojnuipsa ap sBuiBi^ojd soj JBzqBjua b auodo as 'SBauaqi
sauopipBX^ sbj b opBSadB souaui Bjanj jBjadsa Bupod as anb jap 'jB^uaupuoa
pBpipn^aajapi bj ap a^uB^iodun jo^aas un 'Biuojoa bj ap sopBpajaq a^uauipjn^jna
so^daauoaajd souisiui soj b ^sandsaj ap apapsuoau; buuoj Bun ouioa 'opaja ug
Baxuaa^ bj X Bpuaia bj BJBd oubou
-auiBouipj pnpaja^uí jap pBpiApdaaaj ap ^jg bj opBuiuuapp uBq anb sauoiaipuoa
sbj uanbgij^oui as anb ap pBipjiqísod bj b ^jai^^i as anb oj ua a^uB^oduii
oiqurea un jboijiuSis b ba ou '^sipapi Bijosoj^ Bsa ap sisua bj o^jBquia ui
•3AiA as anb p^pipaj
bj uoa Bpiuaa 'puoiaBj anb BAqouia s^ui 'u^iaB^uauíBpuiq ns ua Jiqap B^osojq
Bun 'pn^aB Baoda bj ua jaua^sos ap pBipijiqísoduii bj jod opBA^oui sa ouopireqB
^X OS 19P Bl 9P soidiauud X o^ jap BpBaap bj ap sauíj b jBipun^^ Buan^ BpunSa^
bj ap u^pBuilUja^ bj ap ji^Bd b Bp^uopuBqB a;uaureupBjnBd jas BJBd 'jBnpB
ojSis jap oiaja^ jauíud ja a^irejnp Buiuiopajd 'ajquioq jap sajouadns sajBapi soj
uoa ajqqBduioaui jod Baiuaa^ bj jBZBqaaj b BAajj anb B^sijBapi Baqpsojij u^iadaauoa
psg c\^uy^ ns X 9jx>g anbuug asof oXBnSnjn jo^uasa jb 'Biauapua^ ^sa ap jBqBa
a)UB^uasajdaj un asjBjapisuoa apanj -^sijBapi Baqpsojij uppdaauoa ns b Biuodo
as anb t oap^uiSBjd X ^sijBuapui jBjnqna a^auoduioo un^ 'Baiuaa^ bj ua X Biauaia
bj ua uojaiA souBauauíBuqBj sajBrt^oajapx soj ap buoXbui bj anb ja '
bj ap u^iaBpijosuoa bj ua ajqBiaajdsap jad^d un opBuaduiasap Bq
�¡ naciones del continente, una fuerza industrial independiente, capaz de elaborar las \
materias primas de la región para abastecer con productos manufacturados el
mercado interno, o eventualmente exportarlas hacia otras regiones.
|
Esos intereses foráneos sólo desean ver en el continente, una gran zona ex-
| portadora de materias primas, con una población que sólo posea el grado de
\ instrucción necesario para constituir un importante mercado consumidor de pro- j
I ductos manufacturados por ellos.
Al mismo tiempo, por la asociación de intereses existentes entre los capitales
extranjeros y las clases dominantes de las naciones continentales (militares, comer
ciantes, exportadores e importadores, directivos de compañías subsidiarias de las
grandes empresas industriales extracontinentales), jse crea una fuerza de resistencia
al cambia...cultural, consagrándose por esta vía, condiciones estatales para la de
pendencia, que_resulta así no ser sólo consecuencia de la^ falta de capitales, sino
que también se basa en la falta de científicos y técnicos capaces de operar el
cambio favorable.
No es una casualidad que toda vez que se comienza a edificar una Universidad o
Centro Científico en Latinoamérica, que pone énfasis en el desarrollo de las
Ciencias Básicas, desarrollo imprescindible para crear las condiciones aptas para
disponer de técnicas autóctonas o centros donde el trabajo científico no se reduzca
a la copia de técnicas importadas de acuerdo con los intereses extranjeros, se los
destruye, bajo el pretexto de ser centros de subversión que conspiran contra el
régimen constituido.
Por la expulsión de sus hombres más capaces se transforma al centro con
siderado, en un instituto de mediana calidad, donde la actividad creadora no es la
razón fundamental de su existencia, y donde la juventud estudiosa, sólo aprende a
usar lo que le llega preparado desde fuera de fronteras.
1.5 Los intereses del imperialismo, las clases dominantes de los países subdesarrollados, los intelectuales radicales de la "izquierda anticientifista", forman así una
alianza conceptualmente imposible, pero que no obstante existe y que sólo favorece
a los primeros, manteniendo la sumisión continental _por__su incapacidad para
encontrar soluciones propias sin apelar.a la "ayuda técnica extranjera^^—.
j Por eso, establecer una política para el desarrollo de la ciencia y la técnica en las )
\ naciones subdesarrolladas y semicolonizadas, no es tarea sencilla que pueda resol- \
verse con los criterios que fácilmente prosperan en las naciones adelantadas, que ya
han pasado por la revolución industrial y científica.
En ello debe buscarse la causa del fracaso de las recetas propiciadas por la
mayoría de los expertos internacionales, pues en los países latinoamericanos cual
quier política científica en el sentido moderno de la expresión, na puede basarse en
los cánones que prosperan en las naciones^ de donde ellos provienen. La política
i científica debe establecerse teniendo en cuenta las realidades económicas, políticas,
�•(sbxpj sbj X sa^-re sbj
opuBAiqna o Bpuap opuapBq) jBrL^uídsa zbjos rsxed o '(Baiuaa^ opuapBq) soatítojoiq
soApBjaduii sns jaoBjsi^s BJBd sBUBsaaau sauopipuoa sb¡ jB.io.faui ap oipaui ouioo
BpBsn jas apand anb jBnpaja^i pBpiAipB Bun JBjjojJBsap ap zBdBa sa 'soaiSpjoiq
soAL^Bjadtui sns oqaajspBS Bq anb zaA Bun 'ajquioq ja 'soaia sajas sosa aj^ug
pB^iaqij ns JBAjasajd
X '(sa^uaiAiA sajas soj^o ap sanbpB 'sajojjspBa 'jojbo 'ouj) joua^xa oipaui ¡ap
sa^uaiuaAOjd uBqaaaB soj anb sojSxjad soj ap asjaSa^jd '(ucuoanjxudaj 'uoiaB^uaui
-ijb) SBUBuiud SBDiS9¡oiq sapBpisaaau sns jaaBjst^Bs 'soapul^sui sosjnduii b opjanaB
ap 'jBjnaojd ja 'upiodaoxa uis soaia sajas soj ap unuioa BaqsuapBJBa sg ^*3
Biauapuadapui ns ap o^uaiuiiaajB^iqj X o^uaiunua)
-ubui ja ua Bjadooa anb jo^obj ¡Bdpuud ja X 'bj^o ap upiaBu Bun uBiauajaiip
anb sBo^suapBJBD sbj ap Bun ojqand un ap Bjrtqna bj sa 'opi^uas a^sa
•BpBjapisuoo
pBpiunuioa bj ap sajBL^snpui a SBOiiuouoaa 'sBsoiSijaj 'sajBiaos 'SBapxjod sauoia
-oiAuoa X so;iqBq soj uBuiuua^ap 'uoxaBjauaS ua uopBjauaS ap sajqísiuisBj^ opuais
anb 'Boiuaa^ bj 'Biouaxa bj P^jb ¡a ouioo 'BUBiunq a^uaui bj jod SBpBaja sapBpiAipB
sbj SBjxq souiajapuajduioa 'BpBuiuuapp uoiSaj o ojqand un ap Bjrqjna joj 3^
oaiuBdsiq-osnj uaSuo ap
sauoiaBu sbj uaAiA anb ua Biauapuadap ap uoiobu^is bj ap ajqBSuodsaj 'opBqBJ^ a^sa
ua a^uaurejupsns ubjbzijbub as anb oaiuipuoaa-jBjnpoqsa ajopui ap sajopqj soj^o
uoa o^unf 'sa BUBouauíBoui^Bj Bjriijno bj ua Bog^uaia Boiuaa^ Bun ap BiauasnB Bg
ajquioq
jap X sajouajuí sajBiuiuB soj ap Bidojd 'BUBauauíBou^Bj uoxaanjx)jd bj ap sajopas
soun^jB uBapaBjd anb 'ajuaSqa^uí a^uauíajduiis bj ap o ¡BuopipBj} Baiuaa^ bj ap
'sb^sijbioos o SB^sijB^dBO sauoiaBu sbj sbjx)^ uapuap anb bj b jBtqsnpui uoiobzijiaio bj
BJBd s^dB sBDg^uap SBaiuaa^ sbj 'a^uaurejBja JBiauajajip ap opfqo uoa 'Baiuaa^ ap
ja a^auíjBiaadsa 'so^daauoa sax) so^sa jBsiaajd souiajB^ua^uí oju^dBa a^sa ug j 3
V0IN031 - VI0N3I0 - vdniino z
•upiaBjqod
ns ap sopja) sop soj b ouinsuoaBjjuí ua opuaiua^Bui ^sa anb uoiaBiqis '¡BiqaB
uoiaBriqs bj jBjadns u^iuuad saj anb sajBJiqjna soipaui soj 'oduiap ouisiui jb saj
-opuBuoiajodojd ojad 'BpiA ap so^qpq X sauoiadaauoa sns jB^uajoiA uis 'sBUBauauíB
-outjBj sauoiaBu sbj ua Boiuoa^ bj X Biauaia bj Jianjx)x^ui ap Biuajqojd ofajduioo ja
jBuopnjos Bpand as sajBna sbj ap oipaui aod sauoiaBpuauíoaaa sbufiSjb opuBjnuuqj
X 'a^ua^ixa uoxaBnqs bj uBoxjdxa anb SBaiuiouoaa X sajBiaos 'SBauo^xq sauozBJ
opuBzijBUB 'BapBuianbsa buuoj ua Biuajqojd ja JB^uasajd apuapjd ofBqBX^
uoxoBjnp ap sBUBiuas oo^Bna o saxj ap sauoisiui ua asjBjiuiiSB X
uapand ou anb X a^auíB^upsns jBjauínua ap souiiuaA anb sajBJiqjno X sajBiaos
�2.4La satisfacción de los imperativos biológicos exige un conocimiento del medio
en que se actúa. El uso del conocimiento que se posee del medio para satisfacer
esos imperativos biológicos, constituye una técnica, en tanto que: "Conjunto de
operaciones ordenadas destinadas a obtener la transformación útil al ser que las
provoca, del medio circundante".
2.5Cuando el conocimiento del medio se basa en el saber vulgar, se puede
hablar de técnicas tradicionales. Cuando la técnica deriva de un conocimento
intelectual, puede hacerlo por dos vías diferentes. En un primer caso lo hace por
sucesivas experiencias y perfeccionamientos, sin mayor método, simplemente por
comparación de un proceso con el anterior, seleccionando el que aparece como
mejor. Esto ha sido llamado empirismo, pero el nombre correcto sería el de técnica
inteligente, por contraposición a la técnica tradicional considerada anteriormente.
En un segundo caso, cuando la técnica deriva del conocimiento científico, se tiene
una técnica científica en el sentido de: "Conjunto de operaciones ordenadas y
deducidas por la aplicación del método científico, destinadas a obtener trans
formaciones útiles al hombre, del medio circundante". La técnica científica es en
consecuencia, un caso particular de la técnica inteligente.
2.6Pero en las sociedades industriales modernas, es necesario introducir un
r
nuevo elemento para definir correctamente el concepto de técnica: el aspecto
económico, especialmente en su relación con el intercambio comercial, fundamento
esencial de las sociedades industriales modernas, y nervio rector de todas las
técnicas científicas de nuestros días.
Cuando la transformación del medio inicial que se quiere obtener, se refiere a la
obtención de un producto a colocar en un mercado altamente competiti
vo (economía capitalista), o a la producción de acuerdo a una decisión central
(economía socialista), o a la construcción de una obra que pertenece a la in
fraestructura de un sistema económico cualquiera sea su tipo (carreteras, puentes,
vías navegables, puertos), debemos agregar una nueva condición al concepto de
técnica: la de producir el producto o la obra, con una calidad, una uniformidad y
un costo convenientes para poderlo imponer en el mercado. Con este nuevo
agregado, la transformación útil del medio circundante es sólo posible si detrás de
la técnica elegida hay un soporte, también científico pero de carácter económico, y
el nuevo concepto de técnica también cabe dentro de la última de las definiciones
dadas para ese término, pues para que el producto sea útil, hay que poderlo
colocar en el mercado.
•^-----
*~^ 2.7 Se ve en consecuencia que existe una diferencia notable entre ciencia y
técnica. Las verdades científicas, en un momento dado, lo son independientemente
del lugar y de las condiciones imperantes: desde este punto de vista, la ciencia es
universal; los conocimientos científicos desarrollados, en el laboratorio de la Uni
versidad de Londres, son los mismos que los que se producen sobre el mismo
tema, en París o en San Pablo. No sucede lo mismo en cambio, con las técnicas,
�BioBq jBuopnjOAa Bpand sbsoo ap opB^sa ajsa anb b Biouapua^ BunSjB
a^sixa anb anbipui ou anb buiojuis unSuiu X^q ou o^uauíoui ja jod X 'BzajBJixjBu
B| ap oiuiuiop ns ap sapBpqiqísod sbj oppajOABj uBq jofaui anb sopadsB sojjanbB
sbui opBjjojJBsap UBq 'sBjrtqno sns ap ox)uap 'anb sauoiOBzqiAio sbj 'oo^a o^daouoo
opo^ ap a^uauía^uaipuadapui aaduiais opBuiuiopajd ub^j sauoiOBzqiAio sB^uqsip
sbj ap ajjanuí X uopuBdB bj opuBzijBUB 'a^uauíBoucqsiq BaquaA as oqaaq ajsg
SBpBjadns sau
-oiobzijiaio sbj ap soj aaqos jBjn^jna o^oadsB un^jB ap oiuiuiopaad jap Biauanaasuoa
bj anb sbui opis Bq ou 'B.140 b uopBU Bun ap oiuiuiopaad jap afesBd jg
sa^uBfauías soido^d
sns opmjaui 'BzajBjn^Bu bj ap ouiaa jap sa^uauoduioa SBuiap soj b a^uaij p^piJ
-ouadns ns jauoduii BJBd ouioo isb 'a^uBpunajp oipaui jap pBpiAisa^SB bj b a^uajq
Biauapuadaput ns jbjSbsuoo BJBd so^uaiuiioouoo sns opBsn Bq ajdiuais ajquioq j^
'(•ap 'sa^Bzijqjaj soj ap 'jBajonu BiSaaua bj ap 'aodBA jap osn) sBpBuoianjOAa Xnuí
SBaiuaa^ jBjjoxiBsap opqiuuad UBq aj anb sBiuajxiui SBjnqna sbj B^SBq '(ap 'sBjpaid
ap bjjb} 'oSaiq) sBaiuaa^ opuBaja ji aaquioq jb uojaqiuuad anb 'sBAquiud sbui
sajBJt^jna sbuuoj sbj apsaQ uqiaBu bj ap sajBJujBU sosjnaaj soj ap ouiouopB osn ja
a:qjiqisod 'SBaqpuaia SBaiuaa^ ap uqiaanjxud bj ap saABj^ b anb 'jBjn^na biuiouopb
Bun a^sixa is 'ajqísod ojos sa 'zaA ns b B^sg Baiuiouoaa Biauapuadapui Bjap^pjaA
Bun ua B^uauíBpurq as ou is 'uoisnji Bun anb sbui oqanuí sa ou Baqijod Biauapuad
-apui Bg sauoiaBu sbj ap Biauapuadapui BaapBpjaA bj ap soAisiaap saao^aBj saxj
soj uos 'jBinqna biuiouopb 'Baiuiouoaa Biauapuadapui 'Baqijod Biauapuadapuj j
\nON3QN3d3ONI 3 VUnilDO €
ja opuaqiuio
ap opquas ja ua souiajBq oj Boiuoa^ ap souiajqBq opuBno ojrt^nj ja ug __
_^_-JBUOIOBU pBpqBaj bj b opjanoB ap 'oqis ua
SBpBipn^sa jas uaqap 'uoiobu Bun b SBpBnoapB sbui sBOiuoa^ sbj oiquiBO ug 'SBja^uojj
ap Bjarq sopiua^qo soogquaio so^uaiuipouoo soj asjBzq^n uapand BpBjjojJBsapqns
uqioBu Bun ug jBuoiSaj ja^oBJBO auaq anb bX 'BOiuoa} bj isb ou 'jBSjaAiun japBJBO
ns jod ajqB^ioduii ajduiais sa' 'ooisBq o^uaiuiioouoo ouioo Biouap bj osa joj ;.^
opBoqqBo a^uauíB^jB a^sa Bas anbunB 'opBqBJ^ ap SBAjasaj SBSBOsa X jB^idBO
ap sapBpijiqiuodsip sapuBjS 'uopBpjdxa ua sajBjn^Bu sosjnoaj sapuBjS uoo uoiobu
buu ua ojjas ou apand 'BpBjjojjBsap oood uoiSaj Bun ua ajqBiA 'BOiuoa; Bu^ sojja
ap oun BpBo ap sauoiojodojd sB^ui^sip jiu3auoo uapand 'sajBuoiSaj sauoioipuoo
sbj unSas X 'Bjqo ap oubui ap X jB^idBO ap sauoisjaAUi ap auoduioo as o^soo a^sg
—1
ouiiuiui opoo un b 'BpBuiuua^
-ap Bjqo Bun ap o 'opnpoad un ap pBpijBO Bun ap uoioua^qo bj íooiuiouooal
jqn OAqafqo un ap sBpBuSajduii u^sa 'jaA ap souiiuaA anb oj b opaanoB ap anb sbj
�diferentes. La civilización griega fue sustituida por la romana; ésta fue seguida por
la cristiana y ésta, a su vez, por la civilización humanística y científica del
Renacimiento y de la Revolución Industrial.
Los rasgos predominantes de cada una de estas culturas, proporcionan una
explicación para el hecho de la sustitución, sin que a la historia le haya preocupado
si también había una justificación.
3.3Todos los aspectos de la cultura son necesarios para conseguir un armónico
desarrollo de la personalidad humana. La civilización es arte y es ciencia por igual,
y sin preferencias. Ninguna civilización de las que en diferentes épocas han existido
sobre la tierra, ha podido superar con éxito imperecedero, alguna carencia grave en
algunos de esos aspectos que componen el complejo cultural.
Ningún pueblo ha podido llegar al pleno ejercicio de su libertad, es decir, de su
soberanía, si ésta no se asienta en una economía poderosa que le facilite los medios
de estudio necesarios para el más adecuado desarrollo de los recursos naturales y
humanos que tiene a su disposición. Para ello se necesita un sustento cultural
poderoso, que se compone por igual de ciencia, de artes y de letras. Las artes, las
letras, la ciencia, constituyen la satisfacción de la inquietud intelectual del ser
humano en el sentido de Descartes: se existe porque se piensa. Pero la ciencia es
también él fundamento cultural que el hombre posee como herrramienta poderosa
para preservar su salud física y para producir lo que necesita en las condiciones
más convenientes, dejándole más horas libres para el ejercicio de sus inquietudes
intelectuales. Las artes y las letras son el fundamento cultural que le permiten
aprovechar esas horas libres en verdaderas actividades superiores; son ellas, por
consiguiente, el fundamento cultural que le aseguran su salud espiritual, tan
necesaria como la física, para cumplir con el imperativo biológico de la supervi
vencia.
3.4La superviviencia de la civilización culturalmente más apta, no es un
fenómeno nuevo en el continente; la cultura europea del siglo XVI y siguientes,
más apta, más evolucionada para el poder, permitió a las naciones europeas,
imponerse a las amerindias, cualquiera fuera el grado de evolución de éstas, ya nos
refiramos al indómito charrúa de la margen izquierda del Río de la Plata, a las
civilizaciones más evolucionadas del altiplano como la del inca peruano o a la de los
aztecas y mayas de México y América Central. El enorme poder que ciertos
hombres han proporcionado a'sus pueblos a través de la cultura técnica que han
puesto a su disposición, tiende cada vez más a acentuar esta realidad.
Por esta causa es que podemos afirmar que la superviviencia del continente como
región independiente, está íntimamente condicionada a la capacidad que en el
futuro tengan sus habitantes para incorporar dentro de sus concepciones culturales,
el dominio del método científico y la capacidad de desarrollar técnicas propias.
10
�II
-puud sapuBj^ soj ua jBsuad BJBd sB^Bipauíui sauopBaqdB sbj ap jBÍajB asopuaipnd
'souisiui is jod soipn^sa sns jpuauo BJBd pB^jaqq sbui ap uauodsip sasaj^ui
saiopBSi^saAUi soj 'omaiqoS un ap Bpippap Baqijod ouioa ^a^uapsuoa^ souaui saj^m
oaqquap ozjanjsa ja opuais anb bá 'BireuiajB b¡ anb jbuiSuo s^ui sa BsajSui Bpuap
^j 'BsnBa ^sa joj •Bsaj^ui bj anb sajBU)snpui sBaiuaa^ ap ojjojJBsap jb BpBiaosB
sbui oqanuí 'jBipunj^ BxianQ BpunSa^ b^ ap sozuaiuioa ^sBq aaauBuuad bubui3|B
Bpuap B| anb sa 'UBuia¡y ouaduij ¡a jod BpinSas Bax^ijod b¡ ap Biauanoasuoa
•SBpuaasa¡osqo
X sajoxia iiSaxioo ajqísod Bja anb ^a ajqos joua)UB ojapoui un ap X 'opquas
asa ua Bpippap a^uaureupuo^nB Ba^qod Bun ap jauodsxp jod '(x^joa sbui oqanuí
ozB|d un ua anSisuoa o\ o^sg sauopBaqdB sns X SBiauap sbj ap OAq|na p
sasBp sns ap a^uBiapuodaid saia^ui p opuBajOA 'Bxia)B|^uj
anb souiuibo souisiui so¡ jaxioaaj 9?qap 'sapipunuí sopBaiaui so| a^jpnd
-sip b ji[bs osmb BiuBuiajv opuBn^ -BijaíB^Suj ua aofaui uojBqaaAoadB X uoiaxp
as 'soiuapoui soduiaq so^ ap oaqsua;aBJBa ¡Bpjauíoa sanSinq [B [epnaj uauíiSai
[ap oiquiBa [a jBiado BJBd SBpidoíd BpiA ap sauoiaipuoa sbj anbaod a^uauíBjos sa
'biubui3[v ^nb sa^uB soub so^uaiasop [BL^snpuj upian^OAa^j bj b b3[[ Biia^BjSuj i
sBaiua^ sBAanu X soqaaq soAanu ap o^uaiuiuqnasap
ja JdAOuiojd BJBd oaqquaia opopui jap osn ja Bjodjoaui as Birqjna ns ua anb zaA
Bun uanSisuoa b¡ sBquiB X 'jBix^snpui uoianjoAa^ ns jbzi[B3ii b SB^uqsip Xnuí SBaoda
ua uBSajj 'sauuojfiun up SBaiSpjoiq SBaqsua^aBJBO ap sauoiaBu sop SBjjanbB anb
ap oqaaq ja a^uauíBJBjo pjBsaj sisijbub ns ug soub jiui aoop o zaip aaBq 'oaqijoau
jap Booda bj ap a^JO^ jap jbj^ X oaqjBg jap sB^soa sbj ap sajuB^iqBq soALjiuiud soj
ap soubuiSuo soqure'u^uiajB X sajSui sojqand soj ap upianjoAa bj aaajjo oj '(j)iuajq
"aA m. so^ opBzijBUB a^uauíBijduiB opis Bq anb 'ooidp uaiq ojduiafa u[\ 3 f
•jBjrqjna ooqquaio osaooad jap Bjarq uaoauBuuad sbx^o SBj^uaiui 'Biauaio
bj BjjoojBsap as sapBpaioos sbuüSjb ua anb jod ap upiaBaijdxa Bun UBUopjodoad anb
'sajqBJOABj SBjnjunXoo SB^aaia JBqaaAoadB BJBd sapn^qdB sbj ap 'asjBjjojJBsap b jbz
-uauíoo opiqap Bq upioBu Bun anb ua SBaiuipuooa X SBaup^siq SBiaupsunajia sbj ap
'pBpaiaos bj ap opuap ajquioq jap sajBapi soj ap 'jiaia ap buuoj bj ap upiodaauoa
bj ajqos sBiauajajip 'oiquiBO ua ua^sixa íBiouap bj ap OAiqna ja BJBd o^o anb
o)dB sbui Bas ouBuinq odiuS un anb uBS^q anb sBai^pjoiq SBiauajajip ua^sixa ojq
Boiuaa^ bj X Bpuap bj 'jBjpjna OAjaaB ns b ajodjoaui BpBuiuua^
-ap upiaBu Bun anb bjb¿ sajqsoq n sajqBJOA^ jas uapand anb SBiouB^sunajp
sbj jBpjdia^ui BJBd sajB^uauíBpunj so^uauíaja Buoiojodojd 'HAX I9P sopBipaui X
IAX I^!S 19P S9UU ^^na soadojna sojqand sa^uajajip ap Btio^siq bj ap sisijbub jg
Baupisiq upianjOAa ns ap sopiuqap a^uauíBpajjad so^uauíoui
b sBpBSij a^uauíBuiqui upsa anb ouis 'sojqand soj ap BpiA bj ua uppBaqdxa
uis X opBjsre oqaaq un ouioa uaoajBdB ou Boqquaxa Baiuaa^ bj X Biauaia ^~[ \'f
VdOtíHB N3 OOINO31 Á OOUI1N3IO OTIOtítíVS3CI 13 P
�pios de la ciencia universal. Newton, Lord Kelvin, Maxwell, Lord Rutherford, etc.,
son ejemplos típicos de lo que venimos de expresar, abarcándose con ellos el total
del período comprendido entre fines del siglo XVII y principios del siglo XX, en
que Inglaterra reinó casi sin competidores en los mercados mundiales.
4.3Es oportuno meditar aquí sobre el sentido de la cooperación internacional
para promover el desarrollo industrial y por ende científico, de las naciones
subdesarrolladas.
Durante la primera mitad del siglo XIX, Inglaterra ya era una nación desarrollada
a la escala de la época. En cambio Prusia, no. No se concibe en este momento un
plan de ayuda técnica solicitado por Alemania a Inglaterra en la segunda mitad del
siglo, para desarrollar su propia ciencia y su propia técnica, con el fin dirigido de
suplantar por productos de manufactura alemana, los mercados del mundo, surtidos
con productos de manufactura inglesa. Ni Alemania podía esperar que Inglaterra le
proporcionara una asistencia tan contraria a sus propios intereses, ni Inglaterra lo
haría, aún cuando tuviera ideas bien definidas sobre lo que debía de hacerse en
Alemania para superar el atraso técnico y científico que ésta tenía en los años 1850
al 75. No obstante ello, hubo una cooperación internacional; cuando Alemania a
mediados del siglo XIX quiso, por ejemplo, desarrollar una poderosa industria
química, que en la época estaba totalmente en manos de los ingleses, comenzó por
enviar sus químicos a trabajar en las industrias inglesas, a aprender sus métodos. A
su retorno a Alemania, fundaron firmas propias, introduciendo importantes mejoras
técnicas respecto a las que les sirvieren de modelo. Los industriales ingleses, que
crearon su industria y la desarrollaron sin competencia, acumularon grandes fortu
nas, lo que no les produjo estímulo para realizar nuevos descubrimientos a fin de
mejorar su técnica en el aspecto económico. Vivían confortablemente, sin visión del
peligro que los acechaba, cuando en 1860 los científicos alemanes comenzaron a
llegar sus a fábricas. A fines del siglo la situación había cambiado radicalmente,
pasando de Inglaterra a Alemania, el dominio de los mercados de productos
químicos.
Eso es lo único que se puede esperar de la cooperación internacional; poder
construir nuevas industrias sobre la base de la experiencia de la industrialización de
las naciones que primeramente realizaron el cambio. Pero es necesario hacer
resaltar que en Alemania esta cooperación hubiera sido totalmente inoperante, si no
se hubiera realizado con químicos alemanes de gran capacidad científica, que no
solamente iban a Inglaterra a aprender las técnicas existentes para llevarlas de
vuelta a su país, sino que eran, capaces de mejorarlas y superarlas. Conviene que se
comprenda bien, que la industria química alemana no llegó a superar a la inglesa
por medio de expertos ingleses enviados por Inglaterra a Alemania con el fin de
crear fuertes competidores, que a la larga arruinarían a su propia industria.
4.4Este ejemplo no es único, ni el de la industria química alemana ni el de
Alemania: ejemplos similares que no podemos abordar por falta de espacio, en
contramos en el desarrollo del Japón.
12
�ti
-sap oj^ (g)auoppo ap subj X auoppo -iod X (^^)iuiqBg jod
jod o)uasap opis Bq ojja ojx>x sapBpisjaAiuq sBqaip ua oidpuud ja apsap
UBq anb 'Bayquap uppBuuqj a^uajaaxa uoo sajosajojd sopinSuqsip b jaaouoa
-sap oaodurej souiapuapjd oj^ -Bpuap ap sajqiuoq b^bjj bj ap oiq jb jBjnauíA
BJBd sojja ap sounSjB jod opBzijBaj ozjanjsa ja souiaaouoaaj ouioo isb 'Bpuap bj ap
BpuB^Joduii bj ap Biauaiauoo uBiuaj 'oapiAa}uoj\ X sajiy souang ap sapBpisjaAiuq
v sbj 'ojduiafa jod uojBaja anb sojjoua spoujBd sounSjB anb souiaaouoosap oj^
•SBinoipi sosjaAip ua sopBaijqnd soagquap sofBqBJ^ ap ojauínu ja BJBduioa as
apuop 'i BjqBX ^J BuoiaacxJojd oj sou 'pBpijBai ^sa Bqaaid anb OApafqo o^Bp ufj
•SBip soj)sanu
IAX ojSis jap jpjBd b opunuí ja ua Bjado as anb oaiuoax ^ oagquap ojjoxresap jap
osaaoíd jap uaSiBui jb 'opuBjqBq a^uauíjBjr^jno 'opiAp uBq 'SBauaqi sbiuojoo sbj ap
asBq bj ajqos XIX I^ÍS FP o^JBna jauíug ja ua ^jqij BpiA bj b uaoBU anb sojqand
soj 'jbSu^joj X Biredsg ap soj uoa o^unf anb asjpap apang jBSjaAiun Bpuap bj ap
opijipa jb soApBoijiuSis sa^iodB oppnjx)jd Bq ou BUBauauiBoupBj Bjn^jna bj jg
VNVOItíBIHVONIlVl VUMWO VI 3Q ODIVOtíV U3l0VdV0 S
ja ua JinSas b ouiurea ja ajqos sauoisnjouoo
jbobs BJBd BUBDuaureouqBj upiDBn^is bj jbztjbub jqn Bjas soqaaq sojsa ap znj bj y
ojSis oipaui ouipjn ja ua ooqquaia X jBU^snpui oduiBO ja
ua ssgfj bj ap sosajSoad sauuoua soj 94qiqisod anb bj 'Bopapos Biauaia bj ap asBq
bj d)uauuoua^sod arq apuBjQ ja ojpag jod BpBpuiq BTUiapBay ^j 'oSjBquia ui
aopBJdduia jap o 'ILAX ^^^s J3p BsajSux BisanSanq bj ap osbo ja Bja ouioa 'Bzanbu
ap sauopBJidsB sns j^uauíajaui BJBd 'sred ja UBqBuiuiop anb sbou a^uauíBSuauíui
sbuoutui sbj b ouBsaaauui jas jod 'Bisng jBzxjBL^snpui ap OAipaja o^sodojd
un 'ojpag Buiuiop anb ua niAX I^ÍS F ua ^^H N "osojajxxiojx)} jbz jap
spui ofnj un ouioa 'ojx)^ ajqos bioubj^ X BJjajBjguj 'soadojna sopB^sa sapuBJ soj b
jb^iuii BJBd auaquBui as X Bpurq as BiuiapBay Bq Buajuoa aj osnj opB)sa jap ^pnaj
u9iobztubSjo bj anb jajx)d auubua jb X apuBj^ ja ojpaj ap ^sisaj^ojd pBpijB^uaui
bj b sbiobjS ajqísod atq osq -sojafuBJjxa uos Bsng BiuiapBay bj ap sojquiaiui soj ap
%S¿ un biabjx)} 'ojSis asa ap sauq b 'osa joj -sred jap upiaBzijBujsnpui ap osaaojd
un b BpBioosB ^sa ou 'ojjojJBsap joua^sod ns X upioBpurq B^sa uaiq is 'SBiauai^
ap Biuiap^ay bj '¿1 ua Bpuiq 'Bisng JBzijBjuapiaao auodojd as 'HIAX I^!S
ja ua apuBjQ ja ojpaj opuBnq ¿I61 aP uppnjoAdj bj ap sandsap uapaj aonjx)jd
as jBna ja 'uppBzijBixjsnpui ap osaaojd jap BpBiaosip buuoj ua BzijBdJ as Bpuap
bj ap u9iaanjx)X)ui bj sred a^sa ua anb bX 'BiuBuiajy X BJja^BjSuj ua opipaans oj
b a^uBUBA Bun ^uasajdag -Bisng ap ja oiquiBD ua sa 'BauauíBOuqBq BJBd
-un ap so)Bp reuopjodojd aj>and anb X a^uBsaja^ui 'a^uajajip osua u[\
�TABLA /
% de trabajos científicos
Idioma
publicados en esta lengua
Inglés
44
Alemán
14
Francés
13
8
5
4
12
Ruso
Castellano
Italiano
Otros
conocemos, para referirnos también a otras regiones fuera del Río de la Plata, todo
lo que se ha escrito con motivo de la "Séptima Sesión de la Comisión Nacional de
la UNESCO de los Estados Unidos de Norte América" sobre la Ciencia en
Latinoamérica^); tampoco, la recopilación sobre "Historia de la Investigación en
Venezuela" que compiló la Comisión Preparatoria designada por el Gobierno de
Venezuela, para establecer un Consejo Nacional de Investigaciones Científicas y
Técnicas(7). Tampoco ignoramos que a partir del primer cuarto de este siglo, se han
creado en las distintas naciones latinoamericanas, varias instituciones dedicadas a la
investigación científica, especialmente en los campos de las ciencias biológicas y sus
aplicaciones, independientes de las Universidades. Pero el balance nos permite
asegurar, que en latinoamérica no se ha formado una cultural, rica en sus aspectos
conectados con la ciencia, comparable a la formada en Europa y en América del
Norte.
Ha dado sí, el continente latinoamericano, motivo a muchas investigaciones
científicas, que han permitido enriquecer el campo del conocimiento de la natura
leza con efectivos aportes. Como nos lo dice Chagas (h)(8), es muy posible que los
primitivos amerindios hayan influido mucho en las concepciones de los Enciclope
distas franceses, o en el sistema filosófico de Rousseau. Las expediciones de
Malaespina y los estudios de Félix de Azara; las expediciones de Darwin o de
Alejandro de Humboldt, produjeron enorme material de estudio que ha pasado a
enriquecer el acervo del conocimiento científico del hombre. ¿Cómo no iba a ser
así si el descubrimiento de América abría todo un nuevo territorio inexplorado que,
hoy se reconoce, tiene la fauna y la flora más ricas del mundo? La teoría de la
selección natural de Darwin, * está íntimamente ligada a sus observaciones en el
continente latinoamericano. Todo eso es cierto, pero en ello el continente ha sido
sólo un elemento pasivo. Los estudios han sido hechos por hombres de culturas no
latinoamericanas, con materiales esos sí, extraídos del continente. Sentirse orgulloso
de ello, es como sentirse orgulloso de que el cobre chileno, las lanas uruguayas, el
petróleo venezolano y tantos otros productos que se producen aquí, se procesen
fuera de la región con técnicas en cuyo origen nada hemos tenido que ver. Si nos
14
�-y fi ^i
SI
BiBd Bas 'BzajBjruBU bj b o^ubo un ipnjxud BiBd Bas 'Boijpuap uppBSqsaAUi Bun
jBpiui BJBd B9S 'uppBJidsui ap Bina^ ooijiuSbui un jas apand jos ap B^sand Buq
a^jB ¡ap puqsip a^uauíjpo) jBJi^jno upppsajiuBui Bun aXrr^suoo
o^sa ug sbsbui ap ouauípuaj un uos Boiuoa} X Bpuap 'upiooBja^ui ns jod anb jpap
souiBupod ísoqonuí ap a^iodB jap B^isaoau anb jbioos ouauíouaj un sa Biauap Bq
Boiuoa^ Bun X Bjnjjno Bun ap ojjojJBsap jb sajqBJOABj saaopBj uBJBqnaui as '
as oadojna ja anb ua sopBjauíojSuoo so^sa ap oun BpBO ap aaoBu b u^qi anb
'SBjn^jna SBAanu SBsa ua anb BJBd ojnapsqo jauíud ja sandsap Bjas anb jap uauuaS
'uppBjsre bj uaiquip ofnjjojd X íopunuí OAanu jap a^jou ja ua uoaaisnduii soadoana
soj^o anb biuojoo ap od^ ja uoo ^sBJ4uoa anb 'BpBjsre a^uauíjBioos 'Bpinjip
a^uauíjBuopBjqod 'BAisua^xa uopBziuojoo ap od^ un ofnjx)jd oouo^siq oqaaq
Booda Bsa ua Bauaqi Bjnsuiuad bj ua uBqBuiuiopajd anb sajBjrqjna
-sua^oBJBO sbj BjaiAn^ ou uamb BJBd sajqBAjBsui a^uauíBjn^as sojno^sqo uojaiauaA
'•a;a 'ojjbzi^ 'BoqjBg 'sijo 'sauBjjB3Bj\ ouioo Bsajduia ap n^uidsa ajq^piuuqj
uoo sojajn^uaAB sajqBJiuipy a^sao b a;sa ap 'jns b a^iou ap opmooaj a^uauíjB^O}
opis BiqBq ossj ua bX '^\x ojSis jap sauij b a^uauquoo ja o^jaiqnosaQ "BAisua^xa
pBpijBpoui ns anj 'BjouBdsa psinbuoo bj ap a^uBjjoosap sbui Bopsua^OBJBO Bq 39
b^bjj bj ap oig ja BpBq a^uauíjBpadsa 'BOuauíBou^Bq BiOBq boijb;i
Bjnsuiuad bj ap uopBjSiuia a^uB^Joduii bj asjionpojd jb *'a^uapsuooui a^JodB OAanu
un aonpojd as a^uauíjBug X '(a^uauíjpuauíBpurq BsaouBJj) sBadojna sBjn^jno sbj^o ap
a^uapsuoo uopB^iuii jod 'a^uBjdsBx^ ap ojx>uad un Bzuaiuioo oSanj íBiouapuadapux
bj ^sBq sojqand sosa ua oadojna a^iod^ ooiun ja sa oouaqi jBjn^no a^iodB jg
'B^uqsip buuoj ua uBsad sajBJ^jjno
sa)uapaoa^UB saj^ sosa 'ojpqig ap SBOuauíBouqBq sax^ sbj ap Bun BpBO ug Badojna
X BjSau 'SBipuuauíB sBjnqno sbj ua asjeosnq uaqap souBouauíBou^Bj sojqand soj ap
sajBjn^jno saoiBj SBq a^uauí^uoo ja BJBd uaAJis ou SBOiun sBjnuuqj sbj anb a^uapiAa
sa '(0I)OJiaqig Xojbq ap uopBo^isBjo bj BpB^daoB 'anb ua o^und un a^sa sg
BUBOuauíBOupBj Bjn^jno bj ap sa^uauoduioo soj jbzijbub jod JBzuauíoo
ouBsaoau sa 'Bui^Bq Bouauíy na Boiuoa^ X Boijquap uppBSi^saAui bj BJBd BAi^oadsjad
BjapBpjaA Bun ^sixa anb BJBd soquinj jBoqqoaj ap ^jqBq as anb soj jod sojapuas
soj JBOsnq anb ouistui oj sa anb 'BiSojouoa} bj X Biouaio bj BJBd BUBOuauíBOux^Bj
Bjn^jno bj ap pBpiApdaoaj ap b;jbj bj ap sauozBj sbj ap Bpanbsnq bj ug j 9
OOltíBGI OaVOTl 13 9
•ooixaj\
ap SBuio^ X Buquagjy aP ouxqSauív g :asj^p uaoaaaui souBOuauíBOUT^Bj sajquiou
sop ap sbui ou 'bjojj X BunBj Bx^sanu ap jb X Bjn^jno BJ^sanu ap jb 'a^uaua^uoo
jap uaSuo ja oj^o^ b opBxj a^uauíBuix^ui 'Buia^ jBjnoi^red ub^ ua anb souiaA
'(6)BUBOuauiBUBj BiSojoanbay bj ajqos ofBqBJ} a^uapaj ns ua suioj^ vi B souiauajB
�cubrir una tela de colores o para escribir una pieza musical. En el aislamiento
podrá darse con más probabilidades una obra maestra en alguna de las tres última'
inspiraciones. Y sin embargo el motivo es el mismo. Pero para pasar de la
observación inspiradora a la obra científica, se necesitan aportes que no se dan en
la aislación del campo ni tampoco en las pequeñas ciudades o en las sociedades
reducidas.
En consecuencia, el espíritu aventurero de la cultura española de los siglos XV y
XVI provoca, al ser trasplantado al continente americano, el germen precursor que
impondrá que en esas tierras se produzcan culturas acientíficas, y por consiguiente,
culturas tecnológicamente impotentes.
6.3 Son los siglos XVI, XVII y XVIII, los siglos en que los aportes europeos a la
cultura latinoamericana son predominantemente luso-españoles.
En el Río de la Plata, a fines del siglo XVIII y principios del siglo XIX, ya sobre
la independencia, cambian los aportes culturales; comienza el período de la
imitación consciente de otras culturas europeas. No podemos desconocer en este
análisis, los aportes en esta época, de otras culturas europeas no peninsulares, a
través del comercio, especialmente del contrabando británico y francés. Pero esto
representa un detalle insignificante dentro de las características generales y pre
dominantes que estamos intentando establecer.
A fines del siglo XV coincidiendo con el descubrimiento de América, los últimos
moros son expulsados de Granada. A partir de ese momento se produce en España
un período de gran poderío, que se extiende hasta comienzos de la segunda mitad
del siglo XVI; México y Perú le producen fortunas inmensas en metales preciosos;
tiene una poderosa flota, cosa que Inglaterra recién va a comenzar a construir.
Eran en consecuencia, las condiciones objetivas inmejorables para que, en momen
tos en que van a nacer los estados liberales, fundamentos del poderío económico e
industrial de las naciones europeas, España continuara siendo la primera potencia
mundial. Sin embargo las cosas no sucedieron así; los rasgos culturales del pueblo
español y el de sus dirigentes, es decir las "condiciones subjetivas", no eran aptas
para asimilar el movimiento que se iniciaba para suplantar la cultura monástica de
la Edad Media que imperaba en la Europa cristiana desde la aparición de la
"Ciudad de Dios" de San Agustín.
Estos rasgos fueron: apego a las más rancias tradiciones medioevales; repulsa para
aceptar el comercio y los beneficios del interés del dinero; fanatismo religioso que
los lleva a expulsar masivamente a moros y judíos, con lo que se arruina la
agricultura y el comercio; impermeabilidad por reacción contra la Reforma, de los
principios del libre examen; desprecio por las actividades creativas, indignas del
hidalgo castellano; vocación hacia las guerras religiosas que consumen riquezas;
amor desmedido al ocio, al lujo y a las manifestaciones artísticas; exceso de monjes
que quitan mano de obra activa; exceso de festividades religiosas que disminuyen la
16
�¿I
•opunuí OAanu jap B^smbuoa bj 'a^uauíBauBqnuiis X Bjoiredsa
bj Biauanaasuoa ouioo aB.q ísajagui soj bx^uoo oaq^pa ouisiirepsuo
jap Bqanj B| sa íoso^qaj ouisi^bubj jap OApuaaui [a jod 'is aanpojd a soauuij
soj ap a^JO^ p sajBiuaupuoa sop^sa soj ap BisanSanq bj Bziureuip anb pBpiiuapoui
bj ap osjnduu ja ofeq aonjxud as ou 'BpBUBJQ ap saiiBuqnsnuí soj ap u^isjndxa B|
uoa zf\ u^ Buiuua^ 'opBpjoaaj souiaq o¡ ouioa 'anb BjouBdsa uoiaBaijiun Bq "69^1
ua pqBsj a opiremag uoa 'upSBjy X BjjqsB^ ap upmn jod sapuoiaB^^ sopBjsg soj
ap uoidbuuoj B| sa 'bsouo^S sbui Booda ns ap uij p Biredsg B^daaB anb pBpiuuapoui
-ap ouSis ooiun |g -^^x \^\s PP ¿^-red b Boiapoui Bdoang b^ opiaqsuoa Bq
anb pjaqij BisanSanq bj bx^uoo ppnaj BiaBjao^suB b¡ ap oiuiuiopajd p sg BLEjsnpui
b¡ B|daoB as ou ojad 'oiajauíoo p j^daoB b Baj| a *Baijquap upia^uauíuadxa
V[ a^uauípjn^Bu opmpui pnuBui ofBqBxi un Bai^duii anb oj opo^ jod 'oapoBid o¡ jod
o^npsqB opaadsap p Buiuiopajd anb ua pjrppa BapsuapBJBa bj sg^ SBpBzruopa
B|p jod opunuí OAanu pp sBxiap sb^ uaSuo jod opiua^ uBq anb 'sa^uaipuad
-apux Xoq so^qand so| ap p X uppBu Bun ap jiudAJod p uojB^[as 'soaijpuap
so^aadsB soAanu so| 'a^ua^sixa Bjn^pa bj b OAispap o^uauíoui ¡a ua jBJodioaui
BJBd a|qBJOABj ou {B^uaui pn^paB B| anb ¡a ua ojduiafa un jbx^soui ap ops
as :BUBdsg aaqos B^Sau BpuaXa^ BpBuiB|j b¡ jpipaai ap ^^p as ou oqoxp o[ U03
buoj iu Buad
uis Xoq ^sBq oppsixa Bq anb 'pnjaB BiuiapBay bj Baja as ¿f^\ ua uaiaag • o^afqo
ns ap pBpijqn bj Buanbaj anb BiauB^jodun a ja^aBJBa ja uojaip aj as iu 'uBqBjadsa
as Bjja ap anb sojoq soj asafnjxxid u9pBJodjoo jp anb BJBd o^spdoad b Bja Baoda bj
iu sbui ía^sixa biabjxj^ anb 'sapjn^B^ sBiauai^ ap asua^j}Bj\ BiuiapBay bj 'ojajqaj
ap i jap opaaap jod opireaja 'BUBsaaau ub^ u^ianiqsui Bun 'BUBdsg ua jrepurq
ap buojS bj b 9JidsB 'ouiag jap BiopBiuaqoQ opuais 'pB^sapBj^ Bx^sanA ^p ajpBj\
psn3ny bj ^f^\ oub ja ua uq -ioj^ :opBuopuaui o^uauínaop oidojd p JBjqBq souiaf
-aQ 'BiuiapBav bj jioqsuoaaj o^xa uis pua^ui as 'sapBpiuiqjodo sbj^o sbijba ua
X a ^^íP^ ofBg Bxia^BjSuj ap bj 399^ ua íBsaauBJj bj 099J ua ío^uauíi^ jap bj ¿^9J
ua :sBadojna SBiuiapBoy sapirejS sbj uBaaa as anb ua Booda buisiui bj ua an^uqxa
as BjouBdsa BiuiapBay Bq \pjja ap Buouiaui iu BqBpanb ou bX^ '(HAX \^]s
jap sopBipaui) BaBi^snB BpsBuip bj asainSupxa p (^piuiapBav pnpB bj ap upiDBaja
ap o)uauiBpuiq oidoad ja aaipoj ouioa oJBquia ui
o^uauíi^ jap bj 'SBadojna
SBiuiapBoy sajqajaa Xoq sbj ap BnSpuB sbui bj b 'ojSis ap so^JBno saxj ua U9PBU
psa asopupirejapB 'sBiauai^ ap pag BiuiapBoy Bun Biredsg ua Baja as 'BiauapBaap
ua bX pBpuadsojd Bun ap ozBpjoa un ouioa '09SJ ug p^^ anj BapsBjoasa
bj b oSadB ns 'ILAX ^ AX sojSis soj ap SBadojna sBUBiujaq sns ua
anb BpBiaunuojd sbui buijoj ua oiad g^\ ap sa BuojaajBg ap Bq •sajodBjyj X asnoj
'BnpBj 'aSpuquiB3 uoa a^uauíBauBJoduia^uoa isBa '03J ua SBpBpurq uoianj
SBjauíud sn -jBuoiaaBaj uis 'o^uaiuiuqnasap p sa^uain^is sojSis
oauía soj ua auapireui as anb bj 'BUBdsg ap ojr^nj ja boiSbj^ buuoj ua uBiquiBa
sapji^jna soSsbj so^sg 'sa^uBjadun sapji^jna so)daauoaajd soj uoa BuopipBJ}uoa
bj ap BpBJ4ua bj Jipaduii BJBd SBjauBnpB sbj3^uojj íjBJoqBj
�El esplendor español dura sólo cincuenta años después del descubrimiento de
América. Con las riquezas del nuevo mundo, no se construye un estado industrial y
comercial capitalista, como los que surgían en la otras regiones de Europa. Toda
esa riqueza se disipó en guerras santas con Inglaterra, Francia y Suecia que se
perdieron y en lujos desbordados. Es la época de Felipe II y El Escorial, que con
envidiable espíritu industrioso, se aprovechan artistas con más sentido comercial
que el de los monarcas españoles, como el Greco, Velázquez, Rivera. Aragoneses y
castellanos sostienen que los hidalgos españoles no pueden rebajarse a las labores
manuales, base de la agricultura avanzada y de la industria. Ella son sólo dignas de
moros y judíos, a quienes para peor, los expulsa. El ideal medioeval, el hombre
guerrero y conquistador, se conserva intacto en España durante toda la época de la
colonia. Recién a fines del siglo XVII, se legisla en España a fin de concluir que la
industria no degrada. Este desprecio por la industria, por los trabajos manuales y
por todo lo práctico, característica saliente de la cultura española en los tres siglos
previos a la independencia, es íntegramente heredado por los criollos españoles de
la colonia, los pueblos latinoamericanos de hoy, en donde se formó una aristocracia
^ o patriciado impulsor de una cultura sin razón para interesarse en la ciencia
^^
experimental y en la técnica.
Sala de Touron y otros(12) hacen notar al referirse la naturaleza precapitalista en
la producción y en el comercio de la colonia española, que "el capital (durante la
Colonia) no se invirtiera en la producción, que predomina de manera deformante el
capital comercial sobre el productivo y que se impidiere la formación de un
mercado único" (...) "Como consecuencia, se desalentó la formación de una clase
con intereses generales capaz de representar en sí, los intereses generales de la
, nación. Esa clase estuvo ausente también luego de la independencia".
6.4 La independencia latinoamericana no fue una revolución; fiie un simple
movimiento de emancipación. Con esto queremos decir que lo que los criollos se
propusieron cuando comenzaron la lucha por su independencia, no fue crear una
nueva sociedad, es decir, establecer una nueva cultura que permitiera modificar
radicalmente los esquemas tradicionales dentro de los cuales se había desarrollado
^ la vida colonial. La revolución latinoamericana es pues, un movimiento de carácter
,u
puramente político. Los criollos luchan por desplazar al español europeo, pero sólo
para poder sustituirle en las mismas tareas que éste monopolizaba en las colonias.
En la República Oriental por ejemplo, se aspira a reemplazar en el campo, al
hacendado latifundista; en Montevideo, al comerciante exportador de cueros y
sebos; en la frontera, al contrabandista de esos mismos productos. En la Colonia,
unos pocos españoles europeos vivían o aspiraban a vivir de la explotación de la
riqueza primitiva de América y del trabajo de los americanos; la revolución no
aspira más que a sustituir esos pocos españoles europeos, por otros pocos criollos.
Esa herencia cultural de la Colonia, hábilmente estimulada por el liberalismo
económico que ingleses y franceses inculcaron en los dirigentes revolucionarios del
nuevo continente, mantiene a éste en la incapacidad de explotar autónomamente
18
�S S ^ I 3 fl <^
.1^
61
BJBd aíuapijns sa 'a^uaS Bood ap soireui ua pBpiAipnjxxid Bfeq Bsg -BiSojouoaj
bj X Biauap bj sBUBsaaau uos oaodure^ sajBna so| BJBd uopBjjoduii a uopB^Jodxa
ap opjauíoa jap X pBpiAipnjxud BÍBq bj ap íiaia apand as anb bX 'a^uBjJodun
Anuí sa ou 'ogjBquia uis Buiajqo^d ja oaad ísajouajuí ouioa BZBqaaj Bjrqjna
Bxjsanu anb sopadsB spp 'jBmreui ozaarqsa oqanuí X uopBjuauíuadxa a^ixa uopBiqis
Bjsa jBiquiB^ 'Biuo¡o3 bj ap pBpiAipnpoíd buisiui bj uoa BopoBjd as 'Biauapuddapui
bj ap sandsap oipaui X ojis un BjsBq BjnqnauSB Bq sajBJ^jBu SBjapBad sbj
ap a^uaurejos osn jap opnjxxid 'Ba.repaq jod aorea Bood X bubj Bood ía^uauíjBJiqBU
Bp ajsa anb o ojps Baznjx)jd as odurea ja ua anb ap upzBJ bj sa 'sbuuoj sns sbjx)}
ua jBnuBui ofBqBj; ja jod BpuBuSndaj kjbuui Bq biuojo3 bj ap BpBpaaaq pBpijB^uaui
bj a^uauíBAqiu^iuap BSuoduii as anb b BAajj 'soubui SBDod ua uoioanj^jd ap soipaui
sosBosa soj ap uoxoBJ^uaouoa Bun X uoiaBjqod BÍBq buq sajoua^ui sauoiOBOiunuioo
ap paa bjbui Bun ap Biauanoasuoa ouioa 'souiquBui soj b saaouadns uos 'sarjo ap
soun sajuB^sip Xnuí 'souBauauíBouijBj ouinsuoa ap soj^uao soidojd soj b a^iodsuBJ^
ap ojsoo ns X pBpquBO jouaui ua jpnjpojd uaqap as sand sojbo sbui uBjjnsa^j
SBadojna sBoiuoa^ SBjajjna sbpbzubab sbui sbj uBiAua aj anb sopnjxud soj ap
pBpijBa jofaui bj uoo jqaduioo aqap anb bX 'Biauapuadapui bj ap soub sojauíud soj
ua ajanuí 'sBagijuaio-oaiuaaj sajBJujjno sasBq BiSixa ojjo^iBsap ns BJBd anb X Bpsixa
anb Boiun bj 'JOLiajuj jap Bixjsnpui Bq oapiAajuoj\ jod ojauíud JBSBd anb
'ojaj^ b o^jb ap ji bjb¿ 'Bpuapuadapui bj ap oxpaui X ojSis b 'Xoq unB ij
Boijqnda^ bj ua iu Buijuagjy bj ua iu jBjjojJBsap apand as ou jouajui oiajauíoo
ja jBno oj aod 'Buaajuí uoiDBDiunuioa ap s3jbsj3asubj4 SBauij uapuaqxa as o^ sajiy
souang X oapiAajuoj\ rupiaBjjodxa ap so^jand soj BiOBq uoiaonjxijd bj jBAajj 'u^
ooiun jod uauaq 'SBsajSui sBiuBduioa sbj jod sopBjB}sui 'sajLUBOOJjaj soq SBsajSui
SBauqBj sbj jod BppajadB Buiud BuajBui Bun sa jqxaj ja sand 'jbubj ojaujBa
ja Bjojdxa a
sasuajBjdou SBuiduiBO sbj ap sa^uBuiuiop sbzbj sbj uos uoq^joq^ ja
X paojajapj ja anb osa jod sa X íBaiuiouoaa ijodojjaui bj ua BjdaaB as anb aujBO ap
odq un uaonjxud anb sBuiAoq sbzbj sbj Bia^q Bjuauo as BjapBUB upio^jojdxa Bq
ajqij opBpanb Bq anb opBOjaui jap Biauajaq bj UB^ndsip
as joua^xa ja apsap anb sooiuiouooa sodnj so;ui4sip soj jod sopBXodB 'sojja ajjua
BjqB;ua as Bqonj Bq sojjipnBD X sajBjijxui ap S3abj^ b Buiuiop oj ojxq anb 'JBpnaj
BjouBdsa zibj ap BinbjBSijo n biobjoo^sub BjapBpjaA Bun jbuijoj b opuBSajj 'o^uauíBJ
-aduia^ ooquapi uB^dopB 'sred jb uBuins as anb s34ubjSiuiui a sojjou3 jBnpiAipui
Bun^jqí ns JBjjojJBsap a^iuuad aj 'uoioonjxijd ns ap aqioaj anb oíaajd ja anb
ua Bpipaui bj ua X auinsuoa ouaduij ja anb ua Bpipaui bj ua ojos aanjmid 'BIU0J03
bj ua 0U103 sred jb opuBjojdxa Bjonj 'Bjja^BjSuj 'Baiuiouooa sijodoj^aui BAanu
bj ap ojBduiB jb anb 'a^uBuiuiop asBjo Bsojauínu oood Bun 'sofo ap JBJjaa X JuqB un
ua uaaajBdBsap X ireuuqj as sbuujjoj sbj apuop 'SBupsa^ui sBqonj sbj ap sajoj^sB^BO
sbj ap oipaui ua jbuuoj b BpnXB 'Baiuaa^ uis X Biauaio uis oduiBO jap BAisuajxa uoia
-B^ojdxa bj 'ojduiafa jod BuquaSjy X XBnSnjq ug -ajuaipuadapui a^uauíBaiSojouoa^
Bu^snpui Bun opireajo 'Badojna uoiobuuojsubj^ bj ajqísod oziq Joua^uB ojis ja ua
anb bj ouioo bpbzubab BJiqjnauSB Bun JBjjojJBsap ap 'sajBjn^BU sosjnoaj soidojd sns
�alimentar fortunas inmensas y privilegios desmedidos, que para mantenerlos sólo es
necesario tener de su lado, el poder de los militares, de los abogados y de los
gobernantes que estructuran e imponen las leyes.
En esta posición mental existe una similitud con lo que hemos mencionado al
citar el ejmplo de Inglaterra y Alemania, que provocó que la industria química
alemana pudiera superar a la de aquélla, a fines del siglo XIX (Véase 4.3).
La facilidad de hacer fortuna no impulsa a las clases dominantes a apelar a los
v recursos de la ciencia para mejorar las condiciones económicas de la producción.
7.EL APORTE ÍTAUANO
Dijimos anteriormente que junto con la imitación consciente de otras culturas
europeas, al final del siglo XIX se produce la asimilación, en los países del Río de
la Plata por ejemplo, de otras culturas. Esto se hace en forma inconsciente,
provocada por la masiva inmigración italiana. No creemos necesario dedicar mucho
tiempo a este aspecto. La inmigración italiana que recibe el Plata, proviene de las
regiones que en la península itálica precisamente, no habían asimilado los con
ceptos que hicieron de los estados europeos, estados fuertemente industrializados
sobre la base de una tecnología científica; no proviene del norte de Italia,
precisamente porque esa región no tenía motivos para que sus habitantes desearan
emigrar, ya que en esa zona el proceso de industrialización creciente les permitía
vivir en relativa prosperidad. Distinta era la situación de los italianos genoveses,
napolitanos y los del sur, cuya formación cultural, inadaptada a las necesidades de
la civilización tecnológica moderna, los hace emigrar de su patria, y nada muy
distinto a lo que había dejado España o a lo que ésta seguía aportando por
intermedio de su emigración, podían proporcionar a nuestra cultura. Vinieron a
hacer agricultura desprovista de los más elementales aportes de la tecnología
moderna imperante en la época, o a dedicarse al comercio de importación y
exportación. Son fácilmente asimilados por los criollos porque precisamente sus
culturas no se diferencian en nada.
8.LA UNIVERSIDAD EN LATINOAMÉRICA
8.1 Prácticamente hasta bien entrado el presente siglo, toda la tarea de en
señanza superior, la investigación científica, la formación de personas calificadas
para este tipo de tareas, la forrhación en las profesiones científicas, etc., se realiza
en el continente latinoamericano, en Colegios y Universidades.
No existió en estas latitudes, nada similar a las Academias inglesas, francesas,
alemanas o rusas. Tampoco nada similar a las "Ecoles" francesas creadas a mediados
del siglo XVIII y con carácter permanente durante la revolución, que tanta
influencia tuvieron en la incorporación de la ciencia a la cultura general y a la
20
�b 'oSbl^ubs ap opjiqB^ ja anb uoioBoiunuioo bj soureaj 'pBpisaaAiuq Bun ap pBpnp
ns b jB^op UBqBasap anb sojjouo soj b biaoui anb rquídsa ¡a jB^dBO bjbj *8
't BUOUiailI BJ B UBq
-buSisuoo 'BaqB|Bd ajqB^adsaj ub^ ofBq sojndpsip soj anb 'ox^saBiu |a jod sopB^daoB
sopBqnsaj 'souisuojb anb sbui jas uBipod ou BOisig ap sauopoaj sbj 'anb zajja^nQ
BqB^ouB jBna o| jod 'so^BJBds iu so^uauía^sui uis 'uoioB^uauíuadxa bj b JBjadB uis
'ojnojBO pp oajduia ja uis Bgosojig bj ap a^red ouioa BqBuasua as boisi^j B^ "BDoda
B| ap sapuopBanpa sauB¡d so[ BqBinS B)au)sa sbui BaqsBpasa ^r\ • uopBJBdajd
buiiuiui b¡ uis SBuosaad uBja saaosajoad so¡ 'BiaBq as isb opuBna X uBqBuopuaui
as is SBuadB 'sapji^Bu X sboisij sBpuaio sb^ souBuiuias sojapBpjaA ouis soj^osou
aj;ua uojanj ou 'pn pp uomn b¡ ap so¡ b so¡¡a aa^ua opuaXnpui 'soiSajoa so^
ns ap ppadsa uopunj oiuoo Bipuodsajjoo uainb b 'ojap pp OAisnpxa
ap Bja jB^oosa uoiaaajip B[ X opBJOsajojd ¡g Buouiaiu b¡ Bja bia¡oau3S
-ap X BqBaqdB as sbui anb pB^noBj Bq uopipiua Bjaui ap X o^OBJ^sqB opaiui
-buozbj ap SBpuap sbj ap sBunSp asBq jod soj^osou aj;ua OA11^ upioonj^sui Bq^
ro^aadsaj p (e)zajjaqn^ q^f ^^\(J *BpqBj|B anb sbui
oaod a^uBiuaqoS asBp Bun X ojap un a|jBp ap a^jBdB 'uoiSaj b¡ BJBd j^n a^uaui
-BApaaja B^na asBp Bun ap uoiobuijoj v\ b jmququoo uojaipnd ooodiup osa joj
Booda b¡ ap sBaisBp sapBpisjaAiuq
sbj ap uopipBxj bj b oqna opu^sa sbui jap oj^uap SBpBajo uojarq sand
-uoo ja BJBd BfB^uaA Bun uB^uasajdaj ou sapBpisjaAiuq SBjjanbB oSjBquia
7,9¿T ua u^ojg ap bj X QO¿J ua ajBj^ ap bj jod
BpinSas anj B^sa íqgqj ua pjbajb^ ap bj 'BsajSui biuojoo bj ua pBpisjaAiuq jauíud
bj b ojSis un ua o^uBjapB as 'oSuiuioq o^ub ap pBpisjaAiuq bj anb souianbjBaag
BUOJOO BJ B SBpBJOdJOOUI SBUOZ SBAanU SBJ B
sapBpijiDBj SBsa japua^xa BJBd uojaisnd 'ouo^ijja^ oidojd ns ua BzuBuasua ap so^n^^
soín^psui sns jB^uauíajaui ua uBiuod sajouBdsa soj anb ojaa ouisiui ja anb jaaouooaj
anb XBq 'Bauauíy ap o^uaiuiijqnasap ja uoo apiouioo BpBUBjQ ap B^sinbuooaj bj
anb B^uano ua opuaiuajL oSuiuioq o^ubj; ap bj uoo a^uauíBauB^nuiis souaui o sbui
Bpuiq as BpBirejQ ap Bq \y^\) BuojaojBg ap bj X (0C^l) boubuibjb ap pBpisjaAiuq
bj ap Biuodsip ojos BUBdsg 'oS^iuioQ o^ubs ap bj ap sa^uy oSuiuioq o^ub ap bj
ap sandsap sojSis sop uaioaj Bpunj as 'ajiq3 ap oSbi^ub^; ap Bq Bqopjp^ ua J9J
ua pBpisjaAiuq Bjauíud bj irepunj sajouBdsa soj 'jns ouoo ja ug JSJ ua ooixaj^
ap bj X 'Biuiq ua soojbj^ ub ap bj uanSis aj íBjauíud bj ap o^uaisB ja sa '8gj ua
'oSuiuioq o^ub íBouauív ap o^uaiiuuqnosap jap sandsap soub B^uanouio soun sup
-Bpunj uojarq 'ouBouauíBoupBj a^uauí^uoo ja ua sapBpisjaAiuq SBjauíijd SBq 3*8
•soujajxnu sooiSojouoa^ X soog^uaio
so^oadsB soj ap asj^qnu ap BireouauíBOupBj BJi^jno bj opiua^ Bq anb sapBpijiqísod
sbj BiouapiAa ua jauod BJBd OAqBj^snji Xnuí jas apand 'sapBpisjaAiuq SB^sa ap
bj ap 'sauaSuo sns apsap sisijbub ja osa jod 'Badoana BoiSojouoa^ Bjnqno
�fines del año 1713 dirige a su Majestad solicitando la "fundación de una Uni
versidad en la que se logren operarios para la predicación del Santo Evangelio, que
instruidos en las letras divinas de Teología y Escritura, podrán con seguridad, en la
predicación, desempeñar el Católico celo de Vuestra Majestad. Y se crearán sujetos
que, versados en las leyes puedan dar consejos y dirigir los negocios graves que se
ofrezcan entre los tribunales(13)".
Las asignaturas que se crearon fueron las de Artes, Filosofía, Jurisprudencia,
Cánones, Matemáticas y Medicina.
Los títulos que se expedían eran los de Doctor en Jurisprudencia y Teología. La
Medicina profesión inferior, no tenía título. Matemática no tuvo alumnos en esos
primeros años. Es sin embargo la misma época de la creación de "L'Ecole de
Meziéres" en Francia y de la Academia de Ciencias en Rusia. Es la época en que,
en la Europa extra-española, se introduce el método científico orientado hacia la
observación de la naturaleza, el descubrimiento de hechos útiles, la divulgación de
los oficios y profesiones liberales destinadas a la formación de una clase dirigente
para la industria y la explotación de los recursos naturales, en la forma más
conveniente. En cambio, la América Española sigue apegada a la Universidad
tradicional, con el solo fin de formar sacerdotes y juristas. Predicar el evangelio por
medio de clérigos instruidos, porporcionar juristas versados en leyes que puedan
entender en los problemas que se dirimen en los Tribunales, es en resumidas
cuentas, todo lo que a mediados del siglo XVIII los criollos y españoles europeos
que vivían en la Colonia, aspiraban conseguir a través del mejoramiento de su nivel
cultural.
Ni la Medicina, la más escolástica de las profesiones científicas, ni la Matemática,
la más escolástica de las ciencias, despertó el mínimo interés de la juventud
santiagueña de la época. Cuando se fundó la Universidad de Santiago, hacía un
siglo que funcionaban las Academias del Cimento, do l^mdres y de París; medio
siglo que se había fundado la Academia de Berlín; un cuarto de siglo que se había
creado la de San Petersburgo y también, es oportuno recordarlo, había desapa
recido un siglo antes, sin dejar rastros, la Academia Española. Es también la
época en que ve la luz el primer tomo de la Enciclopedia de Diderot y D'Alam2
bert; en que Watt comienza a introducir en Inglaterra la máquina de vapor; es en
fin, la época, en que la tecnología se impregna de la ciencia. Montevideo casi no
existía y Buenos Aires debe esperar un cuarto de siglo para comenzar a impartir
Enseñanza pública superior para externos, la que será la bastí del famoso colegio
Carolino que comenzará a fimeionar en 1783. Pero este Colegio fue creado
tomando como modelo el Colegio de Montserrat en (Yinloba, funcionando bajo la
égida de los Jesuítas, dentro de un espíritu similar al que ya hemos indicado para
la Universidad de Santiago. Las materias que se dictan el primer año de su
funcionamiento; son: Teología, Filosofía y Gramática. Hasta las Invasiones Inglesas,
será el más frecuentado lugar de instrucción superior de las juventudes montevideanas y bonaerenses. En descargo de su prestigio, compartimos con Gutiérrez la
22
�Ve-
'O^^ IaP ^pp-^?p I ua 'ouBaaiq ouisppuBUioa jap 'bjbjj bj ap ojg p ua upioonjxxqui bj
uoo bjSbsuoo as X 'Bpuapuadapui bj uoo a)uauiB3UB)jnuus Bzuaiuioo anb 'Bsaairejj bj
a)uaui|Biaadsa 'SBJiqjno sbj^o ap a^uapsuoo uppB^wi bj ap opouad [a sg Biuapotu
Bdojng bj ap SBp^uBjapB si^ui sbijosojij sbj JBjdopB b souBOuaureouqBj sajBrqoaja^ui
soj b BAajj ¡oiredsa oj ojxp b Bsjndoa Bidojd bj 'Biauapuadapui bj Bppnj^oaj j -g
VI0N3aN3d3aNI VI 30 SBDdSBO 1V0103131NI VOIA VI 6
oiSajO3 ja ua BBUBjjBg
ap uppBnpBjg ap sisa^ bj ou is asBa^^ SBUBja^j a^uauiBjnd sauopB^ajcüajuí SBsiu^sqB
uBja sauopBoijdxa sn^ uoiaBJBdaad ap so^jbj a)uauijB^O^ sajosajojd ap S3abjj b
X bioub^sui Biupjn ua o^ad íipuassBQ b o uo^^a^ b 'sa^JBasaQ b asjBuasua bij)oj
uauíBxa 9Jqij jb
'Baijquaia anb sbui Bopsiui Bjrpjna Bun uoo sajquioij UBjg sBuio^, o^ub X ojqBj
ub 'uqsnSy UBS 'SBjn^uosg sbj 'sajqBSauui sapBpaaA ouioo jBjdaoB b BpBSaajua
a^uauíjB^o^ 'BopBuiSop oaad BpBj^snjx 'BpB^uauo a^uauíBoqosoj^ pBpaioos Bun anj
'sajBiuojoo sapBpisaaAiufj X soiSajo^ soj ua puuqj as anb Bjjno pBpaioos Bg f^
Bqoíp ua pBpisaaAiufj Bun xea^o ap '69¿T u9 III SOJJB3 ap uapao'Bj b uoaaisndo
saaiy souang ap souBuopunj soj anb Bioua^sisaa bj anj 'ooidp uaiq ojduiafa
uq osaoSoad jb biuojoo bj auqB b a^uaipua^ ba^bioiui bjx>^ JBuaoj ap uBqBJBOua
as 'F^sa ua BiqBq anb sajoiredsa souBuoiounj sog BIU0J03 bj X Bix^Bd aipBui bj ao^ua
sajBioaauíoo sauoioBjaa sbj 'a^red ua oBzijBaaqij BJBd SBp^pip saXaj sbj asopuBn^daoxa
'BIU0J03 bj b oajj ni SOJJB3 ap B^siuiaj^oui ozaanjsa jap oood Xn¡^ BUBOuauíB
Biouapuadapui bj BpBpiui ap sandsap B^SBq BUBdsg ajBS ou anb bj ap 'BpuapBO
-ap ap oj^ouad OAanu un Bzuaiuioo aosaons ns ofBq X o^uoad op^isBuiap aaanuí
III sojaB3 aiuauíBpBioBoSsaQ aoiaadns BzuBuasua bj ap Buuojaa Bun Bioidoad as
X Bpanj^ X BuiB0JBpBn3 'saoBUBzuBj^ 'oaqg jap ojjb^ ja ua sajBUBO isb uaXna^suoo
a
jBuisnpui Biuiouooa Bun ap ojjoooBsap ja BJBd oíAaad osBd 'aoua^uí oioaauíoo
ja Bjnuipsa as X B^saj\ bj ap soiSajiAud soj uBuaoaao as 'Ban^jnouSB bj BanBjsaa
as 'souBd ap sBjnpBjnuBui BUBdsg ua ubjb^sui as m SOJJB3 U03 "88^J ua a^aanuí
ns B^sBq ni sojJBg ap ojxjuad ja opo^ c\ ^dq^g ^p opBuiaa jap sauij apsap BOJBqB
anb ojx)uad 'Boiuiouooa pBpiApbe bj aod oioaadsap ja bo^uoo BUBdsg ua upiooBaa
BJdiuud bj uoo 'upioBpurq B^sa a^uB^sqo ou apxouio^ jBAaoipaui uoioxpBJi aofaui
bj ap ooiuap X BZUBsn bj b oiSajo3 OAanu un sa '(sajiy souang) an jap Bouauív
ua oBaao apand as anb oj ojxq 'oiuaiuiioouoo jap ooiun OApBogpsnf ouioo Baaduii
uozbj bj X Badoana bijosojij bj Buiuiop ouisijBaaqij ja opuBno 'BsaouBjg uoionjOAag
bj ap SB^aand sbj aaqos bX 'oSbtiubs ap pBpisaaAiug bj ap uoiOBpun^ bj ap sandsap
ojSis oipaui 'aiuB^sqo o^^ sajBan^Bu SBiouaio sbj aod 9saaa^ui as soa^osou aa^ua
anb aaquioq aauíud X oapiAaiuoj^ ap pBpisaaAiug bj ap X Boaioijqig bj ap aopBaao
'BBUBaoBg puuoj as apuop ijjb ang upioBdpuBuia ap o;uaiuiiAOUi ja uoaaioiq
QI8I ua anb saa^snji saaquioq soj ap buoXbui bj uooBonpa as ja ua anb ap upiuido
�El liberalismo, el racionalismo, el positivismo, invaden a lo largo del siglo XIX
todo el continente, desde las costas del Río de la Plata hasta las tierras de los
aztecas.
Junto con esa explosión modernista, parecería natural que la ciencia y el método
científico hubieran ganado también las mentes del intelectual latinoamericano.
Entre los intelectuales de los primeros tres cuartos de siglo de independencia, es
corriente ensalzar las virtudes de la ciencia en los discursos y en las cátedras; sin
embargo éstas no entran a formar parte activa de la cultura latinoamericana.
El problema fundamental estriba en que, tal como lo hemos visto (Ver 8) al
principio, hasta las postrimerías del siglo XIX, la clase intelectual se desarrolla en
la Universidad, y ésta por el modelo que imita, no podía producir otra cosa que
una intelectualidad literaria, en la que los conceptos filosóficos se repiten de
acuerdo a la moda, imitando lo que se hacía en el continente europeo. Muy pocos
de los intelectuales del siglo XIX hablaban con total convicción; ninguno creó lo
que trasmitió; ninguno fue auténtico ni vivió lo que predicó, salvo excepciones. En
el fondo el espíritu escolástico de la colonia se heredó íntegramente en las
repúblicas independientes, lo que junto con el apego a las ideas filosóficas más
modernas, producen a lo largo del siglo XIX y primer tercio del XX, una forma de
pensar propia de Latinoamérica que bien podría llamarse "escolasticismo cientificista"; en esta forma el método escolástico no fue sustituido por el método científico;
sólo se sustituyó a los grandes pensadores de la antigüedad y los grandes Padres de
la Iglesia, por los filósofos del modernismo científico que imperaban en Europa.
Así, bastaba que un hecho fuera afirmado por Galileo, por Darwin o por Spencer,
para que fuera creído sin necesidad de verificación experimental. Las consecuencias
que por el razonamiento lógico surgen de estos hechos, son sin más aceptadas.
9.2 Refiriéndose al Uruguay, dice Zum Felde(15) "el triunfo del positivismo en el
ambiente universitario fue un hecho consumado y definitivo desde 1890. H.
Spencer, nuevo Aristóteles, sistematizador del positivismo científico del siglo XIX,
era el pensador predominante en las cátedras de filosofía; su autoridad llegó a ser
casi dogmática y su doctrina de la evolución, la enseñanza oficial de la Universidad
de Montevideo".
Quiere decir que se acepta y se admite la ciencia, pero en forma literaria; no se
forma una conciencia propensa a asimilar el método científico que exige im
perativamente la verificación experimental de los hechos.
W. Buño(16) en un análisis sobre la Memoria presentada por Suñer y Capdevilla
en el concurso para nombrar el primer catedrático de la Facultad de Medicina de
Montevideo en 1867, llega a la conclusión de que Suñer no había realizado las
experiencias que describe en su prueba de concurso.
Al comenzar el siglo actual, las concepciones culturales de la colonia siguen
pesando en los pensadores latinoamericanos. Cuando éstos se desprenden de su
24
�sBoqsuapBJBO sbj b jBiounua^ ap pBpisaoau uis
SBoiuo^^sapBpiAqoajoo jBjjojJBsap ajqísod sa anb BX)sdnuiap Buo^siq Bq
so^oad^e^soj. sopp^da unuioo jBJitqno asBq Bun ap upiodopB bj b BpBioosB a^uaureu
-Bsaoau ^jsa ou Boqquaio-ooiuoa^ asBq ap jBLqsnpui pBpaioos Bun ap upioBuuoi
bj 'o^oaja ug *BoqaiAO U9iu/^ bj ua a^uauuoua^sod Bppnjx)jd bj b so^adsB
sosa ua jbjiuiis Xnuí 'Bjsiji^idBO opunuí p ^jBuiuiop anb Boqquaio-ooiuoa) asBq
ap upioBzijiAio Bun jionjxiad b soub soood soun ua uojba3jj bj anb soAqísod soj ap
'BiiBouauíBouqBj BpiA ap sauoiodaouoo sbj BJBd sajqqBduiooui 'a^ojyj jap Boqqnda^
bj ap sapjiqjno so^sbj ap ozBqoaj ja auaq ouiqíSaj ap anb oj opuBJBdas ^BpBnoapB
Bun uis opuidaoB opis Bjaiqnq tí\9uy,, ns anb ajqísod sa ou 'BUBjaqj
ajduiis Bun Bjanj ou 'Bjqo Bjauíud ns znj b oip 9jx)jj anb Booda bj ua
uBuiBjoojd souBouaureouqBj sapiqoajajui soj anb ooqquap ouisiApisod ja i ^g
ns ua sBpBiaosB a^duiais
u^sa spsa sand 'jpuauquoo Bjn^jno bj ua ojx^aui ns X Biouaia bj ap u9iobjiuiisb bj
ap ozBqaaj p 'd^uauíajqpiAaui aonpuoa BOi9jouaa4 u9pbztjtaid bj ap ozBqaaj n
•Bjja uoo SBpqjBduioa X Biredsg ap SBp
-Bpajaq sajpBui sBapi sbj uoo BJBd uauaq sajpuauquoo sapn^oaja^ui soj anb oSadB
jb 'o soub soj ua pssbq X BSa^o joiredsa iopBsuad ja BuqB^ Bouauíy ua auaqqo
anb ja anb jBnSí \e 'aqap as 0^1x9 n -BoiuBdsiq B-irqjno bj aasod anb jua^sa sbui
oj opuppxa '^pan^jno u^iooBaj^ jod aonjx>jd as BUBOuauíBa^iouquB upioisod n
Booda Bsa ua jaua) b BqBzuauioo BUBOuauíBa^iou Biuiouooa
bj anb jBipunuí jadBd ja ajqos Biouaiouoo Bun uoo j^a anb auaq BpBu 'asuapiunopp
-sa Bjrqjpo bj ap ozBqoaj ns anb ap SBpnp b JBnj BÍap ou 'puoiOBu Bopijod
bj ap oduiBO ja ua BJopBAjasuoo Bjrqsod n o^uaiuipajpj ns ap otreua^uanoup jap
OAqoui uoo oppnqix^ u^q aj as anb safBuauíoq sounSjB ap pBpiun^Jodo ua opiua^sos
Bq as ouioo 'spsipuaduipuB so^uaiuiquas BJBUiBjooad 9jx)jj anb o^iap sa oj^
•SEJSipiOOS O SB^Sip^ldBO SB^Sd UB3S 'SBUJajX)UI SdpBpdlOOS
sbj ap o^uaurepunj 'Boqpuap boiuo^ bj ua BpBSBq u^iOBZip^qsnpui bj ap o^idio
ouiuibo ja jod U910BU psa b o^iBquia uis aonpuoo 'sopxufj sop^sg soj ua Boquo
9jx)^j anb ouispiuoa} jg -Bouauív o^iof^j ap sopiufj soppsg soj ua uBjaduii anb
(B01U094 bj) t^^sijBua^Bui X ooqBiuSBjdn iquídsa jb BjopuaiuodBx^uoo 'BUBOuaureouqBj
Biiqjno bj ap puopipBx^ oj ojx^^ ap u^pppxa bj iod 'Bauaiuy ^p opunjojd
sbui jopBsuad ap ojiqq ja 'ojSis ox^sanu jBzuaiuoo p ^aiay,, ns uoo auaqqo
'9PH anbuug asof ouioo iopBsuad un 'psiAqísod u^isojoa Buajd ua anb isb sg
o^uaiuoiu jap pBpisaoau o u^iooiAuoo ouioo anb 'ooqireiuoj o^uaiuiiAom jb BpBioosB
BUBja^q buuoj ouioo s^iu SBxiaq SBx^sanu b Bgajj lQp jap BpBoap bj ua ouisijbioos
oidojd jg oiquiBO ja anbqqsnf anb Boiiu^uooa o pióos BsnBO Bun uis 'u^io^quii
ap iquídsa jod oj^s jBjadns apand as ou anb 'BpBSre^iB Xnuí j)Bpipaj Bun Bqnoo
anb zioreq un anb s^ui sa ou Bqosojq BAanu psa anb Bqnsaa 'ouisiAqísod ja X
souisipuopBJ ja updopB X 'ouisipiquídsa p X ouisioquBuioj p 'ouisipapi p oSadB
�Ni Holanda, ni Francia, ni Alemania, necesitan tomar de Inglaterra todas sus
características culturales, tales como idioma, costumbres, formas políticas de gobier
no, aficción por diferentes manifestaciones artísticas, cuando se lanzan por el
camino de la revolución industrial. La Unión Soviética ha podido transformarse en
una poderosa nación industrial de base técnico-científica, sin renunciar, el centenar
de pueblos que la componen, a sus hábitos culturales e idiomáticos. Otro tanto
podemos decir de Suecia, Japón y de los Estados Unidos mismos, pues la
superestructura industrial que le ha dado poder a esta última nación, no ha
obligado a los distintos estados que forman la federación, a renunciar a sus
características propias, que tanto diferencian por ejemplo, los estados del Sur de los
del Norte, los del Este de los del Oeste.
Y si pudiera pensarse que esto no fuera muy claro para el ciudadano común en
1900 cuando aparece el "Ariel" de Rodó, no se puede justificar que haya perma
necido oculto a los pensadores de España y América, que posteriormente juzgaron
su obra, como no sea como consecuencia de un proceso mental proclive a mantener
la situación existente, situación que a la larga nos llevó a ? ocupar en forma
definitiva, la última posición en la división del trabajo intelectual que anota Servan
SchreiberU7): pueblos creadores de técnicas, pueblos productores de bienes de
producción y consumo, de acuerdo a técnicas desarrolladas por los primeros,
pueblos suministradores de materias primas y alimentos para los anteriores.
9.4 Un rasgo del movimiento intelectual de fines del siglo pasado y principios del
presente, asociado a la adopción de la filosofía positivista, va a ser sin embargo
fundamental en la creación de las condiciones aptas para una transformación
cultural latinoamericana.
El movimiento cultural de raíces filosófico-literarias, se separa de las Universi
dades en esa época, pues éstas al influjo de un positivismo más auténtico, menos
verboso aunque pecando sí por excesivo pragmatismo, se transforman en Uni
versidades profesionalistas. Este cambio en muchos aspectos negativo, que se opera
en los institutos de enseñanza superior del continente desde fines del siglo XIX,
será sin embargo fundamental para permitir la formación de una clase intelectual
diferente, que con motivo de los problemas concretos que las profesiones plantean,
comienza a caminar por sí misma, al principio tímidamente, pero respondiendo
cada vez más en forma autónoma a la necesidad de resolver problemas regionales
que no encajan dentro de las recetas que vienen del hemisferio norte.
Primero son los problemas de la salud los que exigen soluciones propias, siendo
por ello las facultades de Medicina los primeros centros donde la investigación
científica se desarrolla en Latinoamérica. Luego ciertos problemas conectados con
las obras públicas, la construcción, etc., van exigiendo a la Facultades profesionales,
crear centros de investigación y control, cuya importancia no proviene de que en
ellos se realice una tarea creativa trascendente, sino de que por primera vez un
sector de la clase intelectual latinoamericana emprende una tarea autónoma en que
26
�LZ
ua saia^uí uauap '(ouisqBuaduu) a^uau^uoo jap joua^xa ja apsap anb SBOiuicmooa
SBzjanj sbj ap uchoob bj b a^uauíjB^uauíBpunj soiuuajaj • souiajanb mby I 01
lVdmmO NOIOVZINO1OO3H Á OHSnVlNOlOOOBN 01
•jBjnqno uoiobziuojoo bj b jpnpuoo apand ojos anb 'jBjuauquooBJ^xa upp
-^uauo Bpo^ ap a^uauía^uaipuadapm asjBzipaj Bjaqap anb 'upiOBjSa^ui bj asjnduui
anb OApoui ojapBpjaA ja jas aqap ^sa X 'ajqísod aoaiBd Bjn^uaAB bj 'okjuibo
ua jpuaupuoa jaAiu jy jBLqsnpui-ooiuaa^ Bpua^od Bun bjos Bjja ap jaaBq ap
ZBdBO Baiuiouooaoioos Bjn^anj^sa bj X upisuauíip bj aasod SBUBOuauíBoui^Bj sauoiaBU
sbj ap BunSuiu sand 'jBuoxSaj jaAiu jb oSanj jBSBd BJBd 'jbuopbu jaAiu b ojaui
-ud 'asjBiusBjd b jBzuauíoo Bjaqap 'uoponjx)jj-pBpisjaAiufj-opB^S3 biSojij^ ^^
oduiBa
ajsa ua Biuiouo^nB uoo asjaAoui 'oinjnj ja ua ajqísod uBBq anb sasBq sbj JBqaa
ap ZBdBa 'a^uauquoa ja ua Baiuoa} X Baqquap Baqijod Boqua^nB buo ap uoiaBjnuijqj
bj Jingasuoo Bjpod as anb sa 'oauBjqj jB^idBD jap upioBx^auad bj jod SBpBZBjdsap
uos anb SBpipuiojduioo ou sBAqanjx)jd sBzjanj sbj ap X 'sojafuBx^xa sasaja^ui soj b
uopBuipjoqns bj ap asjBzipuadapui BJBd sbja sBjap^pjaA sbj ap sa^uapsuoo a^uauíBD
-pua^nB jas b uaauaiuioa 'sajBuoptpBx^ subSojs soj ap asopu^jBdB 'a^uauquoo ja
ua anb 'jbuopbu Bpjainbzr bj ap SB^sisajSojd soapijod soj ap 'sajBnjaaja^ui soAanu
sosa ap opBunuioauBui ozjanjsa ja jod ojos anb japuajduioa ouBsaoau sa ^
sau
-oidbu SBxisanu ap Bpuapuadap ap uopBaps bj uoa opBpqauaq Bq as pBpuadsojd
BXna sapBpaioos ap sapBpisaaau sbj b SBpBuipjoqns 'jBuoiSaj pBpijBaj bj b SBuafB
'opiua^uoa ap sbidba sbuSisuoo opuaqidaj 'ouisiui is jod asjaAOui ap ZBdBaui 'ojjojj
-Bsapqns jb opB^B a^uaupuoa jb opiua^uBui uBq oduiaq jap saABx^ b anb so^daouoo
souisiui soj jod sBpBJídsui opuqj ja ua opuais 'soiuaj^oui sbui sapBnSuaj uoo
X sbuuoj SBAanu ofBq uaoajBdBaj X uaoajBdB X UBsad unB 'BJoqB B^sBq opB^sajiuBUi
Bq as ouioo j^ 'a^uauquoo jap soopjjod X sajBnpaja^u! soipaui soj ua JBjjojJBsap
opijxxl Bq as anb Bjn^jno bj ap SBjouBdsa saorej sbj sand 'jpBj B3jb^ B^sa Bjas o^j
•sbpbzubab a^uauíjBLqsnpui sauop^u sbj ap BOiuoa^ BpnXB
bj b jujnoaj ap p^pisaoau uxs '^uisiui is jod asjBjjojJBsap Bpand anb pBpaioos Bun
jbuuoj ap uq ja uoo auasua as X asn as ooqquap ojxpui ja apuop 'BpBOijdB X Bjnd
Boqquaio uopBSpsaAui a jouadns BzuBuasua ap so)n)qsui sooqua^nB ua asjBuuoj
-subj^ BJBd 'sajBuoisajojd ap upioBuuqj bj b sopBoipap a)uauia)UBjapuodajd sox^uao
jas ap uaíap X 'Boup^siq uppBoqqsnf ns oaiij anb uoioisod Bun ap uauoiooBaj
sapBpisjaAiu^ sbj 'jBn^oaja^ui asBjo Bsa ap osjnduii b anb zaA Bun jaSooaj uBjpod
as ojos 'upioisod BAanu B)sa ap so;ruj soj uaiq is 'ojis oj^sanu ap p^^ui Bjauíud
bj ap Bouauíy ap sB^stjBuoisajojd sapBpisjaAiuQ sbj ap jadBd ubjS ja jas a^sg
oipaui jap o^uaiuiuanbaj b B^sanduii pBpisaoau
Bun ouioo 'soou^aj sosjnojip BJBd OApoui ouioo anb sbui 'BoqoBjd as Biouaio bj
�mantener la situación existente en materia de estructura de la producción y del
consumo en América Latina.
10.2 La revolución emancipadora comienza en 1810 y termina en 1827. No
obstante, los pueblos latinoamericanos tardaron aún medio siglo en comenzar la fase
efectivamente constructiva de su nación. Cuando consiguen cierta paz, Inglaterra ya
ha terminado su etapa de construcción capitalista y comienza su período imperia
lista.
La colocación de capitales británicos en Latinoamérica comienza casi _de_Jji.mediato con la Independencia
En 1825 Inglaterra hace el primer empréstito a una de las naciones latinoame
ricanas (Perú); pero es recién en la década del 60 que comienza a exportar capitales
para construir ferrocarriles, para instalar empresas de abastecimiento de agua, 'de
gas y bancos. Casi enseguida, aparece en el Río de la Plata el interés norteameri
cano y británico por la producción de lanas y carnes para su abastecimiento
interno.
En la década del 60 se importan en el Uruguay los primeros animales de raza
(Durham y Hereford) comenzándose la producción de extracto de carne para
consumo en Inglaterra; estos tipos de animales sustituyen al vacuno criollo, apto en
la época en que sólo interesaba el cuero y el tasajo.—'
Hacia fines del siglo XIX se instala el primer frigorífico en Buenos Aires (1883) y
a principios del siglo actual llega el trust mundial de la carne al Río de la Plata,
por intermedio de los frigoríficos Swift, Armour y Anglo que responden a intereses
de los Estados Unidos de Norte América e Inglaterra.
Todo esto tiene como consecuencia que la burguesía criolla, apoyada por los
intereses ingleses, se enriquezca con sus exportaciones de materias primas co
locadas en mercados seguros, sobre la base de una producción que aunque
ineficiente, colma las ambiciones más exigentes, al realizarse en grandes extensio
nes pertenecientes a un solo propietario (latifundio).
Como en el caso de las industrias químicas inglesas a mediados del siglo XIX
(ver 4.2) no hay motivos para estimular el interés en el mejoramiento técnico, que
sólo puede desarrollarse sobre bases científicas sólidas. La ciencia y sus aplicaciones
no interesan en consecuencia, a la burguesía criolla. Las metrópolis que aprovechan
de esta situación, Inglaterra, Francia, Alemania (después de 1900) y USA, tampoco
tienen interés en cambiar un estado de cosas que les favorece enormemente.
10.3 Y esta situación es la que impera actualmente en todo el continente. En
efecto, en los años posteriores a la Segunda Guerra Mundial, América Latina para
aprovisionarse de divisas, ha dependido de las exportaciones de productos básicos
tales como alimentos, materias primas y petróleo^1^)
28
�ez
uaaBq anb 'B^sijB^dBa odg ap SBjjBzijBujsnpui a^uauía^jary sauoioBu sbj ap o^aadsaj
oueauauiBouL)C| joua^xa opjauíoa jap Biauapuadap bj jbjo^ 'Biauanaasuoa ua 'S3
"%8"S Ia o^ps ^juasajdaj bjsijbioos
opeajaui [a uoa oíaaauíoa jg -Biireaao ^ Baujy 'Bisy ^p sauoiaeu uoa Bzi^aj
as %QQ un X [buozhj^ui opeajaui ^ aaaua^ad %^ un ojos -sajHLqsnpui souaduii
soj b ba 'BouaureoutjBq ap sauoioB^odxa sbj ap %^8¿ ja anb sand aA a
'III ^l^X ^1 ua Baipui as anb ja sa sauoiaB^Jodxa SB^sa ap ouLjsap ^3
'so^npojd
sox)o ap auoduioa as anb %9 0S un ^^H ^ sajBjauíui so^anpoad ups %¿'¿ ja
í(09-656j) sauoioB^jodxa sbj ap %¿\f ja uB^uasajdaj souBnaado^B so^anpojd so^
•auiz X ouBjsa 'ouiojd 'ajqoo 'sojJBAuap X oajoa;ad 'sajBaamuí so^anjx)jd ap ojqai ja
ua toqaBjqanb X zibui 'ouij ap a^aoB 'sBpBja^uoa X s^pBujua saujBa 'obobo 'sBUBUBq
'sojano 'oSlp 'BjJBABjiuias X Bians bubj 'ugpoS\e 'jBanzB 'ajsa ap ouBnaadojSB
oaqnj ja ua uauoduioa as 'sajqqsnquioa X SBuiud SBtia^Bui 'so^uauíijB ap jbuoid
-Buja^uí opBOjaui jap %¿#si J^ uB^uasaidaí-anb sajBjop ap sauojjiui QI8'¿ S1S3
oses
sis
SSOl
8*11
ss¿
^8
oís
06^
IS
so
¿*s
s¿
60
onpisag (•
SBjnpBjnUBUI SBX)O (p
ss
09
os6*e
ouinsuoa ap sauaig (a
soaisBq sajB}aj\ (q
jB)idBa ap sauaig (b
soj>Bjn^agnuBui sopnpojg (3
sajq^snquio^ (p
soaijB^aui sajBjaui^ (a
SBUlUd SBUd)BJ\ (q
sa^iaaB X sbsoui^b3jo
sBjjiuias 'oaBqBi 'SBpiqaq 'so^uauíijy (b
¿06
%
018 ¿
SBuiud sBua^Bui X so)uauiijy (j
S
// \navi
bj ua BpBaipui aaajBdB og^j ua sBUBauaureouqBj sauoiaB^iodxa sbj ap uopBn^is
ap
a^uaidiam un uoa anbunB 'soaisBq sojanjxxid ap uaiquiB^ auoduioa as 'a^uB^saj
ja X sajB)O^ sauoiaB^jodxa sbj ap %o^ ja uB^uasaadaj sojanjxxid
�TABLA III
USA
CANADÁ
42.0%
C.E.E.
18.4%
A. EL. I.
11.8%
JAPÓN
URSS
1.6%
2.8%
1.3%
EUROPA socialista
1.5%
AMERICA LATINA
OTROS PAÍSES
8.0%
Exportaciones s/destino conocido
9.9%
1.7%
NOTA: C.E.E.: Comunidad Económica Europea: A.E.L.I.: Asociación Europea de Libre InBélgica, Francia, Italia, Luxemburgo, Países tercambio: Austria, Dinamarca, Noruega, PorBajos y Alemania Federal.tugal, Reino Unido, Suecia, Suiza.
uso intensivo de la ciencia para desarrollar técnicas de manufactura de gran poder
de penetración, especialmente si se tiene en cuenta que, el comercio con los países
de Asia, África y Oceanía, se hace a través de las mismas empresas e intereses
financieros, que dominan en USA, en la CEE, en la AELI y en el Japón. Por esta
vía se comprueba que un 88.2% del comercio exterior está en manos de un sólo
grupo de intereses, cifra que se eleva hasta el 96.2% si se suma el mercado
intrazonal, también altamente ligado a esos mismos intereses.
Se ve claramente que el beneficio directo de la situación económica imperante,
se canaliza hacia los intereses industriales y financieros de USA, CEE, AELI y
Japón, a su vez estrechamente vinculados entre sí.
Muy esquemáticamente, este beneficio se obtiene por el mecanismo de comprar
a bajo precio, alimentos, materias primas y combustibles, lo cual permite a las
-\ naciones industrializadas, distraer mano de obra del sector primario hacia el
terciario y utilizar materias primas y combustibles para dinamizar sus propias
industrias, proporcionando servicios con un mínimo de inversiones externas.
19.4 Pero el problema es más grave aún, ya que la producción interna latinoame
ricana no exportable, está en manos de los mismos intereses. La mayoría de las
grandes empresas de explotación de materias primas y combustibles, son a su vez
empresas extracontinentales. Así por ejemplo, muestra S. Allende(19) que el petró
leo de Venezuela está en manos de la Standard Oil (USA), la Shell (angloholandesa) y la Gulf Petroelum Co. (USA); el hierro pertenece a la USS Steel y a la
Bethlehem Steel Corporation (USA); la siderurgia está en manos del Grupo Cooper
30
�SBpnap sbuisiui
sBsa ap uppBzpjoure ouioo siCí aP sauojjiui qq\ j JBBd opiqap Bq SBiuapy *ozBjd
oSibj X o^ioo b souiB^sajd ap sasaaa^uí ap ojdaouoo jod X '[^uau^uooBj^xa uaSuo
ap SBpB|Bjsui SBsajduia sbj ap soiogauaq ap o^daouoo jod gfj ap sauojjiui Q¿\\
'0961 ua opipiad Bq oduiaq ouisiui jy sopBjrqoBjnuBui sopnjxud soj ap sopajd
soj ap so)uauinB jod ffj ap sauojjiui 000'31 opipjad Bq X sBpB^jodxa sBiuud
sbu3^bui sbj ap sopaad soj ap osuaosap un ap Bpuanaasuoa ouioa ^$[\ ap sauojjiui
000"8 opxpjad Bq BauaureoupB^ 'OV^ Bl B opjanaB ap '09-6I oiuanbumb ¡a u^
•BUBauauíBoupBj Baiuiouoaa uopBu^is B^ ap
auapqo [BuopBiua^ui [BjidBa ¡a anb sopqauaq so[ sa^UB^joduii isb UB^^nsa\j gol
sasaja)m sns ap %08 PP SB^u J^uiuiop a^uuad
sa¡ anb o¡ 'o^a 'jasXB^ '^bi^ '^aSnaj 'uagBAvsqio^ 'sjo^oj\ [BjauaQ 'ja|sXjq3 '03
jojoj\ pjo^ ouioa SBadojna o sBUBauauíBajJou SBsaaduia ap sa^qq jod aaBq as bo
-uaureouqBq ua uoiaonpojd bj Bpo^ 'zupuio;nB Bujsnpui B[ b Bpadsaj anb o\ ug
soubui ua 'a^uarq buisiui bj b opjanaB ap 'uBx^uanaua as uaiquiB^
ap opjauíoa jap %09 j^ X oajq-qad jap sopBAuap ap opjauíoa jap %g6 jg
souajisBjq ou sasaaa;ui ap soubui ua upsa 'o^uauíaa ap X BiSjruapis 'jqxaj 'BDiuiinb
'sooqs^jd ap BLqsnpui bj ap %0 PP S^U1 ^ BUBUinbBui ap X Baupaja Bi^^aua
ap uoiaanjxwd bj ap %q¿ j^ 'o^u^ jap BLqsnpux bj ap %¿ ja 'aoiBa ap SBAjasuoa
ap upiaanjxud bj ap %08 p 'sapABu sauoiaanxrsuoa sbj ap X sojjbSio soj ap 'oaBqBj
jap 'soapnaaBuuBj sopnjxijd X Buauínpad bj ap %gg ja 'oqanBa jap Bix^snpui bj
ap X BopsijiAOuiO^nB BL^snpui bj ap %06 P ^^i^ ua (os)^uqjíqS d B opjanaB aQ
XBnSnifj ua so)uag XBjg ap
ojSuy ooquoSuj jap soj ouioo sasajSut sajB^dBa sa^aiq X VSA aP ^JÍ^S ^ inouuy
ap sasaaa^uí soj jod opBuiuiop ^^sa siumo bj ap opBOjaui ja 'b^bjj bj ap oijj ja ug
sauoiaBU SBsa ap Biuiouooa bj Butuiop 03 Tinjg pa^ufj bj 'sb^iuj X ajBO
'obobo ap uoiaanjx^d bj ap joxtuoo jap saABX) b jBx^ua3 Bauauíy ug MBuoiouaui
ap soureqBOB anb soaireq X sBiuBduioa sbuisiui sbj ubíij oj sbjoouSb sopnpojd
soj ap opaad ja X bubj ap uqiaonjxud bj Buiuiop (ysfj) uo^Xbj3 uosjapuy bj ruaj
ua íB^uqsip Xnuí sa ou uoiobu^is bj 'sbjoouSb sopnjxud soj ap opBajaui ja ug
•Bjauíui upiaanjxwd bj ap %08 P ubjoj^uoo 'JBaj^ jxioq bj X sauij^ oiuoojbj\
bj 'sauip\ ruaj maqjJON bj '^jo^ Ava^^ jo ^uBg Xji3 jbuoi^b^ ja 'quBg
asBq3 ja ruag ug -sajBjauíui sox^o X aaqoa jap uoiaoBx^xa bj UBuiuiop
ap uaiquiB) 'uopBJodao3 oosbj 0x1^3 bj X 03 uiqaui uBauauíy bj X oajpx^ad
ja Buiuiop -03 jjo p-^^pu^^S ^l aP PH9 Bun í^^^! U3 '^JC[O^ PP upiaaBxjxa bj
UBUiuiop SBUBauaurea^ou sBsajduia sax^ 'ajiq3 ua ^(vsn) D ^uiuqag puB uiqaui
UBauauíy bj ap soubui ua ^sa 'B^Bjd bj ap Bqaaq upiadaaxa 'sosoxiaj ou sajB)aui
ap uoiooBx^xa bj 001x^j^ ua ^(vsa) supjmbjj bj ap soj ua Boiuiinboxrad bj X
�Puede estimarse en 5.000 millones de U$S promedialmente, el beneficio que los
capitalistas extracontinentales obtienen anualmente de sus inversiones y/préstamos
en Latinoamérica.
Estos beneficios se ven acrecentados por las importaciones que, de los países
industrializados realiza Latinoamérica de bienes de consumo y bienes de capital.
Así en 1960 América Latina importó por valor de 8.130 millones de U$S,
productos preferentemente manufacturados, lo que a un 6% promedial de be
neficios sobre las ventas que obtienen las grandes empresas, representa unos 500
millones de U$S. A su vez la balanza de pagos resultó deficitaria en 2.020 millones
de U$S.
Se estima que para 1970 las importaciones insumirán 14.200 millones de U$S,
que representarán no menos de 800 millones de beneficio; los beneficios e
intereses de las inversiones y préstamos llegarán a 1.400 millones, y como las
exportaciones serán de unos 11.300 millones, el saldo negativo de pagos será de
4.700 millones de U$S. Es decir, más del doble del que se produjo en 1950.
Esa situación es netamente beneficiosa para los intereses financieros extraconti
nentales y se basa en que América Latina no tiene capacidad para generar los
capitales que necesita para su desarrollo (préstamos e inversiones), en que no posee
capacidad tecnológica para manufacturar sus propias materias primas para su con
sumo interno y para la exportación (importación de técnicas inadecuadas), y en que
por depender toda su economía de un reducido número de materiales básicos que
son comunes a todos los países del continente y a los que producen otros países
subdesarrollados, a través de empresas que a su vez pertenecen a los países
desarrollados, no pueden fijar sus precios.
10.6 Esta situación sólo puede superarse, cualquiera sea el régimen económico
que depare el futuro, por medio del desarrollo de una capacidad técnica propia que
le permita a cada región, manejar autónomamente las materias primas disponibles.
Pero para ello le faltan a América Latina, laboratorios, campos de experimenta
ción y un potencial humano hábil en el uso del método científico; para conseguirlo
deberá desarrollar laboratorios de ciencias aplicadas y también de ciencias básicas,
única forma de poder trabajar en aquéllas con sólido respaldo científico.
Obviamente la presión externa para que estos proyectos no prosperen, será muy ,
fuerte.
No menos de 10.000 millones de dólares menos entrarían en 1970 en las
empresas industriales, mineras y bancos de USA y Europa, si la situación actual se
modificara.
_/ Sobre este problema Celso Furtado(21) ha puesto bien en evidencia que en
Estados Unidos existe una política firme en el sentido de que a la^ empresas
privadas norteamericanas les cabe un papel básico en el desarrollo latinoamericano
�ce
i sns ap o sajBLqsnpui sns ap pBpisouno ap b^jbj 'Bzaaad B| b ajuara
-ajuapiAa aqap as ou 'Boiraouooa BiouBjaodrai ns uoa ajuauíBAijBjaoaoo UBXnuirasip
soadoana sasred so[ ap uoioBSqsaAui ap sojsbS so[ anb ap oqoaq jg^ :aoip ^
AI
ua uBaipui as anb sajaAiu soj 'soadoana sasred sounSp? X sopiug sopBjsg soj ua uoj
-bzubojb uppBSpsaAui ua sauoisaaAui sb| '6S6I u9 an^ ^anI Bojsanuí araaojuí |g
tBoiraouooa upisuBdxa bj ap ¡Biouasa aojoBj un uaXnjpsuoo 'sojuairaioouoo ap
X sojuairaipaooad ap 'sojonpoad ap sajuanj ouioo (q 2^ ^) jBia^snpui o^ooiBsap |a X
uopBpsaAux ^r\ (•••) uoioBSpsaAui B| ap o^joooBsap ouBUTpaoBo^xa ^a aod Bzaanjaa X
Buuxjuoa as 'o^uaiuiBiauBu^ ^ap X sauoisuauíip sb¡ ap b^sia ap o^und ¡a apsap (sBad
-oana sbj b o^adsaa) SBUBouauíBa^aou SBiuBduioo sb| ap BiauBaapuodaad ^r\ :uois
-npuoo a^uB^aoduii B^sa b BSa|^ as 'Baiuaa^ X Bagpuap upiaBS^saAui ap Bua)Bui ua
apuBoS Bsaaduia bj ap pBpuouadns bj b asopuau^aa (^^) auaadoang a^nBunuiuiO3
v\ ap sauijsnpui sap uoiuf^jt v\ aod opBzi|Baa Buia^ ouistui ¡a aaqos opBqBx^ un ug
1. .
• 1 • ••
•'t
^
^ .•
.saia^snpui |B0iuiaq3
jBuaduij ua %fg ap ouiiuiui un X sao^oj^ [Baaua3 ua %Q ap ouiixbui un aa^ua
opipuaaduioa 'oppaaAUi ¡^idBO jb o^aadsaa oioijauaq un opBfap uBq sBsaaduia SB^sg
saixjsnpui {Baxuiaq3 |Buaduij a uaBAvs>[[o^ 'uinajoa^aj qsqug ap OOS^ íjaAHufl
aP OOCS- ^IFHS H^na ^^OH I 9P 00¿¿ ^aa^sXaq3 ap oog's^^upaig ^aaua^ ap
00^7^ í(Xasaaf Ava^) \iq poBpuB^s b^ ap 000 ^I ^pjog bj ap sfü ap sauo^iui Oí^^^I
aauaQ b¡ ap $q ap sauo^iui 000 O^ ;I^6I U9 SBpBzi|Baa sb}U3a sb| aaqos
aaaajo anb so^Bp so| BJoqB souiauíox •opBJ^soui souiaq 01 ouioo 'saoB^op
ap sauo^iui OCI'8 aP uoJat\f 0961 ua an^ 'BuqBg Bauauív ua sajB^o^ sauoiaB^aodxa
sbj o|duiafa aod souiamo^ 'Bsaaduia uboS Bun sa anb O| aaqos SBapi jbÍij bobj
ap sauo^iui
g uoo uqdBf ua f X 'sa^uBjiqBq ap sauo^iui X6 uo II3V I9 U9 ZL -sa^uB^iqBq ap
sauo^iui n\ uoa gg3 ¡a ua ¿ 'sa^u^iqBq ap sauo^iui ¿^\ uoo sopiu^q sopB^sg ua
o^uaisB uauaq Q0 'SBsaaduia sapuBoS sB^uaiuinb SBaauíud sbj ap anb aiaap aaain^)
•g X x aa^ua '(souBoixaj\ soajoa^j) ooixaj^ X oSanquiaxng 'Bipuj 'Bia^sny 'BaiajBpn
'Bi|Ba^snv '(g¿A) BuquaSay 'BoiSjag sBsaaduia SB^sa ap 01 B S 9P uaua^ 'BpuB^Ofj
X Bzm 'Bioan^ 'BijBg BpBUB3' |ap \ X BiouBag ap ^3 '|Baapag BiuBuiajy ap 3^
'uodBf ]ap f 'opiuf^ ouiag |ap g 'sBxiBouauíBa^aou uBaa QOC 'sBJauíud SB^uaiumb
^^l 9Q ^^61 u9 opunuí ^p sa^uB^aodun sbui sa|Bia^snpm SBsaaduia sb\ aaqos
oipn^sa un poqqnd '996I ap o^soSb X oqnf ap soaauínu ua aun^iog^ B^siAaa Bg
•soaafuBO^xa sasred ua obu^ob BOBd soipaui iu pBpioBdBO uaasod ou
'sopiu^ sopB^sg ap soiooSau souanbad so¡ sand 'Bsaaduia ubo b| sa 'a^uaun^pijdxa
X B4ioi|duii a^uaui ua auaq as anb. o¡ 'BpBAiad Bsaaduia ap B|qBq as opuBno
'anb opB^ing BaoB X íBouauíBoux^Bg ua sasuapmnopB^sa sa^;idBO so¡ ap SBpBAiad
sauoisadAui B| opuBzquBOB X opuB^uauíoj 'SBsaaduia SBsa ap saABo^ b asaBzqBaa
aqap 'BauauíBouqBg b Bouauív a^ao^ ap sopiu^ sopB^sg soj ap BpnXB b^ anb X
�TABLA N
PaísU$S habitante año
Estados Unidos
Reino Unido
Alemania Federal
Francia
Bélgica
67
28
14
10
7.5
está vinculado mediante relaciones complejas, a la dimensión de las grandes
empresas. Es sabido en efecto, que los métodos modernos de investigación exigen
instalaciones importantes y un número de investigadores cada vez más elevado. Los
resultados de estas investigaciones aumentan generalmente en forma más que
proporcional a los gastos. En cambio, por debajo de cierto nivel de gastos, la
investigación apenas da resultado. Esta es la razón de que la mayor parte de la
investigación esté concentrada en un pequeño número de grandes empresas".
Como estas grandes empresas son las que realizan inversiones en^Ljitinoainérica,
de acuerdo a la política que C. Furtado pone en evidencia en el trabajo mencio
nado, hace notar R. García^23), que esa política de ayuda al desarrollo por lo menos
en un aspecto va a fallar y es en el avance de la ciencia;de la técnica, pues las
grandes empresas utilizan sus centros de investigación en sus países de origen y no
instalarán centros de investigación en las subsidiarias latinoamericanas, aunque más
no sea porque éstas serán, relativamente hablando, pequeñas empresas y "por
debajo de cierto nivel de gastos, la investigación apenas da resultados".
Debe observarse también, de acuerdo al estudio mencionado de C. Furtado, que
la seguridad de los Estados Unidos implica mantener el statu-quo social y económi
co existente, desarrollando a las naciones latinoamericanas dentro de los lineamientos mencionados. La tendencia a provocar un cambio será mirada por el De
partamento de Estado y el Pentágono como contrario a la seguridad de los Estados
Unidos; es la política de la colonización cultural.
A la luz de estos hechos se ve la razón de la falta de interés de las naciones
desarrolladas, particularmente de los Estados Unidos, en sus planes de desarrollo,
realizado a través de la ayuda multilateral y bilateral, en lo que se refiere a
estimular el desarollo de las ciencias y de los centros nacionales de investigación
científica de los países latinoamericanos.
Dice a este respeto O. Phillips Michelsen (UNESCO)(24): "No se debe perder de
vista sin embargo, que existen serias limitaciones para efectuar cambios masivos en
la política general de estos grupos privados. Además, su magnitud en el campo
34••.'••.
�Sfc
Bl í8t^T ua oapiAajuop^ ua BpBzrpaj ' Buipg Bouaiuy ^p soogtjuai^) sopadxg
ap Biauaiajuo3t> bj :ajqBpnpui BpuBjJodun ap sojuaumoop ap ojunfuoo un ap
auodsip as 'BouauíBouipg ua Bogtjuap Boqqod Bun ap uopB|nuijqj bj ap Buiajqojd
pp sooiuoa) s^ui sopadsB so^ ajqos anb opap jod opuBp 'ojrqjdBO ajuasajd ¡a
ua JBZipaj souiauodojd sou anb o\ sa o^sg asjB|nuuqj Bpand anb Boyquap Baqqod
Bpo) b oíAdjd sa 'ooqqod opiua^uoo apanj ap 'SBiuajqojd ap odq a^sa ap uppnps
B| anb BJ^sanuí 'JBzi|Bai ap souiiuaA anb ouBDuauiBOuqB^ jBjnqno osaaoad ye BDiuaa^
B| ap Á Bpuap b^ ap uppBJOCüooui ^\ ap Buiajqojd ¡ap o^uaiuiBa^uBjd ¡g -jj
¡aAiu ye jbzi[B3j ap jpijip bsoo
'sauopBpa sns Á soaquiaiui soppsa soj ap uopbztub^jo B| ap Boqua B| ua JBJ^ua
BUB^aoduioo 0|¡a sand '(BauaureouqBg Bj^uanoua as |Bna ^ap ox)uap 'opunuí
¡ap sb¡ a^uaui|Biaadsa) sauopBu sBpBuiuuapp jod BpinSas aas Bpand Ba^ijod
Bun anb BJBd jdA¡osaj ouBsaaau sa anb ooia^ui japBJBD ap SBsnBa SBjapBpjaA sbj
jbzi|bub ajqísod sa ou 'sauopBu sBidojd sbj jod BpBuuoj B^a jB^sa jod 'sBpiuQ sau
-opBjsj sb[ ap sa^uaipuadap sa^BuopBoia^ui souisiubSjo jod sopBpidojd so^uauínaop
so¡ ua Á sauoiunaj se\ ua 'SBpuajajuoo sb¡ ua apaans ouioo 'oSiBquia ui
•oomoa^ B4SIA ap o^und ¡ap asjBajB
apand oood anb p ajqos 'opjduioo ouopnpaqui o)uauinaop un asjBJapisuoa apand
X 'SBpB^oxresapqns X SBpB^|oxresap sauopBu sbj ap osbo ¡a opBJBdas jod bzijbub a
Bapi|od Bsa BaipBid ua aauod BJBd JBzqqn aqap uppBu BpBa anb so^uaiuiipaoojd
soj ap Biauapuadapui uoo 'Baiucp^ X Bogquap uppB^qsaAUi v\ JdAOuiojd b BpBuqsap
¡Biaijo Boqj|od Bun ap Buizpop X pBpijBpoui B| upisiaaad uoo BpaoqB as apuop
'^Boiuoaj^ X Boijpuai^ Bopqoj Bun aXnjqsuoo anb O| ap upioiuijaQ 'o^auínoop
un pjBdaad ¡BuoioBiua^i ouisiubSjo oqoíp ap Boqquai^ Bopqoj ap U91SIAIQ B| '
ua o|iq^ op o3BquB ua ODS3NÍ1 Bl JO^ P^ziubSío 'BuqBg Bouauíy ^
ye BiSojouoa^ bj X Biouai;} bj ap upioBoqdy B^ ajqos Biouajajuo^ B| ug \\\
V0IN031 A VDIJI1N3I0 NOIOUDIISBANI 30 W^^1WV N3 VDIJJlOd U
ap pBpisaaAiufi B| ua X (996I) sajiy souang ap pBpisaaAiuQ B| ua souiaua) so| 'soub
souiq^n so[ ua sooidq sojduiafg -aXnijsap a¡ as 'SBOis^q sBiouap sb| ua siSBjua uoo
'Boqquaio upioBSqsaAui B| ap odureo p ua 0^1x9 ap SBApoadsaad uoo ouBuinq oapnu
un jbuuoj ap sbia ua í^sa o 'jbuuoj opipod Bq Bjuiouo;nB ap sauopipuoo sns jod
anb pí^sa o ou^isjaAiun oojua;^ un B^pjJBsap uppBu BunSp opuBno anb 'OAisaoSB
a^uauíBuins ouisipuaduii ap Booda Bun ua 'apBoqdxa ^psaa opB^ouB o\ opo^ joj
•jopas apa b op^uSisB Bq aj as anb BpuBpoduii a opBpmo oood [a Boipui
pno o¡ 'saJB¡9p ap sauoqiui ¿-g ap 9SBdajqos ou uqpBgqsaAui BJBd pjo^ BpnXB
B| Buins B^sa 9(j -soduiBO sosjaAip so¡ ua sajBpp ap sauoqiui 003 I BOuauíBOuipg
b 9íSuip 'VSÍ1 '^F^ un C96I ua an^ -^^^ípui Bjqos on BpiSutqsaj Xnuí sa ooqquap
�"Conferencia de las Naciones Unidas para la Aplicación de la Ciencia y la
Tecnología en Beneficio de las Regiones menos Desarrolladas" (UNCSA), realizada
en Ginebra en 1963, y la "Conferencia sobre la Aplicación de la Ciencia y la
Tecnología al Desarrollo de America Latina" (CASTALA), realizada en Santiago de
Chile en 1965; la primera y la tercera fueron convocadas por la UNESCO y la
segunda por las Naciones Unidas directamente.
11.3Una larga lista de recomendaciones resultantes de reuniones y congresos
convocados sobre el tema por organismos nacionales o internacionales se encuentra
adjunto al documento "Aspectos principales del Tema: Política en Materia Científica
y Tecnológica e instrumentos para su materialización", preparado por UNESCO
para el CASTALA.
11.4El primer punto que entendemos debe quedar perfectamente aclarado, es el
de que el desarrollo de la ciencia y la técnica en una sociedad, ha estado siempre
asociado a un gran desarrollo industrial o ha sido la base para que esta sociedad lo
alcance, se independice de las tutelas externas y en última instancia, entre en los
mercados internacionales a competir con sus propios productos. En consecuencia,
un esfuerzo efectivo para incorporar la ciencia y la tecnología, debe ser el resultado
de la voluntad nacional, planificado de acuerdo a los intereses nacionales y
estructurado por personas altamente compenetradas de la realidad nacional.
Por ello sólo podrá esperarse un importante desarrollo de la investigación
científica y tecnológica en Latinoamérica, en tanto un grupo influyente de sus
clases dirigentes, encare efectivamente el desarrollo del continente tratando de
independizarse de los vínculos que lo mantienen supeditado a intereses extrarregionales.
11.5Una decisión de este tipo, dentfo de las estructuras actuales, sólo podrá
esperarse mediante la unión de algunos sectores de las clases intelectuales, de los
partidos políticos y de sectores de la producción que estando menos comprometidos
con los intereses financieros internacionales, lleguen inclusive a ver comprometida
su propia prosperidad, por la competencia que esos intereses les haga en el
mercado interno y externo.
Los intelectuales, especialmente agrupados en Universidades autónomas, es de
cir, independientes en sus decisiones principales del poder político, que en general
se encuentra fuertemente comprometido a los intereses financieros de carácter
internacional, deberán comenzar por mostrar fehacientemente sobre la base de
casos concretos, la ventaja que la investigación científica y tecnológica puede
redituar a la producción agropecuaria e industrial de la zona.
Una vez realizados los contactos con los sectores receptivos a este tipo de ideas,
deberán proponerse planes de investigación científica y técnica que contemplen el
indispensable énfasis en el desarrollo de las ciencias básicas, pero que por la
36
�¿e
(9 z 9Sie9A) '^iq^iA a^uauíppjauíoa
jas b Bapi Bsa jba^jj ap osaaoad p Bqnsaj ' ^jap a^uauíBOijquap sa Bapi Bun
anb jBj)souiap anb oso^soa s^ui oqanuí anb 'sBpnp b JBSnj uis asjuajuí apanj
•jsb Bas ou sopBjjojJBsajxjns soj ua anb jBsuad BJBd upzBJ X^q ou
X 'i-Z'i sojaumu soj ouioo js ax)ua ^sa 'o¡pjJBsap ap X BpBaqdB 'BaisBq BOijpuap
ua sauoisaaAui sbj ap uppjodojd bj 'sopB^irejapB sasred soj ug
•Bdojng b sopiufj sop^sg soj apsap saJBpp ap BpuajajsuBJ)
ap buuoj ua saj^o) sauoisjaAui sbj ap %oi un ops uoa 'oadojng unuio^ opBOjaj^
p ua a^uBjpsBAB u9pBj^auad ns ap [P0^ p JBpuBu^ opipod uBq SBUBauauíBa^ou
SBsaaduia sb^ '(^aSnojuosrej^ jbjou aoBq o¡ ouioa 'pna o¡ uoa 'upp^puBuijo^nB
ap %00T ^p aaipui un jBuopuBqB urs sauoisjaAUt sns ap JopA p jBaqdnp 'sbubo
-uauíBa^ou SBLqsnpui sb| b op^iuuad Bq o^g ppjauíoo BpuaaaS X u^pBJ^siuiuipB
jofaui X o^ojJBsap p BJBd u^iDBSpsaAui joXbui b asjinqix)B aqap pna o| 'uauaqqo
SBu^snpui bj anb soaijauaq soj ua ouis 'soaxSpjouaa^ so^uaiuiiaouoa ap ojnuina
joXbui un ua o^u^ apisaj ou 'sBadoana sbj X sasuapiunop^sa SBsaaduia sbj axjua
jpuauíBpunj Biauajajjp bj anb jaA opijxxi Bq as \gz)"^QDO Bl 9P sojjadxa ap odruS
un jod opBJBdajd auuojuí a^uaiaaj un ug asjBpajdsouaui aqap ou opadsB ajsg
•ajqísod a^uauíBaiupuoaa jas ap jaAiu ja ps^q 'B^iap jas pp
Bq p^uauíuadxa odurea ja o ouo^bjckjbj ja ua anb 'Bapi Bun JBAajj^BJBd 'Jiaap
sa '^jjojJBsap^ BJBd SBpBnaapB sauoisjaAUi uBdAajd as anb ap oqaaq ja 'soaipBjd
soppjnsaj uaauBap Baiuaa^ X Baqpuaia uqiaBSpsaAui bj ap sopBqnsaj soj anb BJBd
i jadBd un Banf anb puana ua Xnuí asjaua^ aqap sauBjd so^sa ug ¿jj
*o)sandojd opaXojd jap saja^ui a p^pij^n bj ajqos sisijbub osopBpina un ap sandsap
'sapBpisjaAiufj sbj ua X soaqpuaia souo^BJoqBj soj ua JBzrpaj b 'u^iaBSi^saAUi ap
sopjauoa sauBjd b soipisqns ap buuoj ua oppsg ja BjJBuoiajodojd aqap u^ioBiauBug
bj ap %00I I
a^uaureatppjd anb souiBui^sa souBauaureoupBj sasred soj ug
•sopiufj sopBjsg
soj b opadsaj BAjasqo as anb Baiuaa) X Boqquaxa upiaBSi^sdAui bj ap odurea ja
ua osbj^b OAi^Bjaj jap SBsnBa sajqísod sbj ap Bun Bjapisuoa as anb oj '%(jg p bSojj
as oadojng unuio^ opBDjaj^ jap sasred soj ug oppsg ja Buoiajodojd oj 'BpBAud
pBpiA^cre bj ua (q j^ jj) ojjojJBsap X u^pBSpsaAui b SBpBuqsap SBuins sbj ap %gg
ja sopiufj soppsg ug/^^oppsg ja jod a^jBd joXbui ns ua sopBiauBuq jas UBjaqap
sauBjd so^sa 'Boiuaa^ X Boqquap u^pBSqsaAui bj ap o^soo o^p p opiqaQ qjj
(j^3 asB9A) pBpiAipnpojd BÍBq Xnuí ap ajuain^
-isuoo jod X sBA^iuiud Xnuí sBaxuoa^ uoa a^uauiajduiis o 'oipaui jap sauoiaipuoa
sbj b upppdBpB ap osaaojd uis sBpB^joduii SBaiuaa) ap asBq bj ajqos Bzipaj
as upiaonjxud bj Bjja ua anb b opiqap 'Bauaureou^Bg ua 'sosbo soj ap buoXbui bj ua
^as oj ou 'sopbzubab a^uaureaiuaa^ sasred soj ua jpqip pjauaS ua sa anb O)sg
ozBjd o^ioa Xnuí b 'ireSua^qo as anb sopqauaq soj ap psiA ap o^und jap soso.ÍB)uaA
soppjnsaj ireaznjxud 'pBipauíui u9pBoqdB ap sopaXojd soj b Bpipaauoa BiauBjJoduii
�Todo plan que descuide este aspecto verá muy comprometida su posibilidad de
éxito, y podrá ser motivo de desprestigio de la idea aún no bien asentada en el
medio, de la importancia de la investigación científica,
11.8 Teniendo en cuenta que las naciones latinoamericanas están mal provistas de
personal científico y de equipo para sus laboratorios, en las primeras etapas de todo
plan de política científica, las proporciones antes indicadas se verán fuertemente
alteradas como consecuencia de la necesidad de dar prioridad a la formación de
personas idóneas en el uso del método científico, y en la construcción y equipa
miento de los laboratorios de investigación.
Para el caso del Uruguay, que obviamente no es representativo de la región, un
plan de desarrollo de la investigación científica deberá realizarse, en lo referente a
inversiones en investigación y desarrollo, de acuerdo al siguiente ritmo:
AÑOIo5o1015después
relación de inversiones
Inv. Pura + Aplicada_3_^5
11
DesarrolloTTTT
3
T
En los primeros diez años, las inversiones se harán preferentemente en las
Universidades, hasta tener una base firme de científicos y equipos para la investiga
ción. En el décimo año puede pensarse en comenzar a descentralizar algunos
servicios de investigación fuera de la Universidades. Recién después del décimo
quinto año, existirá una efectiva infraestructura capaz de actuar autónomamente en
la tarea de la investigación y también recién en esa fecha, presumiblemente, los
productores habrán comprendido las ventajas de aquélla, por lo cual será necesario
disponer de sumas importantes para estudios de desarrollo, incluida la parte de
organización y administración.
11.9La razón de concentrar en los primeros años las inversiones en centros de
investigación pertenecientes a Institutos Universitarios, proviene de la necesidad de
promover la investigación científica con un adecuado equilibrio entre las ciencias
básicas y las aplicadas, así como en íntima asociación con la formación de jóvenes
investigadores. (Véase 10.6).
Al mismo tiempo se dará a las Universidades el carácter de centros culturales
activos en las tareas creadoras de la mente, junto con el de formación de
profesionales, que es el que tienen casi exclusivamente en la actualidad. (Véase 9).
11.10Así como se recomienda crear el mínimo número posible de Universidades
con objeto de no dispersar recursos humanos, por cierto muy escasos en el campo
de la investigación científica, también se entiende que las Universidades deben
38
�6C
sojp ua opuBÍBqBj} Buosjad
Bun^uiu a^uaureatpBjd X uppBgipaAui BJBd odinba oood uoo 'sopqipa sosoírq
jinipuoa jod asopuBzuauíoa 'osjaAui [a Bas opi^ap osaaojd [a anb a^uaixioa sg
Bauauíy
ua Bagijuap uppBSqsaAUi b¡ ap o^oxiBsap ¡a asjBaqiuBjd aqap uapjo a^sa ug
i ap uoiobuijoj X
ap Baj^ b¡ jBjpjjBsap BJBd so^dB sopqipa asjiíupuoa uaqap BdB^a Bimqn 0U103
sopBnaapB uppBS^saAui ap pua^ui X odmba ap
jauodsip sajopBipaAui so;sa b asjBzpuBJBS aqap BUB^uauía^duioa Bpipaui 0U103
opBjapisuoa iBjnai^JBd oduiBO p ua uppBS^saAUi
ap odmba un 'oduiap p uoa jbuuoj ajqísod uBBq anb sajopBioqBpa uoa 'upp
-BpsaAUi ap B3JB} B| b pp^ uopBoipap ap sauopipuoa ua 'Bp^naapB upiaBjaunuiaj
uoa uaSuo ap sred ns ua ofeqBJ^ ap iBSn¡ uBgua^ oagquap opopui p ua upp
-^pBdBa opumbpB UBq anb SBuosiad sb[ anb JB¡duia^uoa oiJBsaaau sa ojp bjbj
sopBqaaAOjdB a^uauíBpBnaapB unas sojp anb opoui
ap 'opBoijiuBjd jas aqap saaopBS^saAui sauaAof ap uppBuuqj ap osaaojd jg \\\
•(-j as^ay^) 'sauoisajojd sbj sBpo^ ua pjauaS sa 'o^pjJBap opBAap
sbui ap sasred soj BpBq uppsjSiuia B| b Bpuapua^ b¡ anb ouis 'saaopBSqsaAUi
soj ap jopas p ua ops Bp as ou ouauíouaj p 'SBuiapy sapBpuo^nB sb| b Bdnaoajd
'pBppua ns jod anb Biuajqojd un sa 'sopiuf^ sop^sg so| Bpnq soaiuaa^ X sóaij^uap
ap u9pBJiuia bj so^p ua ío^pjjBsap ap opBjS o^p uauap anb so¡ ua uaiquiB^
ouis 'sopB^ojJBsapqns sasred so¡ ua ops ou Bp as X jbuijou sa oqaaq p 'oijbj;uoo
p joj sajopBSpsaAUi ap upioBiujqj B| ua asjBsaja^uisap BJBd 'Juajuí uapua^
-ajd BUBauauíBoupBj Bpjambzi B| ap sajopas so^aia ouioa 'oal^oui jas aqap ou
U3 'uauapqo as qp anb sauopBjaunuiaj SBpBAap sbui X opBqBj^ ap sapBpmrujodo
sajoXBui sb| ap Bpuanoasuoo ouioa 'sopiufj sopBpg so| b a^uauíppadsa 'sopBzuBAB
sbui sasred BpBq uaj^iuia 'pBppBdBa ^p s^ui ap soj ap sounSp apauíajqísod
'sopBuuqj isb sauaA9f so^sa ap uppjodojd B^iap Bun anb a¡qB)iAaui sg 3jn
Baqquap Baqipd Bun
ap uppBpuijqj ap ire|d opo^ ua 'SBdBp SBjauíud sb| ua B^npsqB pBpuoud jaua^
aqap 'a^uapqns pBppireo B[ ua X opBnoapB pAiu p sauaApf sopa ap uppBuuoj Bg
q qj ap pAiu p Boqquap uppBSpsaAui b¡ ap Baiuaa^
B| ua asjBqoBdBa ap uq ¡a uoa 'a^uaupuoa pp soa^bu sauaApf b soub sax^ b oun
ap sopouad^jod uBqpaj 'sap^uauquoaBx^xa 'BpBaqdB X Bjnd Baqquap uppBSipaAui
B| ap odurea p ua sosoiSipajd soj^uaa anb ap bia b| jod sBuosjad ap upiaBuuoj b\
ua asjBuaduiasap ^jaqap puopBiua^ui upiOBjadooa B| ap pdBd pdpuud |g II'II
ap p ua ouioa Bzireuasua ap o^adsB ns ua o^ie^ 'sBaisBq SBiauap sb| 'sop
-Bzipx^uao so^^psui ua opirej;uaouoa 'sosjnaaj soidojd sns JBSjadsip ou ap
�Ejemplos pueden encontrarse en muchos países latinoamericanos de lujosas
Ciudades Universitarias en las cuales por falta de material humano y equipo
científico, no se desarrolla ninguna tarea efectiva de investigación.
11.14 En toda formulación de política científica, uno de los problemas que debe
contemplarse es el de restringuir al comienzo del plan, el número de Centros
Científicos y Universitarios, con objeto de concentrar los valores que se van
formando en el menor número posible de sitios.
Esto permitiría subsanar, en un continente en que las distancias y la dificultad
de medios de comunicación constituyen una verdadera barrera para el progreso de
todos los campos, un inconveniente que en el campo científico se pone de
manifiesto desde la Colonia. (Ver 6.2). Pensamos que en materia de Universidades
no es aconsejable pasar de la relación de un centro universitario por cada millón o
millón y medio de habitantes alfabetos, debiéndose resolver el problema de
proporcionar facilidades para tener educación superior, a la mayor cantidad de
jóvenes, independientemente del lugar de residencia de sus familiares, organizando
en los centros universitarios que se mantengan, buenas y eficientes obras de
bienestar estudiantil, con facilidades de residencia, comedor, lugares de estudio,
expansión, deportes y subsidios de estudios, etc.
En la Tabla V se indica el número de habitantes alfabetos (mayores de 15 años)
por Instituto Universitario en varias naciones del continente, pudiéndose observar
que no es ésta precisamente la política que vienen siguiendo las naciones latino
americanas.
TABLA V
POBLACIÓN, ALFABETISMO Y NUMERO DE UNIVERSIDADES
País
Argentina
Brasil
Colombia
México
Perú
Uruguay
N de Uni
versidades
Población de 15
25
37
29
35
25
1
14:199.299
40:187.590
6:450.300
27:987.8.38
5:616.662
1:851.400
Alfabetos
%
Relación N hab.
alfabetos por Univ.
12:925.652
24:351.798
4.020.900
17:414.675
3:431.016
1:671.900
91.4
60.5
62.5
62.2
61.1
90.3
520.000
650.000
140.000
500.000
137.000
1:600.000
años y más
11.15 Esta tendencia a la multiplicación universitaria se viene cumpliendo con el
apoyo de los organismos internacionales dependientes de Naciones Unidas, los que
proporcionan recursos para costosas instalaciones en lugares inverosímiles por su
aislación geográfica, alejados de todo centro importante de población, pudiéndose
40
�If
-qns bj 'opBuopuaui uBq as anb SBopijod sapBptjEaj sbj ap Bpuanoasuoo oiuoa
'a^uauquoo [ap sauopeu sbj ax^ua sajpijip uos sajEuopEiuajuí sauopBjaj sej ouioo
'oduia^ ouisiui [y 'sajBuopeu ajuauíBjnd soquao ap ojjojJBsap je jEuqsap uapand
sBUBOuauíBOuqBj sauopBu sbj anb sosjnoaj soj opuaXB-qsip 'ooiuoa; X ooijquap
oduiBO [a ua sozaanjsa ap uop^^Sa^ui Bun asjEjuajui Eupod ouiuibo a^sa joj
sajq
-Eaadnsui sa^uaiuaAuooui 'Epuappa ua ojsand uei[ as oubj}uoo ¡a jod X
jbj ap Eapi[od Bun j^dopE ap BfB^uaA B[ jas Eupod ¡Ena aSans ou 'sopiuf^
so[ ap ppuE^sns a^aodE uis 'sBUBDuauíBouijEj SEoijqndaj sej ap soidojd sosjnaaj
uoa sopEpuBu^ uBjas V3O ao<^ so^sandojd sa[EuopEupjnui souisiue^jo soj
(9 01 J9A) SEUEOuauíEa^ou SEsajduia
sbj ap BpBAud upisaaAui ej ua opESEq 'upiSaj ej ap sasred so[ ap o^ojJEsap
[a EJEd BpBidojdE seui ej Ejapisuoo sopiufj sopE^s^ soj ap oiuaiqoS j^ anb
Eapijod ej b opiqap 'ajainbaa a;uauquoa ja anb oaiuaaj X oaqquaia ojjojJEsap ja
ajuauíBAipaja jeoSesuo^ ap pEpijiqísod bj b buej^uoo uoxsiaap Eun 'ojJBpnp ou e sa
'Epipauísap sa sopiufj sopE^sg soj ap Bpuanjjuí ej apuop ouisiueSjo un ap soueui
ua EauauíEoupBg ap ooqquap ojjojJEsap ja jauoj (63)V3O Bl ^^R^^-i<3 bj e jea3jj
apuapjd a^uauíjEn^oB anb X ^g^j ap JuqB ua a^sg jap B^unj ua EpEzijEaj Eouauív
ap sa^uapisajj soj ap upioEJEjoaQ ej ap sajua^aatua 'sajEuoiaBuqjnuí soj^uaa
ap upioEaja ap sauEjd soj ojaoaj uejS uoo asaaA uaqap opquas asa ug i\\\
sauopEjaj sej ap ja ua X Ejnjjna ej ap oduiEa ja ua ajuauíjBioadsa 'sajEuoiaEUjajuí
sauEjd ap o^uaiuiiuajuBiu ja X sauoiaBjaj sej ap pBpmuquoa bj UE^jnoijip anb
'je4ijiui odp ap SEjnpE^aip jod SEpEuaaqoS a^uauía^uanaa^ ua^sa sauoia^u SE^sa anb
EfajEdE 'SEUEauaureouqEj sauoiDEU sej ap euoXeui ej ap Eapijod pEpijiqB^saux Eg
soso^soa Xnuí X sopEzijEioadsa Xnuí soa^uao soaod sounSjE EJEd
oajes 'sauopnjos ap odq a;sa ua a^uauíBuas jEsuad ajqísoduii isbo uaaEq 'oai^ijod
ja^aEJBO ap sapBjjnoijip 'o^uauíoui ja jod anb Bsuaid as 'uoiaEjSa^ui ap Eapi
Bjx>j a^uaiuaAuoa aaapisuoa as anb ap d^udiuajuaipuadapui ojja a^uE^sqo o^sj "(g^soa
-luipuoaa sosjnaaj ap zasEosa X opB^pBdBa jEuosjad ap e^jej ej ap a^uaiuaAoaui ja
jaAjosaj BJEd BpE^jaoE uopnjos Eun jE^uasaadaj uapand X sajqEfasuoaE uos souisiui
soj anb Ejapisuoa as 'sajEuoiaEu^jnuí soj;uaa ap uppEuuoj ej b o^uEno ug g\\\
sopEidojdB ojjojJEsap ap opEj X jaAiu
un uoo sa^uajsixa eX soj^uao jaoajE^jqj BJEd EpnXE Esa jEuoiojodojd 'ouej^uoo oseo
ua opuaiuodoad 'opuanbaa jaAiu je opaXojd ^jap pEpijiqEiA ej a^uauíBpEjjBjap uaip
-^jsa 'Eoijpuaio uopE^psaAui ap X souB^isaaAiun sox^uao soAanu jEaao EJEd EpnXE
ej Jipioap ap sa^uB 'souisiue^jo so^sa anb ajqEÍasuooE Eiouanoasuoo ua Eua
U9100EJ4E ap soAquaoui ap e^jej ej jod
X souEuinq sosjnoaj ap asjaoajEO iod 'opEnoapB ooijquaio jaAiu un e 'ojiaua^uBui
ajqísod ^aas ou anb 'BuiBjSojd jap upioEjnuuqj bj ap ojuamoui ja apsap JEjnSasE
�sistencia de estos centros, especialmente su administración y dirección, quedará
cada vez más en el ámbito del organismo internacional OEA, por ser el único con
continuidad de existencia como para salvar las convulsiones provocadas por los
continuos golpes militares que se producen en los gobiernos de los países, o
tenderán poco a poco, como ya ha sucedido en varios casos en que esta experiencia
se ha realizado, a favorecer solamente al país sede.
11.18 El continente latinoamericano, con sus 250 millones de habitantes, tiene
un potencial humano comparable al de las regiones más importantes del mundo.
Del mismo orden que el de la URSS, es ligeramente superior al de los Estados
Unidos de Norte América y francamente más elevado que el del MCE y AELI.
Sin embargo su proceso de puesta en valor es totalmente deficitario, lo que debe
considerarse un serio obstáculo a todo plan coherente para el desarrollo de la
investigación científica.
El índice de analfabetismo es en la mayoría de las naciones latinoamericanas muy
elevado. En la población de 15 años y más, excepto Argentina y Uruguay que
tienen una tasa de analfabetismo inferior al 10%, todas las otras naciones tienen
valores elevados, que llegan al 85.5% en Haití, el 61,2% en Bolivia y 39.5 por
ciento en Brasil, todo lo cual hace que promedialmente la región tenga un índice
general de analfabetismo de 40% aproximadamente.
También representa un escollo desde el punto de vista del uso de los recursos
humanos, con el fin que encaramos en este trabajo, el bajo número de jóvenes que
en América Latina siguen estudios universitarios, a pesar del alto número de
universidades que posee la región.
De acuerdo a UNESCO^30), en un estudio de la distribución de matrícula por
niveles de educación en América Latina, se tiene que el 82.2% de los estudiantes
están en primaria, el 15.8% en secundaria y sólo el 2% cursan enseñanza superior.
Solamente Asía y África tienen una distribución más desfavorable que la indicada.
En la URSS estos índices son del 76.9, 16.6 y 6.5% respectivamente, en Europa
67.2, 29,7 y 3.1% y en los Estados Unidos y Canadá 68.0, 24.0 y 8% respec
tivamente.
En lo que respecta a la enseñanza superior estos números se ven agravados
porque en general los países latinoamericanos tienen en ella, un bajo índice de
egresos sobre matrícula, que en algunos casos puede ser la mitad del que se da en
los países desarrollados de Europa y América del Norte. Por ejemplo en Argentina
este índice es de 5.4 y en Uruguay 6.7. % (los más bajos de la región), mientras
que en Canadá es de 20.2, en la URSS es de 14.3% y en Alemania 15.7%.
En consecuencia todo plan de desarrollo de la investigación científica en América
Latina deberá tener en cuenta que si bien en la región, globalmente, el recurso
humano es potencialmente el que corresponde a un posible desarrollo científico y
tecnológico en gran escala, su aprovechamiento actual es deficitario, no sólo en lo
I
42
�et-
0961 '
S9I Bgaj^ug pBpisjaAiuQ bj ap sapuy jsupipa|^ ^p pBjpuiBg ^\ ap buojsih B[ BJB¿>f :^V 'ONÍñfl 91
¿961 'oapiAa^uo^ opun^ OAan^ pp pg JsvSns[\ pp pniaapjuí osaooaj,, :y '3O333 WÍ1Z "91
'8H5I ajquiapiQ -sajiy souang ap aiuq Aag
U3 36¿I 'sajiy souang 'sopB3 us oíSap^ ^Biqdosojiqj 6sj3aiuq xa asaiiL, "a 'VOVNVHHV3 '
6961
^P o^^puBS ^upisjaAiuf^ puajduij •.^auq^ ua ezu^uasug v\ ap buojsih,, "V'H 'V3HV9V3 '91
¿961 'oapiAajuoj^ sopiuQ so^ang pg • biuo^ bj
ap pioos-oaiuipuoog Rin^aaqsg>t :^ ( ZSñOIUaOH ;"N '3HHO1 V3 3O ; 1 NOHílOl P V1VS Z\
"9961 'PPPBW •,,SB!oua!3 3P luiap^ay ^H '^I aP o^1811^,, 'TI
"9961 'oappaíuo^^ sapioos SBpua?3 X oqaa^aQ ap ppjnacg -\ -^ ^o^oxresap ap
BOLjj^od un iXBnSaiQ^ ug ^ibióos ogoxiBsap p X BUBauauíBOUipq pBpisjaAiu^ Bg^ :-q 'O9I39IH '01
996T '9^ oN 9 ouy ..
-uap ouisiuBauauíBUBj pp sajpsg soq BUBouaureuBg BjSopanbxy^ :nO9WñH ^ 'VÍ 'SFVOH '6
"(9 J^A)
9t{) ut aw^ps -^Bauauív upBg ui qaiBasag agpuaps jo ^uauidopA3Q :(q) -^ 'SVOVHD '8
*f96T 'SB3BJB3 *Buo)BJBdajd U91SIU103 B[ ap auuojuj • B
ua SBaiSppuaax X ssagpua^ sauoiasgqsaAUi ap puotas^ ofasuo^ un ap U9peajo B| BJBd sas^g "6961 '
"O3S3NÍ1 SO3 uoissiuiuio^ puopBj^ --q aqj jo aauajajuo3 puopBf^ -tp¿ jvotiauiy a^? ut dou^ton -g
9961 '
\.988I-6^8I oappaiuo^M ap pBpisjaAiu^ bj ap buo}sjh,, "fl '3NCXiaO 3P SI9Vd ^ VÍ '3N(XiaO 9
souang • cupuaSay b^ ua ooypuai^ o^uaiuresuag pp uppnjOAg^ :•{ 'I^I9V9 'f
'9161 '^aJiy souang
((sajiy souang ua jouadn^ Baijqng BzuBuasug bj ap ogojJBsaQ X uaSuQ,, "JMf 'Z3993LLÍ1O "9
'9961 *oappa)uo^\[ Boqqndag bj ap pBpisjaAiu^ oucja^ ap
XI •jeuqBg Bau^uiy ua bdiuo^x ^ ^gpu^jD u^ioBgpsaAUi bj ^red SBApaadsjag :-fo 'O3OIOOV^ 'Z
"9161 '.opnpAag pLqsnpu¡ puB XuBuuaQ puadui^^ ^ 'N3193A I
svouvtíoonaia
bj ua ajuajsixa BoiSojouoa^ X Boijpuap Biauapuadap ap
bj ua ajuauíBpiuijapui uoiSai bj b opuaiuajuBiu) 'sajBn^oB SBiouajBO sbj JBzipnSB b
ajuauíajqBjiAaui ^jBAajj 'ajuBaaduii Ba^suapBJBO bj sa anb 'sauBjd ap BiauasnB B^
•sojBipauíui souaui o sbui sozBjd
ua soApisod sopBjjnsaa jauajqo Basap as is 'sopBjjoxresap sbui sasred soj ua Bp as
anb bj anb BsopBpina s^ui {BuoiOBonpa upiDBo^iuBjd Bun aSixa BpuBjsunajp Bjsg
jouadns upioarujsui uaqioaa anb
sajuBipnjsa ap afpuaojod jb uaiquiB) ouis 'upiaBz^aqBjjB ap opBi^ jb ajaqaa as anb
�17.SERVAN SCHREIBER, J.J.: "Le defi Americain". Denoel. París. 1967.
18."El Comercio Internacional y el Desarrollo de América Latina. CEPAL". Fondo de Cultura
Económica. México, 1964.
19.ALLENDE, S.: "Punta del Este, la nueva estrategia del imperialismo". Edit. Diálogo. Montevideo,
1967.
20.SHILLING, P.: "Brasil para extranjeros". Editorial Diálogo. S.R.L. Montevideo, 1966.
21.FURTADO, C: "América Latina y la hegemonía de EE.UU.". Época. 17 de enero de 1966 y
siguientes. Montevideo.
22.Estudio de "L'Union des Industries de la Communauté Européene". Centre de Recherches.
Européenes. Lausanne. 1965.
23.GARCÍA, R.: "Organizing Scientifc Research". Bulleting of Atomic. Scientists. Sep. 1966.
24.PHILLIPS MICHELSEN, O.: "Mecanismo de la aplicación de los resultados obtenidos en las
Instituciones de investigación científica". CASTALA - UNESCO. 1965.
25.MAGGIOLO, O.J.: "La investigación científica al servicio de la tecnología industrial", en "Uruguay,
Balance y Perspectivas". Cuadernos Fac. de Derecho y Ciencias Sociales. N 15. Montevideo,
1964.
26."United States reviews of National Science pólices". Directory for Scientific Aflairs. OECD. París.
1967.
27.MAISONROUGE, J.: ^Retorn^ at Nacionalismo". Conferencia en el Foro Regional sobre Europa de
la 54a Convención Nacional.de Cotn. Ext Néw \oA¿- 196Y. :*^r
". • y
28.MAGGIOLO, O.J.: "Los Laboratorios de Hidráulica en América Latina". Conferencia CASTALA.
Julio, 1965.
29.Informe final de la primera reunión del. grupo de expertos en ciencia y tecnología. Org. de los
Estados Americanos. Julio, 1967. Washington D.C.
30.BAGU, S. y GUSSONI, H.: "El desarrollo Cultural en la liberación de América Latina". Biblioteca
de Cultura Universitaria. Montevideo, 1967.
44
�y
^••V- '^••*
^ '—**t"' i- *ir*' • r -*••-—n
i
¡i—•mí.tj*- -"
�
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay
Subject
The topic of the resource
Repositorio de ensayos en las Humanidades publicados originalmente en el Uruguay
Description
An account of the resource
<p><span>La Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación se ha propuesto contribuir a rescatar y poner a disposición de los lectores la escritura ensayística del Uruguay a lo largo de su historia. Esta Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay pretende reunir en un solo lugar más de dos siglos de textos de reflexión y pensamiento, dentro del amplio campo de las humanidades, producidos en conexión con la universidad. La mayor parte de esos textos han sido originalmente publicados en revistas universitarias o periódicos hoy difícilmente accesibles. A menudo nunca recogidos luego en libro—o recogidos con sustanciales modificaciones—, son textos que pueden contribuir a recuperar y mostrar las dinámicas de pensamiento y representación en el país, tal como se realizaron en tiempos de centralidad de la escritura.<br /><br /></span>La a veces fina y sinuosa línea entre Humanidades y Ciencias Sociales hace que textos de historia económica, de estudios sociales, de ciencia aplicada a la antropología, puedan tener cabida en esta colección, aunque el foco está en el núcleo tradicional de las humanidades. El Derecho (con la excepción de Filosofía del Derecho) queda, por su especificidad técnica y profesional, por el momento fuera de este grupo. </p>
<p>La colección será un trabajo acumulativo, con entregas bimensuales. En el tiempo, los textos se irán organizando de acuerdo a posibles lecturas de la historia de las ideas en la región y el continente. <br /><br />Aldo Mazzucchelli</p>
<p><span>15 de octubre de 2017</span></p>
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Pablo Darriulat
Gonzalo Marín
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Política de desarrollo científico y tecnológico de América Latina
Description
An account of the resource
Seminario sobre Política Cultural Autónoma para América Latina (marzo 1968 : Montevideo, UY) Montevideo : UR, 1969. Historia y Cultura / Universidad de la República (Uruguay), no 13
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
MAGGIOLO CAMPO, Oscar Julio
Source
A related resource from which the described resource is derived
Maggiolo Campos, Oscar Julio:
Política de desarrollo científico y tecnológico de América Latina /Oscar Julio Maggiolo Campos..
Seminario sobre Política Cultural Autónoma para América Latina (marzo 1968 : Montevideo, UY) Montevideo : UR, 1969. Historia y Cultura / Universidad de la República (Uruguay), no 13
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1985
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Format
The file format, physical medium, or dimensions of the resource
Libro
Language
A language of the resource
Español
AMERICA LATINA
ASPECTOS CULTURALES
DESARROLLO ECONÓMICO Y SOCIAL
POLÍTICA DE INVESTIGACIÓN
POLÍTICA UNIVERSITARIA
SOCIOLOGIA
-
http://humanidades-digitales.fhuce.edu.uy/files/original/254cddcd0fe96f54de7992d8b9602520.pdf
ea3b682e64898468b40a569e31ac7320
PDF Text
Text
SVI0N3I0A
saavaiNw
avnnov^
OHd
vonand3d vi 3Q avaiSd3AiNn
^) • 1
•I•
U*\ti i^^
aiuo
pq
Uii
(6681"688 L) eue^u^iueauou u^oenaudd e| e
ap eomeiuq esuajd e-|
SOQ 3Ü1N3
V^I1V1 V0I^3!
�^p eoiu^)ijq esuajd
soa
VNI1V1 V3I^3IMV
�Copyright de la presente edición Departa
mento de Publicaciones - Facultad de Hu
manidades y Ciencias • Universidad de la
República
Queda hecho el depósito que marca la ley.
Printed in Uruguay • Impreso en el Uruguay
�'6881 9P BUBoiJ^ureuEj cpuaaajuc^ e^ (
(3
Bireouaureajjou Boi;^iod Bun ^p boiubSjo U9P
^ :opBjs^ sp BUBjajoas B| ua auiBia q sauíBf
Ifr *?d'S0NVDW3VÍV0NI1V1
soavjnm soi aa so¿ Na ihOnvá viDVwoidia vi (11
ua boiu^;uq Biouasajd vr\ (g
mouanyui a U9iobj8iuiui (^
BUlJB^ BDU9UIV
ap joua)xa opjauíoo ja ua ByBjajg ubjq ap ajjBd-Bjon3 (
'IB^uaui)Uooja)ui oui
'\\iiBva a^odsuBjj [a ua eijB^ajg ubj^ ap u9pBdpi^B^ (3
•SBDiui^uooa sBsaiduia
X sa|B)uauiBUJaqn8 soiíjs^jduia ua sauoisjaAUi se^ (\
SI -8pd • VNLLVl VDWaWVNa VDINV1I^ VDN3MJNI VI (i
VXVld VI Ha O1^13 ISI3 VNVDI>I3WV31^ION IMOISNVdXH
VI Ha SOZN31WOJ SOI A V3I1MV1I^H VI3N3Q1HNI VI
Hl^Vd VHHNDId
11 #8^d^uoppo "V ^ní '}01¿
6
^d
33IQNI
�6
SEGUNDA PARTE:
LA PRENSA INGLESA DE MONTEVIDEO FRENTE A LA
EXPANSIÓN NORTEAMERICANA EN AMERICA LATINA
(1889-1899).
/; LAS FUENTESpág. 57
1)La prensa inglesa.
2)Otras fuentes.
II) LA PRENSA INGLESA Y LA PRIMERA CONFERENCIA
PANAMERICANA (1889)pág. 62
1)Antes de la Conferencia.
2)Durante y después de la Conferencia.
III)"EL PERRO DEL HORTELANO"pág. 74
("The dog in the manger")
1)La necesidad de la intervención. Su justificación.
2)La intervención de los Estados Unidos en América
del Sur.
3)La intervención de los países europeos en América
del Sur.
4)La Doctrina Monroe. Su papel en la historia de Amé
rica del Sur.
IV)LOS ESTADOS UNIDOS A LA CONQUISTA DEL MERCA
DO SUDAMERICANO
pág. 89
1) Posición de Estados Unidos en el comercio exterior
del Uruguay.
�(0681/AI/8)
'jns (ap Bdppuiy uoo ooiup^uq opjauíoo {3 ((>
(688I/IA/91)
B( dp OJ>| (9 U9 S^|8lI1 BJSUoXbUI OpJdUIOO (3 (g
W**^
SONVDNmVONIlVl SOCIVD
U3W SOI 3Q V1SIÚÓNOD VI V SOOIN/l SOOV1S3 SOI (¡I
BPP9J9UI U9iq BUfl *Bn8BiB9It^ 9p U9!)S9n3 B^ (¿
(^68l/IIA/8) '^ojuo^ ap BnjBjs^ ^ X pscag (9
(€68t/IX/l) -ouBia^oq pp o^ad 13 ($
(E681/X/01) *aojuo^ euupoa bj X U9pu9AJ9jui bi (^
(€681/11/10 BOU?uioidip U9K90J9JUI (e
(€681/11/¿) -B^IjpUIOldlp U9PU9AJ9JUI (^
(^68 l/HIA/31) ¿o ?nb jq^? (1
6H '^?d
0NV731V0H13d OU^Hd 13 (i
(6681-6881)
VNllVT VD^3WV N3 VNV3I>I3WV31>1ON NOISNVdX3
VI V 3JLN3U3 O3O1A31NO^ 3a VS31^NI VSN3>M VI
^ 11 -8?d
• Sd^udnj X BijBj8oi|q;^
1VNI3 V1ON
'89(8111 oiojdtuoo (dp sajopipduioo soidpepjdA soq
'OpjdUIOO nS JB)U9UI
-9J3U| BJBd SOppf^ SOpBISg iod 8OpBZT(B9J SOZJdnjSg
�10) El comercio uruguayo con los Estados Unidos.
(VII-VI111896)
APÉNDICE II:
EL COMERCIO EXTERIOR DEL URUGUAY (1886-1899)
Cuadros estadísticos
pág. 157
1)Proporción en que los diferentes países concurrieron
al monto del valor oficial de la importación total del
Uruguay (1886-1900).
2)Proporción en que los diferentes países concurrieron al
monto del valor oficial de la exportación total del
Uruguay (1886-1900).
3)Monto de las importaciones y exportaciones uruguayas
desde y hacia Inglaterra y los Estados Unidos de Nortea
mérica (1886-1900).
�-9% [9 'buisiw bj ug auoppo V ^Bnf }O1¿ PP o^jB:) B uaiquiBj '(9961
osjí^) XBn8mfi jap buojsih w^d osjno ap afesBd ap ofBqBn oiuoa
soulBJB^u^s^jd anb \,^\d BI ap oi^ ja ua BUBouauíBajjou upisuBdxa
bj ap sozuaiuioa sol ^ BoiuBjijq Biauanyui B^,, ^jqos bjjbí8ououi B|
ap so^n^jdBO souba opBSaj^B souiaq 'oiqureo ua 'a^Bj Bjaunj^ bj ug
*opun3
-af ;* aiuauqBioj jiuiudns b X aoipu^dy ^uiud ^a pBjiui B| b jpnpaj
b uojB8íiqo opBdsa X oduiaij ap sauozBj 'uppipa aiuasaad bj ug
(6881 'uo;8uiqsB/yy) ^.BOu^uiBouBdsiH 3 sopiUQ sopBjsg soi anua
a^odsuBJX X opjauio3,, '-ouBouauíBja^ui o^uaiureojaaB pp jospid
•ojd aiqBsuBaui a '881 u3 BlBld Bl 3P J*I P 9^S?A 3n^
jBpjauíoa uoisi^\[ 1 ^p sa^uBjgajui soj ap oun- siyin^ Xoja^g
ap ojqq [ap 'oipnjsa cujsanu Bied sa^uBsajajui sbui so[n;^dBa soj ap
uppanpBJi b( Biuajuoa opunSas [a !Buia^ BpBO aiqos soppajBdB soAij^a
-yiu^is sbui sojnojjJB so^ ap uppoaps bj ua bi^sisuoo so[|a ap ojaiuud
(a :sa{B^uauinaop saaipu^dy sop jbuij jb opuB8aj3B 'ouisiui pp upts
•ia BpidBJ Bun JBp jod saouojua opB^do souiBiqB]g Bsuaid Bqoíp jod
sopB)Bj^ souidtunSjB soj b X sBuiaj soi B ojuBno ua OAijBjaipj ajuBj
-sbo 'o^ipap Bja osozjoj 'uaiquiBj oiad ajuspunqB Xnuí opB^nsaj Bjq
-Bi[ uopBS^saAUi Bqoíp ap osino p ua opiunaj [B;uauinaop pija^ui
p anb souiBqBpuas 'buisiui b^ BqBzaqsaua anb BpuajiaApy bj ug
'ofeqBn 3)sa ap jBjuauíBpunj oajanu ja aXn^^suoa anb
'BjnjBu3isB Bqoip BJBd osina ap aÍBSBd ap b;^bj3ououi Bun ua opi^iaA
anj JoqBj Bsa ap ops^nsaj jg -BuyBg Bau^uiy ua BUBouauíBayou upp
•Bjpuad bj ap sozuaiuioa soj b a^uay oajiíAajuo^j ap BsajSui Bsuajd bj
ap sauoiaisod sbj jBAajaj pipuodsaxioa sou ouisiui jap oaiBui ja ug
•(0C61 - 0881) 'BPld Bl 3P }^l P ^3 BUBauauíBanou U91D
-Bjjauad Bg,, rstuaj ja ua op^a^uao '(o¿6l - 6961) uoppo V UBnf
jap U9iaoajip bj ofBq 'sBiouai^ X sapBpiuBuinn ^p pB^jnoBg bj ap
ap buo^sjh ^p ouBuiuias ja ua souibjbidiui anb upiDBSi^saAUi
bj ap sopBjjnsaj soj ap 'aiuauíjBiaiBd 'B^uana Bp oÍBqBj^ ajuasajd jg
VDN31M3AaV
�10
ma había sido enfocado a un nivel casi exclusivamente bibliográfico
y tenía el carácter de introductoria a la investigación que estábamos
realizando sobre la prensa inglesa. Creímos que la inclusión de los
mismos podría ser de utilidad al lector para ubicar la materia de la
investigación en el contexto histórico general de la presencia inglesa
y la expansión norteamericana en la América Latina de fines del si
glo XIX.
Somos plenamente conscientes de que esta Primera Parte es solo
una muy incompleta aproximación al tema y de que, fundamental
mente en lo que tiene que ver con Uruguay, es absolutamente insufi
ciente: las razones ya mencionadas nos impidieron incluir toda la
parte referente a nuestro país, pero, aunque hubiéramos podido ha
cerlo, dicha información, elaborada hace ya varios años, se resiente de
la falta de una detenida revisión que ponga al día la bibliografía utili
zada que, como tendremos oportunidad de señalar, en los últimos
años se ha visto enriquecida con valiosos aportes.
No obstante las limitaciones y carencias señaladas -y otras muchas
que el lector se encargará de anotar- deseamos que este trabajo, más
allá de sus modestos alcances, pueda resultar útil a otros estudiosos,
allegándoles un material no siempre de fácil acceso debido a las difi
cultades inherentes al idioma.
Finalmente, queremos dejar constancia de nuestra deuda con Juan
A. Oddone, quien, además de sugerirnos el tema y guiarnos en los pri
meros pasos de la investigación, atendió pacientemente las múltiples
consultas motivadas por esta edición; así como nuestro agradecimien
to a Alba Mariani que, en su carácter de Ayudante de la Cátedra de
Historia de la Cultura -en el período en que iniciamos este trabajoacudió solícitamente en nuestra ayuda siempre que la solicitamos,
orientándonos y proporcionándonos valiosa información. \
Montevideo, noviembre de 1986
AMR.A.
�•9rud opBp Biq^ij bX sbijbjSououi sns 9JU9S9jd gnb ug Boodg bj ug "Bp
•buijoj 9ju9uiBU9jd BJ0pB8ijs9AU¡ Bun Xoq sg zgn^upo^ bjjb^ buv
0¿6l ^ 6961 ^J^U9 OpBZIJB9J BUOJSIJ-J 9p BJnj
•epuggrj bj 9p jBjngiJjno oiíbuiui9S un b upiDnqijjuoo ns 98o99j 'bjoj
-nfi ns buSisuoo oj ouioo 'ofsqBjj 9js9 Bjugjsns gnb uopB8ijs9AUi Bg
*9{qiSJ9A9JJI O9
-|U0UI989l| 9ÍBJ1A Un 9p OZU91UIO0 J9 'O^IS 9p S9UIJ B BX '0pUB|By9S ^^S9
091X9^ X B9U9UIBOJJU93 *Bqn3 BIDBq S9SU9piUnopB^S9 S9^B^dB9 9p BI9
-U9n|jB 9^U91D9JD B( Opi^U9S 9S9 Ug 'BUB9U9UiB9^iOU-O[3uB U9I9B^UOJJ
-UO9 Bjnjnj B{ U9 SOAIS109P OqBD [B S9J0PBj SOJ)O JBJ9dO B UBUB2U9U1
-O9 O^UOJd lS9UOI9B;S9jIUBUI X SOlDinf S9[B^ 9p BJ[B SBUI 0J9^ B9dOJn9
U9|OU9AJ9^U1 9p BAI)B;U9^ BpO) B BlUOdo UpiUfJ Bj 9nb 0AISnpX9 9ÍBJJ
-iqjB 9p U9|SU9)9jd B¡pnbB 9p 9jqi^n3SipUl OUBJOJOD OUIOD 4SBUBDU9U1
•boui^B| SBDiiqndsj sb] ub^uojjb 9nb souj9)X9 o sooi^s^iuop sopryuoo
SO| B 9)U9Jj BP9Jip U9PU9AJ9^UI nS 9JU9U19^U9;S1SUI OpuBlUE|09J 'jBUOID
-BUÍ9^U! OUB|d (9 U9 SOpiU^ SOpB^Sg SOj B Bu^lSB BSU9Jd BS9 9nb pdBd (9
oiqureo U9 oi\o Xnuí sg *s9(qnu9^ oood sooiuipuoog s9{bau ouiod soubd
•(J9UIB9^IOU S0| B JB[duI9^UO9 9^IUIJ9d 9{ S9pn^jB| SB^S9 U9 BJJ9}B|8u|
9U9I^ubui anb BJ9puBuy X ppjgiuoo BiDBunjd boijo89^bd b( ojx^juo^
(BJ U9 ÍS9(qiAOUIUODUI UIIB U909JBd ODIU^ JUq tt|BUJJOJUI OU9dun,, |9p
osBq sb( 'oXBn8run osbd (b 90Bq 9nb o{ U9 X '9ju9nj BS9 ^p BAip^dsagd
B( 9pS9Q 9JU9UIJUO9 (9p JnS (9 U9 S99UOJU9 JB9jdS9p B UBZU9IU1O9
SOpiUfl SOpBJSg S0( 9nb UppOB BJ 9jq0S Znj BfOJJB O9piA9^UOJ^ 9p BS9(8
-UI BSU9Jd B| 9p 0JU9IUIBA9J9J 0JU9JB [9 (OipnjS9 nS 9p JBI9UBJSnS 9JJBd
B| Bpnp U1S 'Bpun89S BJ Ug BUB0IJ9UlBUBd BIOBUIOjdip 9JU9I9BU BJ 9p 09
-JBU1 J9 U9 9SU9piUnOpBJS9 JBI9J9UIO9 UpiOBJpU^d BJ 9p S9UOI9BJS9JIUBU1
SBUBjdU!9J SBUI SBJ BZIJBUB 0U1SJUIISB ^XBnSttJfJ U9 9JU9UlB9yi99dS9 X
'9JU9UIJUO9 J9 U9 B9IUBJIjq UOpB;UB|duiI BJ 9p O9IJBUI9nbS9 0UBJU9AUI
Un BZBJJ 9JJBd BJ9lUUd ns Ug XIX 0(8lS JOp S9UIJ BIDBq S9JBU9duil S9J9p
-Od SOJ U09 BUIJBg B9JJ9UIV 9P JBIUOJO9O9U U9J9BJ9J BJ 9p S9JBJldB9 SOJ
•99dSB SOUnSjB B9OJU9 Z9n8ljpo^ BIJB(V BUV 9P ofBqBJJ 9JU9S9id jg
U9PBJU9S9JJ
II
�12
bas de su temple vocacional desempeñándose como Colaboradora ho
noraria de la ex Sección Historia de la Cultura, dirigida entonces por
el Dr. José Luis Romero. Egresada de la Facultad en 1979, coordinó
más tarde un equipo de investigación que emprendió un vasto proyec
to sobre el tema -tan crucial como inexplorado- de la historia de los
recursos energéticos en Uruguay, una parte de la cual ha sido ya con
cluida y se halla en vías de publicación.
Por último quisiera recordar que con la edición de este trabajo tam
bién se recupera una tradición que arranca desde los comienzos de
nuestra Facultad, procurando publicar los más destacados trabajos de
pasaje de curso de la Licenciatura en Historia. Algunos de ellos fue
ron recogidos en los primiciales Cuadernos de Estudiantes (1950) y
otros en la Revista de la Facultad o en las series del ex Instituto de
Investigaciones Históricas. En los años previos a la intervención se
dieron a conocer, con el apoyo de Banda Oriental y Fundación de
Cultura Universitaria los resultados de distintas investigaciones reali
zadas en el marco de los seminarios de Historia del Uruguay, Historia
de la Cultura e Historia Americana. Creemos que es ésta una tradición
que importa rescatar.
Juan Oddone
�VlV^d VI 30 OIH 13 N3 VNVira
-3WV31HON NOISNVdXS VI 30 S0ZN3IW
-od soi a voiNViraa vioNsnidNi vi
ei
�71Z 6
I||B OpUBZlJBUB 'opOIJdd 3JS3 U9 B^lUBJUq BJSljBlJ9duil UOIS
-u^dxa (ap SBaijsuajoBJBO sb| uBipnjsa T i(oiquiB09jqi[ pp ouisipuad
•un 13, opBjnjij ojnajjJB ajuBsaaajui un ua 'uosuiqo^ X jaqSBqBQ
sbdiu^ juq sbiuojod se| ua BpijjdAui anj Buins Bjsa ap oixas un oíos
ojad 'soiip^ja aasuijoj bj oí^q sBaiuB^ug sbjsj sbj ap uoiaqBS sBjqij
P 000000¿8ri '0881 ^ S181 3Ji"3 "ouaduii ^ap Bjanj sBpBDiqn
SBaJB e uojapiq o| sBqa ap ojuap jod o¿ un isbo A 'sboiub^u^ sbjsi sb(
ap uoiBj8iuia seuosjad ap sauopiui 0^ ap sbui ^ 161 ^ 3181 ^Jlu3
'oqo(8 pp sauoauu sojoiuaj sfui soj jod 'sa|Buopn;ijsuoo sbui
-joj sns ap A ssapi sns ap 'Biuoipi ns ap uopsuiuiasip b\ ua 'sooiuB^uq
souepepnp ap U9PBi8iuia bj ua 'sopBjnpBjnuBui sopnpojd A sap^d
-bd ap u^pe^odxa B[ ua 9pjauoa as anb a^s^ ouauí^uaj '.upjsuedxa ua
pepapos eun ap Buojsiq B[ ap bjbjj as anb ap p sa XIX i^s I9 u9 B^
•lueiijq Buoisiq bi ap opEDB^sap sbui oqaaq p ^Aapas sa[8ui aopBuoj
-siq p BjBpyas ouio3 ((ouisi{Buaduii OAanu,, pp BpsjapuBqB v\ anj A
B^si|B)idea U9isuedxa ubjS B^sa ap Bzaqsa b¡ b oAn;sa ByBpjg ubjq
IIIAX
A 11AX 'IAX sofSis soi U9 ssadojna sBioua^od sbi uojBziuoítejojd anb
pp ofJBpuaaajip BiBd ..ouisijBuaduu OAanu,, un asjBuiBn ua opep sq
anb o| ap U9puBdB bj sa B^sip^dBa o^ojJBsap ajsa ap a{qB3ijsapui
•bui
-ajsis asa ofsq uBianpoid ou anb sbuoz BiaBq U9isusdxa aiqBpiuuoj ns
sa 'opouad a^sa ua ouisip^idBa pp p^uauíBpunj Baijs^apBjBo ^^
*o^uap jod
0 un b opB)uauinB BiqBq afBjuaaiod a^sa ^ 161 U9 9n^ sBj^uaiui 'bj
•sipjidBa U9ioanpojd ap sbuuoj of^q BpEa[duia Bja pipunuí u^pBjqod
Bi ap ojuap aod 01 p 019S 0S8I U9 9nb ^^uas Bjs^q 'ojps ubj3 ajsa
ap sauoisuauiíp sbi 9P Bpuapuoa jbuioj bjbj ouisi|BjidBa pp ^oubab
ouBuipjoBjjxa un ap oSijsaj an^ XIX l^!s 19P P^!1" BpunSas b^
V^4UVl V3IM3WV N3 VDINVlla VI3N3m3NI VI (i
�16
tos de "imperio formal" e "imperio informal", que nos ayudan a pre
cisar el lugar que ocupó América Latina -y por lo tanto el Rio de la
Plata- dentro de esta expansión imperialista.
De acuerdo con estos autores, la expansión británica en el siglo
XIX asumió dos formas: el "imperio formal", o sea las colonias colo
readas de rojo en el mapa, y el "imperio informal", comprendiéndose
dentro de este último, áreas que sin estar unidas al Imperio por nin
gún vínculo de tipo formal o jurídico, debido a las relaciones comer
ciales y financieras entabladas con Gran Bretaña, se transformaron de
hecho en verdaderas dependencias de la gran potencia imperialista1 Du
Veamos cómo se dio este proceso.
El acelerado crecimiento de la industria británica planteó nuevas
exigencias a la política exterior de Gran Bretaña. Existía una apre
miante necesidad de conectar su comercio exterior con las áreas subdesarrolladas. De dichas regiones Gran Bretaña traería materias pri
mas y hacia allí exportaría productos manufacturados.
Tras este objetivo, a comienzos del siglo XIX, Inglaterra debió for
zar la entrada a los mercados cerrados por los monopolios extranjeros.
Como ejemplos de esta necesidad económica que se tradujo en hechos
políticos recordamos la expedición a Buenos Aires y Montevideo, en
1806, y la toma de Java, en 1811.
Pero, al mismo tiempo que efectuaba estas intervenciones, la políti
ca británica apuntaba a establecer una hegemonía política indirecta
en América Latina, tendiente a favorecer su comercio; un buen ejem
plo de ello es el traslado de la familia real portuguesa al Brasil efectua
do por la flota británica, luego del cual el monarca lusitano firmó un
tratado de comercio con Inglaterra (1810), excepcionalmente favo
rable a los intereses británicos.
Con posterioridad a 1810 esta política tuvo aún más oportunida
des de desarrollarse. Al amparo de la revolución independientista,
Gran Bretaña trató de romper el monopolio comercial español y ga
nar una supremacía "informal" sobre estos territorios. En 1824,
Canning lo expresó así:
"América hispana es libre y, si nosotros no manejamos nuestros asun
tos con torpeza, es inglesa" 2.
Posteriormente, con el establecimiento de ferrocarriles y líneas de
�oaixa^ ua oidojd oj oziq
XX 0{9is jap sozuaiiuoa b X 'soam^ juq SBjsiuopaB soj b ja8ajojd BJBd
B¡quioio3 X BjBtuajBno ua oziq oj 0¿8l SP ^pBaap B[ ua :sasiBd sounS
•|B ua ouiAJa^ui Bysjajg ubjq sapBpiunjJodo sbuba ua anb JBjByas soui
-aqap 'Bjaajip Baiy[od uopuaAjajuí sun uis '[buuojui oiuiuiop un ap
ojuaiiupa[qBjsa ja anj B[8aj B[ anb ap JBsad b 'BuijBg BDuauíy ug
'a^a 'ajuauiajq
-ij jBnpB ByBjajg ubj^ b uojaijiuuad soadoina sd(BAU so[ anb ua epip
-aui bj 'ouaajxa (ojjuoa uis sBaiui^uoaa sauopeuuojsuej) sb¡ jod issaA
-bjjb BJBd baijbu pBpaiDos B( ap pBpijiqBq 'Bysjajg UBJ9 uoa JBJoqBjoa
BJBd sa[Bao[ soujaiqoS so^ ap uppisodsip 'bdijijod ejnjanjjsa ns ap zap
-gos 'ouojujaj [ap oaiuipuoaa iojba :sajojaBj sajdijjnui uoo opjanaB
ap uojbijba X sa|qixay uoianj 'sajBuijqjin o sajsuuoj sBiauapuadap sb|
X (ByBjajg ubí^) u^isu^dxa ua Biiuouoaa b[ ajjua sozbj sog opBjS
ap ouis Bza[BjnjBu ap anj ou <([euuo^ui ouaduii,, [d X tjBuuoj ouad
•uii,, [a ajjua Biauaja^ip bj anb Bjjsanui sou XIX o[3is [ap oaiirejuq oiu
-si[Bijaduii [ap o[jojJBsap ja 'uosuiqog X jaq9B[[BQ uoa opjanaB a(j
((oiajauioa ajsa ap Biauajs;xa B[ b SBUBsaaau
sBaijijod sauoiaipuoa sb[ JBAjasajd BJBd [Bao[ Bay^od B[ ua uBqenpB
[Bjaua8 o[ jod 'oiajaiuoa asa ua Bqsui^uo as pBpijadsoíd BXna sasBp
sb[ 'jouajxa oiajauíoa jap sajuaipuadap ajuaiuajuaiayns ojjanA uBiq
-Bq as sBjuiouoaa sb[ anb zaA Bun anbjog,, 'soaiuBjuq sasajajuí so¡ ap
Bsuajap ua SBUojuajad sauoiaudAjajuí ap pspisaaau BiqBq ou :oiuiui
-op ns ap ^biujo^ui,, ap BaijsuajaBJBa bj ^qB aQ BajuBjuq u9?suBdxa
B[ ap BdJBj bj ua JBJoqB[oa b sojsandsip opBJjsoui UBiqsq as souaaiq
-08 soXna '[isBjg X BuyuaSjy oiuoa sa[Bj sasjBd ua SBpBjjuaauoa uBq
-Bjjuoaua as 'uosuiqog X jaq^B^B^ uBjByas 'sauoisjaAui sBjsa ojag
'ojafuBjjxa [a ua s^aiuBjuq sauoisjaAui sb[ ap [bjoj [ap oj
-jBnaun Bas o'sBjqg 000000'666 aP ojuoiu un jod sauoisjaAui opBzij
-B3J uBiq^q sojipqns sns 'BuijBg Bau^my ua ajuaLUBjos 'anb BuBjajg
ubjq BJBd ajuBjjoduii ubj Bja (([buuojui ouisijBuadun,, |o 'e 161 U3
[Bipunuí Biiuouoaa bj e SBpiun ajuauiEpn^s uojBpanb
Bauauíy ap sasiBd sajEdpuud soj ap sBiiuouoaa sbj sajodBA
�18
1) Las inversiones en empréstitos gubernamentales y empresas econó
micas.
A la hora en que el dominio español tocó a su fin, la diplomacia
británica trabajó activa, eficaz e inteligentemente para asegurar a
Gran Bretaña un sitial de primer orden en América Latina.
En 1822 Gran Bretaña estableció relaciones consulares con las nue
vas naciones, reconociendo poco después la independencia de Argenti
na, México y Colombia, haciendo lo mismo con Chile en 1831.4
Esta década de 1820 fue testigo ya de la temprana incursión de los
capitales británicos, bajo la forma de empréstitos destinados a sostener
los trastabillantes gobiernos de las flamantes repúblicas, o a la forma
ción de consorcios mineros u otras empresas económicas.
Se inició asi el ciclo de inversiones británicas en América Latina
que. con múltiples altibajos, se prolongó durante todo el siglo XIX y
buena parte del siglo XX, alcanzando su volumen máximo en 1928.5
Fred Rippy resume así las alternativas del ciclo inversor británico
en América Latina:
"Las inversiones británicas en América Latina comenzaron con
un 'boom' en la década de 1820', disminuyeron abruptamente
en los veinticinco años siguientes, se expandieron lentamente
en la década de 1850', crecieron con mayor rapidez en los do
ce años siguientes a 1860, disminuyeron su ritmo durante la
depresión de 1873-1879, experimentaron un segundo 'boom'
durante la década siguiente -con caballeros, condes, lores y
vizcondes desempeñando un significativo papel como promo
tores- decididamente aminoraron la marcha en el curso de la
década que se inicia con 1890, y recobraron su rápido flujo
durante los primeros años del nuevo siglo, cuando se realizaron
grandes inversiones no solamente en compañías mineras o en la
extracción de nitratos sino también en muchas otras em
presas" 6
En la década de 1820' Gran Bretaña atravesó por un "boom"
especulativo en el cual participaron los más variados sectores de la
sociedad. Fruto de este ímpetu inversor fueron la formación de cien-
�:isb opiyadaj asop
utJjuioaua'íejqij ap OCO'000'6¿t so( Bqw^dns Buyag Bouatuy us sed
•nrejuq sauotsjaAui sbj ap |eqo|á jsujuiou ojuoui ja 088 j ap sauy y
•S3)U3in8lS SBpBO^p S3J)
stj ua ajuaiuoa ubjíI iin ua asjBunojsiiBJi b pzuaiuoa 'ounuiui anj
.0t^8l ^ 0C81 8P s^pBo^p W| ajuainp anb 'sajBijdBr ap ofnjj jg
8*opouad ou'suu ja ua sasaj^ui sajuBjaimuj so¡ jod ouBauauíB
ajuauí^uo^ jb opcejí |B^idBa jb |Bn8i sas epaa^p u^sa ua B^Bjajg ubjq
ap^ap opj^iaAui jB^daa jap jb^o^ ojuouj ja s^zinb anb Xddi^
soya sz soj ua soojUBiijq sBjsijBpdBO soj jod a;uauijuoa ojjsanu ua op
•ijjaAUj jB^dBa ja onod Xmu anj 'sppuauadxa sbjbiu sBjsa ap o^ang
•uopByap bj b K {Bíidra ap sBpipjad sapuBjg sbj b opiqap oj
•uojd pidiunjjaiu! as A aAajq anj ,0^^1 ^P BpBaap bj ap t4uiooq,, jg
'SBiii|ja)sa sBjqij ap sauojjiiu $z soj X Oc sol 3J^ua BqBjsa buij
>sg 8auauiy u^ opiiidAii; ooiuBjijq |Biimiou jBjidBa ja '9^81 B!^EH
• 'o%9 'uoi^aj B| ap ojjOjjBsap jb sBpBuj^sap sBsajdtua a^utaA sbj;o
uoJBJ^uoaua una opidBj sbui uy u^ *sBj|a ap ¿ ojos ^81 B^s^q jiaia
•ojqos opuRjSoj 't^\ ua bX opBquimjap UBiqaq as pajiui bj ap sbui
^ouBauauiB o|ans |ap sazanbu sauuoua sbj jaBijxa BiBd sBpBpunj sbj
-auuii SB^yaduioo 9^ sbj ap :apans jofaui uojaijjoa ou sbuiiuoub sapap
•eioos sbj ap seisiuoiodr sog js^Bd ap opalap uBiqaij souBauauíBouy
-bj sojysajduia soj sopo) ¿gj ap sauy y saiosjaAUi sousjauiai sojj
-anbp jad oyan8&|Bq Bp^u anj ou sauoisjaAui SBjsa ap op^ijnsaj jg
•(,,jB8ajj ua opjB) ou anb aquinjjap
|d BJaiukAajqos anb ap sajuB o^^^d anj jB^dBO a isa ap ucmo^bij aun ojos
-Xddi>j BjByas - anbuna,,)sajqij OOOOOO'S^ apsouaui ou ap opBzuoi
n jaiidea un ueqBztjBio) (9^ seun aiuauiBpaunxojda) auijag aauauiy
b sauoi^Biado ap oiiuaa |B)uauiBpunj o oaiun ouioa uBiua) anb X 'sao
-uoiua sapBuuoj sbuiiuoub sapBpapos sbj anb oduiai) ouisiui jb 'sajq
il 000()00'¿l ^psBiu ap jbuiuiou jojba un jod souBDijauíaouijEj soji)
a soj ap souoq uojajduioo sasaj^ui soj ^^81 ^ PZ^I ^i%u¡s :saj
sosa ap aiuauoduu ayad Bun anj BinjBg Bouauíy bioej-j *soj
soujasqo^ jod sopjiiuia souoq ap Bjduioo bj ua SBums sapa)
ap U9isj3aui bj X -sosbd soj ap ajjBd joXbuj ej ua 'sBpcjjaqRosap
ajuaiuainjosqa sbojej japuajdiua BJBd- sriuiuoub sapapaiaos ap so)
61
�20
INVERSIONES BRITÁNICAS EN AMERICA LATINA
FINES DE 1880^
PAÍS
Inversión
Empréstitos Empresas
NominalGubernaEconómiToialmentales
cas
Argentina20.338.709
Bolivia1.654.000
Brasü38.869.067
Chile8.466.521
Colombia3.073.373
Costa Rica3.304.000
Cuba1.231.600
República Dominicana ..714.300
Ecuador1.959.380
Guatemala544.200
Honduras3.222.000
México32.740.916
Nicaragua206.570
Paraguay1.505.400
Perú36.177.070
Uruguay .....'7.644.105
Venezuela7.564.390
General10.274.660
11.233.7009.105.009
1.054.000
23.060.10215.808.905
7.765.104701.417
2.100.000973.373
Total179.490.261
123.078.00656.412.255
(•) Las cifras estén expresadas en libras.
3.304.000
.
1.231.600
714.300
1.724.000135.380
544.200
3.222.000
23.540.8009.200.116
206.570
1.505.400
32.688.3203.488.750
3.519.2204.124.885
6.402.8001.161.590
10.274.660
�1V\ A Xn8tuf| '^(no'itmg 'Binjua^^iv uojanj opouad aisa ap bímubi
-uq BJOSidAtii a^uaiuoo Bscuapod bj ap sa^uaidpaj sapdpuud soq
'S9{BlldT?3 dp U91SJ^AUI BSU9UIUI BJS3 3p OJ|BqE3
t '3Vü9ui^uuij9^U9SBdss9|^ui oiuiiuop^jd \9 A- 6 ojyuino o^iopo^ bj
^BtuBfl B| ouioo^ ein^eq Bou^iuy ap ,,BjsinbuoD BpunSas., b^ss b ouiiu
-bd [a ByB^ajg ubjo b uojduqB 89(B)idB9 soj '.opipn^B soul^q bX anb [B
'XIX l^s PP P^M111 Bpunéas B( ua s^adoina sB]ouaiod sbj jod opczru
•o^B^ojd Bjst(B^|dBD U9(8UBdxa ap osaaojd [9 opo^ ap asiB[siB apand ou
anb ouaiu9uaj 'Muiooq,, ounsjsoiapod X OAdnu un uojB;uaunjadxa a^
-uaui^uoo oi|sanu ua SBoiu^^uq sauoisjdAUi sbj '0681 ^ 0881 8J:'U3
oj^sanu Bjjuao ai anb \o ua opouad 'XIX I^!S PP SB;jaunj;sod ¡e\ ua
sauotsjdAUf SBqofp ap U9pBn;is bj 'so8sbj sapuBi8 b 'Bjoqs souiB3y\
•osoqDaAOjd sbui
oqonuí anj SBaiuipuoaa SBsajduia sssjaAip ua op^jaAui [B)idBo
ap opBÍop uB^qBq anb so^^s^Jduia b uBipuodsauoa ssjq^ ap
l¿ ap s^ui -sBui^a^sa sBjqij ap sauo^iui H soun- souBouauíEoinj
-bj soujaiqo^ sa^uaiajip soj ap souoq ua opiydAUi jb)o} o^uoui jap anb
aqBD 'oiduosuBj) ajuauuoija^uB ojpBna jb opadsai
u^^sa sbjjio SBq ()
ap opBiuo^
S9€*666'E* ' uapjo osjaAip ap sB^ireduioa X sbj3iabu sBsajdiua ¿
6¿S'E6t'sBiauBjsa ^
O9SEIO'€SBjapuBinj sBsajduia sbjjo X soouBq 9
^0E"86€*.'*'*.''*'•'• SBjauíui sBsajdiua ^ j
S6E'0¿0' Msoaqqnd sojaiAjas ap sBsaaduia pi
?SV3IWON
•033 SVS3^3^3 SV^VA N3 OOI1^3ANI 3VNIW0NlVlIdV3
\l
�22
A fines de 1890 el monto nominal total de las inversiones britá
nicas alcanzaba casi a los 426 millones de libras esterlinas, y el núme
ro de empresas de capital británico operando en América Latina ha
bía pasado de 96, a fines de 1880, a 289.
La distribución del capital invertido a fines de 1890 era la siguien
te:
INVERSIONES BRITÁNICAS EN AMERICA LATINA
FINES DE 1890
PAÍSInversiónEmpréstitosEmprestó Económicas
NominalGubernamentalesCapital
TotalNo.Nominal
Argentina.....156.978.78872.000.0006284.978.788
Bolivia503.003
3503.003
Brasil68.66961937.009.5934731.660.026
Chile24.348.6479.535.8523614.812.795
Colombia5.399.3831.913.500233.485.883
Costa Rica5.140.8402.000.00043.140.840
Cuba26 808.00024.412.00072.396.000
República Dominicana....1.418.300714.3002704.000
Ecuador2.189.4801.824.0002365.480
El Salvador294.000294.000
Guatemala922.700922.700
Honduras3.888.2503.222.0005666.250
México59.883.57720.650.0003939.233.577
Nicaragua411.183285.0003126.183
Paraguay1.913.424828.30031.085.124
Perú19.101.315
.719.101.315
Uruguay27.713.28016.159.3951511.553.885
Venezuela9.846.2192.668.850157.177.369
General10.297.702
1610.297.702
Total425.727.710194.439.490289231.288.220
O Us dfrss sella esptwtós — Hbrss.
�IBJ
•ni|n."> Rpuan^ut n ojnojqaA ap opuauíis 'Bui^^ Bau^uiy ap ppos
-oamiouoaa o[|oxiBsap ja ua uopBaijiu8is jauaj ap Buqsq 'soadojna sas
-ibcí sojio so| ap a^uaiudAOJd upioBj^iuiui bj ap SBjuusip uaiq sbdi;sij
-apBjB^ uoo anbunB *anb Botue^ijq upioBaáuuui b{ 'ouiijjn jod '^ sas
-iBd sojsa ap aoua^xa oiajauíoa p ua ay^d-B^ona ns 'Bur^^ Bau^uiy
uoo sopiuf) sopB^sg soj X Bdojng b Biun anb oofUB^ooia^ui ouijju
-bui a^iodsuBjj [a ua uppBdpi^Bd ns :saiopBj saaj sojjo souaui oj jod
Bjuano ua jauaj souiaqap ^xiX l^s PV ^UíJin bou^uiv I ua sauois
-uaunp sBjapBpjaA sns uojanj sa^no ap BpBqBOB sbui Bapi Bun jauaj bj
-bj -ijib BqBuiuuaj ou BoiuB;uq Bpuanjjuí B] Ja^auj[BjniBu '
•SBjqn U9 88p889JdXa U^IS9 SBJJID 881 (•)
(Lí d <-jp *qo) Xddi^ ap
Zt^'SSZ'S' ' ' ^iJ^niJod X bujij;jbuj uopeSaABU ap sesaiduia ¿
6O^'998'¿saoiBJ sauaiq ap SBsajdiua ^3
000 I6"Ssojbjjiu soi uB^o^dxa anb sB^^Bdiuoa 03
TK"18STISBiauíui sB^yBdtuoa 69
S^'6¿6'61*sooqqnd sopiAjas ap SBsaidiua zt
9^^06^1sapjjBDOjjaj 6
*SV31WON
-033 SVS3^IdíN3 SVI>IVA N3 0QI1^3ANI 3VNI^0N IVlIdVO
ÍZ
�24
2) Participación de Gran Bretaña en el transporte marítimo intercon
tinental.
Uno de los cambios más importantes aportados a América Latina
por el capitalismo europeo en expansión fue la introducción de la
navegación a vapor.
El "steamer" presentaba una serie de ventajas frente al tradicional
velero: mayor tonelaje (multiplicó por 5 y por 10 la capacidad de car
ga), menor calado, menor duración de sus viajes. El vapor amplió en
forma muy importante la capacidad de traslado de carga y de pasaje
ros; esto último resultó decisivo en el desarrollo de la inmigración que
afluyó bajo la forma de un verdadero aluvión a ciertos países de Amé
rica Latina durante la segunda mitad del siglo XIX.
En ese verdadero "duelo" entre el "steamer" y el velero poco a po
co el primeio se fue imponiendo, fundamentalmente para el traslado
del correo (la regularidad y prontitud de sus arribos aceleraron el rit
mo y acrecentaron la importancia de este sistema de comunicación),
asi como para el envío de determinadas mercancías que debían llegar
rápidamente a destino.
No obstante, el velero no desapareció en forma automática; por el
contrario, intentó su defensa incorporando una serie de transforma
ciones tecnológicas que acrecentaron su rapidez, su capacidad de car
ga y su facilidad de maniobra: tales eran los "clippers". Con ellos la
navegación a vela mantendría un indisputable dominio en el trans
porte de carne salada, pieles, cueros, guano y maderas, donde fue el
medio de transporte más indicado.
El "steamer" tenía también sus desventajas. Una de ellas, y no la
menos importante, era la de que, debido a la rapidez del viaje, llega
ban viajeros contaminados por determinadas enfermedades y sin que
se tuviera conocimiento de ello, pues aun se encontraban en el perío
do de incubación de las mismas. Esto, combinado con la gran afluen
cia de inmigrantes, provocó un déficit higiénico en nuestros países,
determinando una gran vulnerabilidad frente a las epidemias. Pero su
faceta más negativa estuvo en el hecho de que todas las compañías
de navegación transoceánica estuvieron en manos extranjeras (euro-
�-UI03 SBJ UOJB$df| B(p SBJX ^\V\¿ B| 3p Ol>J [3 X |}SBJ8 '
ajjua s^jodBA ap eaui| ns ojnSneui '03 |}b^\ pXoy B| 'oub asa ua uns
|ap eauaiuy uoa ajuauíjuoa ofaiA p opuaiun sajodeA ap jEjnSfoj eau
^1 eun BjapajqBisa as anb ejed ^gj B}SBq jBjadsa anb BuqBq ojag
•<€XuBdiuo3 uoij
•B^AB|^ UOZBUiy,, B{ SajpUCT] U3 QUJJOj a^UdUUOUa)SOd X SEUOZEUIV
¡a ua sajodBA ap oot^jj |a BqBpiui bhe^ ap U9jeq ja zg%\ ug
'Xen^ruf) 01 j p 9)uouiaj anb JodBA jauiud
p anj 'aujoqx *fl ^MOf UBjidB^ p jod opBpuEuio^ 'oapiAajuoj^ X
saiiy souang aJiuasaÍEU soyB soijba a^UEjnp 9zi|Baj X EiuEdiuoD eíjo
e opipudA anj ouBDijauiBauou uaSuo ap 'sEpEpuo^ 9^^ ap 'oeiuojo^
p anj sasua)B|doij sBn^^ sbj b 98a|( anb ajuBajaiu jodEA jaunjd [g
seXenáBJBd ssn^B ua 93aABU anb JodBA jaiuud p anj uuoqng,, p
's^auBjj Buan^ ap anbnq un 'bubje^ oi^ p af^sed p 9ZJOJ
•o^uE e^oij b| pno b\ ua 'opB^iiqo ^p B[[Bjeq bj ap o^ang [
-jaju? otajauioa p sajouaiui sou so| ap Bjn^adB B{ jbjSo[ bjecI
Boijauíy ap sasied soj ajqos puoiaBUjajuí U9isajd ubjS sun
iOSSI ^ .O^Hl ^P BpEDap sbi aiuBjna Bjajsoa uopBSaAeu b| a^uaiu
•jouajsod X soueaijauíBouiiBi sou so| uojanj sBiauauadxa SBUBjdiua)
SBjsa ap ouBuaasa [g sajB(n3aj scauíj jaaajqB^sa ap sojuajui sojaiuud
so| jod aiuauuofja^sod SEpin^as uojanj sauopuBdE sBuBÍa[ sB)sg
opiAjo p ua uojaXBD ouBpidojd
ns ap p X JodBA pp ajquiou [g 'o|jE[duia)uoa BJBd sajopBpadsa ap
uoaauqna as sBajozB sb¡ anb 'souBapiAaiuoui so| aj^ua U9pEsuas bjubj
p 9snea y^g \ ua oapiAa^uo^ b jodBA jauíud pp oqujE [g
e| ua ajuB^odiui pdBd unSuiu 98nf ou ojad gig[ ua osiBjBdjBy\ e
9^a|| jodBA |g spuapuadapui b| jod Bqan( ns ua souajiqo SE^oujBd so^
c jepnXB Bjed auBjqao^ p^og ap ouBuuaq un jod saipuog ua opina}
-suoa '((JB)g 3uisi^|,, p opis jaq^q BuaaajBd sBUEauauíEpns
sb| ua u9puedB ns oziq anb JodEA jauíiid p 0Il||Bq|n^
sauauiy BjBd SBpipj^d sa)UB)joduii Xnui ua 'ept^BdBj^uoa omoa
'X 'sajajj ap oidaauoa jod sEiyBdiuoa sej BjBd sbpubub^ sauuoua ua
ofnpBj) as oqaaq a)sg o^ijej} aisa ap oiuimop pp sopmpxa a;uauiE}
•n|osqB souBDijauiBoiujB[ saspd so| opuEjsa ^(ajuauip^uauiEpunj sBad
�26
pañías francesas10 bls y las italianas.
Veamos tan sólo tres de las compañías británicas que unían los
puertos ingleses con América Latina. Los datos son de Mulhall y correponden a fines de la década de 1870':
Pacific Co.; con un capital de 2.954.300 de libras. Sus vapores realiza
ban tres viajes mensuales entre Liverpool, Brasil, el Río de la Plata y la
costa occidental de América. Recibía un subsidio del gobierno chile
no. La capacidad de sus vapores, verdaderamente espléndidos desde
todo punto de vista, iba de las 1.500 a las 4.800 toneladas. Poseía
54 vapores, lo que representaba una capacidad de carga ae 107.000
toneladas.
RoyalMail Co.; tenía dos líneas de vapores con una estupenda flota.
La primera, unía Inglaterra con las Indias Occidentales, y estaba co
nectada con el ferrocarril de Panamá; los vapores viajaban una vez por
mes desde Southampton. La segunda, que llegaba hasta el Brasil y el
Río de la Plata, realizaba viajes quincenales. La compañía tenía un
total de 24 vapores, que sumaban unas 54.000 toneladas.
Lamport and Holt\ tenía dos líneas que unían Inglaterra con Brasil y
el Río de la Plata. Una de ellas partía de Liverpool y la otra desde
Londres. Esta compañía mantenía un tráfico muy intenso: cinco o
seis de sus vapores llegaban mensualmente al Río de la Plata. Poseía
una flota de 32 vapores.13
A fines de a década de 1880' la participación de los intereses
británicos en el transporte marítimo interoceánico era muy importan
te. En su trabajo sobre el comercio y el transporte entre Estados Uni
dos y América Latina, publicado en 1889, el norteamericano W.E.
Curtís 14 se q^ejaba amargamente del dominio que sobre las líneas
de transporte marítimo tenían los países europeos y nos brinda algu
nos elementos para estimar la importancia de la influencia británi
ca en ese sector: ennumera las líneas de vapores que unen los puertos
de Estados Unidos con América Central y América del Sur y señala
que, excluyendo de dicha lista los vapores que navegan bajo bandera
norteamericana, existen unas 21 líneas que hacen ese tráfico, de los
cuales, por lo menos 15 pertenecen a capitalistas ingleses.1 s
La evidente superioridad de Gran Bretaña tenía su explicación en•
una política d- subsidios a las líneas de navegación, que apuntaba
�-aína sajope^odxa sog -010^30103 ja jod apiaiujBuoi3ipe.u sopeajduia
sopo)9ui so| ua sauoio oyipoui ofnpojd u^iquiBj ouauiouoj apg
soadoina sojonpojd soj ap opajd jou
-aui X p^pijBo bj jod sopB^ojjap 'jejaua^ ua BuajjBqBjBj ap sojnoi^B X
s^piqaq 'soiajquios 'soqouod ap u^pBouqBj B| b sepEoipap SBujsnp
-UI SBJ 'SBpBJOajB S^UI SBl 3JJU3 SOUi^Ji^ BIUOIO3 B^ B UBqBJUOUIOJ 9S
'sosbo soqonui ua 'sauaSjjo soXno 'saiBooj SBu^snpui sb| ap
-ap bj Bisa sa^uByodun sbui sbj ajiua '.sBiouanoasuoo sBuas sbjjo
-uibj 93JJB0B sopBjnpBjnuBui sopnpojd ap jopB^odxa 4tuiooq,, jg
sbj ap sooiui9uood sosdB^o soi B 3[qBi9UjnA Xnuí B;uiouooa BJ^sonu
B opuaiAjOA 'saiopEjdiuoo sop^ojaui so[ ap sauopBnpny sb[ b opad
-sai uoo sastBd soi^sanu ap Boiui9uooa spuapuadap B[ ap u^pBrquaoB
Bun oubiojoo ouioo oaíi^ 'sBjsiuiouooa so¡ oiJBuiBn ua opBp uBq ouioo
MBjanjB Bp^q opaiuipajo,, ajsa 'apauiBoiSpg souaÍB ueía aj anb soq
-anbB ajuauíauan^ asopuaipisaj 'Bjuiouooa bj ap jopas un ua 9i;uao
as sauopsu sB^sa ap iopnpojd ozjanjsa ja opo^ '.Bjnqnoououi bj ap ojj
-oiiBsap ja 9ioajOABj Badojna BpuBuiap Bg sasred so^a ap ooiuipuooa
ojjoiJBsap ja ua sauoioBoijipom sajuBjjodun Biouanoasuoo ouioo üoj
-aiAnj oiquiBojapi a^sa ap sBjSai sBg jBjauíui X ouBnoadoj<te uaSijo
ap SBuiud sBuapui sasisd sopa ap oÍBj^xa Bdoing sojja ap oiquiBo y
-soadojna sopBjnpBjnuBui sopnpojd soj Jod souBouauiBouipj sopeo
•jaui soj ap U91SBAUI BiapBpjdA Bun ap sBoippapBJBO sej 'sajeiojauioo
soiquiBojapi soj ap jaAiu b '^uxnbpB xiX ^^^s PP P^qoi BpunSas
bj ua Buipg Boi^uiy BioBq oadojna ouisijBqdBo jap u^isuedxa Bg
'BUIJBg
Bou^uiy ap joua;xa oiojauíoo ja ua Bqepjg ubj^ ap ajjBd-B^ong (
Buijeg BoiJ^uiy uoo Byepjg
ubj^ ap oiojauioo ja 9zubojb 'saiope^ soqonui soj;o b X ap^ b opiqap
'anb uauinjOA ja saouo^ua soujapuaidjos aqap ojq -jbjuojjb usiqap
anb SBijojBuiuniosip sbjijbj sbj b opiqap sajqejOABjsap sauoioipuoo ua
jjpduioo b sopBSijqo 'sajBAij sas^Bd soj ap oioiauioo ja jBZBjdsap Bjed
buub Bsojapod Bun 'sooiuBjuq soqpqns ap odni^ un BjBd sbioububí^
ap a^uanj ajuB^odon Bun ap s^uiapB 'pXnqpuoo BiuouiaSaq 4jsBnb,,
Bpg 'sasjBd sojpanu uoo sajBpjauíoo sauoioBjaj sbj jB^uauiaJoui b
Ll
�peos fomentaron una actitud consumidora en nuestras poblaciones,
valiéndose de los créditos, los agentes viajeros y la publicidad en gene
ral.
Este afán consumidor, orientado en muchos casos hacia artículos
de carácter suntuario, produjo un enorme flujo de materias primas
latinoamericanas hacia Europa y desalentó la formación de industrias
nacionales.
Como en los demás sectores de la actividad económica que hemos
analizado anteriormente, la participación de Gran Bretaña en el co
mercio exportador e importador latinoamericano fue preponderante.
Sin temor a equivocarnos, podríamos afirmar que durante la segunda
mitad del siglo XIX Inglaterra mantuvo la supremacía de este comer
cio aunque, en las dos últimas décadas del siglo, esta posición de pri
vilegio comienza a ser horadada sistemáticamente por la presencia de
pujantes competidores, fundamentalmente Alemania, Francia y Esta
dos Unidos.
Veamos ahora, brevemente, algunas cifras que ilustran tan solo dos
momentos de este voluminoso intercambio.
Año 1875. En ese año el monto total del comercio exportador e im
portador de Gran Bretaña ascendió a la suma de 597.310.000 libras,
de los cuales 33.780.000 correspondían a su comercio con América
del Sur. La proporción que correspondía a cada país o región en ese
monto total era la siguiente:
Estados Unidos15Canadá3
Francia10China3
India9Egipto2
Bélgica y Holanda8Suecia y Noruega2
Alemania7Turquía2
Australia7Italia2
América del Sur6España2
Rusia5Otros países17
100
El com^rcio con America del Sur ocupaba el séptimo lugar y casi
igualaba el comercio mantenido con las colonias australianas.
�9p aji^uqBiu^uiBpufvj S9iu9p9nojd 'soiuoums^i
sosjdAip J9O9JBdB 8 ubzu9ouo9 -sgjuB sBzinb o- 0^^1 sp Jiy^d e '08
uts 'zspnos \^\o\ qejisoui bjj9jb|8u( gp upptsod e¡ 'BinjBq 8^
¿od ^pBzqBW sopnpcud dp u^pBpodiut e| u^ 'soui^a OUI03
000 000'S¿000000 06
000'000*9tl000000'19
000'000'U000000* 181
sopiUQ sopc^s^
SHNODVl>!OdWISHN0DVl^0dX3SlVd
:s9Sied S3)U9tn8is soj ^psap s^u
I 3 'BID8l| S9UO19B^JOd\9 SBJ 9p SBi^IO SB^ oSfotl| BQ S9JB(9p 9p
S9UO||IUI 00S 8Un B 9^U9UIBpBUIIXOjdB OipU9DSB OyB 9S9 9p SBUB9IJ9U1
-BOUI^B[ S9UOI9BJJOdX9 SB^ 9p JBJO^ OJUOUI {9 ^8881 U3 OUB9IJ9lUBOUl|
-B( JOU9^X9 OI9J9UIO9 j9p SBjjp sBun^jB Bpuuq sou si^n3 '888[ ouy
•sooiuBjuq so^pqns ^p S3tio[|iiu ^
UO3 'BJi9JB[3ui 3p SBIUOIOO S9^UB8oJJB SBtU X S9JOÍ31U SB| 9p BUH 'BpBU
-B^ 9p SBJ 9p 9jqop J9 CSB9 B UBipU99SB SBJ9UI|jd SR| 'BUB^9jg UBI^j UO9
BpBUB3 9p X JnS [9p B3U9Uiy 9p S91B19J9UIO0 S9UO19BJ9J SB|
9S is 3nb BqB|Bii9s sojep so}S9 opeuio^ soui9tj U9inb 9p
001001
9' ' •U
Z\Qle^id bj 9p
lt9t
8^••••••••ei
zíot'
S3NOIDVl^OdX3S3N0DV1HCWWISlVd
:9^u9in8is B| bj9 (B^oí 9S9 U9 UBqed
-lOIJJBd SOUB0U9lUBpnS S9SlBd S9^U3J3JJP SO| 9nb U9
�30
dos a los intereses ingleses, que coinciden en señalar una aparente de
cadencia del comercio inglés con América Latina, frente al avance de
otros competidores. En la segunda parte de este trabajo el lector en
contrará referencias precisas a este respecto.
4) Inmigración e influencia cultural.
El Profesor J.A. Oddone señala en su trabajo sobre la emigración
europea al Rio de la Plata:
"Bien se sabe que Inglaterra ha sido quizá la nación donde el
fenómeno emigratorio ha alcanzado formas más típicas y cifras
más rotundas. Factores demográficos, y toda la conocida se
cuela de cambios que presidieron la transformación industrial
de la vida económica británica, impulsaron sin pausa una emi
gración masiva dirigida hacia Estados Unidos -donde en 1850,
9 de cada 10 emigrantes procedían de Inglaterra, Irlanda y Ale
mania-, hacia Australia, tras el gold-rush de 1851, y hacia
Nueva Zelandia y África del Sur".17
América Latina no figuraba entre los destinatarios de esta emigración
masiva; siendo los factores que la desalentaron de diverso orden. En
tre ellos debe citarse la dificultad de acceder a la propiedad de la tie
rra en regiones con adecuadas perspectivas de desarrollo económico
(situación que contrastaba con las facilidades y excelentes perspectivas
que presentaba al novel colono la ley de Homestead de los Estados
Unidos), las dificultades inherentes al idioma y el temor a ser objeto
de discriminaciones por motivos religiosos, en una América Latina
signada por la herencia católica de la conquista.18
Pero nuestro continente, si bien no fue la meta final de una emigra
ción masiva p^^veniente de Gran Bretaña, recibió a cambio el aflujo
de pequeños contingentes de emigrantes que trajeron consigo un cier
to capital y que, en general, realizaron una próspera carrera en estas
tierras, vinculados a las múltiples empresas modernizadoras sustenta
das por el capital británico. La emigración británica puede definirse
—en mucho mayor medida aún de lo que lo fue la emigración france
sa— como una emigración de élite. A sus protagonistas los encontra
mos desarrollando tareas de orden técnico y administrativo (ingenie-
�soijsanu ua
ap oji^sa ¡ap oaijboijiu^is Xniu afesBd un souiBJjuoaua 'sauoi8aj sBjsa
jod saÍBiA sns B^B¡aj apuop '^sauiBauauiy-ouBdsiH sanbi¡qnda>¡ saq,,
ojqn ns ug PUMO 3Jopoaqi ouBauauíBa^ou ¡ap ¡a sa oaisBp bX oiu
•oiuiisa) uq BDod? b¡ ap sojaÍBiA sosojauínu so¡ uB^uano anb o¡ ¡bx *bu
-¡JB1 bdu^uiv Bpoj b BAisuajxa asjaaBq apand uaiq 'bjb¡j b¡ ap oj^ ¡b
9Xn¡jB anb BDiuB^uq uoiDBjSiuia b¡ b BjundB uoidbuutjb s;sa anbuny
6 • tBpuapaoojd ^sa ap soiuoun^sa^ so¡ sopoj isbo u^ia
-objsijbs uoo jBX^jqns ua¡ans anb BzuBj^n b oadoma BpiA ap
op^sa ¡a u^¡quiB) ouis umsaqoo Bqaaj^sa sun o¡os ou uauai^UBui
anb b¡ ap oj^uap 'pBpiunuioa ns ua asiBzi¡BuiEiBui b uapuai)
X [Bpo$ OAijdopB oipaui ¡b U9idb¡iiuisb ap o¡nu
un uBiauapiAa sasa¡8ui souojBjáiuiu} sodmS so¡ "„
anb 'sapBpapos SBjsa b uopejodjooui ns ua ((a^uai¡Bsajqos sbiu bj bz
-¡nb BoijsuapBJBO,, ouioa 'jE¡Byas Buad b¡ aaajaui 'o¡¡a aunnsqo o¡^
sa¡Bio^o soqoBdsap so¡ ap
X sauo¡Bs so¡ ap sByand sb¡ uojBanbuBjj a¡ 'Bu^Bd ajpBui ns ap oiSij
-sajd ¡a X BpBpouiooB uoiaisod ns 'sb^jb sasB¡o sb¡ ap ¡aAiu b 'pBpi¡i;soq
BpBjapoui Bun ap X sBjjnq ap oaijoui anj t<s^[8ui ¡a,, 'saJB¡ndod sasB¡a
sb¡ ap ¡aAiu b anb oyaia sa uaiq ¡s *SB¡¡oua sapepaioos sb¡ ap a^sd
jod ajuBjSiuiui ¡a opfqo anj anb ap ozBqoaj ap ouauípuaj ¡a Bpipaui
jouaui ua uojaijjns SBUBauauíB sBXB¡d sb¡ b uojBqixiB anb sooiuBjuq
saiuBjSituui so¡ anb asjiaap apand SEoijsuapBjBo SBjsa b opiqaQ
a¡qBipiAua a^uaiuBDUBjj
ou opuena ^BpBSoqBsap Boiui^uooa u^pBn^s Bun ap uojbzoS '¡Bjau
-a8 o\ io¿ BjapBUBÉ u9pB^o¡dxa b¡ ap u9¡aBziujapoui b¡ ua u9pBdp¡)
-jsd BAispap Bun uojaun) 'a^uauuBjnDijJBd 'asuajB¡doij ojrquiB ¡a ug
'SBiJBipqouiuf SBsajduia X souBousq so^uaiunoa¡qBjsa ap o¡¡oxiBsap
¡8 sopB¡nauiA uoiaiAnjsa X JopB^jodxa X jopBjjodun oiajauíoa o^jb
¡a ua ajuauqBjuauíBpunj 'oiajauíoa ¡a ua uojb^pb uaiquiB^ ^ap 'sbu
•iui sb¡ ua 'SBiJBn^iod sBjqo sb¡ ua 'sooqqnd sopiAjas uB^pua^ anb sb¡
ua 'sa¡iJiBaojjaj ap SBJopna^suoo sBsajduia sb¡ ua (op 'sa^uaja3 'soj
ie
�32
"Cuando uno viene de ver en que condiciones de atraso y de
semi-barbarie se encuentran sumidos los puertos del Pacífico,
constituye una agradable sorpresa encontrar en medio de la
pampa el refinamiento de un salón londinense y los entreteni
mientos de una mansión de campo inglesa. No se podría en
contrar en otra parte un ejemplo más llamativo de la capacidad
que tienen los ingleses de transportar una porción de su patria
al corazón mismo del desierto. Véase, en efecto, lo que pasa en
la pampa de Tamarugal. El director de la oficina y sus emplea
dos, que son casi todos ingleses, están alojados en una casa
puesta a su disposición y mantenida por los individuos o la
Compañía a la que pertenece el establecimiento; allí, constitu
yen una familia más o menos numerosa, que comprende fre
cuentemente dos o tres mujeres y niños. Algunas de estas casas
están muy bien amuebladas, cuentan con luz eléctrica, están
provistas de todo el confort que puede desear un inglés exigen
te, y arregladas de tal forma que pueden ofrecer una encanta
dora hospitalidad a los visitantes que allí son siempre bienveni
dos. En el salón, las damas ejercen su dulce influencia como en
la madre patria; en la mesa, la comida es servida con una co
rrección enteramente inglesa; en los dormitorios, una colección
de novelas inglesas con la habitual encuademación en sólido
cartón y las conmovedoras ilustraciones que representan heroí
nas sentimentales, ofrecen un soporífero al huésped que per
nocta allí; periódicos ilustrados, revistas y el ubicuo htnch se
encuentran a disposición de quien los quiera leer. Si a M de
Maurier20, le tocara en suerte estar exilado en la pampa de
Tamarugal, encontraría allí aún más tipos y escenas para dibu
jar; ingleses aficionados a los deportes atléticos, vestidos con
ropas apropiadas; jovencitas que juegan al tennis vestidas con
pasmosa coquetería y atravesando como amazonas las llanuras
polvorientas para hacer visitas en los establecimientos vecinos.
Ciertamente, la vida está lejos de ser alegre en la pampa, y sin
embargo, estos ingleses llenos de salud y de voluntad que la
industria ha exilado, parecen perfectamente felices, sin duda
gracias en gran parte al delicioso ambiente en el que viven"2'.
El fenómeno que tan amenamente describe el viajero norteamericano
no es privativo de Chile. A todas partes donde fueron, los ingleses lie-
�\
B|p 3p
J839U9Z 8 U8J8ZU9U1O9 9nb 9p S9)UB SOU8 SOqOniU U8U8S8d X BUIJJDOp
BfpnbB ug ^pBuuoj opis Biqeq awa^iqp asBp v\ ap u^psiauaS ^un
BpO) Oi9¿ S0UOI3BU SBJ)S9nU 3p OnOJJ8S3p (9 U9 OJ9(ÜBJ)X9 (8)ldB3 (9p
(ddBd [9 jBuoijsano 8 opuBíten 'bdijijo s^ui pnqpB eun 9)dopB 'U9psz
-JUJBpOUI 8] 9p 89UOpOipBJ)UOO SB| BUI)U98iy B^ U9 98J8ZOqS9 8 UOJ8Z
•uaufoo opuBno '^^u^uíjousisoj ((opunui (9p B3iuBjuq uq^biui,, B( 9p
uoi^dops bi$3 9p S9^uduod\9 sdiBdpuud so^ 3p oun aaj oiusiuub^
*SB3IUB)Ijq S9UOI0n^)8UI SB^ U8J9 OJ3JqU!O8
1^ \.^Z3qB3 B^ uaiq JBpiouiB 9nb ÁBq 'oqo^q ojBjquios (9 ^^so mbs,,
:b|3jb^\ opu3JO[j ofip o( OUIO9 'o 'soiuBidBpB J9qes U9 eqB)S9 opo^
'SOS.19AUO9 SOA3nU SO[ 9p Bln8 |9 J9S 8iq9p U9inb X
opBiídsui Biqsq usinb 'ooupa^ ubj8 [9 bj$ qqui^ urepy
8{ 3p SOS3i8ojd SOJ 8 SOUJBSBdlUOOB X OSBJJB 3^UBZUo8j3A OJ)89nU J8U
-opuBqe soureiJ3nb is inbB gsjBDqdB Biqap 3ju3iubsozjoj 9nb 'Boiji^od
X L^1U10U033 BUUPOp 8UT) 9p 'SOldlOUUd 9p 9U9S 8UH 9p BJ3UJS3 U9P
-B3{{dB ?J 3p O^OJJ [3 BJ9 ByBpj^ UBJ^) 9p JOpU9(dS9 (9 9nb 3p U^IOO^A
-uoo auti^ Bun bijsixs soubdu3uibouiibi 83^u38iqp sodnj^ so| 113
'89UCM89I SB)S9 U9
ouisqeqdc^ pp uoisuBdx^ a^Buiuqnj bj Bied opBno^pB |8J
íi^ X oo^iiod ooiBui p 9nj 't4opuntu ^gp eoiuB^uq uddBun bj,, 9sjbui
U9 Opep Bq 3nb Or\ *SBUB3U3lUBOin)B| SBqB S9SBp SB{ 9p 8910)398
p U9 3^UBUIUIOp 3flJ 9nb 'S9S3|8UI BpiA 9p O|I|S9 |9 X BUIOipi
p sduoiDnq^sin sb{ jod uppeiiuipB Bun ^p 3^jBd suijoj o^a opox
3p OpOlU 3)83 3p SO)3ddse SOUnSfB JB)Ilin 9p -9)U9UI{B)U9UIBpunj
S9SBp SBJ 3p 9)JBd JOd— O3S9p p U9 OpBf9(^9J CHA 9S BpU9)Od
u^¿j8 B[ ap oi8i)S3Jd 1^ ji^as oziq ^s ByB)9jg ubj^ ap pjnqno epu^ny
-ui b¡ 'soqpqns sns uojbjj93U9 98 anb ua o)U9iuib(sib pp JBsad y
•pBpiAI)03(OD nS 3p OAI)BAUd
osn BiBd uoj9Xtu)suo3 anb SBisdiSi 9 sappos sqnp lsoiJ3)U3Ui33 'sap)
-|doq SO[ UOS OUISlAlSnfOX3 3)S9 9p O(UOUn)89X SapepqBUOI^BU SBJ)O
3p S3)UBJ>^fU!3 X SOAI)BU SO[ B OpSp9A 9)U91U|B)O) ISB3 OjnDJtO Oq39J)S9
Un UOJBUSjqj X BUBUO)0I^\ BJJ9)Bf9ui BJ 3p U9¡DJOd BUn O8ISUOD UOJBA
�34
5) ^a presencia británica en el Uruguay2! bls
a) Comercio, inversiones e "imperio informal"12
Las relaciones entre Uruguay y Gran Bretaña en el siglo XIX
constituyen un buen ejemplo de la existencia del "imperio informal"
analizado por Gallagher y Robinson. La historia de las mismas puede
dividirse en tres etapas: 1) 1800-1850. Se remonta al esporádico
contacto que aparejó el comercio ilícito desarrollado por los comer
c^antes y navios ingleses en las postrimerías del período colonial, y
se continúa con la aventura militar inglesa que culminó en la ocupa
ción de Montevideo en 1807. Esta última marcó un salto cualitativo
en dichas relaciones ya que, aunque breve en términos de dominación
militar y política, tuvo sin embargo una influencia mucho más perdu
rable desde el punto de vista comercial, ya que permitió que la pro
ducción manufacturera inglesa pudiese acceder al mercado de la re
gión platense, despertando, a su vez, la avidez de los comerciantes lo
cales poit establecer nuevos lazos mercantiles. Al mismo tiempo, el
fraca ¡o de la expedición militar alimentó en Gran Bretaña la convic
ció^ de que el objetivo de su política para la región no debía ser ya
la obtención de una nueva zona coloreada de rojo en el mapa, sino la
apertura de un amplio mercado para su creciente producción manufac
turera, mientras las élites locales se ocupaban de gobernar, Inglaterra
explotaría los recursos naturales de la región, a cambio de derramar en
sus costas las mercacías que salían de sus abarrotadas fábricas.
Obviamente, este plan solo sería posible si estos países sacudían
el yugo español y lograban un mínimo de estabilidad política que ga
rantizara la regularidad del intercambio comercial. Pero la vida demos
tró que el mero hecho de conquistar la independencia no era suficien
te para asegurar la ansiada estabilidad: las dificultades internas del país
y la interferencia de otras potencias europeas amenazaron con hacer
naufragar los planes británicos para la región. Las esperanzas de los co
merciantes ingleses de que sus exportaciones al "hinterland" platense
alcanzarían un fantástico volumen, se vieron notoriamente defrauda
das. A juicio de ellos, la causa fundamental de este fracaso debía bus
carse en la inestabilidad política interna -concrétamete, en la acción
de 4tunos pocos jefes armados"2 3 cuya acción impedía cristalizar la
seguridad indispensable para el desarrollo económico de la región.
�i nuauístuju oiuass ^s oiquiBaajqij ja ojBduiB oXna b- (1981) Bl
ap Xag q ap upioBqojdB bj apuodsauoa opouad
I!
OAnu p svjnsij uis uppBjSaiui un BjBd sred
{1 JBjrédOjd 3p OpUB)BJ) 'SBUBSaOdU SBJIUBJB8 SBJ OJaíUBJ^XS JB)ldB3 |B
^pui.jq ud —ajuauípai '0)1x^ joXbui uis anbunB— uojbzjojs^ as e^
-od^ B^ ap soujacqo^ scq *ouo)BJO(dxa odij ap josj8au^ opio un '
B^^ ap utj ¡a ajqos 'uojbioiui soDiu^^uq sa^jidBa sol
uoisusdxa B( BJBd BiJBsaoau sauopipuoa sbj jbzi^ubjb^ ap ajqBiA
-iqysod Bo^un v\ 19 ua uojaiA anb 'si^d p ua sa^ua^sixa soaiUB^uq sasaja)
-ui soj ap oXods p piqpaj u9iquiB) anb '-uuiy^ Buiuiouap oj oiuodMou¡sjpuadun-qns,, ajsa ap Biouajsixa bi ppidojd aoi^o u8pjoj jg
*pao{ a)ua8iJip assp bj ap sa^aXn^u;
saiopas ap Bipduiis t\ A ajoj)jfuii{ ouadui{ pp BjapuBuy epuapuad
•ap B| 'sa¡B)uaiuBpunj sajBpd ouioo OAnj blusiui Bg "XBngnjfj [a ajqos
Biuouia8aq pniJiA eun jaajafa b uBijBAinba anb sauopipuoa jauoduu
^^iuuad a; seso^ ap B)OJjap B[ ua uppsdp^jBd eXno 'j{SBjg jod op^d
-nao an^ By^jajg ubj^ ap J68n¡ p 'opouad a isa ua ouioo isb ang
*oaiU98Bjojd 101 un jB8nf uBjjaqap soaiuBjuq sapiidea
to( anb n ua BDiuiouona u^isuedxa b| b op^noaps odjbui un opuapa^o
'BnuaAjos Bunu^uí sun uoa o{JBJisiuiiupB ap [a 'jiaap sa 'Bipuodsaojo^
^¿\ anb \^á^d p js^nf ap sauopipuoa ua uasaunjsa saiua^iiip sasep sbj
o)üB) BjsBq 'sied aisa ua op^isBuiap asjapmojduioo Biqap ou BqBpjg
ub.9 anb ap uppaiAUoa ft\ aoyjo u^pjog pp sousuopunj so[ ua uoj
•Biuauiíp tQf8l ^p BpBo^p B[ ua Bsa[8ui uopuaAjajui B| ap sopBqnsaj
sojSbiu sog '^9SI*OS81 (Z 'jajá as ajuauíjBjauaS anb o¡ ap ope^iu
-g sf^ui a^ueiseq 'oXen8BjBd op^aiauj p X esoaauo X poi^ip Bja U9pe8
•9abu ns anb bX 'BpBui^eun boiSbuj 3abj¡ 8[{anbB anj sajouajui sou soj
ap Bjr uadE e[ iu -sap/ip sBjjan^ ap opouad o8jbi un ap Bpin^as anj
p jod— bpbisub ubj Bapi^od pspgiqBisa b¡ oíbjj sBsog ap
9\ iu ;opBasap Bjaiqnq eyeiajg ubjq ouioo sbuojobjsijbs ubi
^od'uoianj ou sBpuanaasuoa SBXno 'apuBi^ Buan^ B[ ua Bsa[8
•ri| u^t^uaAiaiui bj oiua^B anb B| BAiioadsiad Bisa anj X 'aayjo 8i3Jog
p na líqBadurea íbiiuiis Xnuí uqiuido Bun isa^iuBOjam saiopas soi ap
OAi^rAiid anj ou anbojua ap jo.ua aisa 'o^iBquia uig oiJBJisouiap ap
9Í':Baua as Bijoisiq Bg -oiquiBajajuí pnbB ap sauoiaBiiuig sbj
-xa anb sv^ubd sv\ ap aiuBpoduii sbui b[ iu eaiun bj Bja ou
�36
tas tierras^ y la puesta en marcha de diversas instituciones bancarias
(en esta rama los capitales ingleses debutaron en Montevideo en
1863).
Pero el alto costo que tuvo para Uruguay esta experiencia de hege
monía brasileña —endeudamiento externo, crisis financieras favore
cidas por las maniobras del famoso Barón de Mauá, etc.- no se vio
compensado con la estabilidad política y social tan deseada. Poco a
poco el Brasil fue perdiendo el apoyo de algunos sectores de las clases
dirigentes y de los comerciantes extranjeros, que volvieron nuevamen
te sus miradas hacia Inglaterra.
El inicio de esta nueva etapa en las relaciones con Gran Bretaña
estuvo simbolizado por el hecho de que el último empréstito brasile
ño (1863) fue refinanciado en Londres como primer empréstito bri
tánico (1864). 3> 1864-1890. ^íste período puede considerarse como
el del decisivo asentamiento del "imperio informal" británico en
nuestro país.
Los esfuerzos antes referidos, realizados por los gobernantes loca
les para atraer a los capitales extranjeros habían tenido un éxito mo
derado: se contratan los primeros empréstitos europeos, comienza la
implantación ferroviaria, se asiste a la construcción de obras y servi
cios públicos donde ya aparece la participación de capitales extranje
ros, entre los que se cuentan inversiones británicas, materializadas mu
chas de ellas al calor de la bancarrota financiera brasileña.
No obstante, hacía falta la presencia de otro factor para decidir
un vigoroso aflujo de capitales a estas orillas del Plata: la seguridad y
el orden. Las sucesivas guerras civiles habían dejado como saldo un
país anarquizado. Con el advenimiento del Militarismo y el consiguien
te fortalecimiento del poder del Estado, el capital inglés encontró
las garantías que había estado reclamando.
Los factores mencionados sirvieron de base a la etapa francamente
expansiva protagonizada por el capital inglés entre 1875 y 1890,
período en el cual nuestro país se integró definitivamente al mercado
mundial.
A partir de 1880 las inversiones británicas afluyeron en forma cre
ciente, alcanzando su nivel más alto entre 1885 y 1889.: mientras en
1875 las mismas bordeaban los 10:000.000 de libras, tan solo en la
�BXBn8run B,uuouooa B[ ap sooi3[Bjnau sojund so( 'opis ap saiuj
"(S3UOl|llU 09) O31X3J\ X
(sauogiui 69) [isBjg '(sauoijiiu 091 ?SE^) BumaSjv ua epeoipea b¡ jocÍ
a^uauíEjos 'BinjBg Boipuiv ap ojsaj [a ua BpBjadns opuais 'sBuijjajs^
sBjqi^ ap 000'000:8 sol ^qEapjoq XetiSíuq ua BoruB^uq [bjoj puiut
•ou u^ísjaAui B| 0681 u^ 's^^^di^j uoo opjanoB a(] XIX \^s pp sauij
ap XBn8niQ p ua sooiuB^ijq sasajajui soj ap uppBtuis B| Bja ibuo jbob^
-sap a;uauqBuxj Bsaia^ur sou 'opESBd oj^is iap BpBa^p sun^n v\ b ajuaui
-BaiSpjouojo opejooB 'oiprusa oj^anu ap bjsia ap o;und p apsaQ
IBuoidbu Boijqod Buaasa B[ ap sajopas so^ap
jod opB;uap oaiuipuoaa ouisqBuopBu pp sajBquia so^ jod ouioo
^sb -sopiun sopBjsg soi ^^uauqE^uaiuBpunj- sajopipduioo soAanu ap
spuasajd 2\ jod 'OAi)ue;sns o{ ua 'Boqdxa as s^[3ui osaaojpj [g
XX I^ís I9 opBJjua uaiq BjSBq soaiuB;uq sasaiajui so\ ap Bpuany
-ui B| oÍBq o soubui ua uojamSis BXBn^njn B^iuouoaa v\ ap sa^osaj
sa^uEíjodiui soun8[B anb bX P^ubíb} opBisBiuap buijoj ua asjBjajdjajuí
apand ou 'o^aequia uis 'O[[g s^d oj^sanu ua BoiuBjuq epuan^ui B{ ap
o^uaiuipaBDsap opa[ un b souii^sisb Bqaaj Buiiqn B^sa ap Ji^^d V
>161 X ^16I 9^^U9 o^\2 s^ui pAiu [B as
-opuBSa^ 'sauoisjaAui sb^ ap ojuauínB p jod BpBzuapBJBo Bjsa *f 161 ^
3061 ^i\\id apua^xa as anb 'Bpun2as Bg -sisijo b^ ap sauoisnoaadaj sbj
-np sb| SBpBp 'sauoisjaAui sBsop^nBO ap o8an| X ojauíud uopoBJjaj ap
BdBja Bun sa anb X '3061 U9 9^uauiBpBuiixoidB euiuijaj X 0681 u9 BP
-luí as anb 'sun :sasBj sop ua asjipiAip apand XBn8njQ p ua oaiUBjuq
josjaAUi opp pp bóbp Bull^n B^sg > 1610681 (p ^z'J '"I sasa[8ui
jod sopiSuip uos X S9[3ui [Ejid^a p jod soppaiqejsa opis uBq 'ajuaijjoa
Bn8B ap X sb8 ap o;uaiunoajsBqB p 'sanbip so^ 'soauBq so[ 'sbiaubj^ soi
'sapiJBDOjjaj sog SBsa[3ui soubui ua u^^sa siBd ajsa ua BpuEjjodun bu
-n8p uauai^ anb sapu^snpui SBsaaduia sb| sBpoj •"„ :isb -o¡in3jo oui
-i^i8a[ uoo- Biquosap oapua^uo^ ua saj^ui ajuB^uasajdaj [a {$%{ ua
anb pBpipai Bun jboo^sbjj oi2o\ ou 'pfajBdB ^idsBJj 3abj8 a^sa anb uop
-OBjpj B[ 'o^Bquia uis '2\2\¿ pp sBnuo sBquiB ua ajuauíBoijBiuEjp 91 j
-nojadaj anb '16-0681 U9 's^ipuog ap 'sjaqjojg 8uuBg bsbo b| ap sis
-uo B| jod opBjnsnBp a;uauiBosnjq anj U9isusdxa ap opopad ajsg
SBjq
•H 9P 000000:S3 9P SBlu sJB^ P U9 uojajpiAui as '4088l 9P
L
�38
eran controlados por los intereses británicos: bancos, comunicaciones,
ferrocarriles, empresas de transporte, el comercio de la carne, etc. A
esto debemos sumarle el volumen de la deuda externa del país con
Inglaterra -per cápita, la más alta de América del Sur- y el hecho de
que los bancos ingleses, además de ser responsables de gran parte de
tos billetes que circulaban en el país, controlaban buena parte del aho
rro nacional. Igualmente privilegiado era el situal de Gran Bretaña en
el comercio exterior uruguayo: la importación de productos manufac
turados ingleses figuraba a la cabeza de las importaciones uruguayas.
Por último, cabe preguntarse cuáles fueron los factores que favore
cieron este aflujo de capitales británicos hacia nuestro país. Dejando
de lado aquellos que tienen que ver con el desarrollo económico de la
metrópoli y que explican la necesidad de los capitales británicos de
buscar nuevas áreas de inversión, señalaremos tan solo dos variables
de carácter local: a) la falta de capitales nacionales dispuestos a asumir
el papel de promotores de la modernización: en su inmensa mayoría,
el capital nacional prefirió la inversión en tierras -favorecida por la
sorprendente valorización que las mismas experimentaron por esos
años- que daba buenos dividendos y que era un factor de primer or
den en e! ascenso social; y b) la ideología entusiastamente liberal de
los grupos dirigentes, que se esforzaron en limpiar de obstáculos el
camino de las inversiones extranjeras y que, al nivel de los más estre
chos círculos gubernamentales, fue de una inocultable (quizás "ver
gonzante ' no sea un término demasiado aventurado) proclividad a fa
vorecer la acción de los inversionistas cobijados bajo la bandera de la
victoriosa Albion.
Por lo general, la receptividad con que los gobernantes locales tra
mitaron los reclamos y deseos de los subditos de Su Majestad Británi
ca, hizo innecesarios otros expedientes más violentos, confor^ando
así una situación que resulta ejemplar del "status" de "imperio infor
mal".
A este respecto resulta muy ilustrativo el Informe que enviara al
Foreign Office el representante inglés en el Uruguay -GitTord Palgrave- al abandonar este destino diplomático en 1884. En el mismo ha
blaba de la "... disposición -que debo hacer la justicia de reconocer
a este Gobierno de que durante mi residencia aquí ha sido muy marca^
�seuioq.^, 'uos^aaf irenf "1103 ovtyi uBnf 4uaqc>Bg as^ opjenpg
uifjiiS ojpunfaiv 's^q8nn opjeai^ 4qsB3 ptUB(]
b jb^io ouiapod soDtuBjuq sojapu^^a sopB3B)S9p s^iu Of ajiug
*B9it| B|S9
J9pU94dui9 BiBd SdUOlOipUOO SBUH|d9 U9 UBqBJ|UO3Ua 98 'Upt^^IOfd
^ca ap odij OAdnu p diqos soaiucpi soiuaitupouoo uoo X 'opjauioa (9
sopB|nuinoB 4s3|BjidB0 soun^|B 9p 'ayBd joXbui ni U9
oj^sanu ap BAipnpoid Bjnpnjya t\ U9 nupua) S8id
•uanoasuoa sbjub^ anb ouuo opsueS jap U9pB)UB[dun B| ua a^aiupi
•uaiuapunj ja;u9s oziq as -sau^iuap X sasaauBjj sojapus^a ap B| uoa
oiuní- ^puan^ui n$ -oXBn^run oj8b pp u^iOBziiuapoiu ap osaaojd |9
ua sajBjuauíBpunj sajopBj uoianj jopapuajdiua njuídsa X BisiiBjidna
pBp^Biuaui n u^jjb^ X uinip^ Jod Bpcipnjsa uaiq uv\ opis sq anb
^ 0981 9V ^p^o^p B[ ap jijjBd b BnonBsap as anb pjnj b^b asap BAanu
^sa ap etpjBtv^uKA v,\ uBJinji^suoa soaiuBjuq sojapuB^a so^ *odiuB9 |t
9181JIP as U9pBj8iiuu; b;s9 ap a^aXnjjui 9 a^ueyoduii s^ui jopat |9
'SBpnp b JB8n| ujs 'oja^ SBoqqnd sBjqo SBSJdAip ap u^taanj^uoa B| ua
uoiBdpiyad o s^[3ui ^^dBa p Jod SBpepunj sBsajduia saiuajajip ap ai
•uajj p iiojaiAn^a sasa¡8in sa)UBj8iunji sojiq uosui^uiox s^uíox uop
anj S918U1 a|UB*pjauioa opBOBjsap ojio íou^apiAaiuotu otojauíoo oqt
pp sajopapunj so[ ap oun oiuoo opBjapisuoa jas apand auoja^ pnuí
•B :opjawoa p uojBDipap as so^a ap sounSiy puopeu eaiuiouoaa
pepiAipe e[ ap sajopas sosjaAip ua uojsnpB SB|siuo8B|OJd sn^ bsoj
-aumu Xmu 4XBn8nJQ ua oooduiBi 4anj ou BoiuBjuq upiafijiíuiui B^
^Dn8rufl ¡9 ua soonwjuq sajuDjZi^ut so^ (q
Bisa ua ope^pajaB ojafuBjjxa ojisiui^ ojio un^uiu opej8o| eq
unSas 'anb b[ ap saJOABj ap sauoisaauoo o sapBiinayip b uopiqos
epidej sbui eun "„ opiuaiqo Biqeq 'sajBuosjad sopBiuoa aiueipaiu X
saaaA sepiiadaj jod 'uainb ap 'soiue^ pjaua^ pp osuaass p apsap op
-LunasuBJ) cduiaii p aiusjnp ouoiou a|uauiJB|nai|JBd opis eiqsq pp
-uasapjd opj| aya anb opuBDBisap '^/ "4/ -peisafe^ ns ap U9p83a|
B( ap sepBUBiua soaiuejuq soppqns X sasajajuí so| ap ojd ua sauoiaei
-uasajdaj se[ sepoi b ajuajj B^pdujis puopdaaxa Bun jbjisoui e -Bp
6í
�40
Salvo escasas excepciones, la regla fue que estos inmigrantes britá
nicos
"no se orientalizaran con facilidad / ... / Los frecuentes viajes
a Europa de los fundadores de estas familias /... / se comple
taban con el todavía más frecuente envío de los hijos a Ingla
terra, para recibir una educación que consideraban más ade
cuada a la dirección de las vastas empresas y establecimientos
que debían heredar".27
Ya nos habíamos referido a la particular capacidad de los ingleses de
llevar una porción de su patria consigo, de recrear su habitat donde
quiera que estuviesen. Uruguay no fue una excepción: Nahum y Ba
rran recuerdan el relato hecho por W.H. Hudson de aquellos "nostál
gicos ingleses" que "habían organizado con perros criollos una caza
del zorro a la usanza aristocrática británica en los campos del Río
Negro".29
Este esfuerzo por recrear un microclima anglosajón se vio reforza
do por las uniones matrimoniales entre miembros de estas familias.
También en el campo de los deportes y entretenimientos, los ingle
ses ostentaron un empecinado exclusivismo: el Montevideo Rowing,
club de regatas, fundado en 1872, sólo admitía a ingleses o hijos de
ingleses. Lo mismo ocurrió con los inicios del fútbol. Durante un cier
to tiempo estos deportes sólo los practicaron los extranjeros. Cuando
comenzaron a ser patrimonio popular "los miembros de la 'high life'
comenzaron a alejarse de él /se refiere al fútbol/ buscando nuevos
campos a su afán de exclusivismo".29
�-ubab sojirej j^atjdxa BjBd dAJis anb X sajBuoipuatu SBOijqndaj sbj uoo
ajjou jop U9^au uüjS bj ajjua sauoiaejaj sb[ ud oAtspap irej jadBd un
9<iní anb— BUBauauíBajJou-oj^^uB pBprjBAU s^ ofdpuud o u9pBjap
-jsuoo ap odij oj^o jambjeno ajqos sajBpjaiuoo X soottupuoaa sasajajui
sns ap pBpuoud BjnjosqB Bf anj sasjBd sojsa Bp^q sopiufj sop^jsg
sol 3P Joua^va Bot;i;od B{ ap a^uB)Jodiui sbui Bai^spapejBa s^
o8anj pp BJjaix I e)SBq uBipua;xa as anb sB^a^ sb{
ajqos aiupuiiuop Bpuanyui ns jaaiafa b opBu^sap gqe^sa si^d ns anb
ap Bapi bi souBDuauíBa^ou sa^ua8ijrip so[ ap ajuaiu B| ua OAn;sa 'Bp
•uapuadapui b{ ap sojuauíoiu soj apsap bX anb asjpap apand [BjauaS
ug asjBpjoaaj apns ajuauípjauaS anb o\ ap sbjíb sbui ajuB^sBq ubj
-uouiaj as sBUBDuauíeaviou SBjsiuoisuBdxa s^apj sb^ anb jBpujo soujaa
-Bq aqap ou 'a^uau^uoo pp oiuiiuop p jod Buap[8ui uoo npduioo
b jBJ^ua ap sauopipuoo ua uoJBj^uooua as ou sopiun sopBjsg soj
SBpso^p sbuba ajuBjnp anb ap oqoaq ¡g Biouanyui ap buoz BAijBAüd
ouioo -opBpiooaj sa ouanq - UBqBjapisuoo saouojua apsap bX anb p
'ouBDijaiuBOiirdsiq o^r^jod ojajqBj ja ua SBzaid sns aju^uqiqBq biaoui
Byepj^ ubj^ ouíoo opaaj ap soua^ uoJBAjasqo sopiuf) sopB^sg so|
'ojuaiuoiu asa ug a^uaipuadapui ^pu bj b ubjobu Bouaiuv ^p sBjoyBd
-sa sBiuo(oa sb| anb ua ojuaiuoiu ouismi p apsap bX asjdAajd Bipod
pBpipAU sqaip anb ojjap sa uaiq is 'xx \^\^ \^V sBiauíud X XIX
o^^is pp sBpeoap sBun^n sb^ a^uBjnp 9^oxiBsap as anb ejsijBuaduii
-jajuí Bqonj bj ap BjjBjBq ap odurea anj eui^eg Bouauív anb ;sb sg
j^ pp jns p uBipuajxa as anb sBJja^ sbj ap oiuiuiop p ooiu
ug^\ \n jBjndsip ap Epe^iBaua b^ anj BUBOuauíBajJou Bpn^B jg
0€ttBisinbuoa Biaojaj,, e\ ap SB^siuoSBjojd so| uojan^ sopuiQ sopBjsg
soj 'Baiui^uoaa Biauapuadap bj o bpbuijb upioBuuuop bj jod osjno
•ap ns opoj ua BpBuSis 'Bin^Bg Bauauív ap ^ijojshj ajuaujns bj ug
SOIsrV3I^3WVOlsíUVl
S0QV^1M3W SOI 3C1 SOd N3 1HÓNVA VIDVWOldia VI
(II
�42
ees, repliegues y cambios de frente, de otro modo incomprensibles,
protagonizados por los Estados Unidos al sur de sus fronteras- no es
más que un corolario de la preocupación fundamental de su política
exterior, puesto que el objetivo final de dicha disputa no era otro que
la conquista de los mercados hispanoamericanos.
Al año siguiente de producirse el reconocimiento de la independen
cia de las repúblicas hispanoamericanas por parte de los Estados Uni
dos, el presidente de esta nación. James Monroe, formuló lo que ha
dado en llamarse la "Doctrina Monroe". Esta resume el pensamiento
de los proceres de la independencia norteamericana sobre política
exterior. Hamilton había querido lograr el aislamiento de la gran na
ción: los Estados Unidos debían mantener su independencia de toda
influencia extranjera y luchar contra todo lo que se opusiera a impo
ner su política sobre la parte Norte del continente. El propio Washing
ton, insistía en que los Estados Unidos debían mantener su indepen
dencia frente a la política europea.
La "Doctrina Monroe" surgió en una coyuntura muy especial: en
medio de la reacción legitimista patrocinada por la Santa Alianza en
la década de i 820' con el propósito de devolver a las metrópolis
europeas las colonias que el torrente independentista les había arreba
tado.
La "Doctri^a Monroe" está contenida en algunos parágrafos, fun
damentalmente en los Nos. 7. 48 y 49, del Mensaje anual enviado
por el Presidente Monroe al Congreso de los Estados Unidos, el 2 de
diciembre de 1S23.
Los pasajes más significativos del Mensaje expresaban:
*... La sinceridad y las amistosas relaciones que existen entre
los Estados Unidos y aquellas potencias /se refiere a las poten
cias que integran la Santa Alianza/, nos obligan a declarar que
consideraríamos peligrosa para nuestra paz y seguridad cual
quier tentativa hecha por ellas que se encamine a extender su
sistema en una porción de este hemisferio, sea la que fuere. No
hemos intervenido ni intervendremos en las colonias o depen
dencias de cua^quier potencia europea; pero cuando se trate
�anbiod ojja b uBiuodo ^s soyams sop^jsg so| :8J ua buibue<j ap
ocaj8uo3 je Biauaisiss B| jod sopiuf] sopejsg soj ua epeyasns eiuaiu;
taiu^jod bj asapjanaaj) soyajns sasaiaiui soj osad joXbuj ap uojanj
opouad ajsa ua anb aiuapua sg ¡Bijojiijaj uorsuBdxa B| jod oznaj
•dbjbd as '\}\]J Exianj^) bj ap sauíj bjsbij ajjoa anb 'Bjaiuud bj :,0881 9P
Bpea^p^j ap sozuajuioa bjsbij saauojua asa apsap SBdBja sop Jin^uijsip
asopu^ipnd 'oaiiuouoaa ojjojjBsap ns uoa BpBjnauíA ajuaiuBpajip oa
•njsa BUBauaiuBa^iou jouaixa eaijijod b| 'Biauapuadapui ns apsa<]
'oiuiuiop asa ejejndsip
sa| Biauajod bjjo anb jBiajoj b sojsandsip usqeisa ou anb X eiauan^ju;
ap euoz ns ouioa BinjBg Bauaiuv ^ ueqBjapisuoa sopiUQ sopejsg
soj anb Bu^^ag ubj{) b ji^dApB b uaiq sbui ouis 'SBUBauauíBouBdsiij
ssaijqndaa sbj ap Biauapuadapui bj bpb^ui iBAjasuoa b eiauBisui Biui^n
ua BqBjunde ou t4aojuojv ^uijpoq,, bpbuibji bj anb j^suad ojBsuas
sfiu aaajBd 'BUBauauíBoui^j bijojsiij aoijajsod bj ap znj bj e 'o^ag
'Bueauaui
-eouBdsiq Bjauapuadapur bj ap bi^ubjb8 bj uojanj X bzubjiv bjue bj
ap sBJopBjsinbuoaaj SBAi^uiaj sej uoiaunjap ^uoisjdA Bisa unSas 'aoj
ap SBjqBjBd sn^ sajouaui sBUBuuaq sbj ap Bjopajojd X BiJBpijos
ns ap oiuoiuijsaj ouioa 'sasjBd soisa b aiuajj aiuauíjiqeq bj
odns oiiBauauíBauou oprjsg ap ojuauíBUBdaQ p ^Bisijeiiadiui
-jaiui Bijanj bj ap osuai sbui oj na \X I^'S I^P sejauiud X XIX l^!s
jap sBpBaap SBiuiqn sbj ajuEjnp opoi ajqos tsujieg Bauaiuy b opad
•sai uoa sopuifj sop^isg soj ap jouajxa Baijijod B| ua saunuioa sbui
ap sopnd soj ap oun opis bij (4aojuo)^j nnupo^l.. b-j
u'4tsopiunsopBisgso|
niasq sajijsoij sauoiaisodsip ap uoiaeisajiuBui Bun ouioa ouis
sojiosou jod b)sia jas Ejj>od ou souiisap sns Bjaueui Bun8|B
ap JiSiJip ap o sojjuuijdo ap OAipfqo ja uoa fiadojna Biauajod
Bun ap uojDuaAjajuí bj 'sopiuQ sopéisg soj ap ouiaiqo^ |d jod
saiuaipuadapui oiuoa sopiaouoaaj opis ubij 'soidiauíid soisnf
uoa opjanaB ap X uoiaBiapisuoa rjnpBiu ap sandsap anb X 4Bia
•uapuadapu; ns opiuaiuBiu X opBjrjaap ubXbij anb soujaiqo^ ap
�44
consideraban que concurrir significaba dar un aval a la independencia
de algunos países sobre los que tenían intenciones hegemónicas, tales
como Haití, Puerto Rico, etc. Más claro aún resulta lo dicho si pensa
mos en la anexión de Tejas por parte de los Estados Unidos, que apa
rejó una guerra con México en 1845, y que reportó al vencedor la
anexión de un riquísimo territorio muy apetecido por los sureños).
Pero, al finalizar la guerra civil, la diplomacia norteamericana va
a experimentar un cambio sustancial -y esta es la segunda etapa de
la que hablábamos-, directamente relacionado con el ocaso del ré
gimen esclavista y los comienzos de un pujante desarrollo industrial.
En este período, la necesidad de buscar mercados para una produc
ción manufacturera en constante ascenso, así como el temor a la
competencia que los productos provenientes de algunos países lati
noamericanos pudieran hacer a sus exportaciones en el mercado mun
dial, llevaron a los Estados Unidos a modelar una nueva política hacia
América Latina en la década de 1880'.
1) James G. Blaine en la Secretaría de Estado: la formulación orgáni
ca de una política norteamericana para la América Latina.
El gran impulsor de esta política fue James G. Blaine (1830-1893).
Cuando en 1881 llegó a la Secretaria de Estado durante la Presidencia
de Garfield hacía ya dos décadas que había hecho de la política el cen
tro de toda su existencia. Había integrado la Cámara de Representan
tes de Maine, su Estado natal, (1861-1862); y el Congreso de los Esta
dos Unidos (1862-1876); había sido Presidente de la Cámara de Re
presentantes (1869-1875) y Senador por el Estado de Maine (18761881), y desde 1876 hasta su muerte fue un serio rival para las nomi
naciones presidenciales del Partido Republicano.
Hacker y Kendrick, en breve semblanza del personaje que incluyen
en su obra ^The United States since 1865", expresan:
"Resulta un significativo comentario sobre aquella época el
hecho de que a pesar de que su nombre no puede asociarse a
ninguna resolución legislativa de alguna importancia o a nin
guna norma política, no importa cuan obvia fuera (excepto.
�tusjnp ^soub ojjsna ap sajaa jod i\\v B^aaauBuuad zaA
sg ap eijs^jaas bj b pjajoa auiBjg 'uosijjbh uoa oaag
'opBnpe O|
(ap'uasXnq^^uijajj 'opB)sg ap ouBpjaas OAanu {a 'sopiufl
sope^sg so[ ap ajuapisaig ouioa pjayjBQ b jn^^y -i^paans [B opu^na
'U9IDB1IAUI Bqaip opuBjda^B opB^sa^uoa uBiqBq bX S8UBauauiBoui)B|
cauopBu sBunS^B X saiuaipuodsajjoa sauopBjiAUi sb¡ op^sjna
opnisg ap ojuauiBjjBdaQ |g sopBOB^sap seiu so)sand soj ap oun
•nao aÍBiiiqjB p oueiua^ oXna ua X 'uo^iiiqsB^ ua BUBjqapa as anb
BUBOUaiUBUB^ BIDU3J3JUO3 BUn ap U9PB/I[B3J B[ S3DUOJU3 O3p| pBp
-ijco (Bj ug 'josuajap osoiopjB s^m ns auiujg ua OAnj -'jBpyas ap pBp
•fun^odo soiuajpuaj ouioa 'ssojapod sBiuap jod Biauan(ju{ Bun usup
•ua) sopiun sopB^sg soi pno p ua afBj^qjB- ajuauíjuoa pp jns pp sas
-ted soi 9J^ua sB^ndsip sbj JiiuiJip ejBd aÍBi^iqjB pp U9pn{os vr\
sbip ajjua jBJjiqje BJBd siBd ajsa ap sota
•yo so{ opuapaijo 'sBUBauauiBouyBi sauoia^u sbj ajjua uojBjpsns as
anb sopijjuoo soj sopo) ua sopiufj sopB)sg soj ap Biauanyui bj jyuas
jaaBij bjb¿Í 9}ua9ui sbj as 'osdBj aAajq asa a)UBjnQ BiJBjajaas eqaip ua
U9j)sa3 baijdb ns b uy osnd ppyJBO a)uapisajg pp opuisase ja opu^na
'ajquiaiAOu ap saui ja bjsbij oSjbo oqaip ua opuaiaauBuuad 'J881
ap ozjbui ua opBjsg ap BijB)ajaas ej b z^a BJauiud jod 98ajj auiejg
•..joXbui bu
-Buuaq,, ap pd^d ja BUBSnf a)JO{^ pp sjBd ubj8 ja apuop U9?un Bun
ua sopiufj sopB)sg soj uoa sasiBd sosa b jiun opuaiqap tsBadojna sau
sbj b a)Udij sBUBaijauiBoui)ej sauoiasu sbj ap pBpu8a)ui bj ap
Bun anb sblu o8jb jas Biqap ((aojuo^ Buu)aoQ,, bj anb Bq^s
•aadxa J^ ouioa 'X t(souBauauiB soj BJBd Bau^my,, ^p Bayijod ej j^nbe
uoa B,iUBduio3 ojjn^jo uoa BqBuiBjaojd oj X Xbj3 Xjua^ ap josaa
•ns un Bqejapisuoa as auiBjg 'Bu^sg Bau^my Biasq Boj^jod ns ug
Bai)jjod BJ3JJBD BpBSuOJOjd
ns ap ajqB3B)sap oSsbj oaiun ja uojaXn)i)suoa anb ssapi sbj b oujo)
ua auiBjg jod BpBSajdsap upiaaB bj anj jsna saauo)ua
C€\(soauBJodujd)uoa ns BJBd oaiojaq jappjBa un Biuaj auinjg
ap Bjn3y Bj (sBiiBaijauiBoui)Bj sauopsu sbj uoa sauoiaBjaj
sej ap o)uaiuiBijaoj)sa un JOAOiuojd ap oasap ns 'ajuauio|qisod
�46
pudo desarrollar con más comodidad los proyectos que había esbo
zado durante su corta gestión junto a Garfield. Debido a su impulso,
pues, es que en 1889 se instaló finalmente en Washington la Prime
ra Conferencia Panamericana, en la que actuó como Presidente.
Debemos decir, sin embargo, que si bien Freylinghuysen no hizo
realidad los proyectos de Blaine en torno a la Conferencia Panameri
cana, de su gestión data una iniciativa que se inspiraba directamente
en las ideas de Blaine, nos referimos a la Misión Comercial nortéame
ricana que recofrió las principales ciudades latinoamericanas en el año
1885.
2) La Misión Comercial de 1885.
Por una ley aprobada el 7 de julio de 1884, el Congreso de los Es
tados Unidos autorizó al Presidente de la nación a enviar una misión
a los países de América Central y Meridional, con el "objeto de pro
curar los medios más eficaces de consolidar las relaciones internacio
nales y comerciales" entre dichos países y los Estados Unidos. Tal lo
que expresaba la nota de presentación de los enviados norteamerica
nos ante el Gobierno del Perú y que llevaba la firma del Presidente
Arthur. De acuerdo con la misma fuente, habían sido designados para
integrar dicha misión George H. Sharpe, Thomas C. Reynald y Solón
C. Thacker.34 Sin embargo, hay que señalar que cuando la misión
arribó a Mon^evideo, y de acuerdo con las expresiones de la prensa
montevideana. estaba integrada además por William Eleroy Curtis,
redactor y p^opietario del diario "Inter-Ocean" de Chicago.35 Su
presencia es líe destacar puesto que es autor de un interesante libro
sobre las relaciones comerciales entre los Estados Unidos y América
Latina, que y hemos utilizado en este trabajo.
Los cometidos de esta Misión eran:
"1) Implantar comunicaciones por vapor, directas y regula
res.
2) Firmar tratados comerciales con derechos y concesiones
recíprocas.^
�-jaiqoS (dp oaoduie) 'souBauauíBauou sojuauuBauiBjd soj b u9isaqpB
ap sauopBJBjaap X sopiufj sopBjsg soj bidbij BijBduns ap sauopE^saj
•iubuj sb( b asad '^ 'Bu^uaSjy B| ua jBjaua8 ua Baqqnd U9juido b| jod
X oujaiqo8 [a jod uaiquiBj opjvrediuoa anj 'sa^uBjJodiin ub^ sopjanoB
ap U9pajauoa bj uojBajuBjd souBauauiBajjou so[ anb uoa Bpua^in B|
jod oXBn8tun oujaiqo8 ja ua opBOOAOjd jBjsapiu ¡g opijjBj X adioj
o^uajuí un '.osbobjj op[duioa un opis Biq^q U9isi^ B[ anb auuojuí ns
ua eqBuuijB opuBno U9ZBJ ap BiaajBa ou aABjS|Bj anb a^uapiAa sg
¿€\(BzaqBo B| b sopiuQ sopBjsg soi u0 BU
-BoijauiB [BjauaS u9iDBjapaj Bun ap BAipadsjad bj 'ajqisod sa is 'sa;uB
anb Bjouiaj sbui oqaaq Bq unB X 'BpBU opiuajqo Bq ou 'o^njosqB osbd
-bj^ un,, opis Biq^q 'XBn8njn p uoo J3A anb Biuaj anb oj ua 'U91SIIU
B| 'aABj^pg 'S^(8ui JopBÍBquia pp oíainf y "SBll9 Ud ouisBisn;ua jb{
-nai^ed unSuiu o^iBquia uis uojbj^oui ou 'sasa^oo 'sojubs ap sBjsand
-saj sBg 'SBjajouoD SBisandojd 9zipaj X soA¡píqo sns 9ajuB[d U91SIUI
bj apuop BpBAud Bjsuajiua Bun jBSnj oAn^ 'Bpiuioa bj b pBpuoua^sod
U03 'ajduiais ap sosinasip sonaBA soj uojEiquiBO as apuop '[bioijo
u^pdaaai Bun uoa ^inbasqo soj sojub aiuapisajg ja 'XBnSnjfj ug
JoqBj ns BpBzijBuy jod opuBp 'sjBd ns b osaiS
•91 ap uBuipBd apuop apsap 'jisbjq ja uoa oSanj X Bu^uaSjy bj uoa
oidoid oj jaaBq usqBauBjd 'siBd ojjsanu jbusia b pBpuoija^sod
*ajiq3 X njag 'jopBnag 'oaj^ o^ang 'Bqnj 'Bjanzaua^ '
•jopBAjB^ ub 'BjBuia^Bnf) 'oaix^j^ bX opBqsiA B^qsq U9jsi^ bj 'S881
ap ojunf ap sEip sojauíud soj ua 'oaptAa^uo^ e 9qujB opuBn^
•oaspuBjg ue X su^aj
-JO BAanjq 43JJO^ BAanj^ 'BiqdjapBjiqg 'ajoiuiqBg 'uo^sog ap sa^uBia
-jauíoo uoa uojB^siAajjua as U9jsiuio3 bj ap sojquiajui soj 'sopiufj sop
-sjsg soj JBÍap ap sajuB 'BpipnjB Bjqo bj ua siyn^ BjsayiuBui ^
SBUBauauíB p
-UBajatu ap sajopiuinsuoa soj e sajBjaqij soqpaja japaauo^ (9
•oqsodap ap sojau^npB sauaoBuijB X sBUBauaui
-Bajjou sajBiajaujoa sbsb3 ap o^uaiuipajqBjsa ja jod jB^ajg (^
•auuojiun Bpauoiu uoa jB^uau
-jUioa ouBauBq Buia^sis un ap U9PBjuBjduij bj b Japua¿ ^p
jB|nsuoa oíaiAjas ja ua sBJOÍaui X oj
-auBnpB uiLiajsis pp sBuuojaj X u^iaBaijijduiís bj jauodojg (<¿
�48
no argentino obtuvo la Misión algún beneficio económico concreto.
Digamos por último que la Misión norteamericana, al finalizar sus
investigaciones, que se prolongaron por 14 meses en total, elevó al
Congreso de su país un informe. De acuerdo con el testimonio de
Curtis, dicha Comisión señalaba que los obstáculos que existían para
incrementar las relaciones comerciales entre Estados Unidos y los
países de América Central y América del Sur, eran los siguientes:
"1) el fracaso de los industriales y comerciantes de este país
/los Estados Unidos/ para comprender y atender las nece
sidades peculiares de este comercio, tanto en lo que tiene
que ver con la producción de mercaderías adecuadas a
los mercados, como en la preparación y embalaje de ta
les mercaderías para ser embarcadas.
2)El fracaso de los industriales y comerciantes de los Esta
dos Unidos en otorgar a sus clientes de la América Cen
tral y del Sur, los créditos que les brindan las casas euro
peas.^
3)La falta de facilidades en el servicio bancario que obliga
a realizar todas las transacciones comerciales a través de
los bancos de Londres, y a pagar sumas exorbitantes por
concepto de intereses y transacciones cambiarías.
4)La violación de las patentes y la falsificación de las mar
cas comerciales de los industriales norteamericanos, y la
fabricación en Europa de falsificaciones e imitaciones de
inferior calidad de las mercaderías norteamericanas con el
objeto de engañar al público.
5)La falta de un sistema común de pesos y medidas y de un
tipo de moneda uniforme.
6)Los enormes, y en muchos casos casi prohibitivos, im
puestos aplicados a las mercaderías importadas por la ma
yoría de los países de América Central y del Sur, los que,
en lo que tiene que ver con los productos propios de los
Estados Unidos, podrían ser suprimidos o considerable
mente reducidos por la concertación de concesiones re
cíprocas. De acuerdo con las instrucciones del Departa
mento de Estado, la Comisión inició la negociación de
tratados tendientes a obtener este fin con varios de los
gobiernos que visitó.
�souEauauíB
sopejsd so{ ap sojjand soj uoo JB|n3aj X ajuanaaij uopD?unuiO3 (
"BUB^
•uaure BJduenpe uoiun Bun ap u9PBuuqj bj b sajuaipuai sBpipa^ (^
pEpuadsojd X zBd bj JB^uauíqj b uspuai) anb sBpjpap^ (¡
:epuajdjuo3 B| b ojsandojd ouBiuaj [9 o^unfpB as 'sbuisiui sbj y
sou
-B9U9U1BOUIJB1 SOUJdiqo^ SO| B S9UO1DBJIAUI SB| UOJBSJnO 9S OyB 9S9 9p
Ol|nf ap \ (3 X BUE0U3UJEUB^ BIDU9J9JUO3 BJdlUIJd BJS9 JBDOAUO3 Oip
•pap sopiupj sopBjsg soj ap os9j3uo3 ¡a '8881 3P oXbui ap pz |g
"S881 ua ^UÍ^^l ^?i?lUV 9IJJO99J
9nb BUEDU31UB9U0U UpiSl^ B^ JOd SOUB9U9UIBOUl)B{ SOUJ9iqo8 SO|
b opBluas^jd uoisnosip ap oubiu9^ p ua BqBjnSij o^und ojs^ anb
•IUBJ SOUI9pJO99^{ Z9A BJ9lUUd JOd OpBJS^ 9p BIJB^9J998 eI
anb apsap 3uiB|g jod BpiAOiuojd opis BiqBq sbuboij9uib
B| SBpoj ap os3j8uo3 un jBzipaj ap Bap; B| 'BJBpjoaaj as 011103
6e
6881 3P BireauaiuBuej Biauajajuo3 eq (^
8e
•OJna sapAU sns ubzoS anb ap Bpu^jsiSB buisiui B| a o^ui
-JJSa OUISIIU p SEUBDU9U1B9JJOU SdJOdBA ap SB3UJ1 SB| B OpBU
-opjodojd Bq ou sopiufi sopBisg so[ ap oujaiqoS p anb ua oj
•s^ ap BsnBa B| asopuB|{Bq '.sajE^Saj X sopidBj uppBDiunuiOD X
ajJodsiiBJi ap soipaui ap BpuasnB bj Bja oubdu3uib ouajsiuiaq
p uoa opjaiuoa ojjsanu ua sBiauapijap sbi ap [BjuauíBpunj
uozbj bi anb 9Jjuoaua ojad 'sajouaui sojnaB^sqo soqanuj sojjo
ap Bpuais^a bi ajqos 91UJOJU? a 9jjqnasap U91SIU103 Bq
*a}jodsuBJ} ap soipaui ap bjjbj b| :piuauiBpunj ojnaBjsqo 13
so;j9nd soisa
B SBpEJJOduJl SBUapBDJdULl SB| dp On|BAB p BJBd OJSIlf X
aiujojrun opopui un ap bjjbj b| X 'sauopB)uauiB|8aj s9|bj
ap sBUB^un|OAUi sauoiaBjoiA jod sa^Bjiqjoqxa sauop
-11BS X SBqnui jauodmi ap BaijDBid bj 'puo;pija^ X |BJ^ua3
BDU9UIV ap sojjand so] ap soqaiuu ua SBjauBnpB sauop
•isodsip 'sa|BuopBjji sosBa soqamu ua X 'sBÍa|diuoa s^q (¿
�50
4)Disposiciones uniformes aduaneras para observarse en la im
portación y exportación así como pago de los derechos de im
puestos, avalúos de mercancías, facturación, preceptos de sani
dad y cuarentena.
5)Adopción de un sistema uniforme de pesas y medidas, protec
ción de derechos o privilegios de invención, marca de propiedad
literaria y extradición de criminales.
6)Adopción de moneda de plata de curso forzoso en las transac
ciones comerciales recíprocas a todos los ciudadanos de los Es
tados Unidos.
7)Convenio sobre un plan definitivo de arbitraje para las cuestio
nes, disputas y diferencias entre los Estados americanos y otros
Estados.
El primer país en comunicar su aceptación fue el gobierno argenti
no, luego el uruguayo, siendo Haití el último en hacerlo. Santo Do
mingo no contestó a la invitación y tampoco concurrió. En total fue
ron diecisiete las repúblicas representadas.
La Conferencia se instaló solemnemente en Washington el 2 de oc
tubre de 1889. En la sesión inaugural surgieron ya las primeras dife
rencias; al decir de Martí -atento observador del evento- "ya hubo es
grima".40
Los norteamericanos pidieron que Blaine, Secretario de Estado,
presidiese la Conferencia. Saenz Pefia, uno de los tres delegados argen
tinos,4 l se opuso y arrastró detrás suyo a los demás delegados 42. Mé
xico y Colombia debieron interceder; Blaine no formaba parte de la de
legación norteamericana y el Presidente de la Conferencia debía ser
uno de los delegados, argumentaron los opositores. Por último, Blaine
integró la delegación de su país y fue elegido Presidente.
Después de este primer encuentro el Congreso levantó sus sesiones
hasta el 18 de noviembre para permitir a los delegados participar en
una extensa gira por los Estados Unidos con que los había obsequiado
el gobierno de este país.
Poco después de instalarse regularmente la Conferencia, el delegado
de Uruguay, Alberto Nin, se retiró de la misma manifestando que obli
gaciones impostergables lo reclamaban. Desde ese momento,Uruguay
quedó sin representación.
�wi i.- ^pEiuaitn Bjq^q 'aiuauusspajd 'osajtfuo;) ais^) "6881 3P
a g^q( ^p oisoíte anua oap^aiuo^ ua opBzqeaj ^opBAu^ puop
oqaaja^ ap ouRauauíRprn; osaj8uo3 ja jod opefasuooe oj jeip
•nisa 9ppap epuajajuo3 R| 'opRAUd (RuopRUjaiut oqaaiap ^ euejai
ij pepaidojd 'sepipaut X sitsad 'saiuapd 'pspiuRS r epuajajai uo^
'RlRjd ap o ojo ap Rija*
miiuwaiap uw ojad [RuoiaRujaiin epauom
vun ap u^pRynas R( 9pjoae ai :|eiua^Rn9 ap apjoosip o^oa [a uoo op
anj uaiu^pip p 'sauofaRdijipoui sa(d;^pui ap oSan^ 'uy jo^
ecHjjjo B[ ua
9fun as Ru^ua^y *ep|d ap sajopnpojd saioX^iu soj u^ja anb
cp^p 'soijRiayauaq sajoXvui so| usuas anbjod uppBqojde m na sop^s
•aja)U| a)uaui{B)iA u^qB^a sop(Uf) sopejsg soj anb opuapip 'osuojiv
'ouanqa ope8app p jod jB^nf jauífid ua opBOBjH anj uaiun^ip ig
Bpuajajuo3 B| • ta^uapitB sasiBd o; sopo^ ua p^a] osin^ ap B)
-B)d ap puoiDBUjajuí Bpauoui sun asopu^ynaB 'ouBDuauíe aiu^u^uoo
p opo) BJBd Bijepuoiu u^tun R| ap o^aiiupaiqB^sa ¡a pfasuooy
'|Btiopeiua)U| Buv)auo|^ U91UQ
souang X oapiA3)uoj^ 'ojiauBf ap oi>j 'sopiufi sopB^sg ap soi ^nd so|
opuaiun 'JodBA b u9pe8dARu ap sapnsuaunq sopid^j sopuias ja^ajq
-Bisa uBuaqap sBiyeduioo seqaiQ s^auq sbui o Bun opueuopuaAqns
'eiRjd (ap sBaqqnda^ sb| X |(sejg 'sopiufi sopejsg soj ajiua sajodBA
ap seaui| ap ciuaiuipa|qeisa p eqefasuoaB anb auuojuí un ojoqt^y
oai)up|)v p Jod U9iaeaiunuioa ajqos U91SIU103
SBDOJdpaj sefsiuaA ns jBJBdiuoa X OAijaadsaj
oisoo ns JBunjsa 'BjapepjdA uoisuaixa ns JBuiuijapp 'sa[qisod se ja se¡
jRipnisa BJBd (u^peu ep^a jod sojqiuaiui saj)) sojaiuaSui ap puop
•Btuaiui uoisiuioo Bun JBjquiou opuaiuodojd 'jB(nDiiJBd ua sopaXojd
so( ap ounáuiu iod ompui as ou ojad •(Biuauijuoa pjjeoojjaj un ap
notaanjisuoa B( oqojdBiouBauauíBjaiui (UJBoojjaj un ap u^ioanjjsuoa
B| BJBd saiua^sixa seisandojd sajj sb[ jeipnisa eiqap upisi 11103 B^S3
ap U91SIU103
:Biauajajuo3 ej ua
oqansaj X op^nasip O( 'sapjauaS s^ui soSsbj sns ua 'ejoqe
�52
puesta al panamericanismo alentado por los Estados Unidos, tratando
de alinear a los países latinoamericanos, tan íntimamente ligados a
Europa por lazos económicos, culturales y, por supuesto, también
políticos, para enfrentar los avances de la política norteamericana en
el sur del continente).
Comisión de Unión Aduanera.
El dictamen de la mayoría determinaba que la Unión Aduanera
era "... el libre cambio entre las naciones americanas de todos sus
productos naturales o manufacturados, lo cual es propiamente una
reciprocidad absoluta" 43. Pero la Comisión no dejaba de ver los
inconvenientes que tendría la aplicación de este sistema entre nacio
nes cuyos principales ingresos fiscales provenían de las rentas de
aduanas y señaló también que Estados Unidos debía abandonar, aun
que más no fuera parcialmente, su proteccionismo, para llevar a fe
liz término una iniciativa de este tipo. En definitiva, consideraba que
por el momento el librecambio era impracticable y terminaba reco
mendando a las naciones la realización de tratados parciales de reci
procidad comercial. Los delegados de Chile y de Argentina se opusie
ron al dictamen. Al realizarse la discusión del informe de la Comisión
en el seno de la Conferencia, Saenz Peña pronunció un importante
discurso. En él hizo el proceso de los tres principios presentados por
la Comisión: el Zollverein, el librecambio internacional y los tratados
de reciprocidad, realizando un fuerte ataque a los Estados Unidos.
Martí relato así las últimas palabras del discurso de Saenz Peña:
"Pero cuando el delegado argentino Saenz Peña dijo la frase
que es un es^andarte, y allí fue una barrera: 'Sea la América
para la Humanidad', todos como agradecidos, se pusieron de
pie, comprendieron lo que no se decía, y le tendieron las ma
nos".44
Lo que no se decía era que América Latina no estaba dispuesta a rom
per los lazos que tan estrechamente la unían a Europa, para caer en
brazos de la gran potencia del Norte.
�opgp jod 'sgjqod ugiq ubj^ sopiuajqo
•bubdu^lubub^ epudjajuo^ Bjguijjg bj oXnpuoo isy
st^ ^ap
SBJ9D9qBD Jod S9|OpU9lU9I 'SOUSBIU SO^lUlB 9p BJUnf B 9U1B{| Op
-8^89 9p BIJB)9J39S BJ 9Tlb SO[q9nd SOJ 9p BIUJ1J BJ BA9JJ OU OJ09/(
•Oíd jg X :bjb9 b bjbd 'Bidoad bsb^ ns U9 bjiui gnb 'Bj9^n^ X Bip
-jbojb Bpoj bjjuoo jns jgp sojq9nd soj 9p op^Xoíd un BqgmdB
8TDU9J9JUO9 BJ 'in^ [9p S9^U91JBD SOS9S 9p SOjqand SOJ BJBd
onjgdj^d jojnj pipid 9nb 'Bpugjgjuoo bj gp bijo;bdoauod bj
9p JOjnB J9 'XJ^ JOpBU9S J9p JB^U9UIJUO3 B^piB^JB BJ 9p Z9A Ug,,
jy *opBJ9ds9
sopiufj sopBjsg soj gnb oj jgs 9p oipniu Bqs^sip gju^iujBuy opsqojdB
opgXoid J3 -BUBjuin^) gp s^^Bqiug soj ofBq op^oijipoiu gjugiuBpunj
-ojd 9nj sopiufj sopBjsg soj jod opBjugsgjd jbuiSuo opgXojd jg sop
-lufj sopBjsg soj X BupugSjy ai^ug zbu9j Bq^nj Bun b gjuguiBAisnjoxg
isb9 ofnpgj gs 'U91S11U03 bj 9p ougs j9 ug jsSnj OAn) gnb gj^qgp jg
BDU91UV 8JBd BUBDIJ9U1B9POU BOl^lJod BJ B OP9dS9J UO3 BJDU9J9JUO3
B| 9p UO19E9UIJB BJ JBP9^9p BJBd OIJO^IUIJ9p JB^jnS9J B Bqi '0UBIU9J
jgp sojund sopo soj gp ounSuiu 011103 'sopBsgjg^i sbui uBqejsg sop
-1113 sopB^sg soj jBng jg ug jgnbE X Bpugj9juo3 bj gp uppBjgpjsuoo b
O^S9nd 9)UB)JodllU SBUI BUI9J (9 BJ9 9)S9 SBpnp B JBSnj Ul '0UB^IJ9UIB
jgp S9uoiobu gj^g sBjjgXgj sbj JiiuiJip BJBd gÍEjpqjv ap
ap opaXojd jg jBipnjsg gp bpb8jb^u9 bj gnj U9JSU1103 Bjsg
gp op^jBJ^) jiugugQ JBjsaugig ap 1101SIU103
�(6681 * 6881 ) VNLLV1 V3I^3WV N3 VNVD
-RI3NV31UON NOISNV3X3 VI V 31N3^3
O3ÜIA31NOW 3Q VS330NI VSN3^d V3 31^VJ VaiSÍH93S
�,, p JBoqqnd b pzudiuo^ spXsy^^ J^P uA JW 8¿8I ua 3n^
0$ uo^bsbobjj S3|3ui oaippusd un JBoqqnd jod sozjsnjsd sojjo
6^ 0UX3 |d jod BocyBdiuooe snj ou snb Bjnju^AB
't43unx UB3piA9}UO|y,, [3 9punj sjsabh sBiuoqi j^ 'oy^ 3S3 ug BS
-3{3ui Bn3U3( B{ U3 S3J3^3BJB3 SOJ JBU3pjO B BJ3IA(0A RXenSn
Bun 3nb BJBd 5981 oy^ (3 B^sBq JBJddsd snb euqeq 'bs3(3ui
-iuiop bj uoo o^unf ejdpdJBdesdp ,,jb)S uadq^no^,, |d 3nb ^p oSdng
g^ -Op|U3A3ldS3p J0P31 |B
U9isnjuo^ Bjidio ub3í3 ssuoisnj sepipd3J X S30B3nj s^uopijBdB snb bX
'S3UOlSlD3jd SBUnálB 4ezi(B3J 3qBD 'BIDU3J33X3 JOd IB^U3Uin3Op 3^U3HJ
ej)S3nu 9J3S dnb lo3piA3juo^ 3p bs3(8ui BsudJd bj b opddsdi uo^
¿^^ '1981 u^ ^Bpunj ouisiui ^ snb ssity
sou^ng 3p ..pjBpuB^s,, P nj jns pp B0U9tuv us s^suiBUBip 9P3J
-BdB 3nb s?[3ui ooipou^d jsunjd p dnb Bq^SdjSB oj|n8jo opBjnuiisipin
U03 BiquDss ^ dnb ud ojudiuoui [3 u^ soppdJBdBSdp bX 'bjbij bj
sp oiy {3 U3 S9(3ui us SO^UDS3 so3tp9(Jdd \z opi|siX3 UBiq^q 's^ouo^
-ud aps^p sopijjn^suBJ^ soyB Bpsps so( us 3nb Bqss^jdxd
P U3 BS3{8U( U9pBUlUJOp B[ 3p BJIUU3AB ZB8nj B| 3)UBjnp (¿08 I"9081)
o3ptA3juo^ U3 X^nuiqony Jod opBjips ',,jb^s uj^qjnos,, (3 snj 'jns
pp B3U9uiy B( Bpoj BJBd X 'BUdpui bjss U3 ojnjosqB oj^uoid ig
•BIJ
-BJ3JIJ BIJ3PU1 Ud BUJB^ 3jpB^M B[ dp 3JU31U[B^OJ OpUdipUdddp lS9|ipB0
-J3ui 3)U3uiBA¡snpx3 isbd soAipfqo UBinSssjdd 3)U3Ui)U03 3;sd U3 sopp
-sjqBjs^ sdS3[3ui so[ snb 3p oqo^q p Jod 'opmf ns b 'BqB^qdxs ss o^sg
9^'44BpuBjui ns us unB BJS3 BSd^ui Bsudjd B[ 3nb 3SJ[33p spdnd 'jn pp
Bouduiy sp SO31UB33O so^snd sdpdpuud so| ud opBzqi^n dpdiuBqdiuB
SdBuioipi ojjssnu 3nbunB,, snb BqB(BU3S (Bqqn^ pBqDij^ g¿8l U3
(\
S31N3QJ SV3 (I
�58
rican Review" que, más que un periódico de notici^s, era una revista
fundamentalmente literaria. Poco después de la muerte de su funda
dor, la publicación dejó de aparecer.
El lo. de marzo de 1886 S1 empezó a publicarse "The River Pía
te Times", fundado por Henry Castle Ayre, quien había colaborado
esporádicamente en la "South American Review". El periódico contó
desde sus inicios con una subvención del Gobierno de Tajes. Salía
una vez por semana, ocupándose fundamentalmente de problemas
comerciales y financieros. Su título se justificaba pues prestaba aten
ción no sólo a los asuntos uruguayos sino también a los sucesos que
ocurrían en la otra orilla del Río. El periódico estaba escrito más
para los lectores europeos que para los locales. En 1889 comenzó a
aparecer bisemanal.
El 7 de marzo de 1888 aparecía *The Express", fundado por Melville Hora. Su Director era Charles Gurney. Fue el primer periódico
en lengua inglesa que se publicó diariamente en el Uruguay, habiendo
gozado también de una subvención gubernamental. Sólo vivió tres
años. El 31 de marzo de 1890 desaparecía este diario que desde hacía
tiempo había quedado desamparado de toda ayuda gubernamental.
El Sr. W.H. Denstone, que había sido subdirector de "The Ex
press", tundo en 1889 (lo. de junio) "The Montevideo Independent",
contando con el fuerte apoyo del financista Edward Casey. El 12 de
julio de 1889 el Sr. Edward Casey compró el "River Píate Times"
-virtualmente muerto luego de que le fuera retirada la subvención
oficial- fusionándolo con el "Montevideo Independent" (cuya vida
"independiente" duró poco más de un mes) en un gran diario que con
servó el nombre del primero:" The River Píate Times". Su Director era
Henry Castíe Ayre y el Sub-director, W.H. Denstone. Además de su
número diario, el "River Píate Times" publicaba una edición sema
nal.
Al desaparecer "The Express", el "River Píate Times" pasó a ser
el único periódico inglés del Uruguay.
Cuando Mr. Casey abandonó el "River Píate Times", Denstone
adquirió todos los derechos (lo. de octubre de 1890), continuando
solo. Posteriormente, al plantearse un pleito por el nombre del diario,
Denstone le cambió el título por el de "The Montevideo Times"
�€ s ..BJanjB ap soo
•fisjpoijad soÍBqeu b japuajB BJBd odiuaf} f uiapB opuaiuaj 'oj
•aiunu ojos un asjBaqqnd ap opeíap eXeq anb uis X 'peptpaj ua
BpnXB Bun8uju uis opBaijqnd eq o\ auoisua^ j^ soye aiupA ap
fui ap opojjad un aiusjnp sand 'pipunui piooaj un sa a;uaui
-aiqsqojd anb oj ajasjjnqujB apang '8BOTji|od X seaiuipuoaa
•auo|iano ua bdi^ud n ap pBpuaauis X jo8?a ib X ajuaipuad
-apui ouoj ns b opiqap 'B3|jfuiy ^p Jns ^p s^(8u[ ouisipouad
ja ua osojuoq oisand un op[n8auoa Bq oofp^uad aisa 'uppsino
•jp X oqBuiBj ua oyanbad anbuny 'iBd p ua sop^saiajui sodiu
•fjuq saioiduasns so^ X -apuBiá Xniu ou biuo^oo Bun- p^p
•i^aoj bj ap sasaj8ui saiopaj so( jod opeisaid ja anb oXodB ojjo
u; X Bun8|B U9pdnjja)ui uis saauoiua apsap opBoqqnd asop
'auo^uaQ Jp^ ap upioaaijp B| o(Bq Q68I ua 9paiBdy,,
::oiipa ns b X ouBip [B opinf ajsa Bq^ojpap as pXop] ap uinqiy [a ua
'1161 U3 oapiAaiuo^ ap Bsa[8ui biuo|oo b¡ ap Bpuapaxa jod oiaaoA p
ua 91ujojsue.11 as 'pepinuiiuoD ns e sepsj^ 'opaja ug ((saui;x oapiA
•aiuo^^ aqi,, sa 'ofeqeii oJisanu ap sopaja so| e 'e^oduii sou sem anb
u^iaeaqqnd bj anb Jioap souiaqap ^sied oiisanu ua sf[3ui ouisipouad
p jod eptjjoa ayans B| ap ojepj opeyeSiqe apa jezipuij eie^
•opEijnsuoa
soiuaq anb '8061 U3 Bjeatjqnd ^nb OAaniq oyy ap oiuauiajdns osuaixa
p 'ouisiuiise asjeaeisap opuaiqap 'sauopejisnn uoo Jips e pzuauíoa
ouBUBiuas p ¡061 9P -n^i^d e 'osjndun ns e opiqaQ 'ouepidoid
ODiup oiuoa 9panb aiXy a^s^^ 'Xaujn^ js p Jaaa[iej p '0681 U3
^S'saauoiua apsap 9Ajasuoa anb ajquiou '<tSAvafsj X|^aa^\
I9 '(6681-9II) aiuauuouaisod X (6681) ,,91 S^9N
p ojauiud jas e 9sed .ajquiou ap saaaA sop jeiquiea 9jqap oueueuias
p sepueisunajp sesjaAip jog 'jaaajede ap opefap ejqeq anb (<sauifx
oapuaiuo^,, [ap [Bueuias U9^aipa B[ Jin^isns ejed tiSM3{q XenSnjQ,,
p uojBpunj ajXy a[}se^ Xjuajj X XaujnQ sajjeq^ Q681 9P S9UU V
pu
-Biuas u^pipa ns asjBoijqnd ap 9Íap S^ndsap oaog sapooj sosaans so;
e aiuampiuaiuepunj oueip [a asjeatpap jod opejdojde sbui eqejap
-isuoa 'pepiunyodo esa ua o^aidxa un8as 'anb ajquiou (068l"ll"S^)
�60
2) Otras fuentes.
Además de la prensa inglesa publicada en nuestro país durante el
período, hemos consultado otras publicaciones que entendimos po
dían aportarnos nuevos elementos de juicio en torno al tema. Entre
ellas: a) una serie de artículos publicados por el ^South American
Journal" -en el período 1888-1892- referentes a Uruguay, que se
encuentran microfilmados en el Departamento de Historia del Uru
guay de la Facultad de Humanidades y Ciencias. Como es sabido, el
^South American Journal" era, sin duda, la publicación más impor
tante que se editaba en ese entonces en Gran Bretaña, dedicada a los
asuntos sudamericanos. En sus páginas acogía frecuentemente artí
culos de la prensa inglesa de los países sudamericanos, siendo muy
grande su influencia en los medios inversores ingleses.
b)Número especial publicado el lo. de enero de 1908 por "The Uru
guay News". Este álbum brinda un panorama de los intereses britá
nicos, norteamericanos y alemanes en el Uruguay, en la primera dé
cada del Siglo XX, constituyendo una valiosa ayuda para un mejor
encuadre del tema y del período.
c)Similar utilidad nos brinda el álbum publicado por Reginald Lloyd
en 1912, "Impresiones de la República del Uruguay en el Siglo XX",
que ya hemos citado. Esta publicación, hermosamente editada e ilus
trada con estupendas fotografías, realiza un balance de lo alcanzado
por el Uruguay con un amplio destaque de la participación británica
en la vida del país.
Dejando de lado los materiales de origen inglés, debemos citar otras
fuentes a las que hemos acudido:
d)"Industria y Comercio". Este periódico, que se publicó desde 1898
hasta 1902 en forma bisemanal, ilustrado con hermosas fotografías,
estaba dedicado "al fomento del comercio, la industria y la produc
ción nacional", siendo su Director Martín Helguera. A través de sus
reportajes y artículos dedicados a las diferentes firmas de plaza, busca
mos detectar la posición relativa de los intereses ingleses, norteameri
canos, etc., en nuestro país.
e)Anuario Estadístico, publicado por la Dirección General de Estadís
tica. La versión periodística o literaria, cargada de subjetividad, debía
ser moderada por la objetividad de las cifras. Con este fui revisamos
�ajuanj Bipip ap sopiBj^xa sooysipBjsa scupeno so\ uBJByuooua as
a^sa Buduio3B anb i^^uaiunoop aoipuadB pp puy iv *oABn8
-mil joiiajxo oíaiaiuoo [a ua sopiU^ sopB^sg so^ ap X euBpja ubjq ap
bi iBJBduioo BjBd '(0061-9881) soaysipBjsa sojjBnuv so^
19
�62
II) LA PRENSA INGLESA Y LA PRIMERA CONFERENCIA
PANAMERICANA (1899)
En el momento en que se reali/o la Conferencia (2 de octubre de
1889-19 de abril de 1890) se editaban en Montevideo dos periódicos
en lengua inglesa: "The Express" y "The River Píate Times". ¿Cuál
fue su posición frente al evento?
I) Antes de la Conferencia.
En los meses previos a la instalación de la Conferencia fue "The
Express" el que más se ocupó del tema. En junio de 1889 S4 dedicó
un editorial a analizar el comercio con los Estados Unidos, señalando
que para que el proyectado congreso de naciones americanas tuviera
éxito, los Estados Unidos debían realizar algunas concesiones en ma
teria tarifaria. No tendría sentido hablar de estrechar las relaciones
comerciales y políticas entre las dos Américas mientras se establecían
mayores restricciones al comercio exterior. Y si, además de aumentar
el volumen del comercio, los Estados Unidos buscaban afianzar su in
fluencia política, nada podría favorecer más este objetivo que hacer
gala de ese espíritu de realizar concesiones de modo de hacer desapa
recer las naturales sospechas que albergaban los países latinoameri
canos. Y agregaba:
"Que existe t^l sospecha, el sentimiento de que los Estados
Unidos persignen con esta Conferencia ventajas puramente
egoístas, ninguna persona bien informada puede negarlo. Y
que van a Was^ington /los países latinoamericanos/ sin ningu
na simpatía por su próspero vecino y sin ninguna ansia de
transferir su comercio a los Estados Unidos, es igualmente evi
dente para aquellos que han vivido entre ellos".
Creían que no pocos de los países invitados concurrirían al Con
greso más por cortesía que para efectivamente negociar algo, llevando
�so| sopoj ua 3nb dp oqaaq p anb BqBpyas BjausnpB upiun bj ap Eiuaj
[e oujo) us :oijbui3J opsuoiDuaiu p jBzqBue e o^ani Bqese^ Bdojng
uod sauopaesuej) sej ap opmüdd ua SEueDuauiBaiJou sBiejsq seuapea
-jaui ap U9pEjjodiui B| jod opjaiuoa pnjDB pp euiai e| auas SBpipaui
sapj ap opBqnsaj oDiun p anb usipuajua sauatnb 4s3|edo| sopoSau
ap sajqiuoq so[ ajjua souBjuamoa opeaoAOjd Biqeq uoisnasip ap seui
•8j so¡ ajqos ^pepuuq uppBiujojuí B| anb eqesajdxa 9 sandsap sBip
tOQ (Buoioeuja)u; ojuaAa oqaip ua o|jBjuasajdaj bjbü u^q ojjaqiv
'¡q jb opBuSisap Biq^q XBnSnjf) pp oujaiqoS p anb ouisiuiisb opuBiu
-jojui a oijBiuaj p opuaiquasuBj) 'sBUBaijaiuepns sBDijqndaj sb[ ^
sopiiifi sopB^sg aj)ua sappjaiuoa sauopepj sbj JBiofaiu eja osaj8uo3
pp aiqisuajso oAipfqo p anb sajupa[ sns e a)uauiB)uiasns jbujojui b
ss S9UJ 9Sd 3P dZ e^P 13 'oiund p ajqos aAjanA oatpouad p
Bpuajajuo3 eI JBjapisuoa suaqap anb ouBiua) ojsand
-oíd p BjDouo^ as bX opusna '6881 3P oiso^b ua '
'((peppojdpaj ap souiuipj ua iBpjauioa ap uopuaun B| X
X Bzanbu joXbui ns ap bidubjou^i sbui 'JBÍasuoaB ap anb
odiuau oiusiui [B jBpnX^ ap bisub un 'soupaA sns ap sojunsB
so[ ua a^uaSqa^ui seui s^ja^i un 'eisauoD sbui
sbiu jBj^soiuap uBiqap sopiuf) sopBjsg soj -oqaaq UBiqBq ou saj
-ub anb bsoo - soupaA sns jod ajuauiBjapBpjaA asjesajajui a jBnps ap
buuoj Bi jBiquiBD ap u9pud^ui bj a^uauípaj Bi^sixa Bjoip anb sa \$
ttsai8u!,, ou
-is ouBDuauíBa^Jou eja ou BqBayipa sq as a)uaui|Bn)iqBq anb uod ajq
-uiou p X a^uEDijiuSisu; Biauanijui ns opuais sas^d soisa ua opBjuasB
uBiqeq as soueDuauiBa^ou soaod Xnui anb SBj^uauu "Día 'JodEA b uoid
-eS^abu ap sBauq UBqeiDUEuij 'sajijjBoojjaj ueiujisuod sasa[8ui sb;si]B)
-idBD so[ '.soaijbu so[ b so^paJD UEipaDuoo 'inb^ uBqeseD as X u^papE)
-sa as soadojna saiueiojauioD so| :Bdojng uod sasiBd sojsa ubi un anb
sapjnjBu sopauiA so| jBpyas b o8an| opuBSBd 'sBUBDijauíBayou sau
-qDuajui se{ ajqos sopaaj sns ooipqjad p Bqssajdxa isy
p BqBiunSajd '((¿o^ua;uii^uas a^sa uanbqdxa anb sajuapijns anb
sojuauiap uajsjxa ou? 'opo) ap s^ndsap '^,, soupaA ap sBidojd bi^
-aduiís X uoiDBjadooD ap anb u^iDBuuuop ap oasap un uod sbui opuEni
-de uequisa sopuif) sopnjsg so| anb ap O)uaiuii)uas p o^isuod sopo^
�64
puertos del continente americano se pagaran los mismos derechos de
importación, sería ventajoso para el comercio europeo, y especialmen
te para el británico. Con respecto al establecimiento de líneas directas
de navegación que unieran los puertos de los Estados Unidos con los
del resto de América, se mostraba partidario de ello, señalando la ur
gente necesidad de que la correspondencia entre ambas regiones
fuera más ágil.
Hasta aquí no encontraba que nada de los proyectado perjudicara
al comercio con Europa, por el contrario, creía que saldría benefi
ciado.
Con respecto a la adopción de un sistema general de pesas y me
didas, leyes sobre patentes, derechos de autor y marcas de fábrica,
consideraba que sería muy ventajoso, pero advertía sobre la extrema
dificultad de lograr un acuerdo sobre el primer punto. El proyecto de
establecimiento de una moneda de plata común tenía aspectos negati
vos y positivos. Entre los primeros se encontraba el hecho de que, con
toda seguridad, de aplicarse esta medida, se daría la tendencia de que
la pieza de plata vaya al país más rico, permaneciendo allí y cuando
la acumulación de moneda fuera muy grande en el país más rico, el
intercambio se volvería cada vez más desfavorable para los países más
pobres. No obstante, el comercio se vería enormemente facilitado con
el establecimiento de una moneda común sobre un área tan extensa.
Por último, se ocupaba del proyecto de arbitraje, al cual consideraba
realmente utópico.
Al final de este análisis, "The Express" señalaba que, en lo que te
nía que ver con el Uruguay, en el caso de que tales objetivos llegaran
a concretarse, solo podría salir beneficiado. El efecto que pudiera
tener el Congreso sobre el comercio europeo también sería positivo,
sosteniendo el periódico la tesis de que cuanto más aumente el volu
men del comercio más aumentan las ganancias del comercio, porque
el país se enriquece y tiene, por lo tanto, nuevas necesidades. Señala
ba, por último:
"Una competencia saludable favorece al comercio, y especial
mente en lo que tiene que ver con el intercambio de artícu
los y mercaderías "bonafide" 57. Las mercaderías baratas y
malas serán desplazadas del mercado y el precio será determi-
�:dfesed
un uoo jBuojipa ns BqBzijBinj ouBip jg qBjuauiíuoo edojng
X BjjajBj^uj ud Bipaons saj ouioo 'pooj Bujsnpui Bun uoo jtpdiuoo
dnb UBljpUO) OU SBUBOlJaiUBajJOU SBU9pB0J9lU SBJ 'BJBJ^ B| ap Oi^
(3 ug 'soireoijaiuBa^Jou sajBujsnpuj soj BJBd uB^sjxa mbB anb sapBp
-[jiqíSod SapUBjS SB{ e)U9nO U9 OpU9lU9^ U9iqUIB) OUIS 'S9SU9}BjdoiJ SOJ
-onpojd so| BJBd opBOjaui ajqísod un dp bjsia 9p ojund p ops^p 9ju9iu
-B[OS OpBJ9p¡SUO0 J9S Biq9p OU SOPIUf} SOpBJSg 501 UOO S9JBI0J9UIO0
SOUOlOBpJ SBl 9p BUI9^ \^ '4tS3UJTX 9JBJ^ J9AI^,, pp OlOinf B 'QJ9J
*os9j3uo3 ounxojd p U9 soXsn^njn X soutju^Sjb sopB^^pp soj
9p U9PU9JB B| 9SJBJJU90 Biqgp 9nb BJ9 O^Und 9JS9 9JqOS BJB^ B| 9p
oj^ p JBipn^ Biqgp ^nb so{ jod X nSBJ8 P uoo Ji^diuoo 9iqisod bjo
9nb soj U9 sopnpojd soj^o ubi jsix^ 9nb Bipu9^u9 ooippudd [g ^jbo 9p
S9UOlOB^iodX9 SBJ JOd SBpBZUBOp SBJJIO SB| SB^JB XnUI OpUdIS 'jBJOJ
B[ B ISBO UBqBZUBOp SOpiUfj SOpB)Sg BIOBl| S9UO10B}JOdX9
;uo) b¡ qojouioo 91S9 U9 uo9] pp 9^Bd Bg *opB0J9iu os
-OÍB^U9A 9}U9U19[q!UinS9id X UBJ$ Un SOpiUjg SOpBJSg S0| U9 UBIU9J SOU
-B0U91UB sopnpojd soj 9nb BqBjBy^s 'Bou^uíy ^p ojs^j ja biobij s^d
9S9 JOd SBpB^0dX9 SBU9pB0J9UI SBJ 9nb JOXBIU S909A ^/j X Z JOlBA
Un JOd SBIJ9pB0J9lU SOUB0IJ9UIB S9SIBd SOJ 9p OJS9J |9p UBiqiO9J SOp
-lUfj sopBjsg soj 9nb jBqojduioo 9p o89ng jns jsp Boijauíy X sopiufj
SOpBJSg 9JJU9 |BIOJ9UIOO OiqiUB0J9)UI J9p SEJjp SBJ BqBZIJBUB 'B10U3J
-ajuo^ Biuix^ud bj bjsia U9 opuaiua^ uaiquiB) X '0Q sandsap oooj
6SS9jB9jao ap jopnpojd ouioo bjbj^ bj ap o^^ ja Bjuaj anb
sopiufi sopejsg soj ap jbaij jBioua^od ap lapBjBO ja Bjju^noua as 'oij
-Bip ja BOBjsap sbiu anb X sopoS^u ap ajqiuoq opBjqmou ja jod SBpij
-J9A sauoiuido sbj 9j^ug *osaj8uoo oiuixpad jap bjsia ua Bjuano ua Xnuí
SBpiuaj jas uBiqap juijj j^ jap sauoioBiujijB s^g jBjjua^ eouamv
X JopBnog 'jisbjq b sBuapBOjaui ap BJOpBjJodxa X ouopsBjq oqonEO jap
BJOpBJJoduil [BdlOUIjd \4O3 pUB UUJj,, BlUJIJ E| 9p 9JUBj89JUI 'iUJjg
S9JJBIJ3 j j^ jod tl9qo|f) ^jo^ A\9(q 9ijx,, ouoij.nuBouou O0!p9iJ9d |F
SBpBZlJH9J S3UOlOBJB|09p O^U91UO0 gg SBJJ9 9p BJOUlUd BJ Ug "6019 J9p
i>dnoo 9s sapBpjuniJodo sop ua ojos 'opaja ug osaj3uoo opBjoaX
-oíd jb uppu9jB Bood o)S9jd PjjBd ns jod .^jauíjx aiBfj J9Ai^,, jg
ttJOÍ9lU OJ JOd 9jdlU9IS OpBU
�66
"....Por nuestra parte, y hablando desde un punto de vista co
mercial, tenemos mucho que ganar con este acercamiento. La
ley fundamental del comercio ^comprar en el mercado más
barato y vender en el más caro- debía hacer sentir su peso
aquí como en otras partes y es esta ley, más que cualquier
tipo de sentimiento, la que conducirá a cualquier resultado
práctico los debates a desarrollarse en Washington." 61
Había elementos de carácter sentimental que serían sacrificados al
ampliarse estas relaciones. Parece obvio señalar que se trataba de los
vínculos afectivos que unían estos países a Europa.
2) Durante y después de la Conferencia.
El 2 de octubre de 1889, los delegados a la Primera Conferencia
Panamericana se reunían en el "salón diplomático" del Departamento
de Estado en Washington, para celebrar la sesión inaugural de dicho
Congreso. Escucharon allí la alocución de bienvenida pronunciada por
el Secretario de Estado, James G. Blaine, principal propulsor del
"nuevo panamericanismo". En la sesión inaugural se vota un receso
hasta el 18 de noviembre que tenía por objeto permitir a los delega
dos participar en una extensa gira por los Estados Unidos programada
por el Deoartemento de Estado. Los dos delegados argentinos no estu
vieron presentes en la sesión inaugural y tampoco tomaron parte en la
gira. La explicación de estas ausencias debe hallarse en las diferencias
que surgieron entre Argentina y los Estados Unidos por problemas de
procedimiento ya desde el primer encuentro, situación que se agudiza
rá en el transcurso de la Conferencia. El 18 de noviembre, finalizada la
gira destinada a deslumhrar a los delegados latinoamericanos con el
progreso del gran país del Norte, el Congreso reanudó sus sesiones,
enfrascándose en arduas discusiones sobre reglas y procedimientos.
Las delegaciones de Estados Unidos y Argentina protagonizaron conti
nuos altercados. Estas discusiones, de carácter realmente "preliminar",
ocuparon a la Conferencia hasta el 15 de enero de 1890. Recién a
partir de ese momento los delegados comenzaron a discutir sobre el
temario. A mediados del mes de marzo se inició la consideración en
sesión plenaria, de los informes de la comisión sobre unión aduanera,
�j ^lURpjaiuoo so[ anb ap otpaq p ua asjBjjuooua Biqap
uauinjOA joX^uj Bjuai ou souBouaiuB sasiBd so| X sopiu^ sopBisg soj
anu^ opjauíoo [a pno b^ jod uqzbi B| 'opiní ni y •souBouauíBpns
sasjRd sof ap sapBptsaoau sapaj sb[ ajqos sopiu^ sopsisg so{ ap sai
•ur'jpiauíoo so¡ b opuaXnJisin ,4aouBuig pus uodxq,, opuRzípaj RqBi
-a anh joqBj ?.\ iod uopobjsiirs ns opuRsajdxa RqB/uamo^ ;ijrvm
BirfjRi B^u^uiv uo sauopRpa sns ua sopiupi sopRis^
so{ jod BpBpuap^a 6B|pj X s^zanbBy sbj uo^ soisandBJUioa -iBOR^sap
8qRsajo^u| 9\ Bsai8u{ riuo[oo B^ ap ojaaoA p 'a^uaiuBiAqo 4anb bsoo- bu
•i\^] Rouauív ua Badoina Bpuasaad R{ ap soAi^sod sopadsR so| ur^Sjtis
sB(p ap anbjod sR(JRzipuR a^unsajoiui sa ojad sauopBJiBpap SBqoíp
BqB^uamoa ou op^ip 13 'l|q e9'SBURauauiBpn8 sRoijqpdaj 8B{ uoo oía
•iauíoo p jRiuaiunR BjBd opuB/jpaj uRqRisa as anb sozjanjsa so| b ou
-401 uo 'jjjo^ 8Aan(si u8 ^BnSnJf) pp jnsu93 '^ijb^ ?of Jod s^p^zipaj
sauopBJBpap 9(q[jDsuRJi ^.ssaidxg aqx,, 'uij ns b BqB8a[| bX sbjbs
•aiSuoa so{ ap rji8 r( opuBna ^6881 9P ^iquiatAOu ap sopBipaui y
Z9 tJnS I3P Bouatuy uoo oio
•jauíoo pp upioBqduiB B| b BpuRuodiui Rpiqap R¡ opuep Bqsisa as anb
Bjoip ouosiuiojd jas Bpajsd sauoioRposB sBisa ap ojnmj [3 ubio
-ajaui o( ouioo sopepunoas uBiias sauopBziuB8jo ssisa ap sozjanjsa soj
jns pp ROipuiy B{ Bpoi ua anb ap bzubijuoo ns BqBsajdxa X sauoped
-nj8R SRisa ap BpuBiJodun b^ Bqepuas ussajdxg aqx,, 'RuiiBq Rouduiy
ap opjauíoo p ua ajuBiJodiui sbui uopBdpiiJBd sun siBd asa b jRjn8
•asB b sBpBui^sap sauoiosioosB ap sopiufj sopBisg ua uoioruijoj r[ ap
oiis'xlojd b X u9pB|Bisui ns ap a^uam^is Rjp iv Bpuaaajuo3 bi ap 01
-ubi uo oíubi ap BqBdnoo as ,,ssajdxg aqx,, 'Bipaons ojsa
•opB(Bisui R^qBq as anb sasaui sps ap sbiu biorh BUBouaiuRURg
Rjauíug ri sauoisas sns BqBjnsnpo 0681 P (í^qB ap 61 1H
bX 'BjauBnpB uoiun B[ ap sojnjiisns 'pRpiooadioaj ap sopRjRjj soj ap
uoisnosin v,\ ap oai^oiu uoo RqRijuooua as anb ua oiuaiu'RouRisa jap
Bíouajajuo3 B^ b jbors BJBd sozjdnjsa sopBpouap UBZipaj sopiuf) sopBi
-sg so^ 'Bipaj Run^n Bisa ug pjqB ap ¿ p bisbij ozjrui ap 93 [a apsap
93uoycud as opaXojd ounqn aisa b oujoj ua soiuaiuiipaoojd ajqos
uoisnosip Bg rurpuoui U9iun bi ap Ruiaj |ap 'opjBi sbui sb;p soood X
¿9
�68
canos habían demostrado tener poca fe en estos pueblos, actitud no
compartida, por cierto, por sus colegas ingleses, alemanes o franceses.
Estaban tan mal informados que creían que los latinoamericanos
eran seres semisalvajes, mezcla de sangre española, india y negra.
Por otra parte, nada o casi nada habían hecho los norteamericanos
para desarrollar las riquezas de los países sudamericanos; Inglaterra,
Alemania y Francia, en cambio, habían realizado inversiones muy
importantes, habían prestado dinero a estos países, desarrollado sus
recursos, etc. Y, como los sudamericanos no son ingratos -señalaba
Martí habían aprendido a no temer nada de los países europeos y a
agradecer las múltiples ventajas con que se benefician al estar en con
tacto con ellos. Sin embargo, los sentimientos de estas repúblicas ha
cia los Estados Unidos eran muy favorables, considerándolos como la
República Madre. Este sentimiento favorecería un gran aumento del
comercio si los Estados Unidos estuvieran en condiciones de otorgar
a los importadores sudamericanos las mismas facilidades que les brin
daban los países europeos. Y, para que no quedaran dudas sobre este
punto, Martí expresaba: "Como es natural, los sentimientos no harán
que un hombre compre mercancías inferiores a un precio mayor cuan
do puede obtener de mejor calidad y a un precio menor. Sería absurdo
esperarlo."
Pero lo que resulta realmente sorprendente son las afirmaciones
que a renglón seguido hacía Martí:
"Me ha molestado mucho ver que algunos periódicos y unos
pocos individuos, han estado tratando de alarmar a las repúbli
cas sudamericanas con la idea de que los Estados Unidos tra
tan de obligarías a comerciar con este país por ser su mercado
natural y aludiendo más o menos vagamente a ciertos ocultos
designios en el comercio de los Estados Unidos en contra de
la independencia comercial de estas repúblicas. Esto es entera
mente falso y el único efecto que puede tener, si llegara a ser
creído por la generalidad de los sudamericanos, sería destruir la
simpatía hacia los Estados Unidos de que hablé anteriormente,
y si se produjera un cambio semejante ya no habría esperanzas
de incrementar el comercio".
�p^ q[o 'Buijua8jy Bai|qnda>| bj ap
ap souBauauíBouBdsiq so| b uauodojd aiuatupaj anb oj
•qod B/iuouoaa bj ap saAa^ sb| uoa opjanae ap ouisiui s jod
aiuauíajqq B|jojjBsap as anb— opjaiuoa ns iR||ojjBsap ap
A -BzBuauíB aipBu anb- SBueagqndaj sauopumsui sns uoa
(BuopBu epuapuadapui ns jbzijubje^ ap oixapjd ja ofeg
-soueauaiuB sasind saiuRisaj so| ap ojuníuoa p
anb 'aiuauíBDiuiouoaa Á mi\\ui 'eaij^jod sajjanj sbiu 'ojos js
jod 'uos anb auou pp sopris^ so| ap oqaaAOjd ua oijadiu| os
-uauíui d\sd opuBjo[dxa A opunui pp ojsaj jb osaaae p opuaiq
-iqojd 'oja)ua a)uaui)uoa un opuBuiiuop 'Bpuajod pso|oa ejos
Bun anb sbiu 'opaja ua 'Buqeq ou 'BpBUB^ bjsbij o8anj pp bjj
-aix ap sauijuoa soj apsaQ eiuoiuaítaq ns oppajqBisa SEzinb
uBuq^q a)jou pp souBauaiuB-oj^uB so| pna B| ajqos buije^ b^ij
-91UV Bpoi ap spuapuadapui B| BUBjaaje 'asjBzipaj v. bjb^oji
/souBauaiuepns sasiBd so| ap sBjauBnpe sbjijbj sb| ap upia^a
-yiun ap R^sandoíd B| e ajaijaj as/ ajuBlauias opaAoíd un >s,.
:jouaj a isa ap saí^sed ciuajuoa u^ijsana U^ opaiuB p anb Biuana ua
opuaiuai 'osajguoa p aaqos sauoundo sns ap BAijBJisn|i jas ap BÍap ou
tiopdijasueji eqaip 'oiJBiuautoa unSuiu Bq^Saj^B ou oueapiAaiuoui oa
-ipouad p anbuny BUBauauiBue^ epuajajuoj Bjauíu^ Bisa jbziub^
-jo [B opBjsg ap oiuauíBiJBdaQ pp soiu^^sap sojapBpjdA so| UBJd sa|
-BiiD opiiBiaunuap sopiuQ sopeisg so| b anbBie auanj un cqBzi|eaj as
apuop ,^p|BJ3H buibub^,, pp opaiije un sBuiunjoa sns ua ofnpojdaj
i^ssajdxg aqx,, 'ojuauuipaaojd ajqos sapqap sonpjB ua BpeasBjj
-ua ^qej[eq as Bpuajajuo^ bj sejiuaiiu 'ajquiaiaip ap sozuaiuioa y
' s9 osaj^uoj aisa jbdoauod jb sopiufj sopsisg so| ap sauopuaiui
sejapspjdA sbj e oujoi ua sajoiuai sns BqBqnao ou ousqna Biouied
p apuop sopiupj sopBisg so| ua jBsuodsajjoa ns ap so|naiM^ sos
-ojauinu 9aqqnd ouriuaájB oijeip p oueaijauíBUB^ osajSuo^ pp osjna
p aiuBJnp 'opaja ug sajiy souang ap (kuppB(q sg,, oijmp |a ua
ipep^ oiuauíoui oiusjui asa jod anb sauoiuido sr| uod uop
•aipBJiuoa ua jBJiua uaaajsd -eAiiBayuíSis scuiap jod BjaiiBiu ap saaaA
SBun^p sB|opuBuuojap 'opBisuaJiua ns ap sauopiuepap sb| t4uBiiuB,,
seisipoijad so^ safe}jodaj ap odij ajsa ua anb |RniiqRq sa anbjod
ise soiupap o| A sBjaExa UBjanj ujit^¡ ap sauojaiíjR|aap siusa ^
69
�70
Ecuador, Perú, Chile, Uruguay, Paraguay y Bolivia, y también
a las dos repúblicas federadas de América Central, es la abdica
ción de sus más legitimas aspiraciones. Es la renuncia a desa
rrollar su nacionalidad de acuerdo con sus propias ideas. Es,
en una palabra, el suicidio de la raza latina".66
Hasta marzo de 1890 "The Express" no se volvió a ocupar del Con
greso. Para ese entonces ya era para todos evidente su fracaso. Desde
el punto de vista de las realizaciones, nada realmente significativo sal
dría de sus deliberaciones y el diario no dejó de señalarlo. Al fracaso
del proyecto sobre unión aduanera dedicó su editorial del día 21 de
marzo, mientras que el 30 de ese mismo mes se ocupó del citado pro
yecto. En este su último editorial -el diario dejó de aparecer al día
siguiente- se hacía eco de las afirmaciones del "South American
Journal". El periódico inglés señalaba que
"está claro ahora que ningún resultado práctico resultaría de
la prolongación de este Congreso y los delegados sudameri
canos están comenzando a preguntarse por qué razón los reu
nió Mr. Blaine cuando, al parecer, no tenía ningún plan de ac
ción definido".
Digamos finalmente que en el período previo a la instalación de la
Conferencia y hasta poco después de su apertura, la posición de "The
Express" fue de una expectativa no muy entusiasta. Posteriormente,
cuando ya era evidente el fracaso de la Conferencia, comenzaron a
aparecer en el periódico opiniones claramente opuestas y aún fuertes
críticas que, aunque muchas de ellas provenientes de otras fuentes,
eran seguramente compartidas por el periódico montevideano.
En "The River Píate Times" encontramos muchas referencias a la
Conferencia durante y después de su realización; pero la mayor parte
de ellas provienen del corresponsal en Londres ("London Letter"),
del "South American Journal" o de algún diario norteamericano. No
obstante, trataremos de sacar algunas conclusiones.
Mientras los delegados paseaban por los Estados Unidos, "The Ri
ver Píate Times" publicó el discurso pronunciado por el nuevo Minis
tro norteamericano en el Uruguay, George Maney, al entregar sus car-
�cr¿^w ap oj ja opuefij u^poui un 9iuasajd oX^n^tun opBftajap jg
u,,saipuog
ua sajBpijo sapBpijiqBsuodsaj sns Bjuana ua opuaruaj 'ajqísod
Bjanj oiuoa odiuarj ojubj XBn^njfj ap opeSajap ouioa ojsand
ns ua jaaauBuuad jaqap ns 9japTsuoa anb ojad 'osaj^uo^ ^ap
sauoiaBiaqiiap sv\ ap oaip^ad opB^nsaj unSuiu Bijpua^qo as ou
anb Jiqiajad b 92uauioa sojuaiuiipaaojd sojaunjd so| apsap "„
anb i[|B Bqesajdxa uifsj •biusiiu
bí ap <;aj^qap so( ua jBdiai^nd ap o8an| sajpuog b osai^aj ns b 'sp
-uajajuc>3 bi b XBn8njf) ^p opE^a^ap X ByB^ajg ubj^ ua oXBnSnjn jop
-BÍsquia 'uí^ o^jaqiv "J(I {a ^od ,tjBUjnof UBoijauív ipnos,, i^ s^pBnj
-saja sauopBJBpap sb^ ^jqs ap SBjp soiaiuiid so[ ua 9oqqnd ltsaunx
aqxM 'a^uBtusBisnjua oood ub^ aouBpq a^sa
0 *4toyanui ajuauíjBJoui,, JB^sa
osaj8uo3 \9 anb BqBaipui aiuanj Btustuí b^ 'ozibui ap sopBipaiu y
9 'BjauBnpB uqiun ajqos opaXojd pp
<tovjaiuiipuni|,, p ua souijua^iB sopB^app so[ ap JoqB¡ bj opueaBjsap
J'"l .oasBij, opiduioa un 'afipajd
ouioa 'jas pqnsaj uoj8uiqsB^ ap oBuauaury ub¿ osaj8uo3 p,,
:Bq
asuauípuoi jBsuodsajioa [a 0681 9P ojajqaj ap saui pp sau^ y
g9 "tísaíuapisajdaaiA sosj^Aip
so^ ap sauopunj sbj opuaiinasip Bjoip uBj^uanaua as sopBSapp
soi anb X SBpBftj bX UB^a o^uaiunpaoojd ap sB|8aj sbj anb opis
Bq oiuaiuoiu p B^sBq osai8uo3 pp paj opBqnsaj oaiun ja,,
anb UBqsaipui 'ajquiapip ap sozuaiuioa b oijbjp jap jbs
-uodsauoa ja sajpuog apsap sqBiAua anb sBiaijou sbj 'a^jBd ns joj
L9 -ep
•uajajuo^ bj jb7(ub8jo jb s^d ns ap sauopuapi sbj ajqos sspBsajdxa
SBpB|3A souaui o sbui sauopBsnaB sbj jijuaiusap BqBjnaojd oua^jou
oaipiuojdip ja jBno ja ua 'Boijqnda^ bj ap ajuapisajg jb sappuapajo sbj
!¿
�72
como fecha de clausura, moción que no prosperó. "Pero -agregaba
Nin- no demorará mucho más; no hay vida en él". ¿Porqué se había
empantanado el Congreso sin dar a luz resoluciones verdaderamente
significativas? Nin contestaba:
"Si los Estados Unidos desean establecer relaciones más estre
chas con los países sudamericanos, deberían estar dispuestos
a hacer algunas concesiones para obtener ventajas que parecen
desear tan ansiosamente. Son ellos, y no nuestros países, los
que ponen obstáculos."
Con posterioridad a este artículo, todo lo que el "River Píate Times"
publica en torno a la Primera Conferencia Panamericana, incluye el
término "fracaso". Así, el 20 de abril de 1890 -bajo el título de "El
fracaso panamericano"- transcribe un artículo del "New York
World" donde podía leerse:
"El Congreso Panamericno ha arribado a una conclusión en el
único tema de importancia que debía considerar. Ha decidido
que será imposible establecer ningún tratado comercial con un
país que construye a su alrededor una verdadera muralla china
como lo es nuestro sistema tarifario /.../ Es imposible com
prender como cualquier hombre sensato podría haber espera
do un resultado diferente" 72
El corresponsal londinense -que desde el principio se había mostrado
muy poco entusiasta frente al evento- escribía a fines de mayo, no
sin cierta satisfacción:
"El Congreso Panamericano ha finalizado por fin, y sus resulta
dos pueden resumirse en una palabra. 'FRACASO'."73
Por último, y seguramente para que sus lectores no albergaran ninguna
duda sobre los verdaderos resultados de la Conferencia, el "River Pía
te Times" citaba en su apoyo al "South American Journal":
"Dudamos que los resultados obtenidos puedan mirarse justa
mente como proporcionados con las grandes esperanzas alenta-
�sopiuf) sopejsg soj ap oiusiuopaajojd
OAisaaxa jb ajj^d ubj8 ua osbobjj a^sa JBoipnfpe asopuaiqap 'op^sBa
•bjj Btqeq ouBauaiuBouijB| opjautoa ja jBjnjdBo ap sopiuf) sopBjsq
so^ ^P ^Ai^Bjuai ^i anb -uoiaaBjsuBS uis ou- opuB|Buas 'osajguo^
(ap joqe[ B( ajqos sboi^ud sb^ uojai^^oaaj sButSpd sns 'a^uaiujotiajsoj
•soptuf) sopeisg ap opBaaaiu (ap BjnuadB bj ^enáruQ eand supua) anb
sap^pipqisod sbj ajqos uppua^B bj oiue^ ttsatuix ^\p,\¿ jaAi^,, (a epuaj
-ajuo3 B( ap uoi^B(B^sui bj b oíAaid opouad [a ua anb JB|Buas e soujbj
soiuapod 'soiuauodsip anb ap (Bua^ui osBosa (a a}UB^sqo ojq
,^somBsuad o|
"N *cPunW OAan{sj (ap (Bpiaiuoo uoiun ap oyans (a JBd a^ua^
-odun a opeluajjap sbiu [Buij un 3sjbuii?buii apand ou, anb aaip
'Buiaj ajsa ap oipn^sa (b opnoipap ojno^jB a^ua^i|d(Uf un ua 'as
-u?uipuo( oui^njBui B^ajoa ufj Bso^xa ops eq ou 'sopiufl sop
-Bjsg so( ap opyauaq OA¡snpxa BJBd ouEauauíBoui^Bj opjaiuoa
(a .JEjnuiBD ap BAijB^uaj Bjsa 'inbire^ ^suajd bj ap opipajaA aui
-lUBun ajuaureaipBjd ja souiB^daoB is X /•/ ajuauqBuiSuo s^p
U
�74
III) EL PERRO DEL HORTELANO.74 bis
En el presente capítulo analizaremos la posición de la prensa in
glesa de Montevideo s en torno a la intervención de los Estados Uni
dos en la política latinoamericana. Comenzaremos por plantear el
problema de la intervención extranjera en América del Sur en gene
ral para analizar luego su posición frente a la intervención de los
Estados Unidos y de los países europeos en particular.
1) La necesidad de la intervención. Su justificación.
El "Montevideo Times" mantuvo durante todo el período estudia
do una clara posición intervencionista, que puede resumirse así: que
intervengan los Estados Unidos o que intervenga Inglaterra, pero
¡que intervenga alguien en América del Sur! Esta posición se basaba
en la convicción del profundo fracaso del experimento republicano
en esta parte del continente americano y en la necesidad de imponer
el orden y el respeto a los compromisos financieros contraídos, en
estas repúblicas sumidas en el caos. Para sustentar su posición mane
jaba una serie de argumentos, a saber:
a) el derecho a intervenir por ofensas financieras. En repetidas oportu
nidades el diario se extrañó de que tanto los Estados Unidos como
los países europeos interviniesen tan prestamente en América del Sur
cuando la vida de sus compatriotas corría peligro y no hiciesen nada
para proteger los cuantiosos intereses aquí invertidos; llegando a pre
guntarse: "¿es que la cabeza rota de un marinero tiene más importan
cia que intereses financieros que representan millones"? 76 A su jui
cio, era absurdo que se recurriera al costoso aparato diplomático y de
guerra de los países europeos únicamente en los casos en que peligraba
la seguridad individual. Así lo expresaba en julio de 1892:
"Es indiscutible la utilidad de los buques de guerra extranjeros
en el mantenimiento del orden en América del Sur y veríamos
�|d snb sajopsj sns b puuojuí g6gi 3p ozjeiu U3 :3ju3jajip uopisod
eun o Anís os ^sm3n XenSoiq,, j3 snb ap siauBisuoa JBÍ3p
• to3dojn3 jouoq
3p oSipOD |3 JEpdS3J BJBd epBJBddJd JBJS3 BU3q3p OJUBJ O| JOd
X U9pBJ3qi¡3p BpOl UOD SEJdpUBUlj X S3JBpjaiUOa S3UOpB|3J
J3U3^UBUI B Bdaing B OpBJjAUI Bq JtiS [Sp BDUSlUy ¿SOpBZBUSUJB
usa 3s opuena sasaj^^uj soss JdSd^ojd BJBd spipsiu Bun^uiu bj
-BLUOJ 3S OU 3nb 3SJ33J3 3q3Q? S3U1JOU3 O^U3U1OUJ 3^S3 U3 UOS
jns pp BDiJ^Ujy U3 sosdojnd sss^j^jui sor\ -sof^iduioa X soqa
-3JJS3 s^m Bip b Bip udApnA 3S 'jn pp BDuauiy sp sb| sBpinp
-Ul 'Opunill pp S3UOIDBU S3^U3J3Jfp SB| 3JJU3 SOJ3I0UBUIJ X S3|B13
-Jdiuoa sozbj scrj puosjdd pBpunSss bj b sbuubjbS sns sp Bjnj
-dnj B| oiuod oiuiii3[ ub^ u9pudAJ3^ui 3p OAijoui un S3 SBpnsp
sns JBSed 3p Bssuiojd ns dp opBjs^ o uppBU Bun sp 3^JBd jod
Bjn^dnj B|'jsa sp opoiu ojjs^nu y •SBJspuBiiy sBsuajo jod uop
-U3AJ3JUI-OU B^ 3p BUfJ^OOp B[ OUB^d 3p SOUJBZBqaSJ
:Buid|qojd pp opuoj [3 jbzi|bub b o33n|
'eisduoqs^p Bpnpuoo ns BJBd oaiju3Dui sp oiajis opsnpB
s3siBd sojS3 snb uoo pBpiundiui B^ -sdiujous sBiuns sp Bpipjsd
bj opeiiAd BJdiqnq ss 'jns pp Baijdiuy sp sssi^d so| sp bj^ioubuij pBpij
-ssuoqsap bj b sopfns 'soqpqns sns dp sdssjs^uí soj sp uopoajojd bj U3
BZ3UUIJ joXblu opBjjsoiu^p uBJdiqnq sosdojnd sssiBd sspdpuud soj is
3ju3iuBjsBisnju3 Bq^pnjBs ouBip [3 3nb Bpipsui 's^sajaju! sns sp upp
-as^ojd bj S3j3ui ouj3iqo3 [B opBjpqos UBiq^q SBjsiuopaB soq • bui
-3} jb oujo^ U3 uoi^isod ns ojuauuiuapp joXbiu uoa osndxs lts3ui;x
ospiA^juoj^,, [3 3nb -pjiqDSjo^ pjoq BqBJjuoou^ ss BzaqBD BXn^
B- SIBd 3S3 3p SOpi^UBJBS S3JIJJB3OJJ3J SO| 3p SBJSlUOpDB SO| X OUl}
oujdiqoS [3 ajjua opBjpsns opiyuo^ pp oqsodojd b anj
;tUB3Bq oj B^ip un3|B sB/in^ pBpi^sduoq ap sbiu
oood un uo^ SBJsfuBjjxs SBpnap sns U3n3^d souBDüdiuBpns
Soj snb jbj9oj BJBd udiquiB) sopB3|dui3 jas uspand ou snb buj
-j^s^i Bun sg a^au!juoa ja us jiaia Buad B| bSjba anb aaBq anb
oj opo^ uaqap sauamb b sojaluBjjxa so| uoa uppBjapisuoa ap
spiu oaod un jauaj b souausniBpns soj b isb opuBijasus 'opnu
-aill B SBUI B3JBJ B)SO U3 BJE3|dlU3 SU| 3S 3llb [3 SOÍO SOU3nq UO3
�76
Cónsul británico en Uruguay, en ausencia del Embajador, había pe
dido explicaciones al Gobierno uruguayo con respecto a algunos
detalles relativos a la compañía inglesa que suministraba agua
corriente a Montevideo; y agregó:
"¿Debemos esperar que por una empresa inglesa sean soltados
los galgos de la guerra? El "Sirius", el "Barracuta" y los res
tantes buques de guerra abrirán fuego sobre esta desgraciada
ciudad. ¿Y entonces? ¿qué pasará? Si las empresas y los especu
ladores ingleses no pueden cuidarse por sí solos es mejor que
no salgan de su país. Todo inglés que vino a este país o invir
tió aquí su dinero, lo hizo con el total conocimiento -o con
la posibilidad de obtener total conocimiento - de las costum
bres del país; y, si no les gustan, tienen la opción de irse /.../80
b) si no pueden participar de la vida política de estas tierras, los
subditos extranjeros tienen derecho a la protección del gobierno
de su país de origen.
El "Montevideo Times" hizo hincapié en la importancia del elemento
extranjero en los países de América del Sur, concretamente en Uru
guay y en la Argentina: una alta proporción de su población activa
era extanjera; la mayor parte de la industria y del comercio estaban
en manos de extranjeros. Si estos residentes extranjeros pudiesen par
ticipar en el gobierno, su defensa quedaría en sus propias manos,
pero, como esto no sucedía era muy razonable que solicitasen a sus
respectivos países la protección de sus vidas e intereses cuando los
veían amenazados. A juicio del diario inglés los abusos de diverso
orden cometidos en perjuicio de los residentes extranjeros en Améri
ca del Sur, planteaban la siguiente alternativa:
"Esta situación no puede continuar eternamente y hay dos ma
neras de acabar con ella: haciendo extensivas las facultades
administrativas a los residentes extranjeros o mediante la in
tervención de alguna potencia mayor, ya sea de Europa o los
Estados Unidos. Como parecen existir muy pocas probabili
dades de lograr lo primero, abogamos enérgicamente la defensa
de la última, porque la consideramos justificada desde todo
�^gBpUB;i3lA e;
ap opituixa jeisa jejadsa apand sojjo e oiuei eqap anb sied un^uiu,,
anbjod 'apans ns e sope;nauiA uei u^isa sa|euopeuuoa sns ap sasajajuí
so; opueno aiuauqeiaadsa 'oiauaps ua uasaiaaueuuad soadojna sasied
so; anb japuapjd uBjpod ou 'saiuaipuadapui sopezqiAia sas^d soj ap
so[ ap osiuio osea opuapeq ueqenu^uoo sasied so^sa (8 '
-edsa o8nX pp uojejaqq as opuena anb sauoiaipuoa semsiui sej
ua une ueuuiA soadojna eu^snpui e¡ ^ [e^dea (a uis anb eX
^seaiuoja jas uaaajed anb seaijijod seqaní saiuaueiujad se| ap
uopdaaxa uoa- uos anb o\ ua soijeuuojsuej^ X aueqjeq e¡
ap sasied so^sa e jeauejje jod opefeqej^ eq anb jope; oaiun
;a uaXn;;;suoa 'sojafuejjxa ueiue|j soueauamepns sasied so;
sauainb esopanbe anb,,-oaipo!jad ;a eqepyas- ,,sa oqaaq ;g,,
•sasn^l so;sa
ejed sesopyauaq a;uauieuins opeqnsaj ueiqeq anb sa|eu;snpui ses
-ajdiua ua sepi^aAUi opis ueiqeq sejjp sesoiiuena 'ejja;e[8u| ap sajop
-nap a;uauiepajip ueja soueauawepns sasied so; sa^na se; jod seuins
sauuoua se; ap seuiapy ezanbu ns X ajues ns sopa ua opemejjap
opuaiqeq 'sasied sojsa uoa esojauaS a;uauieuins opis eiqeq (a;uaiu;ep
-adsa 'ejja;e;3ui edojng uoa opepnapua ajuauíauuoua e jai Anisa ou
anb oueauauíepns sied eiisixa ou anb jejeyas jod opuezuaiuoa 'o(n)
-;iqns ;a ua ejsandxa euoai e; eqeqojjesap ouapqa oaippuad [j
ítuopeqojde ;eioi,, ns uoa ueqeiuoa sepiuaiuoa i;;e sau
-otsajdxa se; anb opueisajiueui 'os^ejedje^ ap <tjauno^ ujajsa^,,
;ap o;naipe un 9ai;qnd saunj, oappaiuo^,, ;a $6^; ap ;;jqe ug
*(tejafuejixa epuep^iA e; ap
opiunxa jeisa jejadsa apand sojio e oiuei eqap anb sjed u^^uní,, (a
j -usauope8qqo sns opuepdsaj
X sepezqiAp sapepqepoiu opueidope e|jeiua aiuauqpej uap
-and e;;a e ueSuodo as anb seoqqndaj seqanby 'aiuauíjuoa ;a
ejed oqaaAOJd osuauíui ap jeqnsaj ejed ejde X eisp ap ojund
U
�78
d)fracaso del experimento republicano.
Este argumento -uno de los más utilizados por el "Montevideo Times"
para defender la intervención extranjera- puede exponerse así: los
países sudamericanos, una vez liberados del dominio de España,
gozaron de absoluta libertad para organizar su sistema político y su
actividad económica. Allí estuvieron los Estados Unidos, vigilantes,
para impedir que nadie fuera a interrumpir el experimento republica
no que iniciaban las jóvenes naciones. No obstante, transcurridos casi
tres cuartos de siglo, ¿qué es lo que se podía apreciar? Que estas re
públicas estaban sumidas en el caos: continuas luchas internas, crisis
económicas, imposibilidad de cumplir con las obligaciones externas,
etc. La vida e intereses de los subditos extranjeros se encontraban
perpetuamente amenazados. En vez de gobiernos republicanos demo
cráticos, existían en la mayor parte de ellos dictaduras militares o
pequeñas minorías no representativas, entronizadas en el poder al que
utilizan en su propio provecho. Ya era hora de convencerse de que el
experimento no había llegado a feliz término. "América del Sur es
reconocida e indiscutiblemente el fracaso del siglo diecinueve", llega
a decir el diario 83. Ya tuvieron su oportunidad y no supieron utili
zarla. Ahora, se hacía perentoria la intervención de un país extranje
ro que pudiese imponer el orden y garantizar el cumplimiento de las
obligaciones externas.
e)se trata de países sin nacionalidad ni tradiciones arraigadas, enor
memente atrasados con respecto al resto de la civilización.
En agosto de 1892 el "Montevideo Times" daba cuenta a sus lectores
de que el gobierno alemán había enviado una nota al gobierno portu
gués protestando por el trato dado a sus subditos acreedores de ese
país, y de que el diario alemán "Vossiche Zeitung" sugería que las
naciones europeas pusieran a Portugal bajo una comisión como ha
bía sucedido con Egipto, Turquía, etc. El "Montevideo Times" se
preguntaba entonces:
"Si la intervención extranjera es sugerida con tanta presteza
�X sopiuf) sopejsg uojBziuoSBjojd anb opqjuoa [B asopu^uya>| sal
-BAps-iuias so^qand oiuoa sopEjBjj jas b asjeuSisaj ou is X uoidbzi|iaid
ap opBjg ns b asiBASja u^iqap 'Bdojng uoa sauopBpj jauaj uBuanb
sasisd sojsa is :wa <4Aijoiu-;p|,, ns saauojua asa ap ejjajB|ui B|
ua eSoq ua Xniu sbjsidbj sBuupop sbj b 'ajuauíBjn^as 'sBuafe ou 'opaad
-souaui ap sBpsgjBa sauoisajdxa uoa^ 'souBauauíBpns sasjBd so[ ap os
-bj^b [a B[Byas ouBip [a anb soj ua saÍBSBd soj uos unB sajaju^ joXbui 3q
S8omaiu
•oui ¡a ua BpiA ns EjBd X opBSBd ja ua onojJBsap p BjBd ojaf
-UBj^xa |BjidBa p uoo sopBpnapua ajuauiBjajua ísbd uB^a anb X
U9|0B|qod bj ap aiJBd joXbui bj aXnjusuoa ojofuEjjxa ouiauíap
p sapna so| ua 'saaqiun^oa SBtiáuuB o sopniuasB a^uauíauuij
soujaiqo^ uis 'spiuijap jbui X a|qBjsaui uub pEpipuoiaBu ap
'sauaAof sopB^a ap bjbj^ as BiauBjjodiui ap aaajBa sojafuBjjxa
ap uopjodojd bj sapna so[ ua X odiuaij oqanuí aa^q sBpiaa[qB)
-sa sajquinjsoa X sa^qBjsa soiuaiqoS uoa 'Bpiuijap uaiq X Bps3
•jbjjb pBpipuopBu Bun uauaii anb sasiBd ap inbs bjbjj as ojq,,
¡Buiaj a^sa ajqos upiuido ns jBsajdxa b b^ajoa ajuainSis oyB [y
• usasajajui sns jBAiasajd b a;uaipua^ oiquisa jamb
•pna b BpiuaAuaiq Bsojnpa opsisBuiap Bun ubijbp anb X u^iaBjj
•siuiuipB bj ua zoa BunSuiu uauai^ ou anb sojafuBjjxa sa;uapis
-aj jod BuoXeui ns ua Bpmyjsuoa B^sa u9pBiqod B^sa X uapjo
opunSas ap sadojna pspnia Bun ap B^ anb jouaui sa p^oj upp
-8{qod ns sauopBjauaS sajj ap souaui a^Bjnp ajuaipuadapui
opis Bq XBn8njfi 'sajuByqBq ap sauoipui 6 o 8 soun ap uppBjq
-od Bun uoa X Bdojng ap bj^o jainbpna ouioa Bn^i^B ub^ uop
-bu Bun jEuiiuip ajuaujBoipBjd Búas soadojna sops^sa soi\o
oÍBq U9isiuioa ua ojjauo^ 'Badojna Bujapoui Bijojsiq bj ua
ajuBoyiuSisuf pdBd un opBSnf Bq ou X s^idojd sajquin^soa X
Bjn^jaqj 'a^^nSuai 'pa^ bijiujbj ns auai) tBUBi^sua Bja B| ap
sozuaiuioa apsap a^uaipuadapu; U9p^u Bun opis Bq ^
:sasiBd sop so^ ap u9pBnqs bj jEJBdiuoa ap BiSjns anb Bjun^ajd
B opadsaj uoa opas aqap ou anb jod? |B^n)Jo(| n opadsaj uoa
6¿
�80
Chile en 1892, al que ya Memos aludido, señalaba que la insatisfacción
de los norteamericanos con los procedimientos judiciales chilenos (los
Estados Unidos solicitaron que los agresores de los marinos norteame
ricanos fueran juzgados por tribunales norteamericanos) era muy jus
tificada y podía hacerse extensiva a todo europeo que hubiera tenido
contacto con la justicia sudamericana, agregando:
"Este método español de realizar el proceso en forma secreta
es completamente anticuado y las repúblicas sudamericanas de
berían cambiarlo si desean elevarse a) nivel de las costumbres
europeas" 88
En setiembre de 1893, ante la información de que los buques de la
marina brasileña sublevados contra el gobierno bombardearían la ciu
dad de Río de Janeiro, el "Montevideo Times" expresó:
"Que los brasileños luchen y se bombardeen entre ellos no nos
despierta grandes objeciones, no más que las que tendríamos
frente a las luchas entre las semicivilizadas tribus de África y
Asia, a las cuales apenas se han mostrado superiores en su
conducta política durante su existencia republicana" 8?
Para mayor abundamiento citemos otros ejemplos de similares mani
festaciones despectivas: en enero de 1896, durante el conflicto fronte
rizo entre Venezuela y Gran Bretaña, el "Montevideo Times" daba
cuenta a sus lectores de una manifestación antibritánica que había
tenido lugar en Caracas y en la cual un retrato de Lord Salisbury ha
bía sido condenado a muerte y colgado en la plaza pública. El dia
rio señalaba que
"esto es simplemente una ridicula chiquillada, pero es sufi
ciente para mostrar el pernicioso efecto de la doctrina Monroe en estos malcriados y semi-civilizados países menores de
hispanoamérica". 88
En octubre de 1893, señalaba la necesidad de que las potencias ex
tranjeras iniciaran "un nuevo camino" en lo que tenía que ver con su
intervención en América del Sur, señalando:
�-aureapou soj anb epouooaj uaiq is :9flq3 B opBiuiB oioiyuoo un uod
9ZBUduiB siBd 9^S9 opireno 'ojdiuaía jod ísoprufj sopBjsg soi B opireX
-odB ao^q oí Biu^j [3 bjbíj anb sapBpiun^odo sBJdiuud sb] ug bijoj
-OIpBJJUOO 'OpOUl 0W9ID U9 '9O| UOI^ISOd nS ¿SOUB3U9UlBpnS SOJUnSB
SOI U9 SOpiUfJ SOpBJSg S0| 9p —JB^ 9p BZBU9UJB BJ 9p O- UOpU9AJ9)UI
e\ gp opiouoo oqoaq [9 9jub ,ts9unx o9piA9juoj^,, ¡9 puido ^n^)?
*oqo9J9p joábui ^ uBiu^j sguginb soodojn^ sgsi^d so| ubj9
9p soj U09 '9ju9iujBju9iuBpunj 'X) Bdojng 9p soj uoo
U9 SOpIUQ SOpBJSg S0\ 9p S9S9J9}UI SOI UBqBJBdlUO^
as is 'gjUBjsqo ou ísopiuQ sopBjsg soj UBjgpiq oí 3nb sg 0D1891 sbiu
o| 'pBpiiuixojd ns BpBQ ¿jiu3aj3JU{ ^q^p u^mb? 'oj9^ ^ns pp bou
U9 BJ3ÍUBJJX3 BI0U9^od BUn 9p U9f3U3AJ3^Ul B| 9p -uS9Uí|X O9p
OlOinf B- pBpiS909U BJ 'S90UOJU9 'OJB|0 OpBp9nb ^||
pp eoi^uiy U9 sopiUQ sopc^sg so| ap U9pu9AJ9}ui eg (z
*OpB^d33B Ol|09J9p Un S9 SOpBA9|9 SBU1 S9S9J9)U] SO|
BJBd UOI0U9AJ3JUI B[ S9pnO SOJ UOO 'S0pBZI|tAp-IUI9S
S9sifid :uos 9nb Bj^s^nuí ojugiuiBuodiuoo ns 9nb o| uoo op
•jgnoB 9p b^bj) S3| 9S is gsjsfanb ugqgp ou 'soiqiu^o so^ss
uajginb ou ougpond ou so^o is ojsj /•••/ S9ibi ouioo
-UJOO U^qgp 'SBpBZCJUp 3JU9U1JB}OJ S3UO10BU SB| B Bpiqgp EI3U3J
-9J3p BJ UOO SOpBJBJ} J9S UB9S9p SOUB0U9UlBpnS S9SJBd SO| JS
'BJBJO S9 U9J0njOS BJ 'S90UOJU9 '9ÍU31UBU9J3 /'"/ '9^U9J9Jip S9 0}
-UnSB J9 'JBI0U9S9 OJ JBZIJBUB B SOIUBA OpUBnO 0J9d 'JOU9JX9 Bd
-BO BUIJ BUn 'U9PBZIJIAJ0 BJ 9p S9JOIJ9^X9 SOU9lS SOUnSjB U99SO^
•BAIJB93U B^S9ndS9J BUn JBp 9nb J9U9J SOUI9UI9X ¿S9UOISU9J
-gjd sBidojd sns opBoyysnf X oju^iuibjbj; 9js9 b opipuodsgjj
-oo UBq sosiBd so^sa? :S9 saouojua 'asjBjnuuoj b B^unSgjd Eg
•sopiUfj sopB^sg soj X jBjuappoo Bdoing 9p sosiBd soj uoo SBp
-BZIJIAIO 3JU3UI|BJOJ SOUOpBU 9nb J9AJU OUISIIU J9 U9 SOpBOOJOO
OpB)S9 UBq 'S3UOISU3J3jd SEldOJd SnS B BJS3IldS3J U9 3JJBd U3 X
BI0U9pU90S9pUO0 jod 9JJBd U9 '30JU0^ BUUpop BJ B Opiqdp 9}
-JBd U9 'BJOqB BJSB^ U9I0BZIJIAI0 B| 9p SBIJOSgjBO SBJ U3 JIUinSB
uaqsp ^nb U9pisod bj 9p U9ioo9j3 bj ^sobij ja souE0jJ3iuBpns
soidojd soj 9p soubiu sbj ua Bp^nb ^juaureoyoBJd anb U9jodo
Biin b 'ajdiuis Xniu BAijBiuaqB Bun b aonpaj as ajsg JBuopnjos
ap jp.yip ubj jas Buaqap ou Biuajqojd ja 'opoj ap sad
18
�82
ricanos quizás se habían extralimitado en sus exigencias, de todos mo
dos encontraba justificada la intervención y saludable la lección que
Chile estaba recibiendo.
Al final del período estudiado, al informar a sus lectores del esta
llido de la guerra hispano-norteamericana de 189889 b<8 que conmovió
hondamente a América Latina, el "Montevideo Times" mantuvo
una actitud equidistante, sin inclinarse hacia ningún bando 92. Algu
nos días después apareció un extenso editorial sobre el conflicto -el
único artículo de fondo que publicara a propósito del mismo donde,
después de afirmar que comprendía la simpatía hacia España expre
sada por la prensa local, pasaba a rebatir los argumentos por ella
expuestos: los países, como los individuos, -decía- no gozan de
independencia absoluta; si una de las repúblicas sudamericanas es
tuviera por caer en desorden crónico, poniendo en peligro las vidas
y los intereses de los extranjeros, no hay ninguna duda de que habría
una intervención por parte de un país europeo o de los Estados Uni
dos y esta intervención sería muy justificada. El "Montevideo Times"
terminaba señalando que
"... aunque pueda cuestionarse la prudencia y corrección de la
forma en que los Estados Unidos han intervenido, su interven
ción no es el ultraje y el insulto que se ha pretendido señalar,
ni es injustificable desde el punto de vista del derecho interna
cional tal como es aceptado actualmente /.../"93.
Esto era lo que opinaba el diario inglés sobre el episodio que mostró
al mundo en forma inequívoca la voluntad claramente expansionista de los Estados Unidos y su transformación en arbitro de la vida po
lítica de los países del Caribe. No deja de sorprendernos, entonces, su
ataque a la política de los Estados Unidos a propósito de la revolución
brasileña de 1893 contra Peixoto, un episodio decididamente menor
dentro del acontecer político latinoamericano. Quizás la proximidad
de los sucesos brasileños fue lo que determinó esta toma de posición.
El "Montevideo Times" había tomado partido por los revoluciona
rios y demostró su profundo malestar a medida que llegaban los tele
gramas -no muy dignos de crédito, reconocía- afumando que los
Estados Unidos apoyaban a Peixoto. Para el diario, los Estados Uni-
�Kntu jRsaxdxa B)SRq 'B9i)U9 sbui zba BpR9 pnqpR Run 8 9%
Bd l8OpiUf) S0pR)Sg p U9pU9AJd^U| B| B oXodB |9(J
9ft -By9(ISBjq UOI9n(OA9J B| U9 Upi9U9AJ91Ut
^8 OtUi^n JOd X PUR^^BJ SRJSI SB( 9p BUIJU9ÜJB BIUOJOO B| B 9nbRJB
|9 ''0)9 'O9IX?^^ OA9n|^ <RTUJOJt]R3 9p 09lX?^ B 01(991) ofodsap (9
'09TX^^ BJ)UO0 RiJ9n8 BJ 'SRX9X 9p U9^X9UR RJ I(|B JB|By9S 9p BqBpiA(O
OU 9SU9J9RUOq OlJRip (9p J0P9f (3 'RUl^T] BOU^Uiy U9 SOpiUf^ SOpBJ
-Sg 9P B(S(U0I$URdX9 R9I)^(0d B( BqB|9infU9 98 9pU0p |tpjRpUB(^ 89Jiy
souan^,, |9 Jod RpRoqqnd rvib^ Run ofnpojd^j s^nds^p seip soooj
\¿ I'" I '
•n|0A9i B| 9^uRjnp pn^pR ns U9 9Sjbzuo1U9ab 9nb op oqonui
^8 X 9SJB|n)Bj8uo9 ^nb 9p BpRU 9U9() ou sopiupi
OP|(JUOD (9 9(UBJnp BUR9U91UR9(JOU
R| 9jqos opinf 9(U9inSis |9 91)11x19 'jou9)sod ojn^UJB un ug
^^6OUIS!)OdS9p |9p BSU9J9p U9 'S9 0JS9 '(ISBj^ U9
-U9l9Rq O|JR)S9 URU999JBd 9nb OpOUl (9p OU O)J919 JOd
*Ol(99J9p 9)S9 UBJ919J9Í9 SOpiUf) SOpR)Sg SO| 9nb 9p BJR|U9UIB(
98 9ipeu 'uapxos^p pp 9)U9iu[e)U9uiRpun| u9aia ^nb sourdij
-9iuRpns so9^)i[od 9p o|noxj9 opejitufi un 9p 'sBzinb (u9pd99X9
y oqo9J9p joXbui ub3u9) sopiun sope)sg so( sBzmb 'or>j)i|od
R)sia 9p o)und (9 apsap 'ox^j *SB)unf S9UOI9RU sr| sRpo) 9p so|
b U9(RAtnb9 9)U9ui9(qBqoxd s9S9J9)u; soXn^ keyR)9xg ubjq anb
souB^uauíBpns so)unsB soj ua jiu9aj9)ui b oqnaxap joXbui 9U9i)
SIBd Un^^llIU 'OJ919UBUIJ X JB19J9U1O9 BJSIA 9p O)Und |9 9psí>((,,
:uoi9Rnui)uo9 e BqBfeuas uBXRasap anb ouxaiqo^ ap
uaunSax (9 asxep r sasied soisa ap oqoajap pp sopiun sopEjs^ so| ap
9)jRd xod O)uaiuji9ouo9sap p eqBoyiuSis sand 9abj3 a)uaiuRtuns oip
-aq un ap -tlsauni oapiAa)uo^,, pp oua)U9 b- eqB)Bj) as 4o)oxiaj
b sopiun sopBjsg so[ ap oXods (a Bqeiuxijuo9 as X ojjaia exa ojsa ¡
•soprun sopejsg so| ap oXode p opoiu a)sa ap jbubS X oiusiuBaqqndaj
ppsaxosuajap soj ouiod jaoajedB exed psBjg ua RjnbjRuotu B| jB)UB(d
-un UBqR^snq soijBuoi^njOAax so| anb ap xoiunx p opipunjip URjqeq
o)oxiaj ap souBpijjBd sog 'ouR3ua un ap sbuiipia opuais uRqejsa sop
�84
te los temores que la política exterior de los Estados Unidos le ins
piraba. En febrero de 1895 dedicó un editorial a analizar dos grandes
peligros que amenazaban a la civilización, ambos igualmente enemi
gos de la libertad individual y del progreso colectivo: uno de ellos
lo constituía la monarquía alemana, que quería restringir la libertad
de opinión, etc., y el otro peligro provenía de los Estados Unidos:
"... a cierto sector de norteamericanos parece habérseles pues
to en la cabeza, y no por razones totalmente desinteresadas,
que tienen la misión de republicanizar el mundo o, por lo me
nos, aquellas partes a las que puedan tener acceso y por consi
guiente asumen la tarea de intervenir directa o indirectamente
en las luchas políticas de otros pueblos y tratar como crimina
les /.../ a aquellos que puedan tener opiniones monárquicas"9?
Cuestionan luego el derecho de los Estados Unidos de intervenir en
esta parte de América: en enero de 1896 reprodujo un artículo dedica*
do a la Doctrina Monroe y que había sido publicado por el "Buenos
Aires Herald", donde se señalaba que era fácil comprender el interés
material y directo que tenía Estados Unidos en las Indias Occidenta
les, en México y en los países centroamericanos y nadie podía espe
rar que Estados Unidos permitiera intervención europea en estas re
giones; pero ¿qué tenían que ver los Estados Unidos con América del
Sur? Norteamérica tenía un interés solamente sentimental en esta par
te del continente. En América del Sur no existía un solo país cuya
moda, comercio, vida social^ religión, leyes, idioma o costumbres es
tuvieran inspiradas en los Estados Unidos. En todos estos aspectos,
el modelo había sido Europa y, fundamentalmente, Francia:
"Hispanoamérica no asimila lo sajón; en efecto, no gusta de los
Estados Unidos más que de Inglaterra. El estado de la opinión
pública en América del Sur hacia los Estados Unidos es de sos
pecha, desconfianza, celos y antipatía, a pesar de todas las efu
siones y tornerías oe los discursos diplomáticos y de clausura
de los banquetes. El Congreso Panamericano debía haber ense
ñado esta lección a los Estados Unidos".
�roitís3|Bpipnfj3d ubi
sopBjjnssj opiusj Bq snb BDijqod 'sssiBd S3[B) Bioeq bpubjsioj
BAISSSXS 3p BSljqod BUR 3p OJUSlUIBJJBdB 3|qBpn[BS Uli OUIO3
UdiqillB) OUIS 'JOSUSJO SIBd SSS BJBd UOpSSJ BppSJSUl lldiq BUn
Ouioo o^os ou 'BnSBjssijq sp Bsgqnds^ bj uos opusiuinsB bjss
BJJ3JB|8uj 3nb plUjpB SlUJIJ B| JBJSpiSUOS 113 SOUJB||3BA O|q,,
UO3
BJid)B(3u} jod BpB^dopB pnqpB B| 3juB BqBjSd|B 3s s^ndssp soyfi
\kS3iB8nj sojjo us X BM^ud^^iy BDqqnd^y b|
U3 soqpqns sns 3p s^s^j^juí so| J^S^jojd BJBd jspod ns J3DJ3Í3 b
opippsp UBq 3S soddoind sss^sd sojjo soun8|B X Byfij^jg ubjj
3nt> 3p SOUIBJBJ3JU3 SOU IS OpBjgB OJ3pBpj3A SOIUBIJIJU3S —^
:SOUlJUd^jB SOpiJUBJBS S3J1JJB3OJJ3J
so( spsBjsiuopnB soj sp uopBnjis B| 3p ojisodojd b 'ossjdxs (,$\ 3p
ojdjqdj ug bub3U3uibouijb| pBpqBdj B| sp ojjiqjB oiuod jsnj3B BjBd
OpBfBydS SIBd (3 BJJ3JB|SU| BJ3 S333A SBj 3p dJJBd JOXBIU B| U3 'ooj JB|
•n^ijJBd ud siBd un3uiu sp bj BqBjpqos ou 'Bddojns uppudAJdjuí Bipsd
O^JBip J3 OpUBI^D 'SOSBD SOUílSjB U3 U3iq IS 3nb JBJBU3S 3nb XbJ-|
S3UUOU3 SBUlllS 3p Bpipjdd
B| OpOUl 3JS3 3p 3SOpUBJIA3 'pBpiUndlUI dp UBqBZoS OU 3nb JOqBS |B SB3
-qqndsj SBysnbsd sbjs^ dp pnjijos B| opis BJdiqnq bjjo tuspjo j^iuud
3p soddojns sssi^d so^ dp oun sp k(BiopBJ3poiu,, BpnXB B| uos op^i
-UODUBJ3iqnqS3SlBd SOJS3'3JU3ipU3d3pUI BpIA ns dp S3JOq[B SO| 3pS3p
(S Bjuijsip Xniu opis BJdiqnq bub3U3uibouijb¡ pspqBdj bj snb Bipusjus
((S3unx O3piA3juo{^,, (g 'OSB3BJJ opunjoj un opsj|ns3J B^qsq Bdojng
JOd BpBAJdSqO SOUB3U3UJBpnS SOJUnSB SO| U3 UOpUdAJSJUl OU 3p B3IJ
-iiod 2\ 'upiuido ns ug jns pp B3ü3uiv U3 jiusajsjui BJBd oysjjou
siBd p dnb soq33J3p sbui 'jsa sp opoui ns b 'ubiu^j anb soddojns
sssiBd so[ BidBq sofo soj 3A|3nA ouBip |3 jBinjBu S3 oiiios 'ojáipd un
Binjijsuos sopiuf) sopBjsg soj sp djjBd jod bsjbj bjss sp uppunsB
B| 3nb OpBp X 'BUBS333U BJ3 BJ3ÍUBJJX3 UOpU3AJ3JU{ B| 3|lb OJSSIlj
*jn^ pp B3U3U1V us sosdojn^ sssied so| sp uopusAjsjuí Bg (
5,8
�86
Pero el diario inglés llegaba más lejos aún, manifestando su deseo de
que estos países se convirtieran en colonias británicas. A fines de 1895,
a propósito del conflicto fronterizo entre Venezuela y Gran Bretaña,
expresó:
"Aún suponiendo que Inglaterra llegara al extremo enteramen
te improbable de conquistar Venezuela y convertirla en una
colonia británica; decididamente, ;no saldría ganando la civi
lización?". 103
No obstante, para que la intervención de los países europeos pudie
ra hacerse efectiva, debía removerse un obstáculo fundamental: la
Doctrina Monroe o, mejor dicho, lo que el "Montevideo Times" llama
"la interpretación 'jingoísta' de la Doctrina Monroe".
4) La Doctrina Monroe. Su papel en la historia de América del Sur.
En diversas oportunidades el "Montevideo Times" se ocupó de la
Doctrina Monroe 10,4 realizando en todas ellas un idéntico análisis:
la doctrina fue enunciada por el Presidente Monroe en 1823, en un
momento en el cual los países sudamericanos se encontraban luchando
por liberarse del yugo español. Es natural que esta lucha inspirara sim
patía a los Estados Unidos y que éstos quisieran proteger a los nacien
tes estados de cualquier intento por parte de los países europeos de
volverlos a una situación de sometimiento. Pero el panorama había
variado fundamentalmente desde ese entonces. Durante casi tres cuar
tos de siglo las repúblicas sudamericanas habían gozado de una absolu
ta independencia, como quizás no había disfrutado ningún país en el
mundo. Pero las esperanzas puestas en ellas se habían visto defrauda
das. Lejos de ser dignas representantes del republicanismo, había cam
peado en ellas el despotismo militar y la burla hacia las instituciones
democráticas. Invitaron a Europa a enviar subditos y capitales, ofre
ciéndoles garantías que luego habían burlado cínicamente. Era muy
poco probable que el Presidente Monroe estuviera de acuerdo con se
guir protegiendo semejantes desmanes. No obstante ello, en los últi
mos años la doctrina Monroe
�k,saunx
p 'Biuajqoíd (a ua JBJijqjB r oqaajap ns opRUJBjaojd BiqRq sopiufl
sopBirg soj ap oujaiqoS [9 anb ap B^uano icp p? 'opRuopuaui bX 'bjjbj
-ajfl UBJ9 X Bpnzau9A anua ozuaiuojj opjijuoa {p o^spdojd v
901 \tP*wnm aiuautjuoa,, un ap aqaojdaj p
ano souaiu b 'uaqap otuoa ua^oduioa as sou
snb jb(i8(a ap pRpijiqpsuodsaj /•••/1\
Jipnp ^pand ou (B9dojn9 U9pu9AJ9)u; B{ 9p jn pp e^ipuiv b
ja^vtojd ap b9íb; b\ aiunsB Bou^uiea^oiq ;s a^uasajd p ua ^ajis
ou X opesBd p ua \\}\) opis eq ou anb o;sond 'cpesuaj o eppuop
•ueqe Bas aojuo^ euupop b| anb /"'/ ap bíoij b[ opu^o^ b^m
:uBjap;q o¡ sojio anb jBfap o jjuaAjatui uajqap
iop|UQ sop^sg so^ 'a^duiais jRjnp Bjpod ou U9pBiu;s Bjsa oja^
<4ouBpuoq pp
ojjad,,9p uyisajdxa bj 'a^uauíBDijpj^ Xntu 'Bzqijn ..sauiix oapiAoiuo^,,
p pn^ps ns iiuyap ej^^ uRjaioiq o( anb sojio e uoiaijuiuad iu uapjos
-ap [9 uoa JBqeae BjBd uojaiuiAja^ui iu :o^sa opo^ ua pd^d a|q^uauiB|
un opn8nf UB^q^q soptuf) sopBjs^ soj anb BqBsuad s^i^ui ounip ig
soiiuoua
sopinbad ope^ua Bjaiqnq anb o[ 'soadojna saspd so| ap uqiauaAjaiuj
b^ qipidun anbjod (3 ÍSBZjanj sBidojd sns b sBpBjqij opBpanb ui^atq
-nq is oqaaq usjaiqnq ou ajuauíBjnSas anb bsoo 'sopiBjjuoa sosiuiojd
-uioasoj jBipndaj b X sajopaajaB sns ap asjsjjnq b uoaaiAajjB as 'sopiufi
sopBjsg soj ap oXodB ja uoa JBjuoa uBipod anb opuaiqns 'sBUKauaui
-Bpns sBaijqndaj sbj anb bX 'uapjosap ja ^juajB anbjod (j .sauozBj sop
jod ajuauíjBjuauíBpunj 'jojj9 jbjb^ un '<4saiuix oapuaiuo^,, ja Bjed
'opis Biq^q aojuoj^ Butjpop bj ap MB;sio8uif,, uopBpjdiajuj Bjsg
soi8ns aP sasa-19^! SOP
X sBpiA sbj ap u^iaaajojd bj BJBd unB 'jns jap Bauauíy
ap sasiBd soj ua buijoj jambpna ap jiuaAjajuí ap soadojna
sasiBd soj BJBd ojuauiípaduii ojapBpjdA un Jin^jsuoa b sauoi3aj
SBqanuí ua opue^ajj 'jojiib oidojd ns b BUBjquiosB ajuaiuajqnq
-ojd anb jbj buijoj Bun ua BpBijduiB X bpbuuojsubjj opis sq •••„
�88
^Dudamos de que ningún derecho semejante pueda er admiti
do, en todo caso hasta tanto los Estados Unidos hayan defini
do con mayor claridad su intenciones futuras. Donde existen
derechos, hay responsabilidades y hasta ahora, como hemos di
cho, los Estados Unidos no han aceptado responsabilidad algu
na con respecto a los países sudamericanos. Por cierto que no
pueden proclamar derechos basándose en intereses materiales
superiores. No obstante, si los Estados Unidos reclaman ahora
sus derechos con la intención de asumir al mismo tiempo las
correspondientes responsabilidades, no creemos que pueda ha
cerse ninguna objeción. /.../ Pero si los Estados Unidos persis
ten en la exageración de la "Doctrina Monroe", a la que ya nos
hemos referido, o sea, si los Estados Unidos se plantan entre
Europa y América del Sur, sin aceptar ninguna responsabilidad
por el buen comportamiento de la última, la situación será
mucho más grave y ellos (los Estados Unidos) tendrán que preEararse para luchar no solo contra Inglaterra, sino contra todos
>s principales países europeos cuyo interés en el asunto es co. r,,. 10*7
mun
' '
�9^ ;::^^d B 'OAI^Bpj OUIOO [B9J JO(BA H8 Ud OJUBJ OpUUUlUSip UB(|
S8U^9U9U1B9VIOU S3UO!DBlJodX3 SB{ nb UBJJSanUI SBJJp BJ
:oump [B jpap Bpsq d| sourauBnft sojsa ap U9P
Bg 'BjJd)8i3ui ap se? ap ojxas un ajuauiBpBiuixojdB opuaX
•njijsuoo (Bi3UB)joduii U9 je3n[ oabpo un uBqsdn^o sopiuf) sopejsg
io( ^psap 8duopB)Joduii srj (o^uap jod g un b isbo
gggl ud oj^d 'o^uap jod (,z un X ojuap jod ^^ un 3J)ii9
BjqBq 98 89JO|J9)UB SOIJB OOUID SO( U9) OJU9UI9J0U| 9JUB^JOdlU} Un
oye 9^9 opBiisoiu opu9iqBi| 'ojsond j^mud {9 soyB souba BpBi| 9psap
BqBAJ^suoD bjj9)B(3ui 9nb BqBpy^s 'sauopBjjoduii sbj b op9ds9j uo^
'8JI9)B[^U] UOO X SOpiUfl SOpBJSg SOJ UOO OtqiUB0J9JUl p 9JU9J9J9J O|
U9 UBp9J9iu 9| SOUB^U9UJO0 ^nb souiB9y\ -oX8n2njn JotJ9^x9 opjatu
•09 pp SBJJP 8B| 9^U9UIB9ip9(J9d BqBZ|(BUB ((89UI)X O9p;A9)UO|^M |3
^opiuf) sope^g so[ 9p epu^pdiuoo
bi 9p J9ui9j anb oqonuí biu9) ou bjj9P{Su{ 'soui9A ouio3 '(¿881) 1
•U9p jod 60'^^ un B (¿681) o)U9i9 iod 66'S u^ ^J)U9 uojBp^sp exi9)
•B[8U1 BI9Bl| S9UO!9BJJ0dX9 SBg (t768l) 01U9W Jod 0¿' un ^ (¿68 0
0^U9I9 JOd 8't>¿ Un 9J;U9 UOJBJPSO S^d 9}S9 9pS9p S9UOpB^.l0dlUI SB(
BJJ9)B[8U| B S9;U9IpUOdS9JiO9 SB| UOD SBJ^p SBJS9 SOlU9JBdlllO3
'(9881) ou'^ Jod zp* n un b (8681) oju^o jod ^
un 3íju9 uojB[pso sopiun sopBjsg so[ Bpeq s^uoioBjjodxa SBg '(688 0
o^uaiD jod 9^'6 un X (1681) <nuap jod 68^ un 9jjua uojbipso sop
-lu^ sopBjsg 9psgp sauopBjJodun sb| '0061 B^SBM 9881 ^ps^p uajjoo
9nb st-uB $i sojsa ua anb isb soui9y^ XBnSnj^ pp jo;j9)X9 opjaiuoo
p uasopiuf) sopejsg ap uoioisod B| j^pajdB soiu^pod 'o^qBJj 9^sa 9p
33íClN3dV P ua ppinpui soiu^q 9nb so9psipB)S9 sojpBno so| 9p ejjns
-UO3 B| 9p s9abj^ y sasiBd soquie 9j}U9 oiquieojaiui pp u9iun|OA (b
Q pp jou9|X9 opjauio^ p ua sopiun sop^jsg ap uoiaiso^ (|
^01
0QV33W 13Q V1SIÍ1ÓNOD VI V SOdlNfl SOOV1S3 (AI
68
�90
todos los esfuerzos que se han realizado para fomentar el co
mercio, las comisiones que se han nombrado y la cantidad de
tinta y de palabras que se han gastado". '08
En el año 1889, sin embargo, se registró la cifra más alta de las impor
taciones desde los Estados Unidos durante el período estudiado. El
"Montevideo Times" comparó las cifras de 1889 con las de 1888 y se
ñaló:
"Con respecto a la importación, el único aumento notable ha
sido el de la importación de los Estados Unidos. Esta se elevó
de $1.584.908 en 1888 a $ 3.411.601 en 1889, o sea a una
suma considerablemente mayor al doble. En 1888 los Estados
Unidos ocupaban el octavo lugar en la lista de países de impor
tación, en 1889 ocupaban el cuarto lugar. /.../ Es verdad que a
esto debe contraponerse una disminución en la recepción de
importaciones, pero aún así hay amplio margen que prueba
que la determinación de los industriales norteamericanos de
abrir el mercado del Río de la Plata para sus productos no es
vano alarde, sino que ha sido llevado a la práctica en gran medida." 109
Pero este crecimiento del comercio de importación con los Estados
Unidos era pasajero. En 1893 el diario unali/uba las cifras correspon
dientes a los años 1890 y 1891, señalando que, proporcionalmente,
era Estados Unidos el que había perdido más terreno. En 1889 había
ocupado el cuarto lugar como país de importación, pero en 1891 ha
bía bajado al octavo. Agregaba:
"no estamos en condiciones de asignar ninguna razón para esta
disminución".110
Después de haber experimentado un repunte en el año 1892, al año
siguiente Estados Unidos había bajado a un séptimo lugar entre los
países de importación, señalando el "Montevideo Times" que le era
difícil decir en base a qué se había hablado tanto últimamente de
ampliar las relaciones comerciales con los Estados Unidos. En efecto,
hasta ese momento ni las importaciones desde los Estados Unidos ni
�t j j 'tiO\009d\l J9 9)U91UJB)O) JBUOpUBqB O SBJOp
•|)9dlUOD SBJ9fuBJ)X9 SB9UIJ SB[ 9p SBJ 9nb SB)JB SBU1 9)JOdsUBJ)
dp sbjub) JBÍy b sopRf|qo U9A 9S S9nbnq 9p souBpidojd soj)
^nu 9nb 9puBj3 ub) S9 sopmfi sopBjsg soj 9p Bjgpueq b| uod
SdJOdBA JBS9ABU A J9U9)UBUI BJBd O)SO3 [9 U9 BJDU9J9JJP r|,,
:BqBjBU9s sijin3 souj9iqoSsoa
-flD9ds9J sns jod sopBipisqns 9)u9Uibsoj9U93 sojj^ sopo^ 'Byedsg A Bp
-UB|0^^ 'BtJBJI 'BIUBLU9|V 'BIDUBiJ 'BJJ9)B[3lIJ 9p S9tlbnq SOJ 9p BI9U9)9d
-U1O9 B| B 9)U9JJ J99Bq UBJ9iq9p y^10\ BA9n{sJ UO9 SOUBDU9LUBOU;)B[ SO)
•Jdnd so| uBiun 9nb s9JodBA 9p sb9uj| sbsb9S9 sbj A S9jbaij sns jod sopsj
-OJ)UO3 UBJ9nj 9)JOdsUBJ) 9p SO|p9UI SOJ SBJ)U9JIU JBUO!pU9UI B9IJ9UIV
A JBJ)U93 B9IJ9U1Y UO9 OI3J9U1O3 nS iB||dLUE JB)U9)UT 9|qiSodlUl BqB)
-|ns9J 9| sopmfj sopB)sg b .S9JB|n39J A sopídsj uppBDiuruuoD A 9)jod
-SUBJ) 9p SOip9lU 9p B)JBj BJ BJ9 |B)U9lUBpunj OjnOB)SqO (9 'U9JSJIUO3
BJ 9p Opinf B 'OJ9^ 9)9 'SBpip9UI A SBS9d 9p UI11UO9 BIU9)SIS Un 9p
BI9U9SnB BJ JOd OpUBSBd 'OUBDUBq BIU9)SJS J9p S9pBpl[pBj 9p B)|Bj BJ 6
'OJ3J9UJO9 9)S9 9p S9pBpiJBljn99d SBJ J9pU9jduiO9 U9 SOUB9IJ9UIB9)JOU
S9)UBlDi9UJOD A S9JBIJ)SnpU! SOJ 9p OSB9BJJ |9 9f)S9p UBqt 9nt> A 'UOlS9J
B)S9 UO9 SOpiUfJ SOpB)Sg 9p OI3J9UIO3 J9 JB)U9JJU9 Biq9p 9nb SOJ11DB)
-sqo S9jedpuud soj UBqBjBy9s 9S '^881 U9 Buyeg Bou^wy 9p S9sied
SOIJBA O)fSIA 9nb 9SU9piUnOpB)S9 (BPJ9U1O3 UOJSIJ^ B| JOd OpBJOqBJ9
dlUJOjUJ J9 U9 ^(i JBJ9UinU 'JJ dB^) OÍBqBJ) 9)S9 9p 9^6^ BJ9U1UJ
bj U9 J9A 9p pBpiun)Jodo souiiAtu ouio^ osbj)9j |9p sesns^ sb| (q
S9)UB9IJJUS|SU| 9)U9UIBAJ)BJBdlUO9 O)U9U1OUJ (9 B)
-SBIJ OpiS Ueq SIBd 9)S9 UOD SgUOIDDBSUBJ) SBAnD 9)U9I|D Un B S9J
-BIDU9J9j9Jd SOl39|IA!Jd 9JOpUBp 'SBIJ9PBDJ9U1 SBJ)S9nU B SOpBO
•J9ui sns opuBjjgD o opj9iuoo 9S9 opugAnuiiusjp sBzinb A 'op
-J9U1OD 9)UB)JOdU!l 9 Opi|OS Un 9)SIX9 S9U9inb UOD S9SlEd SOJ)O
B J9pU9jO B 9SJB3S9IJJB B)BSU9S BDI)l[Od BUn BIJ9S OU 9nb SOlll
-99JD odlU9l) OUISUU JB OJ9J SOpi)U9S SOquiB U9 OIDJ9U1OD J9p
uoisuedxg ubjS Bun opBjSe uod souibijda *oijbj)uod j^ iod,,
—BqBnuyuoD— Mu9p9Íqo Bun omoo o)S9 soiunjBygs ojq,,
opj9UiOD |9
U9 9)UBDJluSlSUI 9)U9UIBAI)B|DJ iB8ll| Ull Op^driDO OpU9!qBl| 4JB)O) |9p
o)U9p Jod 6 I3 opBSBdajqos uB^qiu| sind aso bidcii S9uopB)jodxo sb|
16
�92
La conclusión a la que habi'a llegado la Comisión fue compartida^ en
general, por todos los que se ocuparon del tema. Curtís recoge las
opiniones del Sr. William H.T. Hughes, "uno de los hombres más in
formados y emprendedores entre quienes se ocupan del comercio con
Hispanoamérica", quien afirmó que las medidas más indicadas para lo
grar una apertura de los mercados latinoamericanos eran las siguientes:
"Prim^o: Admitir libres de todo derecho las materias primas
que necesiten nuestros industriales, producidas en los países
al Sur nuestro que estén dispuestos a admitir en iguales condi
ciones a nuestros productos y manufacturas a cambio de
ello; o sea, en otras palabras, realizar un comercio recíproco
con cualquier país que esté dispuesto a otorgarnos iguales ven
tajas.
Segundo: Establecer líneas de vapores que aseguren una comu
nicación frecuente, regular y barata.
Tercero: Establecer facilidades bancarias."
Con resrecto a las líneas de vapores, Hughes agregaba:
"...existe un dicho tan trillado como verdadero y es el de que
el comercio sigue siempre a la bandera. Entonces, si nosotros
queremos comercio exterior debemos tener vapores que lleven
los colores de nuestra bandera y deben ser tan buenos como
los de nuestros competidores europeos".113
La dificultad fundamental para navegar vapores de construcción nor
teamericana no era que su costo de construcción fuera mayor que el
,^le los europeos, sino que las líneas europeas estaban fuertemente sub
^idiadas. Hughes creía que las líneas norteamericanas no estarían en
condiciones de competir con las europeas hasta tanto no gozaran de
iguales beneficios.
Cuando Curtís se ocupa del comercio de Estados Unidos con Ar
gentina en particular, surge también la evidencia del mismo obstácu
lo: al analizar los cuadros estadísticos que mostraban la nacionalidad
de los vapores que habían arribado o partido desde los puertos argen
tinos en el año 1887, la columna correspondiente a los Estados Uní-
�s^iu*1; asatu soood loun 'Byidsg X 8}imuo|V 'Bjjap|8u| aiuaui
•pdpuud 'ua8uo 9p saspd ins ap usdjwz sojan8aeo soisg
•OUlUI^rt (3p BJ9A B| B O|^OJJB
8R| as anb Bjfld pnjiqBq ^unisBd R{ 9p bobs ds uainb b jojba uts X
ofafA oipqao un oiuoo 'UBpand anb sb8jbo sbj jb^uba9( b o)J9nd
U9 o^j^nd ap sopB^AU9 X uanau^^ad anb sbj b B^yBduio^ sb^
JOd OP1AJ9S 9p ÍOpH]inb S9J6O)BUiJB SOSOUJtU a^U9Ul(BJ9U98 UOI
tojs^ -jBiu (op ioj9[|pj9nft sol- >oi9n8jB0 saubnq sopBwen
io| ap au9|AOJd BtiBouoiuBa^ou BjapuBq B[ offtq ubSsabu 9nb
S9joc(i?a sol ^^^udjjua uoqap anb Bpua^duioo Bjjas i^iu e^,,
souiaqonos^ ¿sojanSjBa sanbnq so[ u^ja
p
BJBd fOUB3|jatUB9MOU SOpBJnpBjtlUBlU 80|nD^UB 9p Bpajtp U9PBJ
•jodxa bi BpiqBD B;uai ou oqnojp ajsa ap oj^uaQ 'oubduoiub aiuau
•|juoo pp jns p ouijsap uo^ sopBjnpBjnuBm sopnpojd uoo jrSjbo b
ub^a|oa X ucqB^jBosap apuop 'Bdoang BJBd sauoisiAOjd o soubjí? uBq^^
•jbd jf[Y sopfup) sopB^sg b ouusap uoo o^a 'sojano '9jbd UBq^8jBo X
sopnpcid so^a uBqs^jBOsap apuop 'bjbu bj ap oi^ p X [isBj^ p ouij
•sap uoo soadojna sopBjnpBjnuBui sopnpojd uoo sope^o sv^jaquiy
o [oodiaAn apsap uBj^^d soojnq soipi^ 'sauBiuap X sasapui soojsq
ioi iod op^oipBjd sajBinSuBuj sapiA ap Buia;sis p Bja oiojaiuoo pp
U9tOB||dui bj sqBjuajjua anb sotnoejsqo saaoXBui soj ap oun 'jopB
ajsa ap opmf y g{qsusojan^jB0 sanbnq so( X saje{n3ueui safeu soj
:puo;puaiu Bou^uiy X sopiuf^ sopB^sg so^ ajpa sBun^uBui sauopeoiu
-nuioo sbj jezipuB p Bqejapisuoo spjn3 anb sopadsn sop sojp XBj^
S|l SBUBOUBq
sauoion^^sui ap eiouasns B^ ap X JodBA iod sauoioBoiunuioo ap Bjpj
B[ ap U9pdooxa b 'opjauioo a;sa ap oijoüBsap p BJBd sopoejsqo
-sixa ou anb eqepuas sijjn^ XBn8njQ p ^puajajaj jaoBq p
p 11 *4se9uH sajqju?3A ubioj^uoo anb sapaj
sajodBA ap sb^ubouioo apjsiaaip jod edojng b ^piun v^
pg
-sa sajiy souang [:anb sBj^aij^ •••] opBSBd oyB [ap
euijua^jv Boqqnda^ bj ap so^and soj ap cx^JEd o ^^aq sopiuQ
sopejsg so[ 3P ^japueq v\ BJBAaq anb jodeA un Bjambis |¡q,,
[b]
oouB[q ua Bqnisa sop
6
�94
de que expiren sus certificados de inspección anual. Pueden
permanecer durante años navegando sin volver al país, y mien
tras lo hagan no hay cómo obligarlos a ser inspeccionados.
Algunos de estos cargueros visitan los puertos coloniales del
país bajo cuya bandera navegan, pero esta es una porción muy
pequeña de su tráfico. Su actividad principal se realiza entre
los puertos de los Estados Unidos y los del extranjero, y como
su costo de mantenimiento es meramente nominal, están en
condiciones de fijar tarifas más bajas que las de las líneas re
gulares de vapores en cualquier grado que sea necesario para
apoderarse del tráfico. Muchos de ellos unen las actividades
comerciales a las de transporte, y cuando no pueden obtener
cargas por los métodos habituales, compran productos o los
toman bajo consignación, para venderlos en los puertos que
visitan. Las líneas de vapores norteamericanas con las cuales
compiten, limitan sus actividades al transporte y la ley no les
permite realizar discriminaciones en las tarifas de los fletes".1 *6
El "Montevideo Times" procuró determinar las razones que explica
ban el retraso del comercio norteamericano. A mediados de 1889, al
referirse al insignificante volumen de las exportaciones desde Estados
Unidos hacia Uruguay durante 1888, señalaba que la única razón de
este hecho era la inexistencia de líneas de vapores regulares y direc
tas, circunstancia sobre la que era innecesario insistir por ser sufi
cientemente conocida. 117
Analizando las cifras del comercio exterior uruguayo correspon
dientes a 189. el "Montevideo Times" constataba que la posición de
los Estados Unidos en dicho comercio continuaba siendo de muy es
casa importancia. Las razones de este estancamiento debían hallarse
en los obstáculos tarifarios y la necesidad de establecer una línea re
gular de comu^icación por vapor. *18
No obstante, a mediados de 1896, el mismo "Montevideo Times"
realizó una puntualización importante:
"Uno de los principales clamores que se oyen *ada vez que se
ha sugerido la ampliación del comercio con los Estados Unidos
ha sido siempre la necesidad de una línea regular de vapores.
Pero cuando miramos las estadísticas que hemos transcripto,
�-sd dp BjambjBno b j9DU3auod 'oipjp souidq bX oiuod '(pijip bj
•9S 'BJdpD^d 'SBUBUldJE SBJSB^UBJ Á S93|tlp 9pií9A lBUEUI3|B BSBd
BUn 'SBSdDUBJJ SBpdS O SOUjA 9pU3A 'BSddUBJJ BSBD BUtl 'Sd|Oy
-BdS9 S9JI33B X SOUIA 9pU3A BJOyBdSd OpJdlUOD dp BSBD BUn ISE
:pBpI|BUOI3BU BIUSIIU nS 9p SBJJdpBDJdUl SB| B BpUDJdJdjd Bp d)
-U31U|EJ9U3 BSB9 BpUD 'o^S3 dp BJdnj ÍUOIDBJJOdlUI dp OI3JdlUOd
(dp (Bjoj [dp opj3^ un isBd dqjosqs bjj9)B|^uj dnb bX sdpsp
-([BUOIdBU SB| SBpO^ dp SBIUJIJ SB[|9 UOd OpUBIdJdUIOd 'OpBdJdlU
[d ud UBuiiuopdid SBS9[^u¡ sBiJdpBdJdiu SB| 'sojqnj soqdnm ug
'OJBd SBIU [d Ud JdpUdA X O^BJBq SBU1 OpBOJdUI [d Ud JBjduiOd
b (BJdUd^ |Bpjduioo Bi9U3pu3j B[ dpjB)sqo ou 'oduidij oqdnui
SduoidB[dJ sb^s9 JBoyipoui |P,'J!P
SBddOJ
9^U3UJ|BJU3UJBpunj UBJd SBSBD SB^S9 dp S9|Bl9JdlUOD SdUOpB|dJ SB| X
pp uoidB|qod bj dp u^idBj^djui B[ uod BipuodsdiJOd ds [Bnd o[SBAjJEU X SB[OyBdSd 'SBUBl[B;i 'SBSddUBJj 'SBUBUIdJB 'SBS9|8ui UBJd S3|Bp
•JdlUOd SBSB3 SB[ dp 9^iBd JoXBUl B| ^SIBd [d Ud S9^U3^SJX9 SBUBdUdUIBdJ
•JOU OldJdUlOd dp SBSBD dp OJdUinU OSBdSd [d :BpUB^Jodui{ JOXBIU dp
dnb BpuB^sunojp bjjo BqB|Byds ouBip |d 0|ndi)jB oujsiui jd ug
6Mttopjdiuod[d
Ud^UdiunB so[os is jod ^^odsuBJj dp soipdui soAdnu dnb s^jub
'd^iodsuBj^ dp soipdiu soidoad sns Bd2npojd opjdiuoo dp udui
-njoA joXbui un dnb djqBqojd sbuj sg 'uopB2ojd bj dnbyysnf
opB^nsdj [d dnb dp souiBpnp P^JBd BJ^sdnu Jod 'oidd 'sdJodBA
dp Bdui[ Bun jEuopudAqns dp opE[qBi| bij ds pBpiunjJodo Bun
dp SBUJ Ug BpUBUIdp B[ B 3JU9UIBJn9S BJjn3dS BJJ9JO B| [Bnd [d
Ud osbd un dp bjbjj ds dnb ojsdnd [Bpjduioo OjqiuBdjdjuí [BnpB
[dp sdpBpisdddu sbj d^udui[Bjoj ddBjsyBs 'souiddJd 'o^sg SB3ui|
SBSJdAip dp sojdnSjBd sd|BuoisBdo soj b jBUopudui uis 'pBpu
*B|n2dJ 3^uEjsBq uod bSjbd dp X sojdÍBSBd dp djJodsuBJj [d BJBd
SdJodBA UBiAUd 'BDiuBjuq BJdpuBq oÍBq \}\o\\ puB ^ioduiBg,
BJ X .dUig ^^UU^, B[ X 'BUBDIJdlUBdJJOU BJdpUBq OÍBq \'OJ pUB
UO^JOfq, B[ '[BnpB OJU3UJOUI [d Ug d^UdJdjIp BlidS OSBD |d BUIJ
-Ud2jV B[ BJB9dJE 9S |S XBnSnjfJ U3 d^U3UJB|OS BSUdld 3S IS 'jp
-dp sd :s9JodBA dp [BiDddsd Bdui| buii J9U9JUBUI bjbcÍ djudpijns
Sd OU SdJB|Op dp S9UO[[HU OJJBI1D dp OipdlUOjd Ufl B 3)UdlU|Bnue
dpudíDSB dnb oiDJdiuoD un dnb djiídpiAd BjpisdJ Bp;n2dsud
�96
tas casas ya establecidas a romper las relaciones que mantienen
actualmente, en favor de las mercaderías norteamericanas^,1
Por último, no podemos dejar de señalar el problema planteado a la
ampliación del comercio norteamericano con América del Sur por la
política tarifaria marcadamente proteccionista adoptada por los Es
tados Unidos después de la Guerra de Secesión l21. Su puntal fue la
Ley de Lanas y Manufacturas de Lana aprobada por Estados Uni
dos en 1867, por la que se aumentaban los derechos aduaneros sobre
la lana sucia, circunstancia ésta que afectó en gran forma las expor
taciones de lana rioplatense hacia los Estados Unidos 122. Este tema
había sido planteado vivamente por los delegados hispanoamericanos
-fundamentalmente los argentinos- durante la Primera Conferencia
Panamericana.
Durante todo el período estudiado son constantes las quejas de los
sudamericanos y frecuentes, también, las gestiones de los diplomáti
cos estadounidenses por llegar a establecer acuerdos de reciprocidad
con estos países. No obstante, parecería que todos los esfuerzos se
rían en vano mientras subsistieran aquellas barreras aduaneras. El
"South American Journal" (19 de junio de 1897) informaba sobre
un grupo de acaudalados comerciantes provenientes de América del
Sur, América Central y México, que se encontraban recorriendo los
Estados Unidos con vistas a ampliar el comercio con ese país, señalan
do que, no obstante la cordial bienvenida que habían recibido por
parte de la prensa y de los principales hombres de negocios, los visi
tantes denunciaban vigorosamente la tarifa proteccionista estadouni
dense, que fijaba fuertes derechos aduaneros sobre las importaciones
sudamericanas, mientras que las mercaderías provenientes de los
Estados Unidos eran admitidas casi libres de derechos en la mayoría
de los países de América del Sur. Los comerciantes sudamericanos ha
bían declarado que:
"... hasta tanto los Estados Unidos hicieran gala de un mayor
espíritu de reciprocidad, preferirían comprar artículos manu
facturados ingleses, puesto que el sistema de libre comercio
inglés proporcionaba mayores estímulos para el comercio que
los que podía ofrecer Estados Unidos" l •
�a ¿^Sjaua ajqBiuopui ns X jns jap Bou^uiy ap opjauíoo ja
bo ap sinbu^X soj ap upioBuiuua^p bj opuaioouoo
Bjoajipui a b8jbj
Bun jod ajqísaooB auiauqBnjoB 'sajB^uappoo seipuj sbj
ap sajBdpinjd sojjand soj ap oun ua bjboso Bun bjbij as odiuai)
oqonuí ap sa^iB X sBuBiuas spBo JodBA un adiBz anb Bjuajuí
as c^uaiuoui ja jod anb soiuaaj3 safBtA sns jbjjoob Bjed epip
-aiu BunSjB uaiuoj 'Biauajaduioo e^sa jod sepeinuií^sa 'sbs3|8ui
saJodBA ap sciyBdiuoa sb( anb souaui b 'sajpu<r| o joodjaAn
uoa soiuauajuBiu anb bj ap y\so\ BAanf^ uoa Bqoajisa sbui uoia
^Boiuniuoa ua auod sou a^auíBaipBjd ojsg 'ojiauBj ap oi^ ua
ap sBip sop opuaXnpur 'sBip n ap afBu un ozijBaj •••„
:oqaaq jap BpuBjJodun bj ^qBOB^sap ouBip jg ^
!B^ R7Bja PUB 'SQ Bl J0(i ^ppajqB^a y[io\ BAan^^ X bjbij bj
^H I3 ^J^3 sajodBA ap Bpajip Bauq bj ap ojauiud ja 'ao
ja '^jjo^ BAdnt^ ap apaiuaAOJd 'oapiAajuoj^ b opBqujB
Bip asg "c68l 3P 3-^qnpo ap 9^ ja ousip ouisiiu ja sajopaj sns b Bq
•Bp anb Bjsa sBiai^ou s^^sa anb BAipaijiu^is sbiu oqanuí 'oiag
*oa
jap souBDuauíBpns sasiBd soj sopoi ua BjjBjjauad anb a Bua8
-BJJB^ aj)sap jns jb Buajjoa anb sajujBaojjaj ap Buiajsis un b opBiaauoa
'Bauaiu^pn^ ap jBuouuiajdas Bjsoa bj ap sojjand soj X uo^saAp^
anua sajodBA ap Bau_ij Bun jaaajqBjsa BJBd uojsaAjB^ X oSBDiqj ap
snjsqBjidBO jod opBziuB8jo oiuauiHAOuj un ap uoio^aja B| ap Bjuana Bq
-pp ,,saimi oapiAajuoj^,, ja 'oub oursiiu jap ajqiuaiaip ug ' buij
-ua8jy Boijqnda^ bj X XBnSnjfj 'jisbí^ ap sojjand soj Bjssq sopjupj
sop^is.j soj ap soauiiB|]i: souand soj aj^ap sBdujj sop X osiBJBdjBy\ b
ub<; aj>sap nuajioa ^auq supj souBaijauíBpns soj X sounau
sojjand soj anua sspBipisqns sajodBA ap sBauq san ap u^ia
-Bajo ej opua^ns B^q^q sopiufj sopBjsg soj ap ajuapisojj ja anb sajoj
-oaj sns b BqBuuojuj ..sauqi ajBjg joai^,, ja 0681 3P ajqiuaijas ua 'sbui
-iiueiu cauoioBoiuniuoo sbj ap Bma^ jB^uaiuBpun^ jb opadsaj U03
¿jns jap Boijaiuy uoo sajBjojauioo sauoioBjaj sns ap upioBnqs bj
jBJofam jod opouad a^sa ajuBjnp sopiupj sopBjsg soj uojaioiq an()?
•oiojauíoo
ns JBjuaiuaJoui luud sopiuji sopBjsg jod sopezi|Baj sozjanjsg (z
Lb
�98
puje es imposible decir a qué desarrollos y cambios puede con
ducir ésto finalmente y creemos que tenemos razón en llamar
la atención sobre este arribo como un suceso de la mayor im
portancia".126
Otro de los obstáculos para la ampliación del comercio, según había
mos visto, era la ausencia de instituciones bancarias norteamerica
nas, para facilitar las transacciones entre los hombres de negocios del
Norte y del Sur del continente. En enero de 1891 el "Montevideo Ti
mes" informaba que corrían rumores en Montevideo de que habían
sido presentados para su aprobación los Estatutos del "Banco Ameri
cano del Uruguay" a establecerse en Montevideo, con capital nortea
mericano. Sin embargo, el diario estimaba que todo este asunto tenía
por objeto influenciar el mercado con fines especulativos.127 En
marzo de 1895 informaba que en la Cámara de Representantes de los
Estados Unidos se estudiaba un proyecto para establecer un Banco
Internacional Norteamericano (una de las recomendaciones de la
Primera Conferencia Panamericana), que habilitaría a los empresa
rios de los Estados Unidos a competir exitosamente con los europeos
en América Latina y, fundamentalmente, en la Argentina.128 Como
vemos poco es lo que podemos informar sobre este punto, y prácti
camente nada sobre sus resultados,
Otro aspecto señalado como importante era la necesidad de que
los hombres de negocios norteamericanos conocieran realmente lo
que los países sudamericanos podían ofrecer y, viceversa, que los
comerciantes sudamericanos conocieran los artículos y materias pri
mas que los Estados Unidos estaban en condiciones de exportar. A
este fin respondieron las numerosas ferias internacionales organizadas
en este período y que a continuación reseñamos: en marzo de 1891
el embajador de Estados Unidos en el Uruguay, General Maney, en
tregó ai Presidente de la República la invitación formal para que
el Uruguay participara en la Feria Mundial de Chicago.129 Un mes
más tarde el "Buenos Aires Standard" informaba que el secretario de
la Legación de Estados Unidos en la Argentina había presentado for
malmente al Presidente Pellegrini, al enviado especial de los Estados
Unidos para las Repúblicas de Argentina, Uruguay y Paraguay, Dr. N.
�X IBJUI33 BOIJOUiy 'O0!Xa|A| ap saiURUOdtUt S3J
•Bpjauíoo scujuao soj sopoj ua sajRSjnons uBuaoajqBisa as ajuauuou
-ajsoj •SEUBouaiueouBdsiq sauopRjqod sbj ap SBoysuapBJBo sbj ap X
opjauioo {ap sapepisaaau sbj ap sopEzpoijajui auiauiBijduiR sajqiuoq
ap o&ibo b uBjjB^sa sBpuaSB SBg SB-usaniu b as^q ua asjapudA UBtjp
•od ouBDuauíBajiou sopnpojd so{ apuop sojis^dap soqdiuB uoo 'sai
•IV souang X ooixa^ ^p sapBpnp sb{ ua sajBSjnons jaaa^qBisa opippap
'pBpnp Bsa ap ,,^uBduiof> ^utpBJj pue ^jodx^ uRauamv., ^{ nb
puR ^odxq,, ouinbjo^oau ODipouad (a 0681
ap oiunf ua :sopnpojd sns jaaouoa jaasq ap sbuuoj srj;o uojBapi
souBauauiBa)Jou sopo8au ap sajqmoq so| 'cusa uoa saLUio^u).^ o^
, <tSBuiJV ap bzbjj,, B{ ua '{BuoiaBjq jBjn^ upiaisodx^ bj BqBnj
oaja as apuop [bdoj {a ua souRnuaiuBa^ou sopnpojd ap uoioisodxg
Bun ap u9iDBzi{Raj bj BjBd opjanoR un uojRuijy 'uiuiRJips
cXBn8njQ {a ua sopium sopBjsg so{ ap {nsuo^ ja X XRnSnjpi pp
U9pBposy B{ '9681 dP o^so^b ua :siRd oidoid ns ud sauopisodxa
ap uopBzcpaj B{ uojaiAouiojd ojos ou soireayauíBaiJou soj
j sopiufi sopBjsg X Jn jap Boipui
sauopBjaj sbj jBijdure opfqo jod Biua^ anb U9jaisodxg BpBuopuaui
bj ua apBd jbuioj BJBd sajBjnaipRd soj b X oujaiqo^ jb jRsajajui RjRd
sauo^sa8 SBSJdAip opBzijBaj R^qRq apuop ^68l dP dJquiapip ua bui)
-uaSiv ^j b opBSajj B/qBq XjaAy j^jauaQ jg oyB ouisjiu jap ajqiuayas
ap saui ja ua Bi^joaQ ua asjBjn^nBu; b (iuoi;;qiqxg [Rpjauíuio^ puR
uo^o^ b^ubjjv,, bj ap jBioyo opB^ajap ap j3pbjrd ua 'sopjufj sopüjsg
soj ap 4Xj3av yvif lBJ3uaQ ja 'ajiq^ ap a^uajuaAOjd 'oapiAajuo^v b 98
-ajj 968^ ^P ojajqaj ua 'U9ioisodxa BAanu Bun ap u^poiuojd ug
•BuyuaSjB Bi^saniu bj ap uoiasjBdajd bj ua
sopesaja^n soj sopoj b X souyuaSJB sopsuoisiuioa soj b ajqísod RpnXB
bj Bpo^ jBpuijq ap ojafqo ja uoo 'sasauj aojó^o b aoop ap opo^ad
un iod sopiUQ sopBjsg soj ap u9joB8ag bj ap opBSajSB ouioo sajiy
souang ua BuaoauBiiijad a^ajo^ag iq jg *oyB asa ap ajqnpo ap oc
ja X 681 3P oXbui ap oj ja aj^ua o^Boiq^ ua asiBzijBaj b SBujsnpui a
SB^uRsa^e ap U9pisodxg Rsuauíui sun ua buijsisuoo u^ioBjqajao Bg
•U9JO^ jod RDüaujy ap o^uaiuqjqnosap jap ouBuaiua^ o^Bn^ jap U910
-Biqajao bj ua aired jbuioj b souiaiqo^ sopa b jb^iaui RjRd ^^uoissiuio^
UBiquinjo^ S^PjJO/y^,, bj jod opRuojsiuioo opis RjqRq uainb
66
�100
iniciativa se vería complementada con el envío de una cantidad de in
teligentes y emprendedores agentes comerciales, ampliamente inte
riorizados de las necesidades de estas naciones y familiarizados con el
idioma y las costumbres de la población.133
No estamos en condiciones de estimar cuál fue el resultado de to
das estas iniciativas, si es que llegaron a llevarse a la práctica. No obs
tante, veamos qué opinaba el "Montevideo Times" sobre estos esfuer
zos por entrar a competir con Gran Bretaña en el mercado sudameri
cano:
"Si el comercio entre los Estados Unidos y esta República no
aumenta no es ciertamente por falta de empuje de los yanquis.
Y por otro lado podemos agregar que si el comercio británi
co está perdiendo terreno (como está sucediendo) se debe en
parte a falta de empuje o de espíritu de empresa por parte de
los comerciantes".
Los norteamericanos venían corriendo muy de cerca a los británicos
en el comercio de artículos de algodón con América del Sur. Tal lo
que afirmaba un artículo del "European Mail" y que reproducía el
diario montevideano.135 El "South American Journal" también
llamaba la atención a los comerciantes ingleses sobre esta competen
cia, haciendo hincapié en el trabajo que estaba realizando la Oficina
de las Repúblicas Americanas en Washington para promover el comer
cio norteamericano con América del Sur. El prestigioso periódico lon
dinense recordaba que los comerciantes ingleses nunca habían visto
con agrado el patrocinio oficial, pero si no comenzaban a actuar or
ganizadamente, lo lamentarían.1 ®
La publicación de estos artículos -y de algunos otros que no in
cluimos por no ser excesivamente reiterativos- por la prensa inglesa
de Montevideo, denotan una cierta inquietud por la pujanza de los
nuevos competidores. Sin embargo, no hemos analizado todavía
uno de los pasos dados por los norteamericanos y que creemos es el
más importante desde el punto de vista de nuestro trabajo, por la
repercusión que tuvo en el Río de la Plata. Nos referimos a la Misión
comercial norteamericana que visitó nuestro país en 1896.
Al parecer, la idea de invitar un grupo de capitalistas norteameri-
�-8ISUI 0JU3UI|B3J BJO U0lUn|OA nS X -S0|B0O[ SBSnBO JOd SOSBO SO| SOpOJ
ISBO UO SBpB3J[dX3 JOS UBJpod SBpBJJSl33J SOJUBIJBA SB[- OIJBUOJDBJS3 Op
-pouBuuod BjqBq opjouioo oipip 3nb opuB|Euos '68I"^88l opouod
|3 U3 SBUBDfJ3UIB3^0U-0XBnSnjn SOppjOlUOO S3UOpB|3J SB| 3p SISI|BUB
OAOjq Un 'BJISIA BJS3 3p OJ^dOid B lOZl|B3J 4lS3lUIJ^ O3pjA3^UO|\,, |g
'Olí \9p SB||ÍJO SÉqUlB 3p BSU3jd B| JOd opipunjjp OJUOUIBI|duiE 3nj
BUBOM3UIB3)JOU (BI3J31UOD U9PB89|3p B| 3p BJjSIA B| 3
6€]
nS U3 BpBZfi^n J3S Blpod SB||3 3p BU!l8jB IS JBn8|J3AB BJBd OOBqj |3p S3^
-U3jU3AOJd SBJ3pBlU SBJ JBipnjSS 3p S3UüpU3^UI BIU3} J35jBq3pn^ J [g
S3SBp SEpOJ 3p SO|113jq3A 0000S ^ 000'Ot7 3JJU3 3^U3UI|BnUB UBl|BS
S3J3[jB} soXn^ sp ',^oj 8uunpBjnuB^ sj3qjojg j3^|Bq3pnjs,, B| op 9j
-U3plS3jd3DIy\ li3>|Bq3pnJ5 J^f SOJJ3 3JJU3 X BUB3U3UIB3JJOU
Bl 3P BIU ^^lUUd 3p S3JUB|U3S3jd3J SOllll8|B UOI3E80[3p B[
opB||diun j^s Epsnd sauopBu sbjso o.uus
OJDJ3UIO3 |3 3nb BiBd JBjdopB B SBpip3lU SB| JB3ipil| 3 'SüpBJISlA
S3S;Bd SO| 9p SOSJI103J SO| 3p ODIJOBjd X OpUnjOJd SBU1 OJU3UU
-idouod un 'uppEitapp B| op sojquisiui so| op soabjj b 'sopiuf^
sopBjsg so[ op o|qond [B jí^uusbjj so oíbia pp OAipfqo p • "„
:onb
BqBpyos soiBijjsnpuj op (buc^oen uopBposy B| op o^uopisojg jg '
Op Oi^ BIOBl| BUjllSoS OÍUOllIJOlJOÍSOd X OOp!AOÍUO^\ EpBlj
UOpB^opp B| 'SBpiljAOJd SOjEdpiIUd SB| JOd BJ|3 BUn UBJiBllJOOJO X SO|
-BUjsnpui soíuoiuiioo[qBjso somBjJodim ubijej}S|a opuop 'buhuo3.iv b|
uosBip zoip iooouBuuod op sondsoQ jns pp Bou^iuy bidbi| uEUBdjBz
'sojpuog uo B^pEjso op SBip sop op spndsop 'opuop 'uo}duiBi[jnos b
ouiisop uoo oijnf op oí p y\io^ BAon¡^ op Bui^^d uopBopp Bg 9681
op ojqiuoips X ojso3e 'o¡|nf op sosoui so| ojuEjnp 'psEjg X XBn3njf)
'BUHU39jy BUEJIS1A BAIJ11UO0 B| 'SOSjEd SOAjPodsOJ SO| Op SOUJ0|qo8
so| Jod SEipoq souoiobjiauí b E)sondsoj uo :ej;3 EpcjooXojd B| ojqos
U9PBUU0JUI Bpidiuoo Xniu Bun opuBpuijq '(sopiufj sopB;sg) soi
-Bijjsnpui op [BuopB|s¡ u^pBioosy B| op ojuopisoj^ pp u^pEoiuniu
-oo bsuojxo Bun BqBoqqnd ^souiij^ oopiAOjuoj^,, p soiu oiusuu oso ug
•BAHJUIOO B| Op OÍBJA |0 BJBd SOAfiEJEdO-ld S0| Bl|OJBUI UO UEqBJSO
EX968I opoiunf ug uBUBqong j |op o3.ibo b soaiy souong op bubo
-uoiUEOjJou uopB3og B| uo 9U¡3ijo os juv; pp Boupiuy jb^sia e soubo
101
�102
nificante.
Opinaba que no llegarían a obtenerse resultados siguí
ficativos de esta Misión comercial por tratarse de una visita mu\ lúea/
que no permitiría a los visitantes conocer adecuadamente los recursos
y posibilidades de estos países.141
La misión comercial norteamericana arribó a Montevideo, prove
niente de Buenos Aires, el día 18 de agosto de 1896. Traía como guía
al Sr. Fishback, cx-secretario de la Legación de Estados Unidos en
Buenos Aires. El gobierno uruguayo había solicitado a la Asociación
Rural del Uruguay que formara una Comisión para recibirla, que esta
ba integrada por representantes de la Asociación Rural, Cámara de
Comercio. Centro de Comercio e Industria y otras instituciones simila
res, contándose entre sus miembros A. Seré, Carlos María de Pena.
M. Rodríguez Diez y el Sr. Honoré Roustan, Director General de Es
tadísticas. Durante su corta estadía en Uruguay, la delegación cumplió
un programa bastante intenso: visita a la Cabana Reyles en Villa Co
lón, viaje a la ciudad de Minas en un tren especial; en la ciudad de
Montevideo: visita a la fábrica de muebles (íiorello Hermanos, donde
recogieron muestras de maderas nativas, a la fábrica de fideos de Cas
tellanos y Mané, etcétera.142
El "Montevideo Times" no creía en la utilidad de una visita seme
jante. Expresó que hubiera tenido más confianza en los resultados de
esta gira si los delegados hubieran llegado en silencio y realizado to
dos sus contactos sin tanto aspaviento, conociendo al país y a su gente
en la vida diaria. Creía que una estadía de tres meses de un inteligente
viajero comercial, realizando los contactos necesarios, hubiera resul
tado de mucho más provecho que lo realizado por "todos estos mag
nates en su pomposo viaje oficial".143 Para reforzar su punto de vista,
el diario publicó artículos aparecidos en la prensa inglesa de Buenos
Aires con posiciones similares. En uno de ellos se comparaba todo el
alboroto hecho en torno a esta visita, con el silencioso arribo y parti
da de represe^tantes de industrias inglesas, alemanas, belgas, france
sas, italianas y de otros países: llegaban y se iban sin ruido, pero se las
ingeniaban para hacer grandes negocios.144
Por otra parte, para el "Montevideo Times" había sido mal elegida
la época del año para realizar la visita. Las principales actividades del
país eran la ganadería y la agricultura, pero en invierno la comisión
�•opjauíoa asa
ejed U9isuedxd ap oduiBa ubj3 un e^qeq ou anb rsaauo^ua anb niusiiu
o| opuEsuad Bm$as anb EqBjsajiuEiu X bjisja B|pnbE ap pEpiunjiodo
ua sappjauioa sauop^pi sEipip ajqos BJBzipaj anb sisqBUB ja Bqspjoa
-91 oijbjp jg oun3|B opeqnsaj asJiqpjad ejaipnd anb nis \ins |ap b^u
-^ujv uoa ouBouaiuBauou oiajauíoa ja jB)uaiuaj^ui jod sozjanjsa saui
-joua opuapeq openui^uoa ueiqsq as 'Bipaj B| b uoisüuo^ bj ap b^is
-ia B| apsap anb Bqnpyas ítsaui!x oapiAaiuo^-,, ja ^^pinj sbui soijb sajj
9
sauopBAOiim sa|B^ iB7i|na.i ap
srÍBjuaASB| udjjsaniiíap sa| X 'sspuaSB 'saiioiaiqiqxa ap oipaui
jod sofo sns ajuB sBuapBDjaiu SBipip uanbo|oa 'sa^apiíaA unas
-ap anb sauícpjaiuoa sojjsanu anb souaiu b lsop|upj sopE^s^
ap sa^uaiuaAOjd sBuapBajaiu uoa jBpiauíudxa ap ojsb3 p X bu
-sa(oiu B[ jbuio) b uba as ou ojjap jod X Bdojng uoa sajBiajauíoa
sauoiaBpj sns uoa EipajsijBs ajuauíBjaajjad B)sa aju^S bj inby
•o3[B aj8o| anb pa^jip Xnm sa '|Bao| opsajaui |a juqB ap jb^bji
BJBd ojaiiip jbjsbS b B^andsip aisa auia3 BJisanu anb
:jb|huis aiujojuí un ou.iaiqo3 ns
b CMAua oapiAd^uo^ ua ouBauauíBajJou |nsuoj p 'a^JEd ns joj jns pp
Baijaiuy ^p -iB8n| oj^o unSuiu ua 'pBpijBaj ua 'iu XBii8njf| p ua soauíBj
-uqso| uoa ojuaiuoui p jod jipdtuoa iisipod ou souBauauíBajiou sa|
-BiJisnpui soj anb Biaap ^aBqqsij p ug sopuipj sopBjsg b osajSaj ns b
U01SI11103 B| jod opBjuasajd auuojin p jod apjB^ sbui BpBuijijuoa anj
sujBai j p jod BpBjuBppB upiuido sg soadojna sopiaijiB sajoíaiu
soj ap ajJBd jod Bpuapduioa apanj Bun JB)uaj|iia unuaqap sBUBauaiu
-Bajjou sBuapBajaiu sb| anb X BpiaaíSBqB uaiq Eqs^sa EXBn8njn BzBjd B|
anb oppouoaaj B^qBq aiuBipu |g t<sauij^ oapuajuoj>i,, |B uopapjsijBs
ap opBUd|| jaqrij ap uaqap auiaiunjnSas sair^anjBpap sbXio ^sojqmauu
sa|Bdiaui.id sns ap oun 'siufiai^ j |B oisiAajjua sa|3iu oijiiip p 'oap
-iAajiioi\ RiBuopunqB BUBaijauíBajJou uoiaR3a|ap R| anb ap saniy
sosoiao sojapi^BS X sopBpd soduma BUB.i|iii>>ua o|os
tro 1
�104
3) Los verdaderos competidores del comercio inglés.
a) ¿retroceso del comercio británico en América del Sur?
La escasa importancia del comercio norteamericano con el Río de
la Plata no debe hacernos pensar que el predominio británico sobre
este comercio estaba libre de toda amenaza. Por el contrario, en la úl
tima década del siglo XIX, Inglaterra debió enfrentar una aguda com
petencia por parte de otros países europeos, fundamentalmente Ale
mania.
Uno de los fenómenos que prueba lo afirmado anteriormente y que
fue reiteradamente señalado en ese entonces, es el retroceso de las ca
sas importadoras inglesas establecidas en estas regiones.
El ^Montevideo Times", basándose fundamentalmente en la infor
mación aportada por los jefes de las principales casas importadoras in
glesas de Montevideo y Buenos Aires, afirmaba en 1889:
"En ambas ciudades, las casas importadoras inglesas -especial
mente las casas importadoras de géneros —. que habían ocupa
do el primer puesto en el mercado hace diez o quince años,
han descendido ahora a un segundo o tercer puesto y, aunque
cierto número de nuevos establecimientos han surgido natural
mente y se han hecho de clientela, esto no ha estado de acuer
do con el desarrollo del comercio y, hablando en términos ge
nerales, no puede decirse que las casas importadoras inglesas
hayan mantenido sus posiciones"'48
Los responsables de este retroceso eran las casas importadoras alema
nas e italianas que habían desplazado a Inglaterra a un tercer puesto.
Estos establecimientos ofrecían artículos de una clase similar a los
ofrecidos por ¡as casas inglesas, pero de inferior calidad y a un precio
menor. Vistosamente presentados - a menudo imitando los produc
tos ingleses- estos artículos, dado su menor costo, goza^an de ven
tajas frente a consumidores no muy exigentes y que no deseaban reali
zar grandes gastos. Pero, a juicio del "Montevideo Times", un factor
más importante aún para explicar este poderoso avance de los compe
tidores de Inglaterra era su mayor flexibilidad para atender los requerí-
�:Bjaap [nsu^^ un 'psBjg \v asopuaiJija^^ sopiun sope^
-s^ soj ap sajnsu^o soun^p 3p sauuojuí so[ ap safessd BqBjp "BUBaiaie
Biouapduioo bj ap Biuaj ja ajqos <tajuaipuadapui,, oiuounjsaj un m
-jodB opuBasap'u^iaBaqqnd buisuu qts[ BaiuBjuq ssajduia bj -ajq
-isod Eia opuBno— opuBJofatu X opuBjtun 'sopijxnbpB so^uaiiupouoa
o{ jBoqdB BjBd 'Bu^d ns b ubiajoa soga ap soqonuí 'ajuauqBn^uaAa
X ofBqBj; ap SBiua^sts 'sBUBuinbBui sbj uoa uBqBzuBfiuuBj as 'Bn8ua| B[
UBipuajdB 'jifB uBqBÍBqBJ^ 'Bjja^BjSuj b uBqi sauBuiajB soq BiuBiuaiv
biobij oiajauíoa ja jsiAsap b oduiaij ¡a uoa Bijinqij^uoa ou sa^Bij^snput
soj^uaa sapuBjS soj^o ap JBjqsq ou jod- ja^saqauB^ X sajpuoq 'jood
-jaAiq ^p SBuptjo sbj ua sauBiuajB souBuopunj so^ubj ap oajduia (a
is asjBjun^aid e 98a¡¡ 'Buiaj ¡a jod opBdnooajd ajuauíBA^ '4jRujnof
UBDuauíy M^nos. 13 bubuí3[B Bpuapdoioo ap jBjqBq bio as sop^i
sopo^ ug ouBouauíBpns opjauíoa ia ua Bua^jSui ap jbau [Bdiauud
|a anj BiuBuiajy opouad a^sa a^uBjnp 'souibjbjub[3pb bX ouio^
mwm.ijT) m.JiMjDdwoo v\ (q
ISIÍi sauop
-isod opipjad jaqsq piqap ou 'pBpi[Baj ua 'ouiu|n a^sa apuop
sopBOjatu ua oaiuB^uq oiojauioo [ap U9fsnpxa uoo ojafuBj^xa
oniauíoo [ap aouBAB pp u^zsj B[ X anbjod pp sop[da.i UBjsa
sappjauioa sauuojuí sojjo X sajB[nsuo^ sauijojuí
rsajBjriuis sa^odaj uBqn3aj|
jns pp Bauauíy ap sauoauu so[ sopo^ isb^ apsa^ souaurpuaj so^sa
asjBjsjsuoo uBjpod apuop jB3n| oofun [a Bja ou bjbj^ b[ ap oi>{ [j
os -ojuap jod OS un isbo ua '¿881 B opadsaj uoa 'opinu
•lureip Biq^q ja^saqauB^ ^p sajuaiuaAojd u9poS|B ap sojiio^je ap ugio
•Bjjodun B| anb uBqBaipui 6881 B saíuaipuodsajjoa sbjjp sbj 'XBn3nj^
ap ossa p ug #ajuapiAa anb sbiu Bia osaaojpj [g sbpjbX OOZ'ISVSÍ
'688 í yB 'sbpjbX 00L'S9VSZ '8881 oye ísbpjbX 00¿'I66'8t' '¿881
oyB :jaqBS b '688t'¿88í süB sol ^P (pjqB-ojaua) sasaui soaanrud
a^uBjnp b^b^j p.\ ap oi^ |B ja^saqauB^ ap sopifaj ap sauop
sb[ ap sbjjp BiquasuBJj sauopBuuijB snjsa opuBJoqojJo^
UBqB8jo^o sbsbd sB^sa anb sBpijipaja sapBpqpBj sb[
uoa J8A anb eiuaj anb o[ ua aiuaiu|BjuauiBpunj 'op^ajaiu pp sojuauu
SOI
�106
^Alemania informa sobre éxitos en Brasil. Hasta el momento
ha estado enviando toda clase de artículos manufacturados,
tales como calcetería, géneros de punto, vestidos y telas. Se
han enviado enormes cantidades de artículos de ferretería. Re
cientemente se ha exportado maquinaria y el comercio aumen
ta constantemente. Además de lo señalado más arriba, Alema
nia envía miles de dólares de porcelana, objetos de barro, cris
talería, papel, artículos de fantasía, juguetes, instrumentos mu
sicales, cerveza, productos químicos, tinturas, algunos artícu
los de goma y los tipos más baratos de perfumes, jabones y
artículos de tocador. La única manera que utiliza Alemania
para abrirse camino: el continuo interés alimentado en la patria
por los hombres y mujeres que van al extranjero. De esta ma
nera, son estimulados por sus cónsules, comerciantes, indus
triales alemanes que allí residen, y por la gente de su patria.
Ninguno de los artículos exportados desde ese país hacia Amé
rica del Sur puede compararse en calidad o en terminación
con la misma clase de artículos fabricada en los Estados Uni
dos, pero han sido promovidos por agentes alemanes que ha
blan portugués en Brasil y español en todos los otros países
sudamericanos".153
En 1899, analizando las cifras del comercio exterior uruguayo, el
"Montevideo Times" señaló que Alemania ocupaba el 4o. lugar y que
de acuerdo con los datos estadísticos, no podía decirse que el comer
cio con este país hubiera experimentado un aumento importante. No
obstante, era un hecho innegable -decía el diario que durante los
últimos cinco años las casas importadoras inglesas habían perdido mu
cho terreno mientras que el comercio importador alemán se había
desarrollado enormemente. E! diario ponía el ejemplo de una firma
alemana (no da el nombre) que había abierto sus puertas dos o tres
años atrás, a un nivel muy modesto y que ya había construido las me
jores instalaciones de la ciudad y trabajaba de 10 a 14 horas por día,
haciendo el trabajo de 40. No existía ninguna firma inglesa que tuvie
ra esa actividad.
A continuación brindamos un informe sobre una de las firmas ale
manas establecidas en Montevideo y dedicada a la importación de teji
dos, aparecido en junio de 1899, en la revista "Industria y Comercio".
�/*••/ opinílasuoa usq sBpBjundB sBauqBj sapuBjSJ S8( sepox
/•••/ Badojna eujsnpui b^ ap sosojo^ sojopnp
-J3A uos sapna sb| ap sBun^p 'ajusppB sbiu souiBjundB anb sBa
-uqej sapuBiS sb^ ap s^d ojjsanu ua BAisnpxa uotaBjuasajdaj
bj ac^día 'Bi^ X qqpj^[ uuBiujap^ bsbd bj 'buoi^ ap saiqanm
X euaajaui 'sopiíaj ua soiao^^au sapuBj^ sns ap sBuiapy
/•••/ uppBpunj ns ap s^ip sojaiuud so| ap
•sap opijuas opoj ua Byan^BjBq X a^uB||uq s^iu jas opipod Bi|
ou BipjBiu BXna 'pspnp Bjsa ap bsbo ubj^ b| ouiij[n oub p ua
X o^jnqiuBj| ap [Bsjnons a)UB^jodm; B| saudsap oaod '.|B}idBa
BupaA B( ap opjauioa oj|B p ua oso|oa un Xoq sa anb 'sdJiy
souang ap zij^biu bsbo ubj8 bj soyB aauo ao^q opunj 'Bpasa
apuBjS ua sopo^au jeiaiuj b ojsandsip X 'bjbij pp sBaqqnd
•aj sb( ua uBiua^ Buaajaui X sopifaj ap ouibj pp sauruiap soj
-anpojd sa(qB)ou sounSp anb odiusa oisba pp Bjuaua Rjaajjad
oip as qqej^i 1$ p 'sopBajaiu sojsa ap opuoj b jopaaouoj
sajuapuajdjos pBpqBaj ua X sajuRsaaui uos
BUBuinq pBpiAipB b( ap sauopB^sajiuBiu sb[ sBpoj ua sosajSojd
soXna 'Bujapoui [Bujsnpui uopeu ubj3 B[|anbu ap sopifa) ap
saiuBauqBj sajqa[ao X sapuBjl sbui so| uoa ajuauíBuiiiin opBu
-opspj X BiuBuiaiv ap opjauíoa o)p p ua ajuauiRsolmiaA op
-laouoa kqqBj^( js ajuBpjaiuoa jopapuajdiua X opBjjsn|i p ap
-uodsajjoa bsbd ssojapod B( ap uopBpunj B| ap BAtppiui s^
sopijjns sapuBjd
sns ap ajjed ubuijoj anb X aiuaniBAisnpxa aaupouui anb sajq
-B)ou so|naijJB soun^p sied p opoj ua ope/uBap u^q anb ajq
-luouaj p jod X Bzi[Bdj anb soiao8au so| ap BpuB^oduu B| jod
'sojsand sojaiuud so| ap oun BZB|d ua opBjsnibuoa Bq b¡j X
qqBJ)| uuBiujdfq bsbd b| 'uopBpunj ajuapaj Xnuí ap anbuny
sauopaajuoa
X Buaajaiu ap sojnaijJB ap (Bjaua9 ua sopjfaj ap ouibj [a ua Bp^
-sa b^sba ua ouisituisB nnpB sapBpnp sBXna ua ko3jnqiuRH ^p X
sajiy souang ap opjaiuoo oqB |B a^auíeqaajjsa uaiquiB) epe|
-nauíA 'Bf3 X qqBj)j uuBuuajq buuij Bsojapod B| ap B| sa oiuoa
'uopBpunj ns apsap aiuaujajuB|[ijq sbui opBqojBiu ubi| anb sbj
ap Bun ap zaA B| b X ouibj pp sejopejjodun sbsbd sapuBjS sbui
sbj ap Bun ap epiqap uopuajap b^ uoa soujBdnao b souiba • „
:uBuia|B opjaiuoa pp >tipuBjado snpoiu,, p ajqosjj
jas jod Baijijsnf as 'Bsua^xa o| ap jpsad b 'uopduasuBjj b| anb souiaaj^
¿01
�108
un desarrollo importante de sus negocios en estos últimos
años en el Rio de la Plata, merced a la acción de la gran casa
Hermán Krabb y Cia., y ahora están en situación de dominar
en los respectivos ramos, tanto por la notable calidad de los
productos que elaboran, como por los bajos precios a que los
entregan al comercio del mundo entero. /.../".
c) medidas propuestas para que el comercio británico recupere su
predominio.
Durante todo este período se sucedieron las propuestas para mejo
rar la posición del comercio británico. Veamos algunas de ellas, En
1890, el "South American Journal" realizaba las siguientes sugeren
cias: 1) prestar más atención al gusto local, tanto en el diseño de
los productos como en su empaquetamiento, 2) establecer en los
principales centros comerciales locales de exhibición de los produc
tos, con sus precios; 3) empleo de dinámicos viajeros comerciales. Co
mentando estas propuestas, el "Montevideo Times" atribuía la mayor
importancia a la primera de ellas, agregando:
"Ha sido la exigencia de atender al gusto local tanto en la cali
dad como en el diseño y precio de los productos, la causa prin
cipal para que las casas inglesas hayan sido suplantadas gradual
mente por rivales europeos más flexibles.
Hemos conocido más de un representante, agente o viajero
comercial que se quejaba de no poder recibir pedidos simple
mente porque sus superiores en Inglaterra no le enviarían o no
querrían enviarle el tipo de productos más pedidos aquí".156
Entre las medidas más difundidas en ese momento estuvieron las pro
puestas por el Embajador de Gran Bretaña en Chile, J.G. Kennedy,
que incluían: estudio del idioma español en las escuelas comerciales;
adopción del sistema métrico de pesas y medidas; publicación de ca
tálogos ilustrados en español (donde los precios podrían expresarse en
libras esterlinas, pero los pesos y medidas deberían expresarse de
acuerdo al sistema métrico); autorización a los industriales para que
cada uno publicara un código telegráfico adaptado a su especial línea
de productos; estudiar la demanda de cada país y fabricar líneas es-
�6S jSoojUB^uq soi n^i vie 3P puBiuap B( asjBjuaiunB o ^s
•JB3J3 dp^nd sauopipuoa ^nb ofeq X sauopaajip ^nb ua jBuiuuapp (q
ísasiBd sojjo jod sopBauqBj sajEjiuns sopnpojd ap epueiuap B| b oj
-aadsai uoa BAtppj o B)n|osqB cas bX 'BaiuBqjq Bpuapaaoad ap so|nai)
•jb ap epuBiuap B| ap uopnuiuisip Bun 'opjauíoa pp oiubj jainbpna
ua opBUiuijapp usq anb sssnBa sbj uos sapna 'jsb Bas anb ap osbd ua X
'uajsixa is jBuiuuapp (b :sopadsB sa^ainSis so| jaaaiBpsa b ajuaiup^
-uaiuBpunj usqBiundB sopsuoisiuioa so{ b sBpep sauopanj;sui se^
opjauio3 ap
SBJBU1B3 ap uoiufj B{ ap uopBjuasajdaj ua 'uoj^uiJJBg ^uaauíA JS I3
jod opByBduiooB Búas opBiAua jg appji jo pJBog B| Bjed uppBuuoju;
jiunaj ap opfqo p uoa 'Jns pp Baipiuy ^ jBpadsa uoisuu sun jBj^aj
•ui Bjsd 'jajsaqouB^ ap 'uojSuiipjOyW j^ p op^uSisap BiqEq oaiuBjuq
oujaiqoS p anb puijojuí usaunx oapiAajuop^,, p 5^ \ ap ojaua ug
f sojafuBJjxa sajopipduioa so| uoa Bqanj ns ua soaiuBjuq sajuep
-jauíoasoj b jBpnXB BjBd asjaaeq Bipod anb oj Bja anb jBipnjsa ap Bp
-B^Baua umsiuioa Bun pjqiuou 'a^jBd ns Jod 'oaiusjuq ouja;qo3 |g
saiaUso|
ua U9pBuiiuuas|p sbui 'op^ajaiu [B sopBnaapp sopnpojJ ap sapiaad
601
�•sopiufl
sope^sg so| ueja o| ouioa a)ue)jodun oaod ue) a^ia^a un e
•ej ap seje ua edojng uoa ueiiiajueiu anb opjaiuoa opqos ¡a
ueiqap ou anb sajuByqeq sns e je^yas ap uojegjeaua as 'ajuejsqo o|q
sapn)i)e| sejsa ua eueaijaiueajjou piajaiuoa uopejjauad ap sojuajuí
souejdiuaj so] 'pnjainbui JoXeui uis Ñ 'uapsap opeiniuisipui uoa uas
•aiA soaiue^jq sasajaiu; so( ap saaoAejjod so| anb ;se apuajdiuoa a
oiquieajaiui oqaip ua uoaj pp ajjed v.\ asopueAd|| Ring
-as ^yejajg ubjq ojund ^nb ejseq J3a ejed 'aaipuady p ua soiuinp
•u; anb jouajxa opjaiuoo pp sejjp sb( e epeafo eun jeqaa ejseq 'ai
•uauiepjauoa 'Xen^njf] ap osea p ug U9peuuojui aiuepunqe epuuq
sou opeAapj puapui p o^s^ ajqos ^saauoiua pnbe ua 'sopeajaiu
sojpnbe ua eyepjg ubjq ap |Baij pdpuud p 'opaja ua sopiun sop
•ejsg so| uBja Ofsj eueauaiueoujjei eaiuiouoaa pepqeaj bj ua [euis op
-ei8a[|Aijd ns ap RjjajB|Suj e jBZB^dsap ejed sopiufi sope^sg so| jajjoa
-aj ueuaqap une anb epuejsip aiuaoua e{ ua asaeasnq uaqap ^(epueja|
-o),, Bjsa ap sauozBj se¡ anb soiuaajj ¿pn^pB Bjsa jeai|dxa oiuo^?
ajuauijuoa ofaiA pp sasiBd so| ap
uoisnpxa uoa sepuaijuoo sns ua jej^qje ap oqaajap p eqeuiepojd anb
ojsand 'seueuuaq sepeijjeasap sns ap epnpuoa e| jrrzajapua ap pep
•i|iqesuodsaj bj BjaiiunsB anb a[opuai3;xa ^oueauauie ajuaunuoo p ua
sopjufl sopeisg so| ap uypuaAjaiui e| jeiuepaj ua opBJjuaa OAnjsa ea
•ip^jd ns ap tiAijoiu-pa],, p anb jaaouoaaj souiaqap 'o)unse p ua se)
-jea uasBiiioj sauamb soadojna sasiBd so| uasanj anb oasap 'opuoj p
ua 'anb X einje^ eaijaiuy ua eueaijaujea^ou uoisuuojiui B| oai^ja cap
-(Ad)uo^ ap esa[3ui esuajd R| sapepiunjjodo sbuii3|R ua anb jep¡A|o u;s
:a)uajaj!p uaiq pRpipaj eun sounjqnasap 'esajdjos Bjjap uis ou 'ojag
a)jo(q pp s;ed ubjS pp sB^siuojauaAjajuí so)uaiu; so| a)uaiueai3jaua
opepunuap ueuqeq sjed oj)sanu ua soaiue^jq sasaja)ui so| ap sojaaoA
so| anb souieiuodns :jej)uoaua e soiueqjt anb |eija)eiu p ajqos ajuajaj
-ip a)ue)SRq eap; eun soiueiua} uoiae^ijsaAUi e)sa soiueíaiui opuen3
IVNId VXON
III
�112
Esta posición fue compartida por buena parte de los sectores diri
gentes locales: los magros resultados obtenidos por los Estados Unidos
en la Primera Conferencia Panamericana de 1889 -en la que los dele
gados argentinos jugaron un rol tan destacado, enfrentándose siste
máticamente a los designios del pais organizador- no dejan dudas so
bre ello.
Los vínculos establecidos por las naciones rioplatenses con las me
trópolis europeas, fundamentalmente Gran Bretaña, eran todavía
demasiado fuertes para permitir que de golpe y de una sola vez, se
alterara en forma sustancial ese sistema al que las naciones latinoame
ricanas estaban integradas desde hacía varias décadas.
�O S" í
X'Ws
/o wstimj^diuf ata,, P|bu^I NJOSNl^^O^ ^ uqof >|3HOVnV9
8% I
'(Bijoiip^ B7UB?[V '^6 PP ^juanS 7 .'ojqBj '31VHV3ZV 30
1681
'sijbj 'sauwjuawy-ouDdsifj santniqnda^ sa^ tajopo^qx '03IH3
'6881 '3^I
Suiuhj^ )uauiuj3AOQ 'uo^Suii|SByy^ '.Douaiuy ifsiuvds puo
-;m/7 atjt uaaMjaq umjojjodsuojx puv apm .'Aoaaig uim[i!M '
"6961 ''oap^ 'Bjni[n3 b[ ap eu
-ua?3 X sapBptuBiunH 3p p^iinoej ^Z161P881 'sojuauinaoQ ap ugpaa¡
^s Avnoa^n 33 N3 so^iNviina shs^h^ini 3 shivimvd
•8961 'Bipadopiou^ \tsouadwt soj ap Djjan^ 07,, í
¿961 "(B^uaijo Bpung -pg 'oap^ '| ouio j/.oiuapow
•nuf} pp ¡Djn^ muojsifj tuiuiBÍiíag 3VHHVN ^ OJP3d ?sf
"6961 'oapiAajuoj^ •^soDiíBiuojchpsauíndv,, :euo¿ ap
b sbjou X jBuiiuipjd oipn^sg (8161-9161) ouv.vjaumuDj
iun dj Ásoptun sopojsg soj '^ürtiruf) ¡j íje^sq '
S3iN3nj a vuva^onaia
en
�114
LA DOCTRINA MONROE. Selección Documenta! . Facultad de Mu
inanidades y Ciencias, Instituto de Investigaciones Históricas. Serie
Divulgación de Textos y Documentos, No. 8, Mdeo.. 1966.
LA PENETRACIÓN NORTEAMERICANA EN EL URUGUAY. La
Misión Comercial de 1885, presentación de Raúl Jacob; Facultad de
Humanidades y Ciencias, Sección Historia de la Cultura, Mdeo.
LLOYD, Regina Id; Impresiones de la República del Uruguay en el
Siglo Veinte. Historia, Gente. Comercio, Industria y Riqueza. (Mon
tevideo-Londres, I 1 2).
MARTI, José; Argentina y la Primera Conjcrcncia Panamericana. Or
denación y prólogo por Dardo Cúneo; Ed. I ransición. Bs. As., 1955.
McGANN, Thomas; Argentina, Estados Unidos y el sistema inter
americano. 1880-1014; HUDHBA, Bs. As.. 1965.
MULHALL, Michael G.; The English in South America, Bs. As.,
Standard Office, Londres, Ed. Stanlord. 1878.
ODDONE, Juan \.; La emigración europea al Río de la Plata. Moti
vaciones y proceso de incorporación; Ed. Banda Oriental, Mdeo.,
1966.
ODDONE, Juan A.; Los gringos. Enciclopedia Uruguaya No. 26,
Mdeo.. 1968.
QUINTERO, Rodolfo; ¿as tres conquistas de América Latina; Facul
tad de Humanidades y Ciencias, Historia de la Cultura, Serie Estudios
Monográficos, No. 31, Mdeo., 1970.
REPPY, Fred }.; British investments in Latín America, 1822-1949.
A case study in the operation of prívate enterprise in retarded regions;
Universitv of Minnesota Press, Minneapolis, 1959.
�'^681-8881 saju9J3j3J so|iidijjb ap uppoajgs - IVlsraflOf IMV3I^3WV HlílOS
C061-8681 O3p!A9iUo^M 0DH3W03 A VIHISÍKIIMI
0061 9881
- oJiistpots^ 0¿^M|/;vDIlSiaVlS3 30 3V>I3N39 N0D33^I0
S9jii9nj sbjjo (q
8061 9P
OJ9U9 9p oí |9 opRDi|qnd iBi39ds9 oj9iunM - SM3N AVíl^PIHíl 3H1
681 1681 SM3N AVfl^H^n 3H1
0681 6881 S3WU 31V3d ^3AI^I 3H1
6681 0681 S3WU O3OIA31NOW 3H1
"6881 ^P!I"Í
lM3aN3d3aiSH O3aiA31IMOW 3H1
ap 11 6881 ap oi[nf gp o\
0681 ap ozjbui ap Of
8881 ap ozjbui ap ¿
SS3^dX3 3H1
ap csa|^ui esiiaad (e
sajuanj
11
�(6681-6881) VNI1V1 VD1^
-3WV N3 VNVDI^3WV31MON N0!SNVdX3 VI V
3JLN3H3 O3QIA31NO^ 30 VS319IMI VSN3^J VI I 3^I0N3dV
�•jaqoS BJBd p^ppedB^in ns "SBUBjiSBJBd sasBja sns jauajuBiu ap jbi ucx>
siBd jap ojnjnj ja X o^paja ¡a jBayuass b Ejsandsjp Bisa anb X SBjsio^a
sauy soidojd sns BJBd Japod jap ssnq^ anb 'sj^d |dp sBjsisajSojd sas
-ajd)ui so| uoa oiaiyuoa ua Bjsa anb BAimuasaadaj ou bijouiui Bun ap
soubui ua BJjuanaua as si^d jap ouaaiqo^ 13 sasajaim sns jBAjasajd b
ajuaipuaj oiquiBa jainbjBna b BpiudAuaiq BsojnjBa opBisBiuap Bun ubij
-ep anb X upiaBjjsiuiiupB bj ua zoa BunSuiu uauay ou anb sojafuBjjxa
sajuapisaj jod bijoXbui ns ua Bpiniijsuoa B^sa uopBjqod Bjsa X uap
-jo opunSas ap Badojna pBpnp Bun ap bj anb jouaiu sa jbioj uopB|qod
ns sauopBjauaS sajj ap souaiu ajuBjnp ajuaipuadapu; opis bij XBn3
-njfj sa^UBjiqBq ap sauojjiiu 6 8 soun 9P umaB|qod sun uoa X Bdoj
-ng ap bjjo jainbjBna ouioa En^yuB ubj uojobu Bun JBuruii|a ajiíauinaij
-aBJd Búas soadojna sopBjsa sojjo oÍBq uoisiuioa ua ojjauo^ Badojna
eujapom Buoisiq bj ua a^uBayiu^isu; pd^d un opn^nf bij ou X SBidojd
sajquinjsoa X BjnjBjapj 'afpnSuaj 'jBa^ bijiiub^ ns auajj 'BUBysua Bja
bj ap sozuaiiuoa apsap ajuaipuadapu; uoidbu Bun opis bij jBSnyo^
•opBaoqa asjyuas 9jaajBd opuniu ja opoj 'uoisjaAUoa ap opaXojd |ap
u9pBiao8au bj ajuBjnp BpydSns anj pBpipqísod Bjsa opuBna 'ajqisuajd
-ujoau; upzBj Bun8|B jod 'oSiBqiua ujs íXsn^njfj ap os^a ja ua Bjaipaans
isb anb BJBd uozbj sbiu saaaA zaip BuqBij upisuuoa Bun of^q si^d
|B jBaojoa uoa JBZBuauíB BJBd X BayBuiojdip uopuaAjajuí bj BJBd ai
-uapyns BsnBa sa sajopaajaB sns b ojbjjjbui |a jB^nyo^ ap os^a p ua ;s
XBnSnjfj aqpaj anb ja X jB8nyoj b opBpjoaB ojbjj |a ua ajuajsjxa Bia
-uajdjip B| jbjjsoiu BJBd ajuauia|duiis sojsa sounquasuBjj '.opBjjnsaj ja
opis bij jBna soiuaqBs ojq 09J7"*/ J0ABi ns U3 Baii^iuojdjp u^puaAjaj
-u| B| jauajqo 'unB 'uojaipnd X sopBqanasa ajuaiuBjsnf opis ubij sajop
sns 'Bpuanaasuoa ua X ojunss ja ua BpBsajaju; ajuaiuBjaajjpu!
BjaiauBuy Bpuajod ubjS BunSuiu ap oXodB ja uoa opnjuoa Bq ou os na
ns ua ojad oSanf oiusuu ja ajuaiuajuaiaaj opBjuaju; bij jB^nyo^ '.saj
-opaaiaB sns ap soqaajap soj bjoia anb s^d oamn |a sa ou XBn8nj|^
¿ON 3nó Od?
l\ ^ P3 t68l 3P ^so8b ap z\ 'S3^I1 O3GIA31NO^ 31U/(l
ONV131>IOH 13fl 0NM3d 13 (I
611
�120
nar, ya sea constitucional o militarmente, se hace másevidente con cada
nuevo gobierno, y marchando constantemente de mal en peor, no sólo
se arruinan ellos sino que, lo que es mucho más importante, arruinan
los intereses de las clases progresistas y los de los residentes extranje
ros, mucho más representativos del país que ellos, y los intereses de
quienes fueron inducidos a invertir dinero en el país o en sus emprés
titos, en la creencia de que el país era administrado honestamente. Los
partidarios de la nacionalidad independiente para Uruguay son los me
nos y, en la situación actual del país, la intervención de una potencia
europea de primer orden, tai como Inglaterra, Francia o Alemania,
sería el beneficio más grande que podría recibir y recibiría una caluro
sa bienvenida por parte de los habitantes representativos, excepto por
la minoría que integra el actual gobierno; sería un beneficio para el
mundo en general, y un beneficio que no exige el sacrificio de ninguna
historia o tradición de importancia.
Si la intervención extranjera es sugerida con tanta presteza con
respecto a Portugal ¿por qué no debe serlo con respecto a Urugu-
guay?
Probablemente, una primera insinuación ayudaría a enderezar su
administración y los convencería de que no deben burlarse de sus
acreedores y de que los intereses extranjeros no deberían ser sacrifi
cados en la forma grosera en que lo están siendo actualmente.
2)/THE MONTEVIDEO TIMES, 7 de febrero de 1893, Ed., p. 1,
cois. 2-3/
INTERVENCIÓN DIPLOMÁTICA
El anuncio de que Lord Rotschild y los accionistas de los ferro
carriles argentinos garantidos por el Gobierno se han dirigido al gobier
no británico solicitando la protección de sus intereses y apoyo para
sus reclamos, será saludado con deleite por la mayoría de quienes es
tán interesados en los asuntos rioplatenses, y, si la solicitud recibe
algún respaldo, será seguida por la de otros inversores que han sufrido
o están sufriendo en este momento a causa de la deshonestidad finan
ciera y la mala fe de los gobiernos sudamericanos.
�•apupuij soiuauupajuoaB so| b RAijaadsojpj epnjiiu Run opuBqag
uopup
H8|p JBJ 3p BpiJSnf E| J3A B SOIUBZUB^|B Ofsl \1S 'EZaqRO BUll JOdlUOJ OJad
esuajo Bun ss ou JBqoj sBjqB|Bd sbjjo ug upap anb Bpeu uauaij ou X
o¡ppins |B sopBÍndiua X buioi bj b sopBAd[| jas uapand sajuBpjaiuoa so|
' . ((iun^qi| pB,, sopBumjJB jas uapand souBjjanq so| X sepnp sb|
'SBjq^ ap sapiu ap sojuap soipnui ua sopEjBjsa jas uapand soqpqns
sns 'ojad lEuaasa ua uaaaj^dB sejauoyea sb| X sajopBlequia so| uauap
•Jdiui aiuauiBjBipaiuui •ajiiaLUKjsnfui opeaR^B sa -Bjjan^ ap anbnq un
b ajuapauajjad oqaejjoq ojauueiu un o|duiaía jod - soppqns sns ap
oun ;s jiuaAjauu BJBd sosopa ajuaiuajuapijns u| uos soadojna sasi^d
tog SBiauanaasuoa sb| b joiua^ uis 'bub^ b| ap sa| as ouioa sajopaajaB
sns e jbjej} ap pB)jaq;j ua uRjjuanaua as anb uaaja SB||a is ajuapuajd
•jos oaod Xnm B^nsaj anb ojapusuij opunuí p ua oppaja ap Bpip
-j^d bj ap Bipaq uppdaaxa pEpiundun |ej uoa seijuejeS sns jb[üia X
SBsauiojd sns jaduioj -opa b opBiuiuB Bq sb| as anb 'une jpap souiEup
-od— opipuuad Bq sa| as sBUBauauíBpns SBaqqndaj sej b anb sa ojjap
o| 'sssoa sb| uB)sa ouioa |Ej oja^ zaA spun^as jod JBaad ap uopBjuaj
B| jouam opis Bjaiqnq 'uopB^sauouie X B^a^ojd BpBnaapB B| JEjuajj
•ua anb opiuaj UBjaiqnq laj b[Buj ap Rjjsaniu Bjaiuijd B| ajuB o ojuauu
-i|duinau! jaiuud p ajuE M^ -opjqBUJ ajsa ap ojuanuEAEJ^E X uopsnu
-ijuoa B| BjBd OAiuiaaui |Eaj un opis Bq sopa ap asjs^nq X sajopaajaB
sns b jByB^ua BJBd sasisd sojsa opEZo3 u^q anb ap pBpiundiui Ridojd
B| anb jpap |B souiepaBA o¡s] "ajuauiiEnpE uEjjuanaua as anb ua op
-ejsa osozuo^JdA |a ua opipuuq uRJdiqnq as ou -sasua)R[doiJ sezueuij
sbj 'a)uaiujB[nai)jBd sbui o sRUBaiJauiEpns srzueuij sb| X 'osuamuí oj
-uoui un jod SBpipjad opBjiAd jaqnq UEupod as 'ojauip ns jEao|oa e saj
-osjaAUi so| b ofnpui as sapna se| uoa sauuia(os sbijueje^ se| jaua^uniu
ap uppRSqqo ns sa|opuB|euas souBauaiuBpns sasiEd so| auiB opijsisu;
uBjaiqnq X jn pp Baijaujy ua soqpqns sns ap sasajajuí so| ap uopaa)
-ojd B| ua ezauuij seui opEjjsoui uRja¡qnq soadojna sasi^d sajuEjjod
-un sbui so| is anb ap soppuaAuoa ajuauiEua|d soiiiBjsa anbjod jojja
a|qEjuauiE| un ap EqEjEJ} as anb 'bjoi|B o|opiiEsuad souun^as X saa
-uojua soun^sua^ psBaRjj ojunsB p X BiauajaSns cqaip ajqos euj biiSb
ap appq un pqaa ajsa ojad 'JEpuiis Biua|qojd un jod XinqsqE^ pjog
r JBpde ap p|qEq os sasaui oqaopaip soun aaBq anb EjRpjoaaj a
�122
ros de los últimos quince o veinte años, sin referirnos a ninguna repú
blica en especial, no podemos menos que lamentar esta abstención de
intervenir en defensa de los inversores y acreedores. Considerando el
alto costo y la complejidad de la maquinaria diplomática pensamos
que ésta podn'a haber sido utilizada con la misma validez para prote
ger los muchos millones de dinero europeo invertido aquí, con que es
utilizada en las escasas ocasiones de intervención para la protección de
personas. De lo contrario, ¿debe admitirse que el bienestar económico
de sus subditos no tiene interés para una nación y que la protección
que ésta otorga acaba con las personas y no se extiende a sus bolsi
llos?
El hecho es que -y aclaramos una vez más que no estamos hacien
do referencia a ningún caso en particular- ha existido un exceso de
delicadeza en el tratamiento diplomático a estas repúblicas. Se les ha
atribuido un grado de civilización que sus hábitos y prácticas por lo
menos en asuntos financieros— no corroboran. Han recibido un trata
miento de personas adultas, cuando debían haber sido tratadas como
niños. Los gobiernos han sido considerados representativos cuando no
eran nada de eso. Se han mirado sus levitas y uniformes haciendo caso
omiso de la naturaleza semi-civilizada que frecuentemente yacía de
bajo de ellos. Si en vez de haber sido tratados de igual a iguai por na
ciones tales como Gran Bretaña, Francia y Alemania, se hubiera em
pleado un tono más enérgico para hablar con estas Repúblicas, y si se
las hubiera intimado a mantener sus promesas y comportarse con mo
derada honestidad hacia sus acreedores europeos bajo apercibimiento
de sufrir las consecuencias y quizás perder su independencia, muy dis
tinta sería hoy la situación sudamericana. Un juicioso control hubiera
ayudado a mantener las cosas en orden y aunque en ese entonces
pudiera haber sido en cierto modo resistido, no hay duda de que hoy
sería agradablemente recibido por la mayoría de los habitantes, sin
ceramente cansados de la actual situación. Cuando países tales como
Egipto, Persia, Turquía, Marruecos y otros por el estilo se comportan
mal en materia financiera o de cualquier otra forma, dejando de res
petar sus garantías, pronto reciben una enérgica intimación por parte
de alguna de las potencias. El mismo procedimiento debería seguirse
en América del Sur, cuya civilización, en muchos aspectos, no es su-
�'sasajajui sopap ap uppaajojd bj bjbcI '?s "Bjupiedsoj soj anb bubo
lf 9S IU BJ91OUBUIJ BU9^BIU U9 SOJDB SnS SOpO| JBqOJÜB 9p9nd Olí
'sBUB0U9iuBpns sBDi|qnd9>j se[ jod oso^siiue s9J9)ui opBOJBiu un
^p9nd BauauieayoN uoijsgnn U9 sasjBd so^ b ajuauiBqduiB
B^J9^9JOABJ A JBSBd BJJpod 9nb JOÍaUl O[ BJJ9S 9UI^Í3UI9S U9PU9AJ9J
-ui sun 9nb 9p Bapi BJisanu auisuiBjajua ua^Bdiuoa 3nb 'uppisod bu
-9nq 9p (S9)U9Sl|9)Ul SOUBDU91UB9JJOU SOUn^jB UO3 OpBSJ9AUO9 SOUI9^{
'OJS9 9p SOJnS9S UB^ OpOlU Un8U!U 9p SOUIB^S9 OU SOJ^OSO|q SOJ910UBUIJ
soaijoui jod unB 'jns pp B^u^iuy U9 bj91uiaj9^ui B9dojii9 Biou9jod
eun^uiu 9nb uBui}iuu9d ou sopiun sop^jsg soj 9nb oqoip Bq 9
S9|Bi9U98 SO[ 9p A SOj^SIUlUI-J9Ulüd SO[ 9p 'SOU
•BJ9qOS SO[ 9p UOpiqUIE BOOJ B[ J99BJs^BS BJBd 9^U9lUBnjnui 9SOpUBZOi^
-S9p U9 anb -sb^jubjbS sb^ b opdsgj A pBpijs^uoq Bnjnui bj opuBiu
-JOJ9J- OS9 opugp^q opB9|dui9 jofgui oqonui bub^s9 o^q^q 9n89i|d
-S9p OpB3I|dlUO9 A OSO^SO3 Í1S A 'B9JB^ B^S9 9p BZ9qBD B| B UBUB1S9
SBpu9^od s^puBj^^ sBq s^unuioo sasaaspi soj BUBp sojquxauu so| 9p
ounSp gp pEppBdBoui bj o pBp^s9uoqs9p bi opuBno 's^uopBu sb| ^p
pBpiUniUOO B| U9 —BJBDqdB 9S Bip Un8p A- 9SJBOI{dB BU9q9p O^U9jUlip
-9DOid OUISIUI ig SOpo89U SnS 9p O3JB9 9SJ99Bq B 'UnB 'S999A SBUn8|B
OpUB89[| 'SOJUnSB SnS OUISIUI IS iOd JBlOiJUO^ BJBd ZEdBDU! 9J}S9niU9p
^s 9nb o '9iu9iuBju9|npnBJj A Bsojuoqs9p ^^jodiuoo 9s 9nb sojqui9iiu
sns ap oun b jeSi^sbo Ejsd soipgiu Bp as s^pEpj^uioo 9p p^papos
BU^^ *O9dojn9 iouoq gp o^ipp^ p JBpdsgj BJBd BpBJBdaad íb^s9 Euaqap
o^ub} oj iod A uopBjaqipp Bpoj uoo sBigpuBuij A s^ppjguioo sauop
•Bpj J9U9^UBLU b Edojnq e opEjiAui Bq Jn^ pp e^uguiy ¿sopB¿BU9uiB
U9A 9Ü OpUBnD S9S9J9^Ul SOS9 JoS^jOjd BJBd Bpip^Ul BUllSuiU EJEUiOJ 9S
ou anb 9SJ99J9 aqga? sguuoua ojuguioui ajsa u^ uos jns pp Bouauiy
U9 S09d0JU9 S9S9J9)Ul SO^ SOf9|duiO3 A SOqD9j;S9 SBUl Bip B Bip U9A
-pnA 98 'jns pp B9u^iuy ap sej sBpmpui 'opunui (gp sguopBu S9)U9J
-ajip sbi aj^uo sojapuBuy A s9[Bpj3iuoo soze^ so^ jBuosjgd pBpunSgs
B( e sbi^ubjb^ sns gp Bjnjdnj B[ ouiod oui^i89{ ue^ uopu9AJ9iu; sp oa
un s^ SBpngp sns JB^Ed ap cs^iuojd ns ap opsjsa o U9psu Bun ap
jod Bjnjdnj bj 4j9a ap opoui ojjsanu y sBjapuEUij SESuajo jod
U9PU9AJ91UI-OU B( 9p BUljpop B| OUEjd Op SOUJBZBq09J SOJ)OSO{s{
U9AOI
sbiu oqanuí 'ouap jod 'sa anb sBJiuaiiu 'sas^d soqanbB ap B| e jouad
ÍZl
�124
la intervención se vuelve atinada o necesaria, que Norteamérica lleve
adelante esta intervención o que se haga a un lado y deje que otros
intervengan. Pero, presentarse como la protectora de una nación que
se ha comportado en forma fraudulenta o deshonrosa, sin tomar nin
guna medida para corregir los yerros, equivaldría a transformarse en
cómplice de ellos. Kl hombre que, viendo cometer un robo, ni inter
viene él ni permite que otros intervengan, es considerado generalmente
tan malo como el ladrón. No creemos que a Norteamérica le interese
jugar ese papel, puesto que le interesa tanto a ella como al resto del
mundo que las repúblicas sudamericanas se recuperen de su empantanamiento y descrédito financieros y adopten un sistema de moralidad
comercial y financiera que está más de acuerdo con las ideas civiliza
das y que sea opuesto, por lo tanto, al practicado actualmente.
Por consiguiente, sentiríamos verdadero agrado si nos enteráramos
de que Gran Bretaña y algunos otros países europeos se han decidido
a ejercer su poder para proteger los intereses de sus subditos en la
República Argentina y en otros lugares.
3) /THE MONTEVIDEO TIMES. II de febrero de 1893, Ed., p. 1,
col. 2-3/
INTERCESIÓN DIPLOMÁTICA
Nuestros colegas bonaerenses, tanto ingleses como argentinos se
hallan en abierta contradicción en torno a si ha existido o existirá
intervención diplomática en Buenos Aires con respecto al pago de las
garantías a los ferrocarriles, al mismo tiempo que las opiniones verti
das sobre la conveniencia de tal medida varían en igual forma. Algu
nos de los diarios nativos se han acalorado, como era de esperar, ante
la mera sugerencia y afirman arrogantemente que cualquier indica
ción sobre el manejo de los asuntos argentinos proveniente de países
extranjeros sería rechazada de inmediato.
Hemos leído cuidadosamente los argumentos adelantados por al
gunos de los opositores a la intervención, pero no hemos encontrado
en ellos nada que nos haga cambiar nuestra opinión en favor de esa
medida. El argumento más importante que hemos visto esgrimirse
�tns soiunse so Ano ua sid un ua SBpuajod sBjsa ap uopuaAjajm B| ap
ajüatuajduu* *8ijb|bji as BISJ3^ o Bjnbini 'ojdi^g ouioo opezijiAp-uu
-as sied un^p une o Rzms o Boi^^pg oiuoo sapj lso||o ouioo oppa|qej
-sa uaiq ubj ojad jouaiu sied unSp ap soujauu sojunse so| ua juia/uaj
-ui uoo uBjezeuaiuB Ripi| o Biueuiaiv 'BiDiiBjg "ByBjajg ubjq anb bj ua
U9penus eun uoo apejEduioa ojs^ sa on saniapaaajd u;s sepipaiu ap
uopdopR B[ Baynsnf ojubj o[ jod A sa^uapaaajd auai^ ou U9pBnjis sq
siBd |d ua asjBjuasB b o ii^iaAUi b ofnpui so| as anb sej uoo SBsauicud
sb| ub|(ma as A sopezBuauíB aíuauiB^sníu! uaA as sasajajuí sns anb uejap
-isuoo opusno U9iouaAja^ui ns opuB^oqos cujEd ajpBiu ns b jipnos uap
•and u9'/bj nqoniii uoo 'uauaij B| ou anb o^sand 'oja^ soubui SBidojd
sns ua uopoa^ojd ns opuesusosap 'Bun^^ U9poaojd ueue^saoau ou
'sasicd sojsa ap uojOBjjsiuiuipB e| ua A ouaaiqoS p ua soppuasajdaj
a^uaui|Buopjodojd uBjaunjsa sojafuejjxa saiuapisaj soj ¡s sauuoua
uos sojafuBJixa sasajajui so| 'sicd pp ejanj oiuoo oj^uap o^uri 'opoiu
ajsa o(j 'oiojoiuoo pp A Bujsnpui B| ap a^jsd joXbui b| sojafuBJixa ap
soubui ua otusiuiisB opuBisa 'sbui o sop b saj) ap uppjodoid eun na soj
-afuBJixa jod BpBj3a)ui Bjsa saiepdea sop sb| ap Bui|noseiu B^npe u^p
-B|qod B| anb sejjuauu '.soaijbu so| anb sajuBuoduii sbui oipuiu uos
o|duiafa jod 4Bui^ua3jy o AenSiu^ uasojaluBjjxasasojajui soj eip ua
Ao^| pnpe ojuauioui p ua epiA ns ejed A opesed p ua o^ojiEsap p
RJBd ojafuBJ^xa p^dBO p uoo sopnpnapua ajuauiejania iseo uejsa anb
A U9pe|qod B[ ap aijed joAbui b| aAninsuoo ojafuejjxa ouiauíap p
sapno so| ua ^sajqiunjsoo senSi^e o sopejuase ajuaiuauuij soujaiqoS
uis 'epiuijap pul A aiqeisaui uiib p^pipuopeu ap sauaA^f sop^jsa ap
b^bjj as Bioucjjoduii ap aoajBO sojafuejjxa ap uo;ojodojd B| sapno so|
ua A oduiaij oipmu aosq seppaiqsjsa sajqum^soo A sajqBjsa souiaiq
-oS uoo 'Bpiuyap uaiq A BpBSpjje pepipuoiosu buu uauaij anb sasind
ap inbe bjbji as o|^ sajuapaoajd uis 'sbiusiui is ua 'uos sasied sojjo
uoa A sojafuejjxa so| uoa (EinjuaSjv e[ e soujcjiuu| ap pepisaoau soui
-auaj ou anb eA) sasuajB|dou soujaiqo^ so| ap sauopepj sbj anb -saj
-epuiis sojjo soqotuu A eiuaj ajsa jBjapisuoo p opeiseuiap eji^sisu; as
eaun(sj ounjjodo Anuí sa ojuauíoui p anb eA o^ipamu; ap oun soui
•eozajqBjsa 'ajuapaoajd un^uui ajs¡xa ou js 'bubzubab SBiuef opunuí
p sajuapaaajd ejaiAii) ou anb npnu ejaioiq as kouiiu is oja^ •ajuefauías
uopoR eun ejed saiuapaoajd uaisixa ou anb ap p sa ojuaiuoui p ejseq
S^l
�126
propios subditos tienen un interés igual o mayor que los propios nati
vos del país. Creemos que nunca será demasiado el énfasis que se pon
ga en este punto de vista.
Existe, sin embargo, otro aspecto aún más importante y de mayor
fuerza. Desde este punto de vista, el problema puede plantearse en po
cas palabras como sigue: ¿puede permitirse a un país que da garan
tías solemnes a los subditos extranjeros, violarlas impunemente sin
justificación alguna? ¿sí o no? Nosotros contestaríamos decididamen
te que no. Si la promesa hecha por un país a extranjeros no es consi
derada una obligación y sujeta a reclamación, la moral financiera
internacional se quiebra y las transacciones financieras internaciona
les se vuelven imposibles. Debería haber, debe haber alguna salva
guardia más enérgica que la mera pérdida de crédito en el mercado fi
nanciero o la exclusión de sus bonos de las bolsas de valores. En la co
munidad de comerciantes, aquel que quiebra su promesa de pagar de
be sufrir las consecuencias ya sea culpa suya o de su mala suerte, de
otro modo los negocios chocarían con un obstáculo insalvable. Del
mismo modo deber/a ocurrir en la comunidad de las naciones. Cuan
do una nación viola sus acuerdos comerciales debería correr los mis
mos riesgos y ser sometida a las mismas penas -inclusive al embargo
de los bienes- que un comerciante en su comunidad. Si se tratara
meramente de un problema entre un gobierno sudamericano y sus pro
pios ciudadanos nadie tendría derecho a intervenir. Pero cuando se
transforma en un problema entre un gobierno semejante y ciudadanos
británicos, alemanes, franceses e italianos, que no se cuentan de a
diez o de a veinte y por pequeñas sumas, sino de a cientos y miles
y por millones de dólares, seguramente aquellos pueden mirar hacia
los gobiernos de sus países en busca de protección cuando las so
lemnes promesas que se les hicieron y las obligaciones contraídas
con ellos son violadas injustificablemente. ¿Qué utilidad tienen los
Embajadores, las cañoneras, los costosos ejércitos si no la de proteger
los intereses de sus compatriotas? ¿Y las rentas y propiedades de
cientos y de miles de éstos últimos son menos importantes, tienen un
"interés menor" que la cabeza rota de un marinero perteneciente a
un buque de guerra?
Estas repúblicas sudamericanas han entablado amplias relaciones
�-I! 'AJX^ 3^(3J8)UI SO( OpUBaiJU3BS 'SBjapUBUIJ SESaiMOid SB| 3p OlddS9J
X jouoq ap ¿spBzqiAp sB[8aj sbj b asjB^snfB Bsnqaj BUBauauíBpns Ba
•fiqnddJ Bun^^B ts \ •saaopaajaB sns b ojauíp ap zaA ua Bjjaii Bazajjo
anb souiafap 'sapBpaidoid sns ap uopjod Bun oiqui^a s anftajjua
anb afsotuafap :sajB|iuns sRpuEisunajp ua ajuBpjaiuoa un b jaaeq b
BUB^i|qo as anb oj bSbij anb ojsoupfap 'sBpijaiuojd sei^ubje^ sb| jb8
•Bd apand ou ouijua^^iB oujaiqoS ja i (BjnjBu Xa[ B| b Bsuajo Bun aX
-n^^suo3 ¿sonpiAipui soj b UBaqdB S9JB|iiujs soseo ua anb seuad sbj ap
ajqi[ asjaA JBjadsa uBuaqap 'sauopeu ouioa '^nb jod? X uaaa|qBjsa
o[ sa|Biajauioa so^ipoa soidojd sn •pBpi[EJoiuui b| JB|nuuisa Búas
ou 'pepjaA u^ o^iisbo uis j^panb uapand ou seqR) SB^sa X
uspand ou anb ap bshbd b| Bdjna ns ouis eiaej^sap eun sa O|q
pBpi^sauoqsap ns ua 'unB 'X ouiaiqoS [Biu ns ua 'opeuajjuasap aqaou
•ap ns ua a^uauíBja^ua ouis 'aiqejiAaui o B^siAdiduii pep;uiB|Ba eun8
•uiu ua buiSuo as ou ojaíuBJixa [d uoa sauoiaB^qqo sns b ajnajj iaa
-eq BjBd SBaqqndaj sejsa ap pBppBdBau; epipuajajd B| anb asjnpjoa
•9i aqaQ 'OjaAas X opidBJ sa aiuauqBjauaS o^i^sbo ja 'sojafuBJjxa soqp
•qns b uBuoiaiBi^ sopBzqiAia ou sasi^d opuena '\ so\e\ oiuoa siqasjBj
-bji aqap X sBpBzqiAio ou seiusiui ;s b uBJB|aap as 'o|jaaeq ap uclop ;
'SBsauíOjd sns jBiadsaj X sopBzqiAia sasiBd so| ap sajqiun;soa se| jbi
-daaB uaqap 'SBpBzquia sauop^u sb| ajjua sepinpui jas ueasap sbubd
•uauíBpns seaqqndaj sb[ is 'oiubj O^ jot{ opiqiujad B^sa ou anb op^^^
jaqsq opnd uaiquiB) '.sBpiBjjuoa sauopBSqqo sb| ap ojpBj oipnd
ajjnaaj as ou sBpBzqiAp sauoiaBu sr| ajjua '4tsaiuix,, Ia aíuauiep
aatp oiuoj BpBzqiAp ou asrq cun ap BJoqB jijjBd X ^JBScd au
-aiAuoa saj ou anbjod sB[jBuopuBqs Bjoqn uapand ou u^pszqiAp B| ap
sB[8aj sbj uoa X sojafuBJjxa so| uoa ojubj opBpzaiu asopuaiqB^j np
-eyaduia BjqB{Bd B| b opdsaj [a opmpui e^sa ou (Bna [a ua oidojd 081 p
-9a un jod sBpn/qiAp sauop^u sb| ap o^ip^a ¡a jinq^sns saiasjijiuuad
apand ou ^ajuauia|duiis sbi)ubjr8 sRqanbB jBjadsaj X sRsaiuojd sns
jauaiuBui BjBd sopRJBdajd jB^sa uBuaqap 'o^ub^ o| joj soidojd so|
b auJOiiinaipRid uapaaxa soubiu sns ua uBjjuanaua as anb sojafuEJj
•xa sasajaiui so{ anb |bj spipaiu cun ua o|sa oqaaq usq \ sauiua|os
sbuubjb8 X sBsaiuojd sBuap olsq sopoSau X SBujsnpu; ap odi^ op
•o\ jupiui b opBpumjsa UBq so| X sa^qdBa sns opBzq;in uBq 'ojauíp ns
ouiR^sdJd ua opipad ucq 'soialuRjjxa so| uoa SBjapuBuij X sajEiajauíoa
LU
�128
je ros involucrados, dejemos que los países extranjeros le den una
lección de civilización y moralidad y le enseñen a respetar los acuer
dos hechos con sus subditos. Sería una admirable lección para todo el
continente,
No nos inspiran lástima los problemas financieros y de otra índole
de las naciones sudamericanas, porque sabemos que no se originan en
la mala suerte sino en los yerros y desatinos que ninguna experiencia
parece destinada a curar. Mientras los afectados fueron solamente
subditos sudamericanos, esto revistió poca importancia para el mundo
en general. Pero ahora, cuantiosos intereses se hallan involucrados y
era hora de que se hiciera algo para protegerlos. Tal como están las
cosas, frecuentemente estos intereses son desenfrenadamente sacrifi
cados, mientras que la política de no intervención ha establecido un
verdadero premio al repudio de las deudas y ha estimulado a las oligar
quías militares no representativas, que imponen la confusión y el de
sorden en todos los asuntos, a persistir en sus métodos extravagan
tes e inescrupulosos. Mientras encuentren que pueden zafarse de sus
obligaciones mediante el simple repudio, continuarán haciéndolo y
despilfarrando todo el dinero que puedan pedir en préstamos en
tan favorables condiciones. Esta situación no puede continuar eterna
mente y hay dos maneras de acabar con ella: haciendo extensivas las
facultades administrativas a los residentes extranjeros o mediante la
intervención de alguna potencia mayor, ya sea de Europa o los Esta
dos Unidos. Como parecen existir muy pocas probabilidades de lograr
lo primero, abogamos enérgicamente la defensa de la última, porque
la consideramos justificada desde todo punto de vista y apta para re
sultar de inmenso provecho para el continente. Aquellas repúblicas
que se opongan a ella pueden fácilmente evitarla adoptando modali
dades civilizadas y respetando sus obligaciones.
4) /THE MONTEVIDEO TIMES, 10 de octubre de 1893, Ed., p. 1,
cois. 2-3/
LA INTERVENCIÓN Y LA DOCTRINA MONROE
El problema de la intervención diplomática para poner fin a la de-
�p sol 3P ^qoaq uppdaoxa 'in^ jap B^uaiuy ua soadowa sas
•9J9iui soj 'une sbj^j 'SBadojna sBiauaiod sbj ap RjainbjBno ap uopuaA
-sajín bj ap pBpiunpodotn a BiauaiuaAUoaui bj Buqo Bjjnsaj 'ojuauíotti
asa ua sbsoo sbj u^qBjsa ouioa jbj 'X joyBdsa o8nX jap asjBiaqq jod
Bqonj v\ ua sopuuns sa^uojua uBqBJiuooua as souBauauíBpns sasi^d
scrj soya Bjuajas sopujnasuBj^ ap s^ndsap 'Bjoip? o(opuais bSis 'sa^
•uoiua aiqeaiide X epmdojda anj anb euupop aun anb ojsandns jod
asjsp aqap ou aiuaiue^ap ojad li%\ ap ajquiapíp ua 'osaj^uo^ ^
afasua^ ns ua aojuo^ aiuapisaj^ [a iod epioajqBjsa anj aaouoo B| as
anb o( ap s^ui a^uB^s^q B[qeq as ^na bj ap Buupop Bun ^ojuo^ buijj
-aop B| ouioo aaouoo as anb o( sa ajuBfeuias oquinj un uauío^ sojuaiui
-pajuooB soj anb ejBd ojnDB}sqo ^dpuud p '{npe oiuauíoui [a wg
•btjbub8 as o^
-iajd (a -so^pqps sns ap pp X sasaja^uí sns ap joabj ua Baij^|od Bun
Búas aiuauíB^jaia anb oj- Bpjn^ o u^puaAjajui bj ap pBpisaaau b¡ X
jns pp Bau^uiy ua oujaiqoS^nne pp osbobjj p laaouooaj ap 7BdB0 sa
sied a^sa 'oubjiuod p jod 'is ojad '^apjad as a^uamaiqBqojd ojja|d
p 'Bdaing bjjuoo usauip as sopiufi sopBjsg so] i oapuBf ap oi^ b
ns apsap opiunasuBj^ oduiaij oaod p Bjuano ua opuafuaj unB
X Buiaj pp BpuB^odun B{ BpBp oujaiqoS ns b sappadsa sauop
-anjjsui BJB^oqos a^auia|qBqojd uainb 'sopiupi sope^sg soj ap ajuB^
-uasaidaj p auipui as apuop Bia^q ejeuipui as BzuBpq bj 'apaans bsoo
pj JS 'uapisaj mbB anb sBioujBduioo sns ap sapspaidojd X sBuosjad
sbj b jBuoiauaui ou jod 'ins pp Bauaiuy ua ajuauíjBnpB sa^aisixa
soadoina sasaaajuí sojsba soj ap X uoidbzijiaio bj ap 'a^auíjuoo ja opoj
ap JB^sauaiq ja jod BpBuiBjaaa sa odiuaj^ oqanuí aoBij apsap anb epip
-atu eun jbuioi ap uafap ou 'sa^apaaajd ap bijbj bj b opiqap 'souiiqn
so^saanb Xsoadojna saiuRiuasajdaj soj ap Bzauuy bj ajjuanaua a^iBd
ns ap u^pisodo jainbpna anb aiuauíBjos souiBjadsg oisuajd opis
jaqBq Bupod X JBjadsa ap Bja ojsa 'ajuBisqo ojq uoiouaAjaiui ap bzbu
-auiB bj b ajuay Biouajsisaj ap pnjjpB Bun opuaiuinsB uBjsa X
UBq as bX souBauauíBpns soDjjBuiojdip soj anb 'o^iBquia uis 'Bj
'ojaiunu ouiyjn oysanu ua souiBaijqnd anb sbj ap Bjanj
Biaijou Bun^uiu uojaipa B^sa BJBd jauajqo opipod soiuaq ou 'sop^zq
•B3J sozjanjsa soj ap jBsad b 'ajuauíajqBjuauíBj ojad 'ouiaiuoiu jap aj
•UBsaja;ui sbui Buiaj ja 'a^uaiuB^jaia 'sa jisBjg ua u^ianjoAaj bsoj^sbs
63 í
�130
eran infinitamente más pequeños comparados con los que existen
ahora. Actualmente, sin embargo, la situación ha variado sustancialmente. La actividad y el progreso del continente descansa fundamen
talmente en manos de europeos; todos los países se encuentran fuer
temente endeudados con Europa y en su mayor parte no se han dis
tinguido por la escrupulosa puntualidad para cumplir con sus obli
gaciones. El auto-gobierno y el republicanismo nominal de los países
sudamericanos, después de sesenta o setenta años de prueba, ha de
mostrado ser un fracaso en todos los casos, sin excepción alguna; to
dos los rincones del continente experimentan una anarquía crónica,
y el único gran obstáculo para su progreso y desarrollo radica exclusi
vamente en los gobiernos. El Presidente Monroe y los que aplaudieron
su doctrina no previeron esto, no podía pedírseles que lo hicieran.
Pero nosotros, contemporáneos, y más especialmente, nosotros que
vivimos en el continente o mantenemos relaciones con él. podemos
verlo; percibimos que el experimento, a pesar de la simpatía que ins
pira, ha resultado un fracaso total y que ha llegado el momento de ini
ciar un nuevo rumbo. Quizás el Presidente Monroe, conociendo lo
que eran capaces de hacer los norteamericanos, hizo el favor a los
sudamericanos de pensar que procederían de un modo semejante, pe
ro ellos no correspondieron ese favor. "América para los americanos^
está rodeado de un hermoso halo sentimental, es una excelente consig
na para ganarse el aplauso de las tribunas, pero presupone mucho que
no es verdad en lo que tiene que ver con la parte sur del continente.
Cuando se forjó esa frase no podía imaginarse que los sudamericanos
evidenciarían una incapacidad para el autogobierno tan extraordina
ria, un abandono semejante de los principios republicanos, tal inhabi
lidad para mantener el orden interno y para desarrollar y civilizar sus
territorios, tal presteza para pedir prestado y tal lentitud para pagar,
tal irrespetuosidad por los intereses extranjeros invertidos en sus
países. Pero ahora el error es suficientemente evidente y, por lo tanto,
también lo es la necesidad de iniciar un nuevo camino. Después de to
do, el problema no debería ser tan difícil de solucionar. Este se redu
ce a una alternativa muy simple, a una opción que prácticamente
queda en manos de los propios sudamericanos el hacer: la elección
de la posición que deben asumir en las categorías de la civilización.
�MOCSOjUI UOlOBZqiAIO BJ 9p X SOUOIOBSqqO SE| dp OJUOUliqdlUnO
•U pp 'pBpifiqBJS^^Ul B| Op 'UOpJOSOp |9p OpiJJBd (9 JBUIO) B Bljp|EAinbe
9)U9UIB9ipBJd 9llb O| 'UOIOUOAJOjm BJ B OSOpUOlUOdO 9tlb 'llOIOBn)
-18 BJ9pBpj9A ns UBpUOjdlUOO SOUBOUOlUBpnS SO| Onb opUB^p X UOI9
-n|O8 BJS9 OpUB^JOOB 9)U9J9qO0 SBU1 X JOÍOIU ]9dBd Un UBIJB^nf SOp
-pifl sopsjsg so| opuniu pp sofo soi b 9nb soiUBSu9d \ "opE^doos oq9
-9J9P Un S9 SOpBA9p SBIU SOSOJO^Ul SO[ JOÍlojOjd BJBd UOpU9A.I9ÍU] B| S9|
-BnO SO| UO9 lSOpBZI[!Ap-UU9S S9SIBd :UOS 9nb BJ^S9niU
ns 9nb O| uon opj9n9B 9p cpji S9| 9s ;s '9SJBÍ9nb u^q^p ou so
-S9 J99Bq U9J9inb OU O U9p9nd OU SO[p |S OJ9J SBIJUBJB8 X SBS9UIOjd
$ns U9 pBp!|!qnijuo9 'sgjquimso? sns U9 p^pnEJoui 9p op^j3 oqn sbui
un 'Bioijsní 9p u9pBj)S!u;uipB B| U9 pnppgj bj 'sbzubu;j sns uo pspi)
-S9UOq B| 'B9I)l|Od I1S U9 pBpi(iqB)S9 B| X pBp;SOT1)9dS9J B| 'U9pjO p UBD
-znpojuu 9nb so|soiu9Í9(] "s^iB) ouio^ 9sjB)joduion u^q^p srpn/i|!An
9)U9UI|B)O) S9UO19BU SB| B Bpiq9p BI9U9J9j9p B| UO9 SOpBJBJ) JOS UB9S
-9p soucouoiucpns sosi^d so| i -BJBp so uopn|os v.\ 'soouotu^ oiuouibj
-J9jj oosojojuid O| op 9)iiBnu9)B p o pRponSjjuR bj gp Bd|nosip B| uis
'uibjs osoo9njJB^\ 'Bjnbjni 'o^diSg ^nb |9aiu oiusiiu |9 uo ubjiuoiiouo
98 9nb 9SJI99p Opond BIJ9JBIU B)S9 Ug SBJBqjBq 9)U9lUBJ9pBpjOA UOS
S9uopnpisui sns 'Bioi|od op X JB)i[iiu so^ipoo so| uo sopiuojuor sopo
-I|JB SOIJBA OUIOO 'BlOUBJJOdlUl JOU9UI 9p SOJUnSB SOlin^jB U9 X tOpBp
UBq onb sbuubjb3 sbj ;u sssoiuojd sns UBjodsoj ou :BunsjÍBq so bjoioubu
•ij X Boijijod jbjoiu ns X Bsojuoq bjoubui sun op sspnop sns uoo uo|d
-luno ou !soXo| sb| jod oun3|B ojodsoj ouoij os iu 'pcpoido.id bj b X npiA
B| B BUn3|B UOIOOOJOjd ISBO Bpilljq OU BpiJSnf Op UOIOBJ^SIUUUpB B| !S9|
-Buopn^isuoo o^uouiojuoioyns o| uos oiuoiubjbj 'sopBjSojJB uoiq o
so^Bjso uos ou soujoiqo3 sn ouiojojip se ojunsB jo 'jbioiioso o| jbz
-IJBUB B SOUIBA OpUBnO OJOd 'JOUOJXO B¿BO BUIJ BUn 'UOJOBZipAp B| Op
sojoijoixo sou^^is soun3|B uoosoj bai)b3ou Bjsondsoj sun jcp onb jouo)
souiouiox ¿soiioisuojojd SBjdoid sns opBoyi^snf X opoiuinjBj) ojso b
opipuodsoJJOO UBq sosiBd sojso? :so 'soouojuo 'osjB|nuuoj b Bjun^oad
Bg sopiufi sopB)sg so| X |B)uopiooo sdojng op sosiBd so| uoo sBp
-B/qiAio 9)U9ui|Bjo) souoioBii onb pAiu ouisjui jo uo SBpsoojoo opejso
UBq 'souoisuojoíd sBidojd sns b Bjsondsoj uo ojiBd uo X Biouopuoosop
•UOO JOd OJJBd ^10 'OOJIIO^ BUIIJOOp B| B Opiqop O^JBd UO 'BJOqB B)SB|.|
leí
�132
5)/THE MONTEVIDEO TIMES, lo. de noviembre de 1893, Ed. p. I,
cois. 2-3/
EL PERRO DEL HORTELANO
Es de esperar que los Estados Unidos no jugarán el desagradable
papel del perro del hortelano en los asuntos sudamericanos; es decir:
ni ejercer una influencia civilizadora ni permitir a otros que lo hagan.
Ciertamente, sería por demás extraño que la potencia que hasta ahora
se ha postulado como pionera del progreso y la libertad, se opusiera
ahora, constituyendo el principal obstáculo para la regeneración de
sus vecinos del sur. Sin embargo, esto es seguramente lo que los Es
tados Unidos están en inminente peligro de hacer si asumen una ac
titud opuesta a la intervención que lenta pero seguramente está sien
do reconocida por todos como la única esperanza inmediata de lograr
un mejoramiento en los asuntos sudamericanos. Nos vemos obligados
a decir ésto teniendo en cuenta el paso dado por el gobierno de
Washington con respecto al Almirante Stanton que se encuentra en
Río de Janeiro, y el telegrama informando que el Gobierno de los Es
tados Unidos apoyaba a Peixoto. En el momento actual, por falta de
información más explícita que la proporcionada por los escasos y
probablemente no muy fidedignos telegramas, el asunto es más bien
inexplicable y nos parece que el Almirante Stanton está siendo trans
formado en la inmerecida víctima de contradictorias circunstancias.
No parece haber hecho nada que no haya sido hecho ya por los repre
sentantes de los principales países europeos, o que sea incompatible
con las instrucciones enviadas anteriormente al embajador de los Es
tados Unidos en Río. Tanto si debía permanecer neutral como si de
bía participar en la protección de la vida a intereses de sus compatrio
tas no podía rehusar devolver el saludo al Almirante Mello, a bordo
del buque escolta de la flota brasileña, y que mañana puede estar al
frente de la situación. Pero, en torno a este tema de la neutralidad, los
telegramas son totalmente contradictorios puesto que también dicen
que los Estados Unidos favorecen a Peixoto. Pero no vemos cómo, en
ninguno de los dos casos, Mello puede ser ignorado. Podemos llegar,
entonces, solamente a una conclusión, que el Almirante Stanton ha
�•uau <oiu p v.fj^or as A peiun(OA etdojd ns jod oipaq eq o| ou uny 'Ii
•oui A jouoq ap oftpoo ns jBidopR A seq^ ouio^ asjRyodiuoa aqap 'sep
-wipAio sauopeu ^p pepiuniuoo *\ jej^^ajuí easap i$ 'RpezcoAp RApnA
98 jn pp eau^iuy anb ueuiepaj opunuí [9 opoi ^p sopoílau soq rj
-jejoíaui ejRd ozjanjsa un^uiu jbzi|B3j mis anuiiuoa anb asjRÍap Rpand
aiUBfatu^s u^pRnjis rum anb asj^^uad npand ou Miaiq Rjoqy *O)Rip
•auiui oiqunt^ un ap sRAipadsiad ua^ixa ou \ sRpRaipnüad ojsia URq
as sBuosjad sa(qrjauinuu| a s9|qR(na|sau; SRiuns opipjad URq as 'sopRj
•oajR a)u;Hueuas ojsia URq as opunuí (a opo^ ap opjaiuoa p A srzuruij
8R| 'srs|B| jas opRqojd uRq sapnr se| SRpoj 'sRURouauíRpns snijuRJBa A
sauoisuapjd sb| b bpr^jo^o ezuRijuoa BAisaaxa R| ap saARJi r ajuaiuep
•BiaBj^sap ojad 'BURpunaas RpuRuoduq Run Rupua^ 'sou^uauíRpns
so| e a^uauiR(os RjRpajR osrdrjj ^\sd is ou o sopRzqiAp sopRiapisuoa
jas uapand soujaiqo^sns is ap p a|qj}nastp Amu o^unsB un aAiimsuoo
anb |B^ sa ea;^|od u^pipuoa ns 'pnpR ojuaiuoiu p ua A 'Riomaueq
A apnRjj 'pnppnja 'ouisijodsap 'sauoianjoAdj ap s^ui^d ap ai jas rs
-oiuiuiou^i ruu uoa RiJOisiq ns opRuaq Rq 'ozuauuoa |R aub pn^i aaau
-Riujad ouiaiqoS-opiR ap soye Riuajas b ejuasas ap s^ndsaq aAanuio
-aip off?is pp osR^Rjj p a^uauia[qi)nas;pin a Rppouoaaj sa jn^ pp roü
•9uiy sopRqnsaj soi souiauai bjsia r[ b A 'Jijajjajuí opRjuajin u|
aiuauíRijdujR opR/qRaj eq as ojuauíuadxa p 'pepiunjjodo ns
'ouang \,pBpiun^odo Bun sa|soiu^p 'souisiuj is jod joaRq uapand
sauaAof siu so( anb O| souiRdA A apiRds asun3uaiuBiu,, opumu pp oj
•saj |B UBJafip sopiun sopRis^ soj anb ounuodo s^map jod Rja sopBZ
-ijiap apiauiajuajedR soquioi opuamSis oujaiqo^-ojnR p jaaaiqBjsa
jod opuRqan| 'piuauíuadxa o RuojRqojd RdRja R| ua Rqnsa jn^ pp
Raij^uiy sRj^uai)^ ua^sixa ou rA saauojua URqRjuajsns e| anb sauozei
SR| ojad 'pjn^RU A aiuajaqoa Rja 'BpB|nuuoj anj aojuo^\ Riqjpop b|
opuBna 'O|3is ap soidpuud y ajdiuais jRinp apand ou ajuauíaiuap
•IA3 anb pmipR Run sa e^s^ 'apiRjsqo ofsj Radojna uoiauoAjajuí rj ap
jns pp eauaiuy b a^ajojd anb opnasa ap aiaadsa Bun ouioa sopRjqu
opis UBq anbjod (o^ ísouRauauíRpns soiunsR so| ua opRAjasqo uRq anb
pRpqRJinau Bpujsa rj b opiqap (oj :sauozRj sop jod ajuaiupjuaui
•Bpunj jn<; pp Bau^iuy ua pRpuRpidod ap opezo8 upq sopiu^ sopB^sg
so| Rjoqe Bise^ *oun3|R ojuaiuipouoa souiaiiaj ou jRjaua^ ua opunuí
(a A sojjosou sajeno sbj ap sepj^as sauoiaanjjsui sruu^(b^
eei
�134
to de la inevitable solución del problema. La doctrina Monroe ya no
es aplicable ni sostenible, y los Estados Unidos pronto tendrán que de
cidir si volcarán su apoyo del lado de la civilización o del opuesto. Y,
como no podemos creer que llegue a contradecir en tal forma su pro
pio carácter y antecedentes y rebajar su prestigio defendiendo la con
tinuación de la situación actual, solo le resta declarar si participará
en la empresa de regeneración o si preferirá que otros lo hagan. Pero,
le guste a los Estados Unidos o no, algo debe hacerse por la regenera
ción de América del Sur.
6) /THE MONTEVIDEO TIMES, 8 de julio de 1894. Ed., p. 1/
BRASIL Y LA ESTATUA DE MONROE
De acuerdo con lo que reza un reciente telegrama, el 7 de setiembre,
aniversario de la independencia del Brasil, en Rio de Janeiro se coloca
rá la piedra fundamental de una estatua que se eregirá a James Mon
roe, el Presidente de los Estados Unidos que, en su Mensaje al Congre
so del 2 de Diciembre de 1823, estableció la sentencia que se ha he
cho famosa como la "doctrina Monroe".
Siguiendo a la máxima autoridad en la materia -a saber, "Ameri
canismo" de Bartlett- la declaración del Presidente Monroe se limitó
a lo siguiente: "el principio, en el que van comprendidos derechos e
intereses de los Estados Unidos, que los continentes americanos, dada
la libre e independiente condición que han asumido y que mantienen,
no deberán ser considerados ya como susceptibles de futura coloni
zación por cualquiera de las potencias europeas".
Esta declaración fue efectuada en un momento en que los estados
sudamericanos más grandes, a saber, Brasil, Chile, Argentina y Perú,
habian declarado recientemente su independencia y los restantes
paises luchaban aun por conquistar la suya. Puede decirse que recién
comenzaba el experimento de la independencia y republicanismo su
damericano, y en ese momento era natural que los Estados Unidos
contemplaran con simpatía dicha experiencia y se mostraran celosos
frente a cualquier interferencia europea capaz de obstaculizar su cur
so.
�ej ua uBseq as anb apsap 'sajBna so| 'souBaqqndaí soidpuud so{ e upp
-BjdBpBui jBijnaad Bun a^uaiujBn^i s asjBUjaqoS-oinB BJBd sojqand sns
ap pBpp^dBDui jsqnaad Bun ajqijnnsipui BjauBiu ap opB|3Adj Bq ajuau
-ijuoa ja opoj ap Buo^siq Bg sopBjuBjapB sbiu soadojna sasisd soj ap
ouuSje ap BjopBjapoui Bpuanyui bj o BpnÁB bj oduiai^ ua odiuajj ap
'opiuai usjaiqnq sasiBd sns is opjdBJ sbiu oqanm osajSojd ns X bsoj
•uoq sbiu oqaniu opis Bjajqnq Buojsjq ns anb ap Bpnp BunSuiu Jijsixa
apand 'soiuaajo 'ODoduiB^ ojSis ap sozuauuoa b Bqejjuoaua as anb
ua opB^sa jB BJdAjOA bjs^ X jns jap Bauaiuy ap soadojna soj b pBjjja^
soadojna ofEqBjj jb X Biauanyui bj b 'jBjidBa jb sbidbjS a^uauíBja^ua
isea o^sa X [Bipumu Baiuiouoaa Buo)siq bj ua BiauB^Jodui; Bjjaja opuu
-nsB usq anb seppa^p sop SBiuiqn sbj ajuBjnp uapaj sa anb asjtaap ap
-an^ sBjajauBuij sapBpuBjn8ajji sbj X oujaiqoS jbiu ja 'osaj^ojd ja ua
puqui^l ^j 'uapjosap ja jod uoianjndaj bjbiu ap ubzo8 ojuauíoiu ajsa
rjsBq X souBauauíBpns sopB^sa soj ua a^uauiBiuiuiui opBÍayaj Bq as
ojSis jap osaj8ojd ¡g BAi^^au 'BunSjB u^iaBjpBA uis X sosb^ soquiB
BJBd jas aqap BjunSajd Bjsa b Bisandsaj bj anb soiUBSua^ ou o oqxa
un opBqnsaj usq 'soub 08 n 0¿ somyjn soj ua BDipBjd ua sojsand op
-is UBq oiuoo jbj 'souBauauínpns oiusiuBDijqndaj ja X Biauapuadapui B|
}S jaaajqBjsa ap ja sa a^jns auiaiujBjn^u anb Biuajqojd jamud jg
sajBdpuud sojund soj jBoipui soiuapod ojos 'sa oj ouioa
auiBJJodiui a a^uBsaja^u; uv.\ Biuaj ja opuais 'X oaipoijad oyanbad un
ap sBuiunjoo sBpBqiinj sbj ua asjBzijBaj apand ou ajuauuouajuB Jipiqü
ap uqisBao opuiaj soiuaq anb jb uaiuBxa ajsa a)uauiBpBpBj8sdQ
a^uaiujBnpB
sopipuiojdiuoa sasajauu soj uoa ajq!)Bduioa sa ojiíauiíHiaiuniu ns
apuop BjsBq X ajuau^iuioa |ap jBisauaiq |b opinqujuoa Bq apuop Bjs^q
jaA BJBd ajuauíBuas BpBuiuiBxa Bas 'bjoijb Bjs^q BpBaqdB opis Bq ouiod
|Bj '4tBujjjaop,, Bjsa anb ap ojuaiuoiu ja opB8aj| Bq 'oSjEqiua ujs
soqpqns sns ap
sasajajuj sopbSjbjjb X SBpiA sbj ap uopaa^ojd bj BJBd un^ 'jn jap Ba
-uaiuv ^P sasiBd soj ua buijoj jainb|Bna ap jiuaAJaju; ap soadojna sas
• id so| BJBd oiuaunpaduu OJapBpjaA un Jinjiisnoa b sauoi8aj sBqanm
na opuBáajj 'jopb oidojd ns b BUBjqiuosB ajuaiuajqBqojd anb |bj bui
-ioj Bun ua epei|duie X BpnuuojsuEjj opjs Bq ^Biqjpop,, Bjsa -soub
sounqn soj ua ajuaiujBiaadsa X- o^JBquia uis 'saaiiojua apsafj
^il
�136
soberanía popular y en elecciones libres, son tan poco comprendidos
en América del Sur hoy en día como lo eran cuandaColón desembar
có en San Salvador hace cuatrocientos años. Desde este punto de vis
ta, pues, habían pocos lugares del mundo donde la influencia y aún
la intervención europeas, eran más necesarias y, por lo tanto, la am
pliada "doctrina Monroe", por más bien intencionada que fuese,
lejos de ser un beneficio ha sido un gigantesco error y materialmente
ha impedido el progreso y el desarrollo de una importante región del
globo. Y ésto no es todo. No pueden existir dudas de que algunos de
los gobiernos sudamericanos se han aprovechado de la protección de
esta doctrina para comportarse abusivamente con el capital e intere
ses extranjeros invertidos en el continente; en otras palabras, ha deja
do de pagar sus deudas y de cumplir con sus garantías. Cuando James
Monroe manifestó su posición contraria a la extensión de la coloniza
ción europea en América del Sur, dudamos mucho de que soñara si
quiera que sus palabras serían deformadas de tal manera que tendrían
el efecto de multiplicar la interrupción en los pagos y la estafa a los in
versores europeos por parte de los estados sudamericanos; sin embar
go, eso es lo que ha sucedido en muchos aspectos. Por estos motivos
pues, sobre los que lamentamos no podamos extendernos como desea
ríamos, Monroe es una de las últimas personas en cuya memoria de
biera erigirse un monumento en América del Sur, porque no ha sido
en modo alguno su benefactor.
Hasta ahora hemos hablado en general Cuando entramos a conside
rar las circunstancias particulares, nuestros argumentos son enorme
mente más fuertes.
Si la propuesta de erigir el monumento hubiera emanado de un
pueblo libre que celebrara el haberse librado de una invasión extran
jera, hubiera sido comprensible y digna de simpatía. Pero no es así.
Emana de un burdo despotismo militar del tipo que ha sido siempre
un azote del continente, un gobierno detestado por el pueblo al que
oprime y cuyos atropellos y atrocidades son un estigma para la civili
zación, un gobierno cuyo "honor" no está lejos de ser un insulto. ¿Y,
en conmemoración de qué se propone erigir el monumento? Del he
cho de que este despotismo militar ha triunfado sobre las aspiraciones
de la gran mayoría del pueblo brasileño de alcanzar una forma de go-
�ap ep{)jed ap ojuml p epsjujapjsuo.i c^ipiut ¡>. souu:uepii|i:s i.j une oiu
-SBisnjua seui uoj 'sappipnüad uej sopeqnsaj opiuaj cij anb eonqod
'sasied s^pi epeq epuejd|oj RAisaaxa dp eoiiqod eun ap oiuauuejjede
a|qepii|es un oiuod u^iquiej ouis 'josuajo sied asa ejed U9poa| eppaj
•aui uaiq eun oiuod O|os ou 'enSejeDijsi ap Raqqnday R| uod opuauunse
ejjaje|8u| anb pnqpe auuij B| jejapisiioa ua souir|idfa Ofq
eppajaui uaiq euf|
VOOV>IVD1N 30 N0US30D VT
¡V-Z '
'I d 'pa 4^6l ^P oXeiu ap p 4S3WU O3UIA31NOW 3H1/(¿
ua psejq |a
ejed oiiiod ^|Ejaua3 ua a^uauítuon p ejed ojuej 'joíoui aojuo^\ e enj
eun Ji^ija ap a|qeq as souaiu ojuena 'saauoiua 'ojuíiíuod ua
¿oiqojdo A b¿
uod ofeqe o[jeqDa ap e| --sjed ns e uauiudo a)uaiu|Rnpe anb
saueijnj ap zaq ejsa e asjauodiu; uepand anb ua eip /ipj p ope^an
eajej ejauiud ns Jas euaqap o¡q? ¿oujaiqo^ ajuefaiuas jod A sepue)
•unDjiDsesa ua epi^ua aojiío^Aj ap enjnjsa oun je|duiajuoD ¡e pujac
oiuauioui |a ua oipxa p ua o uoisud ua ajjed joábui ns ua - soyapsejq
so| ap euoAeui a|qejapisuoD e| euijuas an()>? saiueujaqo^ sopiu so|
A sajosajdo so| ap ope| pp apsjenps ejaqap uyisajdo e| A uoiaedjnsn
e| ej}uoa eqan| ns ua soueauauiepns soiqand so| ap oáuue p opejapis
-uod jas ap zaA ua 'ojuej ü| jod "A eyapsejq u9pn|OA3j R| ajuejnp pnj
-ipe ns ua asjezuoSjaAe anb ap oqDniu js A asje|n}RJ^uoD ^nb ap epeu
auai^ ou sopiUjj sopejsa eiuaj pp je|qeq ejed pepuojne A ojuauu
-pouoa uaua;j anb sopanbe sopoj jod opeuapuoD 'a|qeu;ujoqe jeji|
-iiu oiusijodsap un e so]japiuos A souapsejq so| ap sauoiaejídse sa|qou
sk| jezojjsap ejed 'psejq pp sojunse so| ua a|qeaij^snfiu ajuaui|eio|
uopuaAJajui eun uod 'jauajsos eipuapjd anb oidiauüd oiusiiu p op
-eajosid eq 'sepnp e jeán| uis opeue^ua 'oueauauieaijou o|qand p anb
ap oqaaq pp \ sop sej ap eunSuiu sa ou |enpe R| anb ojsand 'osea
|R aua^ ou euuDqqndaj o eombjeuoiu eas anb ^epi'Aa|o seiu oiuaiq
¿ei
�138
una nueva política, ya sea por parte de Inglaterra solamente, o de to
dos los países europeos, que tendría el efecto de reformar la conduc
ta de estos países sudamericanos, de ponerlos a tono con la civiliza
ción actual y redimir la reputación y el destino de lo que Sir John
Lubbock describió recientemente como "un continente arruinado".
Este es un viejo tema del que nos hemos ocupado muchas veces, pero
ahora podemos volver a él con renovado deleite.
A comienzos de siglo, las colonias hispanoamericanas de América
del Sur y América Central gozaban de una simpatía general en su lu
cha por la independencia del yugo retrógrado y opresor de España.
Los ingleses y otros europeos no vacilaron en ayudarlos en la lucha y
el nombre de algunos de éstos aun son recordados con honor y grati
tud. Conquistada la independencia, el camino futuro de las nuevas
repúblicas fue seguido con interés y para apoyar su evolución indepen
diente apareció ahí la doctrina Monroe y la protección de hermana
mayor de los Estados Unidos. Los pueblos de Hispanoamérica fueron
dejados solos en la tarea de desarrollar toda la capacidad que pudieran
tener para gobernarse y progresar; completamente libres de toda in
triga o influencia por parte de los países europeos. Ninguna otra re
gión del globo gozó de una libertad tan ilimitada y, junto con ésto,
el oro europeo -especialmente inglés- fue prestado pródigamente a
los jóvenes estados, al mismo tiempo que la técnica y la empresa eu
ropeas les proporcionaban obras públicas, ferrocarriles, colonias, una
constante corriente inmigratoria y amplias relaciones comerciales.
Sus oportunidades en estos campos eran prácticamente ilimitadas.
Pero la etapa experimental de este proceso ha pasado y se impone
al mundo la convicción de que los países hispanoamericanos no han
respondido a las oportunidades que se les han dado ni a la confianza
depositada en ellos. Han quedado rezagados en el progreso y desarro
llo del siglo y el más adelantado de ellos está aun, en muchos aspectos,
bastante por detrás de la marcha de la civilización moderna. Pero, es
pecialmente, éste ha sido el caso de los países centroamericanos y más
pequeños. Cualquiera fuese la simpatía de que hubieran gozado al
principio, la han perdido efectivamente por el mal uso que han hecho
de su independencia. Su historia ha sido en lo fundamental, una histo
ria de desórdenes internos, mal gobierno, inmoralidad política y des-
�Bpuanyut ns oppjafa BX^q anb bj ua p^piunjjodo e^os Bun JBjp soiu
-apod ou jtis pp bdu^uiv ^ sopiun sopBjsg so| jod Bpspuuq uopnaj
-ojd bi ap pjoi p opuBZT|Buv sojtui9put oqanA u^q as otuoo anj jsb
\ *optAdJ)B uBiaiqnq as Baunu opoui ojjo ap anb so| b soiabjSb X sosaa
•xa japiuoa BjBd uppaa^ojd Bisa ap Bjquios bj ap opipA uBq as so||a
ap soaod ou 'o^^ anb joag UBjapiq oj anb soj^o b uojayiuuad iu uoj
-bjojjuod soi !u SOP^UH sopB^sg so| ojad 'sopBionuoa jas uBqspsaaatq
•ouBp^Joq pp ojjad pp p opts eq souBoijamepns sasiBd so| b opad
-saj uoo sopiuQ sope^sg so[ jod ope^nf pdsd [g a^aiuBjajua epn^au
opis Bq sa[ Bpuanyu; B^a ojag sojp ap so^ub; uod a^uauípnpB apaa
-ns oiuod U9pBzqiAp B[ ap BipjBn^Bpj B( ua uBUBisa ou sasu;d sojsa aj
•uBfauías epuanyui eun ajuauia^uanaasuoo oppjafa Bjaiqnq as oidp
-uijd p apsap ig -sd[B^uauiBujaqn3 sajojja so{ Ji^ajjoa o sauapj^sap
so| jiiuudaí BJBd epnXs d)qBJO(BAUi ap opis ejaiqnq P^janj seiu X
on^yuB s^ui si^d un ap |oj^uo^ p une o u9puaAja^ui Bj sa|Bna so) ua
sopouad so{ opis ueq soqoniu 'opinSas ouiuibo [a ua X oujaiqoS-o^nB
p BJBd peppedEO eqanuí opejjsouiap ueq ou -soqa ap sajofaui so|
unB— souBauauíBpns sasied sog osaj8ojd [B o^ando jojdbj un op
-uaXnqjsuoa 'piaipnCiad a^uauiepippap opeqnsaj Bq opnuaui e 'oijbj)
-uod [a jod íopeqnsaj uanq unSuiu ajuaiuBjniosqB opiuaj Bq ou ojad
'Bpnp uis 'BpBJídsui uaiq opsjsa Bq Biauanyui Bjsg jn^ pp Bauaiuy
ua ajuauj[Bjaua8 buibu a^ as BJoqB ouiod 'ttJoXBui BUBuuaq,, bj 'sopiujg
sopBjsg ap Bjopajojd Bpuanyui B[ Bjjuanaua as 'spsu anb sajuB X
jaiuud ug sBpuBjsunDqo sbuba jod sBpB|nuiysa opis UBq "SBpez
o sa(qejouoq asjBjapisuoa uapand ou anb 'sBjnsaABJj sBjsg
soJdfuejjxa sasisd so\ ap sajuBjuasajdaj soj b ajuaij - joad
o8¡b saD^A sBun8p X- BiDua[osui ubj8 opBjjsoiu uBq X — sauopn)
-ijsuoo X saXa[ sns ub3jojo anb sbi^ubjbS sb| aj Buanq ap opsjdaaB u^q
anb- sojafuBjjxa sajuapisaj uoa Bpajjoaui SBuiap jod buijoj ua op
-Bjjoduioa UBq as ajuauiajuanaajj anb ojsand 'oiabj8b oajun ns sa ou
ajsa ^ 'BjapuBuy Buapiu ua BuaaBdBjj X aj B(Bui ap sauopBsnae saA
-bj8 sbui sbi b so^sandxa uBjsa X saaaA sbui o Bun soSBd sns opipuad
-sns UBq so|p sopox SBpnap sns jBÍ^^d ap j^fap X ojafuBjjxa josj3aui
jb jBye^ua opis Bq o<ted oaiun ns X - oadojna 'jpap sa- ojafuBjjxa
(BqdBD p X Bu^npu; bj ap sb;soo b opuiA UBq 'sosjnaaj soidojd sns
ap oqojjBsap osopmí [b asjsaipap ap zaA ug BjapuBuy pBpijsauoq
6ei
�140
para imponer el orden, la moralidad política o la h^nestidad financie
ra, mientras que no hay duda de que su protección ha tendido en mu
chos casos a exactamente lo opuesto a ésto y, especialmente, a abusos
en perjuicio de los residentes e inversores extranjeros. El comporta
miento de la "hermana mayor" se ha asemejado al de algunas herma
nas mayores en la escuela, cuyos indóciles y malcriados hermanos me
nores se transforman en una molestia general porque los hermanos
mayores ni los castigan ni permiten a nadie más hacerlo. Como otro
factor, no existen dudas de que muchos de estos países pequeños se
han aprovechado de su propia pequenez y debilidad, abusando así
de la natural resistencia de una gran potencia a realizar toda exhibi
ción de fuerza o ejercer presión hacia un país más pequeño. También
aquí existe el paralelo escolar en el descarado rapaz que primero se
burla de un muchacho mayor y cuando recibe el merecido castigo gri
ta "Ah! Cobarde! Pégale a uno de tu edad!".
De lo dicho más arriba, Nicaragua es un buen ejemplo. Evadió y
dilató todo lo que pudo el pago de la indemnización debida por ello,
alimentando hasta último momento la esperanza de que su "hermana
mayor" vendría en su ayuda y la pondría a salvo de las consecuencias
de su propio extravío. Afortunadamente los Estados Unidos fueron
demasiado sensatos para hacer ésto y ahora Nicaragua, encontrándose
en las manos de una gran potencia se retuerce, lucha y recurre a abjectas protestas sobre su propia debilidad y desamparo, del mismo modo
que lo hacen algunos miserables pihuelos de la calle al caer en las ma
nos de un policía.
En efecto, hace todo excepto tratar de pagar lo que debe o nego
ciar el asunto de buena fe. Esto es lo que la hace despreciable y a su
castigo, bien merecido. Inglaterra ha sido siempre excesivamente to
lerante con sus deudores hispanoamericanos e invariablemente ha mo
derado sus reclamos, por justos que fuesen, cuando encontró buena
voluntad y buena fe. Pero buena fe es precisamente lo que no tienen
estas pequeñas repúblicas y ésto es lo que las priva de toda simpatía
y vuelve necesaria una actitud firme. En el caso de Nicaragua, no es el
monto -por demás despreciable, pero si fuera solamente 5 libras no
haría diferencia- lo que está en peligro, sino el principio. Debe en se
fiarse a estas repúblicas menores aquellas lecciones que aparentemente
�ns b opue^ji i?jsa soueajjauíBouEdsiq sasiBd so| ap p^p^ ap buoujui Bg
•RiounuB as aquinjjap ns 'ojsaunj osBaBJj un opBjjnsaj Bq uoiauaAjajuí
ou ap Baijijod Bg 'ojuojd Bas anb souiBjadsa X 'BJB8aj| u^iauaAjajuj B|
'sosnqs sajuasajd so| ap soadojna sasajajuj soj ap uqiaaaiojd bj BJBd o
OAijafqo ajsa jBjn8ass BJBd euesaaau sa BarioJna u^puaAjajuí bj ijj os
-ajSojd (a X aj Buanq B| BJBd 'u9iaBzijjAia bj Bjsd Bjanj anb aiuEjJodiui
sbui sa ojad '<4souBauauJB soj BJBd,, jas apand Bau^iuy sB^snf sauop
-B8i|qo ap oSsd ou ja Ja^a^ojd BJBd opis bij oj oujod BpBasjBj bjbj^uo^
•ua bj is (<Buijpop,, Bidoid ns JBipndaj ua ojauíud ja euas 'o^sauoq
ajquioq un sbsod sb| sepoj ajqos opuais 'aojuo^ oidojd 1^ 'o^ABJ^xa
p X aj bjbuj bj jaSa^ojd ap ja 'Bjas oj iu opis Bq oj Baunu 'sa ou sop
-lufj sopB^sg soj ap |adBd jg soqaaq so| uoo BpB^uojjuoa jas jb asjaua^
-sos apand sBu3;suoa sbj ap Bun3u;jq nuas uopuajB aaajauj ou anb bjj
-oquisq Bjnd sa o^sg "-aja %4ísouBDijauiB soj BJBd bdij^iuv,, 'uaojuoj^
Buijpop B| JBDJidy,, '4í¿joXbuj BUBuuaq bj B^sa apu^Q?,,- 'BUBauaoi
-BOUBdsiq Bsuajd B| ap euaqj [BnjjqBq bj opB^uBAaj Bq ojunsB jg
ajqisoduu sa sBjja ep^q
ei)Bdui;s epoi u9Pbz;|iap bj b oiabj^b ajuauBuuad un opis Bq jBnps
ap buijoj ns X 'oujaiqo^-ojnB ja BJBd Bun8|B pBppBdBo opBjjsoiuap
usq iu Bpuapuadapu; ns oppajaiu ueq iu anb ojsand opB/ijiAp sied aj
-janj un8|B ap u^paajojd bj oísq sBpBao|oa UBjanj su^a sepoj is uoia
•6zi|iAia B| BJBd opijauaq un Bijas pepjdA ua X 'SBDijqndaj sByanbad
saiqBjasuu sBjsasBpoj ajqos Bsad aj B|Biu b| X pBpjjsauoqsap bj ap bilí
-81 isa jg 'Bujajxa Bpnap ns ap sasajaiu; so| B8sd ou anb soub Oc 3^BM
sBjnpuopj BiuBiuaiv B so^sd soj opjduimjaiui Bq Bjanzaudy\ 3|ubj8
-B|j sbui buijoj b| ua saiiopB8ijqo sns uoa jqdiuno ap jBÍap ap Bq^as
BjciuaiBnf) Bjpuai bj X opipad Bq bj BnSBJBaqq 'BpuaSjn uoo o|jaa
-:q ouBsaaau sa \ BaiJ^uiBouBdsipj ua BJoqB asjBuasua aqap anb uop
.^3j e| sa Bisa X '.soadojna sasaja^uí a soqpqns soj ap asJB|jnq ajuujad
a^ ou apuop 'bdijjv ua X Bisy ua BpByasua opis Bq anb U9paa| B| sa
rjsg sojaíuejixa soj ap JBsnqB uaqap ou ojad 'bub8 bj ap saj as oiuoa
souepBpnp soidojd sns b jbjbji uapang ojjaDBq jod ozjanjsa ojsauoq
un JBzqBaj souaui jb o SB|jB8Bd uaqap ojafuBJixa |d uoa sauopB8qqo
uaBjjuoa is anb ^sepBzqiAp sblujou sBjjap uoa opjanas ap X aj Buanq
apsojja uoa asjc|joduioa uaqap 'sasiBd sojsa ap soijpqns uoa X sopBZ
-ij|Ap sasiBd uoa sauoiaB|dj uaaa|qBjsa is anb :opjpuajdB ubij ou uub
It^l
�142
fin, ya no serán tratados más como niños malcriados o libertinos pri
vilegiados, sino que deberán aceptar la total responsabilidad de sus ac
tos y de sus deudas. Sobre todas las cosas, deberán aprender honesti
dad y buena fe en el trato con otros países y sus subditos, aún cuando
deban aprenderlo "en la boca del cañón". La buena fe es la base de
la civilización, del comercio y de las relaciones amistosas, y debe ser
incorporada en el código sudamericano donde hasta ahora ha estado
ausente. Cuando los ciudadanos aprendan a actuar de buena fe hacia
los extranjeros, pueden obtener de sus gobiernos que lo practiquen
con ellos mismos, y así estas Repúblicas alcanzarán un nivel civilizado.
Inglaterra ha comenzado la innovación de enseñar a Nicaragua una sa
ludable y necesaria lección y no es improbable que ésto se haga exten
sivo a algunos vecinos igualmente ofensivos. Es una excelente tarea y
cuenta con todos nuestros mejores deseos para su progreso y concre
ción.
�opiiins ueq sojuaiuipaiqe^sa soAanu ap ojoutnu oviap atibune 'A o)
-sand jaoja^ o opun^^as un e ejoqe opipuaasap ueq 'soye aamb o zaip
aaeq opeajaiu p ua o^sand jauíud p opednao ueiqeq anb -sojaua^
ap sejopeuoduii sesea sej ajuaui(epadsa- sesa|Sui sejopeuodun sesea
sej 'sapepnp sequie ug -sauopeAJasqo sej^sanu ap pepjaA e¡ jeuuy
•uoa ua soiue^aeA ou 'sejope^jodun sesea sapdpuud se| ap sajaf so| ap
ezueyuoa ap eu^ip seui oqanui uptaeuuojuí ej ua ouis sauopeAJasqo
seidojd sej^sanu ua ajuaoiejos ou sauoiaeuuije sejjsanu opueseg
sajiy souang ua a^uauíppadsa 'sasaj^ui
soia^auíoa so[ ap epue^oduii a ojauínu ajuapaja p jod ounqn a^sa ap
o^uaiuipaia p opej^soiuap opuejsa 's^[8ui ejsuouiiu opjaiuoa p uoa
uppaipej^uoa ajuajede eun opoiu a^sa ap opue^uasajd 'sapepnp se)
-sa ap o)uaiuipaja p uoa opjanae ap soye sounqn so| ua opejjojjesap
eiqeq as ou sajiy souang A oapiAd)uo^ ap s^i^ui e)suoAeui oiajaiu
-oa p anb soiueqepyas s^j)e sejp soaod opeagqnd ojna^je un ug
vivid vi aa oim ia Na S3^^^4I vis^oavw od3WO313
li-á
4P3 '6881 3P otunf ap 91 'lN3QN3daaNl O3aiA31NOW 3H1/ (8
SONJV31H3NVanS SCKI
-V3^3W SOI 30 VISinONOD VI V S001NI^ SOOV1S3 SOl(lI
ÍPl
�144
naturalmente y se han hecho de clientela, esto no li^ estado de acuer
do con el desarrollo del comercio y, hablando en términos generales,
no puede decirse que las casas importadoras inglesas hayan mantenido
sus posiciones. En Montevideo, en particular, durante los últimos die
ciocho meses podemos citar a más de una firma inglesa que se ha vis
to obligada a reducir sus en un tiempo florecientes sucursales a meras
agencias, mientras otras se quejan de la disminución de los negocios.
Partiendo del hecho de que la multiplicación de los comercios in
gleses puede considerarse una prueba de que las mercaderías inglesas
no han perdido su aceptación en el mercado sino que por el contrario
son más populares que nunca, debe existir alguna razón oculta que ex
plique el retroceso de las casas importadoras inglesas. Creemos que
con una pequeña investigación, esta razón oculta puede hallarse.
Mientras que, en términos relativos, las casas inglesas han disminuído su importancia y el volumen de sus negocios, debe señalarse que su
lugar ha sido ocupado principalmente por casas alemanas e italianas.
Puede decirse con razón que estas últimas gobiernan el mercado, ha
biendo desplazado a Inglaterra a un tercer puesto. Puede, qui/ás.
argumentarse que las casas italianas han pa^ado al frente debido al enor
me aumento del elemento italiano en la población, constituyendo los
italianos el sesenta o setenta por ciento de cada partida de inmigran
tes. Esto puede ser parcialmente cierto, pero una explicación similar
no puede aplicarse a los alemanes. En efecto, la colonia alemana no
ha aumentado tanto como la inglesa, creemos, con relación al aumen
to experimentado por su comercio de importación. La explicación
que buscamos, entonces, debe hallarse en otra parte.
Si se investiga, creemos que se hallará que las casas alemanas e ita
lianas que están ahora -y han estado desde hace algún tiempo quitándoles terreno a las casas inglesas, ofrecen una clase similar de
artículos pero de inferior calidad y a un precio menor. Estas merca
derías están vistosamente presentadas, a menudo imitando los produc
tos ingleses, pero no tienen ni el mismo valor intrínseco ni la misma
durabilidad, mientras que su más bajo precio de venta los sitúa con
ventaja frente a clientes que no tienen un juicio muy certero y que no
desean hacer grandes gastos.
Pero existe aún otra razón, quizás la más poderosa. Los comercios
�A s^sisd sojjo ap sbj b une apaaxa BjjajBj^uj apsap sopBjjoduu
-niOBjiiuBui sojnaijjB ap uopjodojd bj gnb souiaaja 'Bpugjgjgj
gnb b sajuapaj SBaijsjpBjsa souiauaj ou gnbuny jBaoj opBOjgui [a ug
upptsod n jguajuBiu uapand ou sBsajSui sBuapBaaaui sbj gnb gp Bapi
bj 'ojjap jod •sourezBijaaj A jsaj gnb ajuajBdB sbui sa sBsajihn ssjopBj
•jodun sbsbo sb{ gp BpuapBoap B| anb souiBiapisuoa 'uoisnpuoa u^
•sajBaoj sopoftau soj ap upiaBnjis j^npB b( b sbui as
-jBnospB A opBpino s^ui uoa opBoaaui p JBipn;sa u^jaqap ssquiB (sBn8
*{)us sb[ oiuoo sBAanu sb[ o^ub^ oja^ sBAanu sbj^o ap ojuaiiupaiqeisa
|d Bisd pBpiun^odo aiuapaxa Bun opuapai^o A inbB SBppafqeisa bA
sbuuij sbi opuapapuBi8ua 'Boqqnda^ B^a uoa opiauíoa ja jsjuauínB
BjBd pBpiun^jodo ajqop Bun ^puijq 'spjSui un sa josjndojd jedpuud
oAna 'jaAB souiuajgj sou anb bj b jBuopBuja^uj upiaiqiqxg BpBpaAoíd
B| A 'sojuauíoui so^sa ua ABn^njfj p ua Bzuaiuioo gnb uiuooq,, jg
•osbdbjj un Bas opB^jnsaj p opuBno un^ 'SBiuap
so( ap sBa;^suapBJBa sbj b asjB^d^pB ua Bjainbis JByos sbuibí A jas ap
BjauBui ns b uanoaps as soj^o soj anb JBjadsa ja BDiuBjuq pnpuejnsui
bj ap Baijs^gpBjBD BÍaiA Bun sa ojag so^uaiuijjanbaj sns b asjBjdBpB
A paoj opBaaaui ja sbui oaod un jBipn^a b uBjgipaaaB Bjja^Bj^uj ug
BULty bj gp sajBdpuud soj is biujoj ubj8 ua jB^uauínB uBiapod sopoSau
sns anb lsasaj3ui sajBu^npui sajuB^jodiui ap sojaÍBiA soj A mbs sspia
sajBSjnans ap sajaf soj opBjnSasB usq sou ajuauíajuanaaig
ojuauíoui jap sapBpisaaau SBAanu sbj b a^uauiBpidBj sbui
ubij as anb sBjjanbB uos oiSijsaad ns opiuajuBui ubij jofaui
anbsBSBasBj anb BjBj;uoaua as a^uauíajqBqojj sbj ib sopsfap uos anb
UBJ3A sajiApuiu; jaaauBuijad UBiuaiu; anb soj A 'aiusjaps Biasq bijo
-jbui opunui jg jojua un sa 'Bayijod ua oiuoa sopoSau ua 'ouisyBAjas
•uoa ja A ^sgjopBAjasuoa opsisBuiap uos 'BjqBjBd Bun ug •sauopaesuBj;
ibj uBzqBaj as anb ua sauopipuoa sbj ap uppsjaijB aiuaipuodsajjoo
bj uaSixa anb sajoua^xa sBiouB^sunajio sbj b osiuio osbo opuapsij 'sBjja
B aiuguiauuy opBuajB uBq as A ofBqBJ^ ap sbuuou SBiaaia uojbzbjj
as soyB aoBH BZBjd bj ap upiOBnijs j^nja^ bj a3ixa anb sBpijipaia sap
•epijjaBj sbj jbSjojo ua ubjidba A SBjuana SBAanu iijqB b sajuaaijaj uos
'SBuuinjoa ssjjsanu ua opBJojdap souiaq bA anb ouisiuiisad asa ap
anbo; ojjaia un ap sopsjaajB (jBjnaijjBd ua ounguiu b Biauajajaj jaasij
ujs A jBjauaS ua 'ojsandns jod 'opuBjqsq) bjbj^ bj ap oi^ ja ug sgsajSui
�146
que, mediante un mesurado estudio de las razones aducidas más arri
ba, las firmas inglesas cuya decadencia hemos tenido la ocasión de la
mentar, recobrarán su supremacía.
9) /THE RIVER PLATE TIMES, 8 de abril de 1890, p. 1/
EL COMERCIO BRITÁNICO CON AMERICA DEL SUR
A través de varios artículos escritos en junio pasado y de otros ar
tículos escritos más tarde con motivo de la publicación de las cifras
del comercio exterior correspondientes al año pasado, tuvimos oca
sión de señalar la inevitable conclusión de que el comercio británico
con América del Sur -es decir con la región del Río de la Plata con
la que tenemos más estrecha relación- estaba perdiendo terreno. Si
bien no ha decaído en términos absolutos —como tenemos razón para
creer ha sucedido en algunas ramas- si lo ha hecho en forma relati
va con respecto al de otros países que industrializan productos simila
res. En esa oportunidad señalamos un hecho especial, la disminución
en número e importancia de las firmas importadoras inglesas estable
cidas aquí y que habían dominado el mercado hace unos quince o
veinte años.
Nos alegramos de decir que nuestras observaciones atrajeron alguna
atención en Inglaterra y fueron reproducidas allí por más de un perió
dico.
Aunque nosotros no lo sabíamos entonces, y no habían sido escri
tos, ciertamente, respondiendo a ningún plan concertado secretamen
te, los artículos referidos tenían un peso extra por el hecho de que por
la misma época conclusiones muy similares eran señaladas por los
Cónsules y otras autoridades en otros países de América del Sur y
América Central, especialmente Chile, Brasil y México.
Desde entonces el tema no ha dejado de atraer la atención y ha
sido motivo de muchos informes al Foreign Office y de algunas car
tas. El South American Journal del 8 de marzo, recientemente recibi
do, trae un largo e importante artículo sobre el tema que recomenda
mos a la atención de nuestros lectores. En este artículo manifiesta
que las principales sugerencias para mantener y ensanchar el comer-
�'^o^iíoo A ©iVtj ap soadoma so)iq^q soj opuinbpB sq aiua8 bj A zaip
jrod opBoijdiqnuí ueq as pjaua8 ua soiooSau soj X uoyoBjqod bj anb
joqv opBiS jouaui ua japaons aqap ou —uojaiAn^ 9nb BiouB^odiui bj
opuinbpe uBjaiqnq Bounu sBsajSui sbsbo sb[ opom oj^o 9p o isb opis
jaqeq aqap X- soyB ajuiaA soun aoBq Bpjg bj ap oí ^ ¡o uoo jBiojauíoo
suad B{ bijba is ¿s9S9^8ui so[ uoo ouisiiu o{ gp^ons ou gnbaod? sgouoj
•U9 '.sofBooj soju9iipj9nb9j soj b sopnpojd sns iBnogp^ X opBOjgui p
Buod bj apA anb usj;u9nou9 sa^oyBdsa unB X SBSpq 'sgsgouBjj
'S9UBUI9P S9{BU^npU{ 'BpnSB SBIU Bip B Bip 9AptU 9S B^S9
X puapduioo Xsq oj^^ *S9S9[3ui sgjoijgdns soiapoui o SBjrBd sbi uoo
opjdnoB ^p opB0J9UJ p jBonpa ap jb^bjj uaiq Xmu bijbjs^ eunSjB bio
•uspdtuoo Biuono U9 jbuio^ anb Bjaiqnq ou \s 'o^aosq b so^uojd u^jsa
soj ^o soqontu 'so^aaAOjd ap soasap uauaiy ou o saosdBo uos ou soo
-lu^iuq saiuBpjauíoo soy is anb X 'sopnpojd soyap 'soppoiu soyjaio
Bpueiüap opBcuaiu p mbs anb sa pyuauíBpunj ojund [g -oioj9iuoo ns
JBAjasuoo uaaainb is 'JBSny opun8as ua ouis ojaunjd ua ou JBjapisuoo
uaqap anb o8p sa ojad 'ou o oyjap o\ ua jbjs9 uapand 'oysa ug sb^
-n^d SBAanu b opjanos ap sojjionpojd b asjBjsajoui ap pBpisaoau X^q ou
anb s^uiap so| sopo) b sajouadns ubi uos sbs9[3ui sB;uaiujBjjaq sns X
soyasip sns anb uBSuaig 'sajopBAjasuoo op^isBuiap uos 'uoioBoyiu^is
us epBu Bisd opipjad Bq ou anb ojad 'ojsa b u9iob{3j ua op^sn soui
-aq bX anb bsbjj Bun jyadaj bjb^ ^nbB sopipad sbui so^onpojd ap odi)
p apBiAua ue^jjanb ou o ububiau9 d\ ou Bjjap^Su] ua sajouadns sns
anbiod a)U9iu9|duiis sopipad jiqioaj japod ou ap BqBÍanb as anb pío
•¿auioo oíaÍBiA o a)ua3B 'ajuB^uasajdaj un ap sbui opioouoo souian
•sa^qixay sbui soadojna sapAU Jod a)
-uauíjBnpBj^ sepejuEjdns opuais ubXba sBsaj8ui sbsbo sb[ anb BJBd pdio
•uud BsnBo B| 'so)onpojd soy ap opaid X ouasip p ua ouioo pBpipo b¡
u? oyi.'B) poo| ojsnS p japuap ap Bioua^ixa B[ opis bj-j Bjauíud B{ b bio
-uEuodiui joXbui bj sofaj jod souiBoipnfpB anb o)Bipauiui ap jioap soui
-apod 'sBiouaja^ns SBjsa ap Bsuajxa u^ioBjapisuoo Bun b jBJ^ua ui
sajBiojauíoo sojaísiA sootupuip ap oajdiug • sop
•aid sns uoo so^onpojd soj ap upioiqíqxa ap sajBooj sajBioiauíoo sojjuao
sapd^uud so| ua jaoajqBjsg -^ *0)uaiuiB)anbBduia ns ua ouioo sopnp
-oid soj ap oyasip ja ua oyuB) 'pooj o^snS jb uoiouap sbui jBjsaij j
:sa)uain;8 sbj uos ouajsiuiaq aysa ua ooiuBqjq 010
Lt\
�148
por no decir de extravagencia.
En estos tiempos de crisis, cuando se dice que los importadores
bonaerenses están cancelando pedidos a diestra y siniestra, cuando las
casas están quebrando o luchando duramente para mantener sus cabe
zas por encima del agua, cuando los habitantes del gran mercado ar
gentino se están viendo forzados a economizar y a restringir sus gastos
en forma desacostumbrada, cuando aún el sólido y próspero Uruguay
siente la sombra de la pesada nube que cubre a la Argentina y sus co
merciantes deben actuar en forma por demás cautelosa, puede parecer
fútil hablar de medidas para ensanchar el comercio. Nosotros no cree
mos eso. La crisis, no importa cuan severa sea, es transitoria. Llegará
el momento -y puede que llegue muy pronto- en que las cosas se
enderecen y el sol de la atareada prosperidad brille una vez más a todo
esplendor.
Por más prolongada que sea la crisis, estos países progresarán, su
población aumentará, se abrirán nuevas vías de comunicación y con
ellas nuevos y más amplios mercados. Más aún, la crisis no afecta a una
nación industrial más que a la otra. Cualquiera sea la cotización del
oro, cualquiera sean las dificultades inmediatas que experimenten
los negocios, la posición relativa de las naciones importadoras perma
nece incambiada, la agudeza de la competencia entre ellas es más gran
de que nunca y solo espera que las nubes se retiren para desplegar toda
su actividad. Es más, para quienes tengan ánimo y empuje existe
ahora una oportunidad excelente para obtener (no sin riesgos, garan
timos) el dominio del mercado que más tarde o más temprano produ
cirá el más excelente fruto.
Con crisis o sin ellas, pues, es menester que los comerciantes ingle
ses interesados en el Río de la Plata, se mantengan atentos si no quie
ren que se les escape su negocio. Las causas de la decadencia que es
tamos lamentando no son difíciles de encontrar y les han sido señala
das con suficiente autoridad. Dejémoslos estudiarlas y ponerles reme
dio.
�?;? n.v iPToire japuajajd uis ojad 'bjoijb iBuoiouaui souidpod
soun^^jB 'pjauaS sbiu aouBop ap sorodse soqoniu BOJBqB
'^J9A 9$ OU1O0 4U9PBJ9plSUO^ BXnO ^ Sa)UB)lSlA SOJ)S3nU JBJU9JJU3
irajaqap 9nb Biuaiqojd p S9 ajsg soipaui ^nb uo^ X ucuooajip ^nb
U9 'OJJ9S 9p OSBD U9 'X ajUBJJOdlUI UOlSUBdxa BUn 'BJBipaUIUl BUIJOJ
U9 'raziuo^Bjojd 9p zBdBo S9 u9iun¡0A a^uBfauías 9p opj9uioo un is
anb
•ni oun^d^s p X opnnb p 9Jiu9 irednoo sopiufi sopBjsg soj 'XBn8njf|
|9 BIDJ9UIO0 9nb SO[ UOO SOSIBd 9p BJSl[ 2\ Ug SBygnbgd 9JU9lUBAIJBpJ
UOS SBJ^P SB| SO|n0i^iB SOJ1O SO[ SOpO^ ISBO U9 !S9iOp99AOid
soj|S9nu uos sopiuQ sopBjsg soj S9pno so[ 9p sojnoi^B
\9 A BUIJU9UJ9II B[ 'BJ9pBUI BJ (SB|O0U^b SO}U9lU9ldUJl 9 BÜEiimOBUl B(
S^^UBpodlUl 9}UB}SBq SBJJP UBZUBOp 'SOUOpB^oduiI SB[ 9a)i!g [BUOp
-d90X9 9JU9lUBJ9pBpJ9A '$68 I OyB ^B 9^U9ipUOdS9JJO0 '9fBJU90Jod OUIIJ(n
9)89 OpU9lS '0)U9p JOd 0'¿l un ^ ¿l'S un 9pS9p S9UOpB)JodX9 SBJ X
*0)U9p jod 93*6 un Biseq ¿^$ un 9ps9p uojbijba sopiun soprjsg soi
9ps9p souopB^iodun sb( 'XenSnjQ 9p jbio) opjgiuoo p uoo
ug "sopiuf) sopBjsg so( 9p p opods^j uoo o^uBoymSisui Xnuí
•9J 9nb X 'XBn8njQ 9p opjauíoo jgp |B)O) o^uoui p uoo BJBduioo o| 9S
|S oqonui so ou ^nb o[ '000000^$ sol 9P ofeqap jod 'o^ubj o[ jod
'opBn^s opB)S9Bq opjguioo pp pnuB |B)O) oipouiojd [g 00009^:^$
oun op pnuB oip^uiojd un uoo '\6S'QL'W B 0l€"l^^^^*l$ 9P 9\iXiA
topiuf) sopB^sg soj BpBq uopB)Jodx9 Bg /—/ "000'0^9:T$ so| u9 op
•en)is [BnuB oipouiojd un ap 9)u9uuoXbui uoje^edB as ou [ejaua^ B{8
-ai Jod ojad 'opo^ad p a^uBjnp 109*1 l^:^$ b O^6¿^6$ ^P uojbijba
_9( sajUBjisiA soj)sanu BJBd saja)ui pdpuud p uojsia9j sapuo sbj
'sauopBjjoduii SBg •BpuB^Jodun ubjS ap sa[epjauioo sauop^pj ap
api E[ BpBu BJBd uap sou anb asjpap apand ou X soub aouo ap opou
•ad un uBOJBqB SB^sg 'opBoqqnd soiuaq anb sb{ ap sapjauaS sop^qnsaj
to{ Bjoip jBjapisuoo soujapod 'sBoi)sipB)sa sb[ opB[ ap opuBÍa^
/:aoip 'sopiufj sopB^sg so^ BioBq
A apsap sauopBjjodxa X sauoioB^jodujj sb[ ap a^Biap un jBp ap oSang/
soaiNfi soavisa soi no^ OAvaoaiía od^hwo^ ia
/9681
9p O)so8b ap g 'onnf ap n X q¿ 'S3^I1 OaaiAHlKO^ HHl/ (01
�150
Uno de los primeros clamores que se oyen cada vez que se ha suge
rido la ampliación del comercio con los Estados Unidos ha sido siem
pre la necesidad de una línea regular de vapores. Pero cuando miramos
las estadísticas que hemos transcripto, enseguida resulta evidente que
un comercio que asciende anualmente a un promedio de cuatro millo
nes de dólares no es suficiente para mantener una línea especial de
vapores: es decir, si se piensa solamente en Uruguay. Si se agregara la
Argentina, el caso sería diferente. En el momento ^ctual, la "Norton
and Co.", bajo bandera norteamericana, y la "Prince Line" y la
"Lamport and llolt", bajo bandera británica, envían vapores para el
transporte de pasajeros y de carga con bastante regularidad, sin men
cionar a los ocasionales "cargueros"163 de diversas líneas. Esto, cree
mos, satisface totalmente las necesidades del actual intercambio co
mercial y, a medida que éste aumente, aumentará también el servi
cio de fletes, puesto que se trata de un caso en el cual la oferta seguirá
seguramente a la demanda. En más de una oportunidad se ha habla
do de subvencionar una línea de vapores, pero, por nuestra parte, du
damos de que el resultado justifique la erogación. Es más probable que
un mayor volumen de comercio produzca sus propios medios de trans
porte, antes que nuevos medios de transporte, por sí mismos, aumen
ten el comercio. Pensamos que en este aspecto del problema puede
dejarse librado a sí mismo.
Un problema bastante más importante y más difícil es el que plan
tea la nacionalidad. Quienes residen en este país son italianos, españo
les, franceses, ingleses, alemanes y nativos descendientes de estas na
cionalidades en el curso de una o más generaciones. Sus simpatías,
tradiciones y asociaciones son esencialmente europeas. Del mismo mo
do, las casas de comercio son inglesas, alemanas, francesas, italianas,
españolas y nativas, y sus relaciones comerciales son fundamentalmen
te europeas. Será muy difícil modificar estas relaciones, establecidas
hace mucho tiempo, no obstante la tendencia comercial general a
comprar en el mercado más barato y vender en el más caro. En mu
chos rubros, las mercaderías inglesas predominan en el mercado, co
merciando con ellas firmas de todas las nacionalidades ya que Ingla
terra absorbe casi un tercio del total del comercio de importación;
fuera de ésto, cada casa generalmente da preferencia a las mercaderías
�0[noijJB ouiyjrt ojjsanu us souiBJBjByas anb pBpijBuoiaBU bj jod
sepB9)UB|d sapBjjnayip sbj b ajuajj jaaBq anb uBjpuaj unB 'asjao^q ap
-and anb opuBzyirejBg osnjaui 'oj^j -BJoqB jbzijbub ap pBpisaaau sotu
-auaj ou anb jBpjaiuoa Biuajqojd opBauujuí un ap bjbjj a •opBajaui
ajsa ua sopiumsuoa sopnpojd ap sBauij sbj ap -sBpoj ua ou is- ssqa
•niu ua 3sjbj3o[ apand sojuaiuiuanbaj so;sa ap ojauíud [a anb jbuuijb
b so^andsip uejBjsa souBDuauíBajjou sa(BU}snpui soj 'Bpnp uis
/:aoip 'oinaijJB aouajuB ja BqBz
•jjBuy anb uoo so^und soj b asopu^uyaj íoiunf ap i Bip ja Bnuyuo3/
•pepiunyodo bj)o BjBd souiBÍap bj
so)und soj^o X sojsa ap BijduiB sbui u^pBjapisuoD Bq o\9 'a^odsuBjj
ap BijajBui ua sapBpijpBj 'jBiojauioa opB^Bjj un ap oipaui jod 'sop
-jufj sopBisg soj ap joabj ua opjauíoa jap jBiaadsa uppeijdujB BUfj ^
'sopiufj sopBjsg soj b BiaipuodsajJ
-oo a^Bd joXbui bj jBna bj ap 'oiaiauíoo jap jBjaua^ upiaBijduiB Buj^ f
'Bdcung b sBpBjnauíA sbsbo jod a^uauíjBnpB opBuiuiop oioiauíoo jap a)
-red Bun ap 'ajqq Biauapduioo ua 'asjByanpB ap upiauajui bj uoo sbubd
-jjauíBajJOU a^auíjBiauasa SBiauaSB o sbuijij ap ojuaiuiiaajqB^sa jg '3
•BZBjd bj ajuauíjBnpB uBzijodououi anb sBadojna sBuap
•BOjaui sbj anb joijadns p^pijBa Bun ap o jouaui oiaajd un b BZBjd Bisa
ua sBpBoojoa jas UBpand sBusoijauíBa^iou SBpapBajaui sbj anb jsjn^
•asy 'I :ajuain3is oj ua sojiosou BJBd apisaj 'saouo^ua 'Buiajqojd jg
•sopiupj
sopBjsg soj apsap sojnaijJB ap s^auíj sBjjaja JByoduii uapand anb sbjjo
uajsixa anbunB 'sBUBauauísa^iou ajuauíjBiouasa uos sauopsjaj sbX
•na sbuijij ojpna o sajj inbB uajsixa 'ouins oj y jBpjauíoa opBajaui
ja ua ajuBpiodun oaod Anuí uopisod Bun UBdnao SBUBauauíBa^ou oía
-jamoa ap sbsbo sbj '(ojuaia jod j ja aouBajB anb souiBpnp) upiaBjqod
bj ap uopjodojd syanbad Anuí Bun uaXn^ijsuoa —sopiu^ sopBjsg
ap souBpBpma soj jiaap sa- souBauauíBa^ou soj anb opBp 'jBnpB 01
-uauioui ja ua '^ 'sBUBauauisa^ou sBuapBajaui sbj ap joabj ua 'ajuam
-jBnpB uauaijuBui anb sauopBjaj sbj jaduioj b sspiaajqBjsa bX seseo
Bjsa ap BjainbjBna b jaauaAUoa 'oqoip souiaq bX ouioa 'paijip Bja
Bjajaaja 'sBUBuiajB sbisbjubj X saajnp apuaA 'bubuiojb bsbd Bun 'sBsaa
•UBJj sspas o souia apuaA 'BsaauBjj bsbo Bun 'sajouBdsa sajiaas X sou
-ia apuaA BioiiBdsa oiajauíoa ap bsbo Bun isb :pBpijBuopBu buisiui ns ap
l$\
�152
cubrirán, creemos, que esto cuenta más aquí de lo que ellos pueden
imaginar. Las tradiciones, vinculaciones y simpatías, tanto del pueblo
como de la plaza comercial, son, en todo sentido, tan enteramente
europeas que imaginamos estará lejos de ser fácil el cambiar las vin
culaciones existentes en favor de una parte del mundo que ocupa una
porción tan pequeña en la vida de este país. En efecto, si se nos permi
te hacer una pequeña disgresión, éste es un error al que los nortea
mericanos están muy propensos, no solo en materia comercial. Ellos
creen, por el hecho de que estos países están en uno de los dos conti
nentes americanos, y porque han adoptado nominalmente la forma
republicana de gobierno, que no existe meramente simpatía sino seme
janza, e incluso un fuerte sentimiento fraternal, hacia los Estados Uni
dos. El error no es extraño pero es muy grande. América del Sur -o
al menos esta parte de ella- es, en el fondo, un pedazo de la Europa
latina; tiene casi todo en común con la Europa latina, Italia, España,
Francia, Bélgica, etc.; y en realidad, muy poco en común con los Es
tados Unidos, prácticamente ninguna institución social, ni casi ningu
na manera de pensar. Cierto es que el pueblo se ha liberado de los gri
llos y restricciones que todavía pesan sobre la Europa monárquica,
pero existe aún una enorme distancia entre ellos y los norteamerica
nos, al mismo tiempo que una diferencia racial que no parece probable
puede ser superada en un futuro inmediato. Aquí vemos, no el repu
blicanismo sajón de los Estados Unidos, sino una copia del bastante
deteriorado republicanismo latino, como el que se vio en Francia y
como se podrá ver dentro de no mucho tiempo en Italia, España y Bél
gica. Existe una ligera semejanza en las formas exteriores, pero una
enorme diferencia en la práctica y aún en el espíritu subyacente. Esto
es lo que hace a la versión "jingoísta" de la doctrina Monroe, recien
temente traída a primer plano en los Estados Unidos, un verdadero
absurdo para los observadores locales, que solo pueden atribuir su
difusión a una total ignorancia de la naturaleza y costumbres de la
población local. América del Sur siempre ha sido, es y probablemente
continúe siéndolo por varias generaciones, esencialmente europea; no
bajo la dominación de gobiernos europeos, quizás, (aunque sería más
beneficioso que perjudicial que así lo fuera), pero ciertamente bajo la
dominación de las influencias, intereses, simpatías y tradiciones euro-
�sBjsa ua souiBaoAinba sou ^j) SBadojna sbuuij sBpBuiuuajap ap SBuap
-Bajaiu sns Jiqpaj e uajaduioa sb] ajuauíBaijaiud anb sauopB8ijqo e sep
•¡jamos JBjss uis SBjjand sns ojjaiqB usXBq anb sajuBjJodun sbsbo ap
sojdiuafa soDod XBq X (<sBpB8ij,, sbsbo uos -sEpiduiauajui jas uapand
ou 'ajuam^isuoa jod 'anb SBjsa sauopBjnauu 'soadojna sapujsnpui
so| b ajuauíBAisnjaxa opBjnauíA BqBfBqBJj anb oadojna ¡B^dBO jod o
sajuaispca bX sBadoina sbsbo ap sBiauaSB o safBSjnons ouioo ssppaiq
-sisa ucuanj BZBjd ap sBnSi^uB sbui sbuijtj sb[ s^pox 'buuo^ Bjsa ap a^
-uauíBjajua isbo oppajqBjsa opis Bq Bdoang uoa opiauíoa {Bnpe [g
sBireauauiBajJou sBuap^ajaui ua SBpBzijBpadsa 'SBpua8B o sbuijij
sBidojd sns inbB jaoajq^jsa sa soqa BJBd ouqqjB a^uam^isqns ^g
'oqanuí jbj8
-oj JBjadsa uapand ou sajuajsixa sajBpjaujoD sbsbo sb{ uo^ Bi^Bduxis
ap sozbi o sajBpjauioa sauopBpj ssaod ubj XBq [Bno {a uoa siBd un
ap u^pBjpuad b| BJBd JB3n[ oaod Xnuí jBpanb aaajBd anb 'oadojna
ajuaujjBpuasa ubj sa opBDjaui {a 'Baijijod BuajBui ua anb s^ui uns
—opBjjsoui souiaq ouioa- '[Bpjauioa BijajBui ua '^ U9puijsip uis 'Bd
-oang Bpoj ap uauauojd sauopBjJoduii SBjjsanu anb ojsand 'oadojna
sred jamb^na ua anb opBjg joXbui un ua 'opoui ojjap ua 'X soadoj
-na sa]Bijjsnpui sajuBjjoduii sbui soj ap sbj uoa Jijadmoa usjaqap sbjj
•apsajaui sns 'oubjjuod p jog soqa Bia^q saj^padsa sBijBduns uajsixa
apuop opBajaui un o pBppBdea ns uoa opjanaB ap oppajsBqB uaiq ou
opBajaui un inbB jBJjuoaua uBjadsa is jbjbj jojja un uBuajaiuoa sou
-BaijauíBajJou sa|Bijjsnpui so( anb souresuad 'Biuaj jb opuaiA[Oy\
-opas Bpaqap ouioa sopiuQ sop^jsg so^ ua opip
-uajdiuoa uaiq ubj sa ou anb Buiaj un b oujoj ua pepjdA Bjnd sbui bj aa
•ajBd sou anbjod oins 'sopiuQ sop^jsg so{ Biaeq OAijeiaajdsap opijuas
un^uiu uoa ojsa sounaap o|sj s^api sns b sByBjjxa ajuauipiauasa sau
-oíanjijsui o sajqmnjsoa sa^auoduii jajanb ap ojuajuí unSuiu sopiun
sopBjsg so[ b BuaaapBj^B ou ajuauísjjap /"/ ojqand p '(u9PBzi[ia
•p bj ap sajajuí p ua ajduiais ou BpBnjaaja uppuaAJdjuí Bun) sajuBiiu
-ajdB opBiseuap sapuop^ujajuí o SBjapueuy sauope3qqo ap sojjbj
•aqij b oXnqujuoa sisd ajsa ap u^iauaAjajuí v\ opuBna sopiuf) sopBj
-sg so| e soppapBj3B jBjsa uspand 'sauozsj sepBsajajuí jod 'sousauaiu
-Bpns soujaiqo^ sojjap anbunB X oyanbad ajuauiBAfsaaxa 'souiijadaj
oj 'sa euBauauiBpns epiA bj ua Bau^uiBajJojq e^anf anb jadBd jg *sead
es i
�154
afirmaciones, nos agradaría que nuestros amigos comerciantes nos co
rrigieran). Nuestros amigos norteamericanos tendrán que considerar,
entonces, hasta donde les vale la pena seguir este procedimiento y
emplear capital en el establecimiento de sucursales y agencias para la
venta de sus mercaderías en competencia con las casas europeas que
ahora dominan la plaza, y asegurándose, por lo tanto, una parte del
comercio actualmente distribuido entre estas últimas.
A continuación de esto, se plantea el problema de una expansión
general o especial del comercio, cuya consideración será el tema de
nuestro próximo artículo,
/continúa el día 8 de julio de 1896/
/.../ Si se produjera una expansión general del comercio, no vemos
ninguna razón por la cual los Estados Unidos no pudieran obtener la
parte del león en ella. En un mercado en expansión siempre hay lu
gar para los recién llegados, y en una situación semejante, las firmas
o agencias que tengan relaciones especiales con los Estados Unidos
podrían lograr una mayor apertura para las mercaderías norteamerica
nas de la que existe actualmente, puesto que tal apertura no ocasiona
ría ninguna perturbación importante de las relaciones con Europa a las
que nos hemos referido.
Pero, por nuestra parte, aunque probablemente se nos acuse de
pesimismo crónico sobre el tema, vemos pocas o ningunas perspec
tivas de que se produzca una expansión general semejante. Tomando
el promedio de los últimos diez o doce años, el comercio de importa
ción de la República ha permanecido casi estancado; no ha mostrado
siquiera un crecimiento vegetativo proporcional al de la población. En
1885 la importación fue de $25:275.000 para una población de unos
583 000 habitantes, lo que da un coeficiente de aproximadamente
$43.5 por persona; en 1895, después de muchas fluctuaciones, la im
portación fue de $24:596.000 para una población de 850.000 habi
tantes, reduciendo el coeficiente a $30.1 por persona, una caída muy
importante. Como hemos estado señalando constantemente, la polí
tica en la cual se ha embarcado el Gobierno de la República desde
1890 está claramente opuesta a cualquier expansión del comercio.
Los intereses comerciales, no obstante su vital importancia para la
prosperidad general del país, están desprovistos de toda representa-
�-na sasiBd so| ap oun ap joabj ua aiuauíaiqBqoíd sbui ^uas lSB[jaaBq b
eje^aif re X 'saiBiaadsa sbijbjubi sauoisaauoa iBzqcaj b opcuipui oaod
BJjsanuí as 'aucd ns jod 'oÁBn^njn oiuaiqojg ^a \ soiano so[ X bubj B|
ouioo sa^i SBXcn^nin SBiuud sBuaiBiu sbj jBZBjdsap e Btiapuai anb bi
-siuoiaoaioid bjubi bijb cun e X t,ouísia|in^a^,, ^a j3a[oa b uBinpui
as sopiufl sopBjsg so[ 'sajuapai s^pijou jod jcSznr y 'O(Jiaap a(qisod
sa sou ou 'Bunao oisa anb ap pBpmqBqojd o Bapi Bun^^ a^sixa i$ sbj
-auBnpc sauoreaauoa uBJBzqcaj sa^Bd scquiB apuop [Biajauíoa opcjBjj
un ajuBtpaui juinao Bupod ojos o^sg sopiun sopc^sg so[ ap joabj ua
opjauioa jap [Biaadsa u^isu^dxa Bun JBjapisuoa jod epanb sou uny
•opi^cd ^npB {a japod [a ua cazau
•Buuad sBjjuaim aiqcqojdun Xnuí sa [Bna o\ 'oujaiqoQ [ap [Biajauioa
Bai^i[od B[ ua [caipBJ oiqurea un caznpojd as ou o)ub^ B^scq oiajaui
-oa [ap [Bjaua^ upisucdxa eunSuiu asjranpojd Bpand anb ap sczucjad
-sa s^aod Xnuí souidA anb 'saauo^ua 'soun^ada^ *siBd asa uoa oiajaui
-oa [a jBjuauiaaaui b Bnnqu;uoa ou oyaia jod anb o^sanduii un uoa
U9?3B)jodun ns opbabjS cq ouiaiqoQ [a a^uauía^uaiaaj Xnuí c^ad !sbj
-O3^j8b so^uauia[dun soj X BUBuinbcui bj opis Bq sopiun sopcjsg so[
apsap upiaByoduii ap ajucuoduii sbui oiqai [a anb souie^ip 'o[duiafa
ouio^ *souo^BfaA X sosoabj8 sbui une soisandun soj jaaBq o^fqo jod
uauat^ aanpoj^ux anb sauoiacoijipoiu scaiun sbj X so^cfBqaj ap capí
iainb[Bna a^uauiBp;piaap ajsisai ouiaiqoQ [a oiad 'a[qisodun ajuaui
-BaijaBjd sa oiajauíoa [ap [Bai u^isuBdxa jainb^no 'sBiaucnpc sbjijbi
SBunsiqB X sojsanduii so^a uampiad sBUuai[^ SBisajoui X scpcpaiua
ajuaiuBAisaaxa uos opadsai [B sauoiaisodsip sB[ anb ouis 'sosoiauo uos
o[os ou oíaiauíoa ja ajqos so;sanduii sog bsbui ua uBi8iuia X soiaiaui
-oa sns uBuata ou sauísiaiauíoa X saiapcaiaui so[ ^nbiod [a cuiSiua un
sa X ajqBjajo;ui 3A[anA as b9ibo bj anb B^Bq 'biuipia b[ sa oiaiaiuoa
¡a oís and un OAanu un jauodun anb Xcq anD aiduiai^ oqiaa.i ap as
•naB un b japuaasapuoa Biainbis uis SBqa ap cun cqanAap opuats 'Bisai
-joasap cpunjoíd uoa scpcicj; uojanj 'opeuas [B scpiSuip 'sBAiieiuas
-ajdaí sBuinj uoa sa[Biajauioa sauoiaipd sa^na sb[ ua sapcpiunijodo
saiuaiaai sop ua optunao o[ jod BpBpuapua sa auaij aj as anb ua
upiaBjapisuoa Baod Bg -BAiiisoduii uoisioixa B[ X uoisaido B[ BjBd oí
-aíqo un anb sbui oaod ouioa opBiapisuoa opis Bq oioiauíoa ja 0681
apsap 'opoui jainb^na ap 'X sbjbuib^ sb[ ua X ouiaiqoQ [a ua upia
SSl
�156
ropeos con los cuales mantiene relaciones más importantes y estre
chas que con los Estados Unidos o con sus vecinos del continente su
damericano. De cualquier modo, tales concesiones son, a nuestro mo
do de ver. un error económico. Las relaciones comerciales deberían ser
iguales para todos, y debería permitirse al comercio que se expandiera
en las direcciones naturales, sin la intervención del Gobierno —y me
nos aún de un Gobierno no representativo como el de Uruguay—.
Desde tiempo inmemorial, la experiencia ha demostrado que la inter
ferencia gubernamental en el comercio, o el intentar forzarlo hacia
determinados canales, es más perjudicial que beneficioso. Una conce
sión tarifaria en favor de un país significa una injusticia para otros y
una alteración de las relaciones comerciales normales. Como la expe
riencia de Inglaterra lo ha demostrado, el comercio nunca prospera
mejor o se expande con mayor rapidez que bajo una tarifa reducida,sin discriminaciones odiosas. Estas, sin embargo, son cuestiones gene
rales en torno a las cuales las opiniones difieren considerablemente y
que no necesitamos discutir ahora.
Pensamos que hemos recorrido ahora, aunque sin mayor deteni
miento, el terreno delineado cuando comenzamos esta serie de artí
culos. Tememos que las conclusiones a las que hemos llegado no sean
muy alentadoras ni podamos ofrecer grandes esperanzas a nuestros
visitantes que están al llegar.
�"soJtjstpDjsa saiponj
(0061-9881)
Avnomín ^^a ^oni3x3 oidhswoo is H33iaN3dv
LS\
��Of^Ou^ %P * O^*J^
^i^^W O N M O" N Ul
OIOI O
tete I I M I *•
o•o
oooo
P|
o iI o
o'oooV
p te u ••> te * teteio^ *•
O H te M -O te teM Nuh.m
€^ -I
U| ^l
-1 ^>
?• NHokikllmi ••• •> I
N
I* Ul
Vik-
Cv ^^> ^ W W^ ^* M ^^ V •' Mi
OO I O I O I O
O O I O I O I ^ I I I ^^J^OO^W^^VT^O^^AV^i
I
SI j l| I I^| I I ^^^SS8^n:
6,
o
U
MJ
M-*
te
K -J
^ OÍ
O II \^
O II ^j'
O
p
F I I I F I. I. I I I I FFF^F B.10.0*5^ "• ,.
! I o I I ^I Vnn "okl? te, N^ ^
Ki | I h I *• | o> I i I |ioteteuiui^¡¡te*.te*3-3
te h |o -o é. ^j
O O II v>
O
^s^
ION i &
n^ i<N
I o ii o ioe.u^JHHKOk.bii
•-I ii
—--••k*—O>-te-l n O >\
II •o i•
I^^—O ^-*^
te Iit^leoio
o.Mteteio
o. u>i>
^ssllHslh
"OO I I I -I OI I <O I Ok^OI* ^i*'u Ob
'teoitekfi iicpi^ *o
g;
Pl
t
FR
5
13
3
o O
o
i-* r1
0* S
0* O
1-9
2
a 2
wo
d
d 93
93 93
rnon IEOR
3
Pl o
X •í
pi
93
93 Pl
H 2
V H
O Pl
0 V)
2 •>
TOTAL JSCOSE
g
93
O
93 O
O 2
a Pl
o 2
O
f-i d
O pi
Pl r
DEL
�0061-9881
oij^nuy,, '[Biauao eai^sipBjsg ap
:31N3fl3
ap eju
bj ap sojojb soj e auuojuoa 'sajcpyo sajop^ soj mb^ uBp as (^)
618836:1
I9l¿:l
L6'^^
ZL'LLZ-L
QC í * COC * í
CC^"Q/ / 1 I
3099:9
60S>¿8:9
^6LZ9L-9
/O7* \c\7:7
89t^'36:1
5^6*381:3
00¿6S¿: 1
8t-8'¿89:l
LIZ'^WZ
:
033'068:¿
616030:8
08¿'S0^:9
189'9¿^:S
8¿'3¿¿:8
96'^WZ
6LVLW^
689'¿0i:i
3¿¿^0l:l
lO9"llt^
806^85:1
^96lO¿: 1
6l8'9t73:l$
S80'6l¿:3$
soaiNinsoaiNn
SOOYJS3 VH^31V39^Ü SOQV1S3
0191^1^:01
^33*93^:6
196OI¿:9
^83019:^ $
0061
6681
8681
3681
9681
S681
t-681
681
3681
1681
0681
6881
8881
¿881
9881
VH^31V3ONI SONV
NODVIHOdXH
(*) 0061 - 9881
V3R13WV31^ON 30 SOO
-INfl SOaVlS3 SOI A V^^31V3OIMI VIDVH A 3OS3O SVAV09
S3NODV1^OJX3 A S3N0IDVl^0dWI SV3 30 OINOW
O^OVQ3
�i(l!jaA|iif| :<(suoi8aj pepjeioi u| asudaajua ajBAjjd jo uotiejado eqj uj Xpnis
aSB^ y '6^61-^^81 's^^aury uipq uj sjuauíjsaAUj ipqqJH,, :*f pajj 'AddI^
'98 "d '8961 "oap^ 'SI'ON bX
-snSnjQ qpadoppu-^ '..sopaduq so( ap BJjanS Bq,, '.OABjsno 'inVHA3B
'Bjjsanu sa '[Buiüijo [a ua saouBjj ua o se[8ui ua usnuanoua as anb
sojxaj ap U9panpBJj B| 'ofsqBjj ajsa ap ojs^j p ua ouioa Mnby '01 *d 'piqi
• 'd 'p *qo 'NOSNiaoa3HOV^1V9 ',<Mn8u3 S| aqs
X|pBS sjibjib jno aÍBUBuisiui jou on ^m ^i pus aajj s| BDuauív
'./'"/ *8uijBq bou^uiv ua BunSfB
asap ap ouaduii opaiqsjsa ¡u 9Jnaojd iu ByBjajg ubj o 3n^ ^P U9¡3
-BUJii^B BpBps^uasap bj ua ouiij|tj ajsa ap^puajsisui jsinaijjBd bj uoa
'Mld'W3'a ^ awMMBW "WM'"i "S'H ouioasapj 'buijbi boij^uiv
ua SBjsi{Bpadsa 'soxopojjo s^ui soaiufjijq sajopBuojsiq jod oqa
-fpBJjuoo 'S33UOJU3 apsap 'opis Bq BjsruoisiAaj anbo^ua ajs^ -aAanup
-a|p o|8(s p ajuBjnp 'BuijBq Bou^uiy ap outoa oaiu^juq ouisipuaduii
pp ojubj 'oajjsuajasjBa o8sbj p anj {buijo^u; ojuiujop p anb BjjaS
-ns anb opajUB pjuaujja^ un ua jaq8B{pQuqof X uosuiqo^ pjBuoy
jod 'CS6I ua 'opiní ap spj ua ojsand an^ puopuaAuoa anbojua ajs^
•sopiuf) sopBjs^ so|
ua anb pn8i p 'sau^uiy pn^ X ojjua^ ua B|auapuadapui B| ap U9psp
-qosuoD ap BdBja B( ouiod opBjBij -b^jbx8ouojsh| bj ap ousjuBd asaXIX I^!S I9 ^ ouosiAjp opouad ubj8 un ouioa SBpsjapisuoa opis usq
puapuadapu; ap 8Bjjan8 ssq 'uoisiAip ubj8 bjs^ b assq ua BpBaijipou
-ad ajuauj|Bjaua8 opis Bq bubdu^ujbouijbi Bijojsiq Bq qBuaduii opou
•ad p jBzqfiu¡j p B^ijqod Biauapuadapu; B| asopu^j8o| 'u9PBdnao
ap soipj^ía X sai8iuo|oa sauopBjjsiuiiupB uoa 'sapuuoj souadui; so|
ap B(jojs|q B| opis Bq oujsipuaduii pp Bjjojsjq B| '
rsajojnB soqaip jod spBjuaj
-sns u9pBj3Jdjaju( B| ap eai^Bj^oiJojsiq u9pbdijiu8|s b| saejsap 'uosuiqoy
X jaq8B|pQ sajosa^oj^ so| ap oindiasip 'uui^v -o^d ouBauauisa^ou JopBij
-o}8|q p '(9J3J3UOD as ou urp ajuauiaiqBjuauiB| u9piJBds BXna X BJnps8jaA
-ua joXbui ap ofsqBjj un ap ojusppB ap bj3ubui b opsjoqBia 'siBd ojjsanu
ua sasapuf sapjfd^a soj X Bi3Buio|dip b( Jod opB8nf pdBd [ap sisipuB op
-P9I un) (g-¿ "dd 'stól 'piuapo epuag '-oap^) ,,xiX ojX^S /a ua ¿vnBruft
¡9 U9 oofup^uq ¡viuuojuf opt^diu} ¡^,, ajqos ofBqBjj ns b U9ponpojju[ B[ ug siqi
'djuauijoij
-ejuB sojdpasuBJj sopp so| souibiuoj ojnaijJB apa a^ -gl-I dd 'S6l
Ton "1A |OA 'sauas puoaas '..MaiAa^ Xjojsjh Diuiouoag aqx,, ',,ap8Jj
aaij ^o uis[piJaduJi aqi,, ippuo^ 'NOSN18O^ ^ uqof '^3H9VqiV9 I
SV1ON
S91
�166
of Minnesota Press, Minneapolis, 19S9, p. 75. El trabajo de Rippy nos ha
servido como base fundamental para elaborar este panorama de las inver
siones británicas en América Latina. Salvo en los casos donde citamos
otros autores, la mayor parte de los datos que manejamos en este capítu
lo provienen de dicha obra.
6Ibid.p. 66.
6bis Sobre el carácter que tuvieron aquellas empresas, nos dice Rippy:
"Se formaron sociedades para extraer metales preci^sos de la cordillera de
los Andes, donde había pocos obreros, no había combustible para lumbre
ni caminos para los vehículos; técnicos y maquinarias fueron despachados
en la más absoluta ignorancia de las casi impenetrables montañas e inextri
cables selvas que los aguardaban. Había compañías para pescar perlas, para
inaugurar líneas de vapores, para cortar el istmo americano, para proveer
de motores a vapor a las casas acuñadoras de moneda, para establecer colo
nias de granjeros y pastores. Se formó una compañía para enviar ordeñado
res a la pampa; ¡pieles y calientacamas fueron despachados hacia los tró
picos.", 7
7RIPPY, Ob. cit., pp. 17-18.
8Debemos señalar que Rippy solo toma en cuenta en su estudio a los capita
les invertidos ¡ or personas o compañías que tenían residencia en Inglate
rra, dejando de lado los capitales traídos a América Latina por los numero
sos subditos británicos que aquí se establecieron.
9QUINTERO, Rodolfo; "Las tres conquistas de América Latina"; Facultad
de Humanidades y Ciencias, Historia de la Cultura, Serie Estudios Mono
gráficos, No.31, Mdeo., 1970.
10MULríALL, Michael G.; "The English in South America", Bs. As., Standard
Office, Londres, Ed. Stanford, /1878/.
lObis Messageries Maritimes, establecida en 1860, transportaba el correo francés
y en 1878 tenía una linea de vapores de primera clase que realizaban viajes
quincenales entre Bordeaux, Brasil y el Río de la Plata; la Transporte Maritimes o Línea Marsellesa que en la misma fecha transportaba un gran núme
ro de inmigrantes en un servicio mensual hasta el Brasil y el R ío de la Plata.(ll)
Compañía Lavarello, sus vapores realizaban viajes de Genova al Brasil y al
Río de la Plata. Poseía vapores construidos para transportar 1.000 inmfc
grantes. Los viajes eran mensuales y su duración era de tan solo 20 días.
11MULHALL, Ob. cit., pp. 514-515
12Ibid.p. 515
13MULHALL, Ob. cit., pp. 510-515.
14CU RUS, William Eleroy; 'Trade and Transportation between the United
States and Spaniah America", Washington, Government Printing Office,
�'(86l-l6l) ^^* P ^oraru(\ 13 í [861 'Í133 "oap^ '/^/ o^ojumap A
tuapvuoE upjsajdap 8^6I-6Z61 Avnürun '6L61 4Í1D3 'oa/^-aad A svualuvut
•xa sguois^Aui 'p^n 'aoOVT ^0861 'pjuaijo apuse "oap^ '0¿6¡'0¿8í
'oaupjodwaiuoo AvnBruf) pp voiutpuooa Dfjojstff 'X-iuaH 'HDNI3 :^¿6I
'•oapp :(¿6lmSZ8Ü ^^n^ruft pp vojiuguooa Dfuop^y di 0 upponpojtuf
'€1 "ON '.,^O!H • ^H ua 'ot^r>|/
^of t986I-^S¿6I t#oapw '(bouioi /^
'oofupifjq otuadiu} ;¿ ^í sojapuvtsa sot 'antvg A. '.\\\ A. \\ 'a ouiox 'otuap
•owAvnSrun ¡ap¡Djn}j m^owhi ^NVH^VO jpad ftot A WHHVN u^iu^fua^
^sbaijb3ijiu8is S91U sBjqo sb| ^puajdluoD 'BA()8nBqxa ^S]| aun jas u(8 anb
'Bj^Bj8oi|q;q BJjsanu oqaaAOid uod jei(duiB ^jpod
jopa] |a 'ajuE^sqo on -ojpn^a oj^anu ap opouad A Biuat ib op
a^uauiB3ij)3adsa JB^a iod *(s¿61 *IB)uafJQ BpuB^ '-oapp^) ,,XiX
O[8|S |a ua ^Bn8run |a ua oaiu^jijq (buijojui ouaduii 13,, u¡m Jaiad iopB|j
-o^iq (ap ofeqBJ [a uoa 'oSiBquia uis 'U9pdaaxa Bun oqaaq souiaH *so||a
sopo} ap zn( B{ b ojxa jap uqísiAai Bpenaapa Bun jbz(|B3j opipadui; usq
sou oduia^ ap sauozs^ 'sajiods sa)U8}Jodui) uoa oppajaB o)sia sjqsq as
XBn^nan P ua Boiu^^uq spuanyui bj ap suia} p ajqos oau9)siq oiuafiup
•ouoa p ouisiui pp uopBjoqBp B( b pBpuopa}sod uoa anb ^p u^quiB) soiu
-BpaQ *jo|í3}ub b^bj8ououi Bun ua Buia} apa b souiBafpap anb oin^dsa
pp safBSBd 8oun8p ^nbs souia8oaaj 'BpuapaApv B| ua souiBp^as ouio3 sjqj^
•auoppo 'V usnf *joj^ (ap o8jsa •
'6961 ub 'Bin}|n3 B| ap bijopih ^p ouBuiuiag p Biaua}sisB Bj)sanu ua sop
-Buio} sa}undB opBzi[f}n souiaq 'sjsd oi}sanu ua soajuf}}jq sapiídsa so| lod
opBziuo8B}ojd josjaAU} opp p soujijajaj p anb ap 'ouisiuiisb 'Bpuspuoa
BouiBíaQ -BpB}p bX Biqo ns ua uuj^ JaPd 'íoj^ p jod opszipaj sisy^uB
p lp}uauiBpun^ o( ua 'souiin8as Byasaj aAajq Bisa ap u9pBJoqsp b( U3
•S8I-^^8I dd'-}p "qo ^BJopoaqx'aiIHD
'qaun^ ap sajopBj}sn(i sapdpuud so( ap ouf)
P9 d '}p 'a}a '..sadojna u9pBj8iuia ^q,, '.'Vf '3NOaaO
•SOI d'8961
"oap^ l9Z 'on BXBn8nJn Bipadoppu^ l,,so8uu8 soq,, :*y uBnf '3NOaaO
•E9-^9 "dd
••a ',,B}B(d B( ap 01 h p sadoina U9pBi8iuia sq,, i y usnf '3NOaaO
'saiqipBduioa ajuauiBJajua uos ou 8O|jbzi|B3j BjBd sop
-BaqdB soijajija soj anb iBiapisuoa jod UBMlnt^ bzi|B3j anb sauopBuipsa X
sopapa soi P soun8p opi^uío souiaH '66S-S6S dd 'qfa -qo 'qqVHlflW
"^Ol-86 -dd'9961 'oapfA
-aiuo^j *|B}uaiio spusg 'pq ',,B}B(d B( ap 01^ p Badojna U9ia6j8iuia sq,,
'auoppo oiuopy UBnf :j8}uojjuoa *o}und apa ajqos 'Bzaqsa 8| b uojbj
-n8y anb sbj sBsa(8ui sBtusduioa sb| 'o8jBquia uis 'uojan^ ou —sa)UBj8)uiu|
ap apauíppauíBpunj- soaafBSBd ap apodsuBJ} p uq 'Z81-LLI '^d 'piqi
'6881
n
U
ot
61
81
L\
91
si
¿91
�168
Mdeo., Banda Oriental, 1983; y ZUBILLAGA, Carlos, El reto financiero.
Deuda externa y desarrollo en Uruguay (1903-1933), Mdeo.. 1982.
23Así se expresaba la Manchester Commercial Association en un Memorán
dum elevado a Lord Aberdeen en enero de 1845. Citado por Peter Winn,
ob. cit.,p.21.
24Citado por Peter Winn, ob. ch., p. 44.
25RIPPY, Fred;ob.cit.,p. 37.
26Informe del Ministro Gifford Palgrave al ForeignO ffice, fechado el 26 de
marzo de 1884; PUBLIC RECORD OFFICE, Londres, General Correspondence, serie F.O. 5 1; publicado en "CAPITALES E INTERESES BRITÁ
NICOS EN EL URUGUAY". Selección de Documentos. 1884-1912.
Facultad de Humanidades y Ciencias, Sección Historia de la Cultura,
Mdeo., 1969, pp. 27-28.
27NAHUM Y BARRAN, Ob., cit., T. I, p. 326.
28Ibid,p,327.
29RAMA, Ángel; "La belle époque", Enciclopedia Uruguaya No. 26, Mdeo.,
1969
30QUINTERO, Rodolfo; Ob. clt.
31"La Doctrina Monroe", Selección Documental, Facultad de Humanidades
y Ciencias, Instituto de Investigaciones Históricas, Serie Divulgación de
Textos y Documentos, No. 8, Mdeo., 1966, p. 15-17.
32HACKER, Louis M., KENDRICK, Benjamín B.; "The United States since
1865", New York, F.S. Crofts & Co., 1939, pp. 72-73.
33HACKER y KENDRICK; Ob. cit., pp. 108-109.
34"El Telégrafo Marítimo", Mdeo., 21 de mayo de 1885; en: "LA PENE
TRACIÓN NORTEAMERICANA EN EL URUGUAY. La Misión Comer
cial de 1885", presentación de Raúl Jacob; Facultad de Humanidades y
Ciencias, Sección Historia de la Cultura, pp. 1-2.
35Ib id, p.3
36Ib id, Prese ntació n, p. V.
37Informe del Ministro Gifford Palgrave al Foreing Office; en "LA PENE
TRACIÓN NORTEAMERICANA EN EL URUGUAY", cit., p. 18.
38CURTÍS, Ob. cit., pp. 23-24.
39En la elaboración de este tema hemos utilizado, además de las obras que se
citan, apuntes tomados en nuestra asistencia al Seminario de Historia de
la Cultura, años 1969 y 1970, a cargo del Profesor O ddone.
También deseamos señalar que los materiales provenientes de la publica
ción "Conferencia Internacional Americana", utilizados en este apartado,
nos fueron cedidos gentilmente por la Licenciada Alba M aria ni.
40MARTI, José; "Argentina y la Primera Conferencia Panamericana"; Orde
nación y prólogo de Dardo Cúneo. Ed. Transición. Bs. As., 1955, p. 90.
Esta obra recoge una serie de artículos que Martí publicara en "La Na
ción" de la Argentina, en su calidad de corresponsal de dicho diario en
�mus!1 oapiAujuo^,, p oiad 'aAOll P umqp |a p anb B| s Bqaaj sis^ i s
u9PBDi|^rtd bjjo iod ajuatu
•^wiajtod opauíojaj Bjjas anb omjii ^uio^ '8 u"!f jod opsjipa '..sauijx 9%
-M jaA|^^ M1,, |P ¿¿81 U3 U9!J;.'BdP B? dSJBJp aq3p SOJuajUI SOJS9 9JJU3 OS
'(06 d
**IP #qO 'nVHlflW) '0¿8t ap ozje'íi '^8 o.'^ijB^ -o^piAiíiuopí ap op3
-muí OAnu |9 opu9Xni^suo9 'OTDqqnj ssjqo ap Jop^^a 9iquiou oí sajou
IJU99 1^ *O3pfA9JU0^ U9 m\VUV} n8 UO9 9JU3UIJOU9I8od 98OpU9f39iqB|S9
V<>D pultl pUBi^iBj,, Bi ap opB9|duia opis BjqBq sj^abh SBtuoqi -js 13 6fr
*U9p|jBdB Biauí^d ns ap sqo
-9j B| i999|q)89 opjpod opudiqBq ou '6881 3P -np^d b u^paj (Euoobn to
-^oHq!al U9 Bijuanaua as S9w%l nv\¿ u9a.¡^ p 'apBd bjjo jo^ -opsuinj
-OJ^UU '(pfrgt oiunf -^^si oiunl) j^uoda^ O3p¡^3iuoy¡ puv vtuuotug ata
:cpc^ad p ajusjnp s^pu; oafp^uad un ap ei^uajsixa bj aju9uie¡os 9(ojjb
|*uopB^ B99jotiqigBi ap Baajojauíaq bi ua BpBztjEaj ssinduioa ^\ 'ojaaja
3 *689t-808l opopad p BajeqB anb 'syasaj Bjsa ua sspfuajuoa sauop
BUiíojut 8B] JBUiqjuoa opipod souiaq ou anb 'oSjequta ujs 'jBpyas
*P2an¿j^ K Dfuisnpuf 'opjawoQ 'nu^Q 'vfjotstf^ -atuf^a oi^IS t^ ua
jap oaffqnda^ vt ap sauofsajdw[ 'pXon PPupa^ jod opsoqqnd uinqp p
ua suajd si b opsaipap opajpB p A 068l/lX/S ia sawfj, oapfAatuoix ai¿
jod opBaqqnd jeiiojipa p 'opojp ba HBMlnW ap ofBqejj p -ousjjuoa
ua U9f3catpui OAps A- ajuauípjuauíBpunj opBz^ijn souiaq ABn^njQ
p u? sfput ounnpouad pp oqojjBsap pp Buisjoued ajsa jBpuuq bjb^
'S¿S-d'piqi
>¿S *<• "a *qo!-o PqaiW 'i^VHinw
•afBjjiqjs ap opbjbjj p ubuijij ou anb sasjBd 'apqD X oa
-|X9^ 'BuuuaÍJV a ajayaj as Bjp bj ap puy iv -¿1 'd '*jp -qo 'I13VW
•^01*d
'I '1*0681 'uoj^uiqsBM 'BUBauauíy puopRujajuj Bpuajajuo3 bi ap ssjay
til d "JP qo 'I1HVW
•BUBJ
-ujn^) pnuB^ A Bpssan^^ ajuaaiA uos souijuaSiB sopa^app sop sojjo so^
'ojanbusq A sopifaj ap ajuBouqe^ 'a3piioo3 *f sbui
-oqx '.u9po8jB ap sBpapusnq 9P ouBjaidojd 'uosubh '3 uqof ^opBuas-xa
ua sauoisjaAui sapuBj^ uoa 'u9qjB0 ue jBijjsnpui 'siabo '9
^opBÍoqB 'sajs^ sijjo^ ^oueaqqndaj oau^od 'jaqBqapnjs juauíaQ
!B}9|uo|33ajojd (B)jjsnpui 'aifaujB^ Majpuy ¡Bjsiuopaajoj^ pauBjy pp
B| ap ajuapraaj^ A ouBaqqndaj 'sarijxaj sojuapupaiqajsa ap oyanp
'N snipujo^ íopBjs^ ap ojuauíBjJBdaq pp oiiBuopunj 'jjoasaj^ Ai
-u*n MiBdP/^'.ajuBpjauioa'jui|j sajJBq^ ¡ouBDqqndai jopBuas-xa 'opB^oaa
'uouapuaH '8 uMf :Jd BpBiSajuí BqBjsa BUBauauJBajJou U9p69app Bq
•Bpuajajuo^ B( ap sajaqap so| b ejn8 ajuapaxa Bun Bpuuq sou
'pspiuatuB Au9f8Bd uoa opiJjaA 'opprq 'zbíbs 'oiuouijjsaj ns '
8^
¿^
9^
S^
^^
6
¿^
ij,
691
�170
habla de comienzos de 1880.
52El primer cambio de nombre tuvo su origen en un problema legal. En
el Álbum publicado por Lloyd se relata asi el episodio: "Un obrero emplea
do en la sección tráfico del Ferrocarril Central del Uruguay fue despedido.
Unos días después fue a la oficina donde estaba el empleado a quien consi
deraba como causante de su despedida /sk/ y de un tiro lo dejó muerto en
la silla que ocupaba. Vista la causa, en primera instancia el obrero fue con
denado a unos treinta años de prisión; en segunda instancia la pena fue re
ducida, y en un tercer juicio que tuvo lugar después que había pasado mu
cho tiempo, se le declaró inocente, pues había obrado, según veredicto del
jurado, en defensa propia! Al dar cuenta de esta última vista, el "Uruguay
News" aplicó el vocablo 'asesino' al individuo declarado inocente, entaoiuiido éste como consecuencia un proceso por difamación contra el perió
dico. Por consejo jurídico, el "News" cambió de título durante una tempo
rada evitando así mayores molestias y gastos, pues el proceso fue abando
nado."
53LLOYD, R.; Ob. cit., p. 134.
54The Express, 19 de junio de 1889, Ed., p. 1.
55The Express, 29 de agosto de 1889, Ed., p. 1, "The South American Con
gress at Washington".
56The Express, 31 de agosto de 1889, Ed., p. 1; Ib id, lo. de setiembre de
1889, Ed., p. 1.
57En latín en el original. (N. deT.)
58En fecha 7 de agosto de 1889.
59The River Píate Times, 7 de agosto de 1889, p. 1, Col. 2, "The future of
the Argentine and Brazil".
60The River Píate Times, 21 de agosto de 1889, Ed., p. 1, "The Washington
Congress".
61The River fíate Times, 21 de agosto de 1889, cit. El subrayado es nues
tro.
62The Express, 3 de octubre de 1889, p. 1, col. 4, "The Washington Interna
tional Congress".
62bis Las declaraciones de Martí habían sido hechas a un periodista de "Export
and Finance". Este periódico, fundado en junio de 1889 en Nueva York,
fue el primer diario de los Estados Unidos dedicado al comercio con Amérka Latina. (63). Cabe señalar que estas declaraciones fueron transcriptas
por W. E. Curtis en su trabajo "Comercio y T ransporte entre los Estados
Unidos e Hispanoamérica", ya citado.
63McGANN, Thomas; "Argentina, Estados Unidos y el sistema interamerica
no, 1880-1914". EUDEBA, Bs. As., 1965, p. 188.
'.4 MARTI, José; "Argentina y la Primera Conferencia Panamericana", ordena
^ión y prólogo por Dardo Cúneo. Ed. Transición, Bs. As., 1955.
�*C*7 '*IÍV> 'I "d *P3 '681 P ajqui9(AOU ap *o| 'sawa oapiAaiuopi ata8
•I d #P3 'S68I P lq P 'sawa oapfAaiuo^¡ ata12
•f-Z apa • r -d "pg '681 P ojajqa^ ap 11 'sawa oaptAatuow ata18
*$68I P í>2jui ap ¿i "P3 'p 'd'm -on 'A 'Pa 'SMa^¡ ^vnStun ata08
'Pfqi6¿
'P3 '- >sIo:> 'I *d '681 ap OJdjqaj ap ¿ *uiu oapfAaiuo^ ata2L
'^*0 'S *|O9 'i 'd 'Z6I ap oj|nf ap 91 'sawa oapptatuow ata LL
*(t 'P^ 'I *d 'Z68I P oiaua ap zz 'tatúa
oapfAatuow ata) 'oeiBiadpA U8 sopipajfa uojanj 'oausjj ap '(<ajoui|)pg,t
ousapauíBapou anbnq pp sojauíJBiu ap odiuS un opuana a\\nD A sop
-fiifi sopáis^ aj|ua ^aiueid as anb oqa¡paj)ua |ap o}|S9doid * 'oiduiafa joj 9^
•l(saui;i oapfAajuo^,, |ap
a)uauiBAisn|3xa isaa uauauojd sopiSoaai so|uoui|)sai so| 6881 9P 4|}J*d v SL
•68I/IX/1 |P sawa oapfAawow |ap
pqjoiipa |ap oinj^ \a sa (ouB|ajoq iap ojiad |a) t,ja8w>w atft uf Sop ato., *iqp¿
•9 loa 'i -d 0681 P oXbui ap 6Z 'Piqi P¿
Z'ioa'i -d'068! ap oXbui ap 6t'P¡qi ¿
•S |oa 'i -d '0681 P [f-q P 01 'tatúa t^td ^attHf ata IL
sajputri ua sau
-o|9B8;iqo sns ap opBfa¡B oduiap s^ui jaaauanuad Bipod ou anb opuapnpB
'apuajajuc^ B| ajuaiujB|n8ai 8sjb|b)sui ap s^ndsap oaod uo)8u|q88yw 9U
•opusqe uiN -iq 13 'S '|oa | 'd '0681 P n-q P 6 'sawa *t>ld ^*t/íf ata \L
• \oo • 1 d '0681 ap ozjbui ap s! 'sawa a%v\d ^**/2/ ata 0L
'0681 ap OJajqaj ap sz |a Bpsqaaj Bqsjsa bmb^ 1 '..jana^
uopuo^,, ' -|oo '1 #d '0681 ap ozjbui ap ¿z 'sawa atvy J*t;^ ata 69
'6881 apajqtuaiaip ap i\ |a Bpsqaaj BqB)sa (Bsuodsajjoa |ap b}jb3 sq
•,,jaaq uopuoq,, 's jo^ '1 -d '0681 ap OJeua ap 8 'sawa atoid aa^fü ata 89
'<(ojio ap o|3|nfjad ua o opyauaq OAisnpxa ns
ua uapunpaj sauoiaBjaj sajsa anb JBiadsa a)uauiBiU|)^8a| aqap soga ap ou
-nfuiu anb ap o^afuipuaAUoa pjoj p uoa X oujafqoo fui jod opsaoAUoa
opfs aq nj^iídse aisa uoa ops anb ap Xoisa OJnSas 'sopoj ap optjauaq ua
f jatinsaj anb 'ojjo X soun ap 'osoisjuib oiuafuiB^JaaB p ^jaAouiOJd sjad
|iu ua ojuauíoui aisa ua opiunaj souBauauíB sasjBd ap osajSuo^ p anb
ap BZUBjadsa B| oSiuiuoa ^jpjBduioa Bpuapaxg ns anb ua ajuauíajuafAiaj
'p -|oa 1 *d '6881 ap ajquiaiAOu ap oí 'sawa atvtd J*t^2/ ata ¿9
puB8a|B)s paifun MI,, ' |oa '1 d '6881 ap ajquiapip ap p 'ssaudxg ata 99
'(U-tlI dd'piq|)-.,8oi
-u|)|p sopíqo X soasaiuBliS so^pda ap 'a|uajaj|pu| a a|q;uia} japod un B
*s)pnAuaap souaui o s^uí 'saiqii 8B3i|qndaj ap b|||uibj aun ap BAitiuipp
X a|iiB|i!uini| uoisiuins B| 'uapA anb o| ap souaui Ba^puiv ap soiqand so|
japA a 'jas opnd sauop^u ap spuajajuoa Bq,, :o|duiafa o|os un soiuaio $9
\L\
�172
84The Montevideo Times, 12 de agosto de 1892, Ed., p. l.
85The Montevideo Times, 11 de febrero de 1893, Ed., p. 1, cois. 2-2.
86The Montevideo Times, 30 de enero de 1892, Ed., p. 1.
87The Montevideo Times, 16 de setiembre de 1893, p. 1, col. 3.
88The Montevideo Times, 24 de enero de 1896, p. 2, col. 2, Gac.
89The Montevideo Times, 10 de octubre de 1893, Ed., p. 1, cois.
89bis La guerra hispano-norteamericana de 1898, que estuvo precedida por un
clima de tensión y de presiones por parte de los Estados Unidos sobre
España, tuvo como detonante la voladura del acorazado norteamericano
"Maine" en la bahía de La Habana, el 15 de febrero de 1898. A conse
cuencia de la explosión, murieron 280 hombres de su tripulación. Sobre el
episodio dice Pablo de Azcárate: "La catástrofe impresionó profundamen
te al pueblo americnao y desencadenó una furiosa campaña anti-española.
Esto era natural, pero la conducta observada por el gobierno americano ex
plotando la catástrofe para excitar contra España la hostilidad y el encono
de la opinión pública, fue menos natural y altamente significativa respec
to de sus designios". (90)
La g^erra se desarrolló en dos teatros: las Antilllas (Cuba y Puerto Rico)
y las islas Filipinas. El hecho decisivo en la derrota de España y su peti
ción de armisticio fue la destrucción de la escuadra al mando del almirante
Cervera en Santiago de Cuba, el 3 de julio de 1898 y la rendición de la pla
za a las fuerzas terrestres norteamericanas el 16 de ese mismo mes. Luego
de más de dos meses de negociaciones, la conferencia de paz, reunida en
Paris, arribó a la firma del tratado de paz, llamado de Paris (10/XII/1898).
Por este tratado, España renunciaba a "todo derecho de soberanía y pro
piedad sobre Cuba"; cedía a los Estados Unidos la isla de Puerto Rico y
las demás que estaban en ese momento bajo su soberanía en las Indias
Occidentales, y la de Guam en el archipiélago de las Marianas o Ladrones,
por último España cedía a los Estados Unidos el archipiélago de las islas
Filipinas, debiendo pagar los Estados Unidos a España la suma de veinte
millones de dólares dentro de los tres meses después del canje de ratificaciones.(91)
90DE AZCÁRATE, Pablo; "La guerra del 98", Alianza Editorial, Madrid,
1968, p. 39.
91Ob.cit., p. 191.
92The Montevideo Times, 24 de abril de 1898, p. 1 Ed.
93The Montevideo Times, 28 de abril de 1898, Ed.
94The Montevideo Times, 15 de noviembre de 1893, p. 1, cois. 2-3, Ed.
95The Montevideo Times, 8 de julio de 1894, Ed., p. 1.
96The Montevideo Times, 11 de julio de 1894, p. 1, col. 5.
97The Montevideo Times, 22 de febrero de 1895, p. 1, cois. 2-3., Ed.
98The Montevideo Times, 26 de enero de 1896, p. 1, col. 5.
99The Montevideo Times, 7 de febrero de 1893, ed., p. 1, cois. 2-3; Ib id,
�*€1 *d'696l 'oapiAaiuo^ 'so3i}^uio(dip sajundy :Bua<|
ap bijbw so^ar) a ttiou X JBuiiuqajd oipnjt^ '(8l6t~9l6Ú 'vuoouíuaüu
Df Ktoptun topoisg toj •Kvngmn 13 :jr*O *ia>IVDIV-3IClVeV
"9681 P oioíb ap 8 'oi(ní ap t X ot 's^tU. O9pfA$uoH tu
'9681 ap oisoíb ap 8 'ofinf ap t X ot 'smuu op^iu<m 9%a
•-t 'io^ 'i #d *P3 'S681 ap oi(nf ap it 'smuu. o^Atuof mu
•I *d "pa '6881 P ofinf ap 9 '^uqj, o^pfAMuon 9ta
ttl
Itl
OtI
611
811
Lll
i,, :|bui8|jo |a U3f|qsi I
IHX o|n^dBD -a qo í'3M 'SU^ÍIDSI 1
IIX oim^dBD *p|qifll
'Pf9!'P!<)ICU
*III oinjjdBO"\]3 -qo *3*M 'SUMnDtil
*C-t 'loa 'i *d "p3 '^681 ap o||nf ap i\ 'S9utiL O9pfA9tuow HL111
*P3 'C *|oa 'i *d 'C68I ap ojaua ap S 'S9WU. o9pfA9tuow MJL011
*I *d '0681 ap ajquiaiias ap ti 'tautfj, oapf^uof^ 9tu . 601
'I *d 'P3 '6881 ap ojinf ap 9 'S9IUU. O9pfA9$uow 914J.801
•jojaaj ¡8 8Bd|nanp sounpad anb o|
jod '3DiaN3dV oqaip ap i^iaBDjiqnd b| aiqísoduii uojaia;q oíasdsa X od
-tuai^ ap ^auozsj 'souiBj^iBuas bX ouio^ -BpBuofauaui bX 'sijjii^ -3 uiBt|(i/vv
ap sjqo B| ap soAijsaijiuSts s^ui ojnjjdBD so| ap *3DiaNHdV l ua souisq
-^z||Baj anb uoiaduasuBJ^ B| ua sspiuaiuoa 'lisejg (ap X su(}uafjy taqqnd
•ag v\ ap jouajxa opjauioa |a ua sop^un sopB)S3 so| ap u^aan^s b| b tata
-uaja^j ajuepunqB 8B( jod epBnua}8 biba as U9p8i(uif| Bisa 'oíBqBJ} oqaip
ua 'a}UB|sqo Of^ [Bui^ijo bijbjÍououi B| ap U9paBpej B| ua bX "sitd ojtsanu
B o|j8)iui|| b opB8i¡qo uBiqsq sou oduia^ ap sauozsg *BU()ua8jv toijq
-ndag B| b uaiomei bíbzubdib sisi^ur aAajq a|sa anb opsasap souiBjaiqnn ^iq¿OI
*I *d **P3 'S68I ap ajquiaiaip ap ot 'S9iut,¿ O9ptA9$uow 914J. ¿01
•¡ d -p3 'S68I ap I^qB ap C 'S9W1J. o*ptA9iuo¡\ at< 901
*I *d '"P3 >681 ap oi(nf ap 8 'S9iutx o^pp\9iuow 9ttf SO I
(I -d'tSfoN
'A I<A 'S68I ap aiquiapip ap 6t \,*vaN Xsn8njf| aqx,,) -oiJB^uaiuoa
^8UIU jaaaq uis oiad *u9piJBdB ns ap 88puBisunaip sb¡ opuBJBfaB 'epeta
-tinua an^ ouioa (8) Bu^jpop B| oiquasuBj) $681 ap ajqutapip ap 6t (a :aoj
BuupoQBi b U9puaui sun souiej^uoaua o(os ,,sm9n KvnUtufl,, ¡a U3 toi
*trC *8|oa'( d 'S68I ap ajquia;a;p ap ti 'su*lL o9pfA9tuo^ 9%n coi
'trl *s|oa '1 -d '*p3 'S68I ap oXeui ap ^ 'S9UH O9pt<kaiuo¡^ ai¿ tOI
*|8u(8ijo |a ua op
-t *|oa 'i *d "P3 '681 ap ojajqaj ap ¿ 'S9uiu o^p^tuow m 101
'V01-V6 #dd
'C ^© *l *d '9681 ap ajquiapas ap 91 'S9tuu. o9pfA9tuofv 9ta 001
•I •d'-p^'S^SI ap(|jqBap 'pfqiU -d "p3 ^68I apo||nfap8
til
�174
123771^ Montevideo Times, 15 de julio de 1897, p. 1, col. 5-6;
124The River Píate Times, 23 de setiembre de 1890, p. 1, Gacetilla. La infor
mación era tomada del "Soutn American Journal".
125The Montevideo Times, 21 de diciembre de 1890, p. 2, col. 1. La noticia
provenía del "New York Maritime Register".
126The Montevideo Times, 11 de octubre de 1892, p. 1, col. 5, Gacetilla; y
27 de octubre de 1892, p. 1, col. 4.
127The Montevideo Times, 11 de enero de 1891, p. 2, col. 2; y 14 de enero de
1891, p. l,col.4.
128The Montevideo Times, 27 de febrero de 1896, p. 1, col. 3.
129The Montevideo Times, 10 de marzo de 1891, p. 1, col. 6 Gac.
130The Montevideo Times, 9 de abril de 1891, p. 1, cois. 5-6, tomado del
"Buenos Aires Standard".
13177ie Uruguay News, 2 de diciembre de 1894, vol. IV, No. 201, p. 4; y 24
de febrero de 1895, vol. IV, No. 214, p. 4.
132The Montevideo Times, 20 de agosto de 1895, p. 2, col. 1, Gac.
'
I 33 The River Píate Times, 2 de julio de 1890, p. 1, cois. 2-3, Ed.
134 The Montevideo Times, 8 de junio de 1892, p. 1, col. 3.
1 35 The Montevideo Times, 20 de setiembre de 1892, p. 1, col. 2.
136The Montevideo Times, 15 de setiembre de 1894, p. 1, col. 3.
137The Montevideo Times, 14 de marzo de 1896, p. 1, col. 3; y 9 de junio de
1896, p. 2, col. 1.
138The Montevideo Times, 12 de junio de 1896, p. 1, cois. 4-6.
139The Montevideo Times, lo. y 4 de agosto de 1896, p. 1.
140The Montevideo Times, 13 de junio de 1896, p. 1, cois. 2-3.
141The Montevideo Times, 10 de julio de 1896, p. 1, cois. 5, Gac.
142The Montevideo Times, 31 de julio, 11, 18, 19, 20, 21 y 22 de agosto de
1896.
143The Montevideo Times, 2 de agosto de 1896, p. 1, col. 6, Gac.
144The Montevideo Times, 8 de agosto de 1896, p. 1, col. 5.
145The Montevideo Times, 23 de agosto de 1896, p. 1, col. 4.
col. 5, Gac.
14677ie Montevideo Times, 3 de noviembre de 1896, p.
147The Montevideo Times, 30 de setiembre de 1899, p. , Ed.
148The Montevideo Times, 16 de junio de 1889, Ed. p.
149Ibid.ibid.
150The Montevideo Times, 25 de junio de 1889, Ed. p.
col. 4, transcripción
151The Montevideo Times, 4 de agosto de 1897, p.
del "South American Journal", del 20 de julio de 1897.
152The Montevideo Times, 4 de agosto de 1897, p. 1, col. 4, transcripto del
"South American Journal" del 20 de julio de 1897.
153The Montevideo Times, 18 de agosto de 1897, p. 1, cois. 4-5, transcripto
del "South American Journal" del 24 de julio de 1897.
154The Montevideo Times, 9 de junio de 1899, p. 1, Ed.
155Industria y Comercio, Año IV, vol. IV, pp. 18-20, No. 73. 5 de enero de
1901.
�"("1 P *N) (,,dui8Jl,,) I^UIÍIJO |9 U9 9B||fUlO3 9J)(I^| C9I
'9681 Oy |9 U9 SOUB3IJ9U1B9)JOU S9|BIJ}Snp
-U| sp U9|Siuio^ Bun jod b}B|<] B| ap oi^ |B spsnpaja biisia b| b ajaijaj as 91
*('X^P "NI) "IBuiSijo |9 ua ui}B| ub :,,pB}un|OA B'oisnS v 191
*,,J99S
-od ap oqoajap |9 9U9I1 ou bX anb 'sb|uo|O3 sns japuaA b o|JB8i|qo 'opoui
ojio ap 'o sinbjnx 'ojdi8.^ uoa oipaans ouioa 'U9?siiuoa Bun ofsq \vtn\io¿
B Jauod UBuaqap ssadoana sauopsu S8|,, anb BuaSns ((8un)iaz aqaissoA,.
ut^uia( ouBip |a anb 's^iuaps 'buijojui BUisiíaiaj |^ iB^njioj ua saJopaaiaB
•oppqns sns b BqBjBJ) as anb ua buijoj b| Bijuoa opus)sa)ojd u^uíaje ou
J pBfAua bjou b| ap B|qsq as apuop asuauipuo| oijBip un ap ui|
ua ¡tiiuodsaüoa ¡ap BuiBi^aiaj un aquasusj} oiJBip |a u9iaBnu;)uoa V
•,,|8ujnof uBafjauty qinos,, |p
's-€ *s|oa 'i -d '8681 P ojajqaj ap 8 'u<jl o9piAiuoi/\[ m
'^.681 P o(|nf ap ^i I^P .,l^ujnof usauauív Minos,, |ap
s-^ s|oa 'i -d '¿681 P ojsoÍb ap 81 'satufj. oaph\aiuo\^ atu
•t,|BUjnof aajauíuio^ ^o jaqninq^
•Ml,t I8P u9¡odijasuBJ| 'i -d '1681 ap njMB ap "oí 'sawu oapfAatuow atu
'I d '068! ap njq ap 9 'satutx wnd -^m *M
091
6SI
8SI
¿.SI
9SI
�Se terminó de imprimir
en el Departamento de Publicaciones
de la Facultad de Humanidades y Ciencias
en el mes de agosto de 1988
D.L. 233.401
�El presente trabajo enfoca algunos aspectos capitales de;
la relación neocolonial de América Latina con los poderesj
imperiales hacia fines del siglo XIX. En su primera parte
traza un inventario de la implantación británica en el.
continente y analiza las tempranas manifestaciones de la
penetración comercial estadounidense. En la segunda,í
el atento relevamiento de la prensa inglesa de Montevideo,
aclara la acción que los Estados Unidos comienzan H•
desplegar en el sur del continente. Desde esa perspectiva,!
y en lo que hace al caso uruguayo, las bases del "imperioi
informal" británico inconmovibles y su primacía comercial•
y financiera son los que permiten a Inglaterra contemplar:
a los norteamericanos como rivales poco temibles. Es muy|
otro el papel que esa prensa asigna a los Estados Unidos,|
en el plano internacional, reclamando insistentemente su
intervención directa frente a los conflictos domésticos o\
externos que afrontan las repúblicas latinoamericanas, como¡
corolario indiscutible de la pretensión de arbitraje exclusivoj
que la Unión oponía a toda tentativa de intervención europea.i
.. . ..
.
..
„_.„_......„^,_._ . J
Ana María Rodríguez Ay^aguer (1947) es egresada de la
Licenciatura en Ciencias Históricas de la Facultad de
Humanidades y Ciencias, donde se desempeña actualmente
como Ayudante del Departamento de Historia del Uruguay.
Integra -con los Licenciados Alfonso Labraga, Mario Núñez
y Esther Ruiz— un equipo de investigación que desde hace
ocho años viene desarrollando un proyecto sobre la historia
de la política energética seguida por el Uruguay, una parte
de la cual ha sido concluida y se halla envías de publicación.
�
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay
Subject
The topic of the resource
Repositorio de ensayos en las Humanidades publicados originalmente en el Uruguay
Description
An account of the resource
<p><span>La Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación se ha propuesto contribuir a rescatar y poner a disposición de los lectores la escritura ensayística del Uruguay a lo largo de su historia. Esta Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay pretende reunir en un solo lugar más de dos siglos de textos de reflexión y pensamiento, dentro del amplio campo de las humanidades, producidos en conexión con la universidad. La mayor parte de esos textos han sido originalmente publicados en revistas universitarias o periódicos hoy difícilmente accesibles. A menudo nunca recogidos luego en libro—o recogidos con sustanciales modificaciones—, son textos que pueden contribuir a recuperar y mostrar las dinámicas de pensamiento y representación en el país, tal como se realizaron en tiempos de centralidad de la escritura.<br /><br /></span>La a veces fina y sinuosa línea entre Humanidades y Ciencias Sociales hace que textos de historia económica, de estudios sociales, de ciencia aplicada a la antropología, puedan tener cabida en esta colección, aunque el foco está en el núcleo tradicional de las humanidades. El Derecho (con la excepción de Filosofía del Derecho) queda, por su especificidad técnica y profesional, por el momento fuera de este grupo. </p>
<p>La colección será un trabajo acumulativo, con entregas bimensuales. En el tiempo, los textos se irán organizando de acuerdo a posibles lecturas de la historia de las ideas en la región y el continente. <br /><br />Aldo Mazzucchelli</p>
<p><span>15 de octubre de 2017</span></p>
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Pablo Darriulat
Gonzalo Marín
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
América Latina entre dos imperios : la prensa británica de Montevideo frente a la penetración norteamericana (1889-1899)
Description
An account of the resource
El presente trabajo enfoca algunos aspectos capitales de la relación neocolonioal de América Latina con los poderes imperiales hacia fines del siglo XIX...
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
RODRIGUEZ AYCAGUER, Ana María
Source
A related resource from which the described resource is derived
Rodríguez Aycaguer, Ana María:
América Latina entre dos imperialismos :la prensa británica de Montevideo frente a la penetración norteamericana (1889-1899) /Ana María Rodríguez.. Montevideo : FHC.DP, [1988].. 175 p..
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1988
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Type
The nature or genre of the resource
Libro
AMERICA LATINA
Historia
RELACIONES EXTERIORES
SIGLO XIX
URUGUAY
-
http://humanidades-digitales.fhuce.edu.uy/files/original/193a3c60e738bbffcbf59b99fc5b75c2.pdf
7b858c2793c6c5b148e6bbc52f14b603
PDF Text
Text
�301 .242 ROM ide
Ideologías y cambio social en
11111111111111111111111111111 111111111 1111 11111111111
• fHCE/112015 •
José Lui s Romero
IDEOLOGIAS Y CAllBI O SOCIAL. EN
A i;I ERICA
LATINA
ToCTado de : El Cambi o Social y l as
Relqciones con las Ideas s obre el
Can.bio Social. Situaciones e ideologías en América Latina en el S~
glo XIX (PiEXICO CITY C O~TFERENCE ,
novem~ 22- 24 , 1962) -
1
112
8
'i
'(o
r- ·
UtJ
'
�M>c1,¡L
/ _ ef)f{!Jto
~- - /}/le/
A {.JI-, / '!/!J
3 .- IJt v t. hJ fl 11 v V
4. - t;l>&CJl º~' IJ! llH¡G~ e1¡ 'Jln
I ])p-L. ~ J Je a f cJ¡, Jf
- /¡' lu /o
·
•-
-
r
I
•
"~
•
,
r
.
•
•
1
'
.
('
•
•
•
•
•
-
•
•
.
'
..
•
•
•
•
•
•
•
�..
•
•
-~
.-
·.
· Las ideas que expongo a continuación -de una manera casi geométrica- están destinadas a servir a la comprensión del problema total de
la cultura latinoamericana, caracterizada hasta ahora a mi. juicio por
el predominio de los fenómenos de ·transclllturaci6n. Teniendo en cuenta la finalidad de estas notas, circunscribo el tema al examen de las
co1·1·ientes ideol6gicas que se intensifican más claramente en el siglo
XIX, relacionr-lndolas con las situaciones r~ales.
l~-
El Problema de la Transculturación
Para entender la situaci6n sociocultural de Latinoamérica es im~
prescindible, en mi opinión, no perder de vista ciertas caracteristicas que configuran la historia del hemisferio desde fines del siglo
XV. Antes de esa época tiene una densa historia; si la conocemos mal
Y cada vez que se repite
no por eso dejamos de percibir su legado.
ingen11amente que ~érica es un mundo joven, se comete, además del error
conceptual propio del naturalismo, un error de hecho.
La historia
anterior a las postrimerías del siglo XV configura una realidad socioc1 ltural de cierto tipo; y la llegada de los europeos provocó una cris _s de cambio que, aunque en algunas partes lleg6 a exterminarla, en
otras muchas se limit6 a alterarla provocando 'tm fluido y complejo proceso de transculturación.
Lo que nuestros historiadores llaman la "conquista" y la "colonizaci6n" son los primeros experimentos de cambio social y cultural en la
serie de l os que. filializA.remos des,ués . Sin duda ha llabido cambios en
la historia americana anterior a las postrimerías del siglo XV. Pero
el que se inici6 con la "conquista" y la "colonización" fue de otro
tipo.
Se trata de ~ experimento parecido al de la conquista de España o de Galias por los romanos.
En el caso de l_a conquista del
mundo griego y oriental, los romanos obraban persuadidos de la superio- 1
ridad cultural de los vencidos, y lo mi~~o ocu1~~6 en el caso de la
conquista del Imperio Romano por los geroa.nos .
Pero c11an<lo los romanos se enfrentaron con los celtas, por ejemplo, ignoraron su cultura
y optaron por superponerse a los vencidos; no s6lo como clase conquistador3 sino también como élite colonizadora para impostar una nueva
~
estructura socmocultural en el
ámbito de la conquista.
Esta fue tam- W
•
bi~n la actitud de los europeos en América desde las postrimerías del
1
�1
-
1.
•
•
del siglo XV~
Un largo proceso -al qu6 no es oportuno referirse aquí- condujo
n. lfl Europa· occidental a operar en el siglo XV unq nueva expansi6n
hacia la periferia, de radío más vasto que la que había operado entre los siglos XI y XIV. .fun~rica fue la má~ impo~tante de las zonas ocupadas porque dive rsas circunstancias facilitaron la pene traciór europea y la estabiliznción de la nuesva estructura. Para l os
ourc péos, Juuérica fue unD. zon~ ·· · ~rginnl de Europa. ExplÍci tamente
'
o n0, e~ designi o fue ~ustituir· en América una sociedad por otra:
GSt( es, por otra en la que l os conquistadores c onstituyeran l a nueva Eristocracia terrateniente y militarº · Pero ,además, e l designio
f ue sustituir uná cultura por otra, sin de t enerse a c once der a l a
aut{ct ona otro val or qYe e l de l exotismo. La actitud cate quís t ica
i' t1e tan ca t egórica como l a actit ud conquis tadora y c ol onizador a .
E.ti comp.-1.ración con t odos l os otros f enómenos de con t a cto de cult uras que puedan obser varse , e l que _s e produjo entre las cultura~
· ¿nericanas y l a cultura e uropca· desde las_ postrimcrías de l s i gl o XV
· par ecE
s
e
r
e
l
m
ás
c ontras t ~do y c onfli c tual. : ~o me a trevo a de cir
.
-q11e , como t a l contacto de cultur as , s e a e l me j or a onocido, porque ·
~e par e ce que no se }~~ r eparado suficientemente sobre est e as pecto
•
de l pl CQlemae Pe r o en todo cas o es visible que e l cambio s ocio-cul..
tura l con que se inici a l a er a co l oni~l en América es radica l y se
1csenc adena a part ir de un s i stem~ de ideas e l aborado en Europa y
oseriri'=l.lnente dis Ít:il c on r especto
a.
l
a
s
i
t
uaci6n
autóctona
.
Este
hccl o -que podría ser -cons i de r ado como un i L'lpacto medieva l .Guropeo
sobre l as culturns ame ricanas- abrió un período en e l que e l r i tmo
de l cambi o, drai áticar1ente vel oz al principi o, disminuyó luego poc~ a poco.
L0s el ementos de lu estructura eocio- cult ural some ti...
d~ comenzaron a r e cuper ar valor y vigencia . QuizÁ nunca podamos · ·
conocer con exactitud la densidad de l mundo de ideas y l a compléjidag de l as s ituaciones que no escondían de trás de l as r ebe lio,.,es indígenas, · signos de aque lla r e cuperaci6n. Acas o Ercilla l a.s
:uitu~ rera iMs que ningún otro. Pero sí podernos me dir l os ef e ctos
· tle·l i estizaje y la perduraci6n de ~deas y creencias, costumb.r es
· y actitudes que pudieron s obrevivir ~a la te~r~ble presi6n conquistadora.
··
·.
En esa situaci6n ~neral de transcUlturaci6n, operada por grupos c onquistadores y ca tequizador es que s e superpusie ron defini t in~ente a las poblaciones s ome tidas, se produjo l~ego la pene traci6n de sucesivas corrientes de ideas. ·Nuevas olas de poblaci6n
\
1-
1
•
2
�europea, ·d~ dist~ta ~xtracci6n social y co~ distinta ~ctmtud cultural, renovaron· lá e~tructura social .~a:tnlnoarnericlµla y, en alguna
medida,la estructura ciiltural. De c~~ las ideas qperar6n ·en .relación c·o n las ·si t~ciones t'Sa].es de~~dió . e 1 sesgo que las ideas
.tomarpn
su efÍ.C',r-. .,cia y Vigencia, configu. ·y, en Úl ~µw.. Mt@t~eia,.
.
randó, un procesq C?uyos~·rasgo~ se reiteraron -insistenterµente y que,
en1cierto modo, caractel:1.zan .la vida . latinoamericana•
.. Los casos de . tres grandes . corrientes·'· de ide~as -la Iius tración,
el po.s i tivismo liberatl
· y el soc:j.alis~~,_._
obserVados desde· el pun..;.
.
.
to de
puedan ayudar a
. vista de su imp.q cto y ~u proceso po~terior,
.
entender aquellos :reiterados caracte.r esº
\
.
'
\
'
_ 2.-Los Caracteres de la Situaci6n -Latinoamericana •
..
.
.
•
Para comprender cómo penetran, ·c6mo. se dif' unden y c6mo se . trans·r orrnan las· idefls europeas en Latinoamérica, ic:6nvirtiéndose con_fre.
cuencia en típicas · ideologías~ · conviene señala~ ciertos caracteres
de la situaci6n real latinoameTicana, que se origina con la co~quistau
·
· ' El priiner o es 'la ~parici6n de l~ ciudad americanae; Se tr~ta de
una p_rolongaci6n.~ de un fenómeno que', como e$ sabido; se manifiesta
. en Europa _desde ·el. sig1.o _X I, pero que·· tuvo en Castilla, especi~l
mente 9 ciertos rasgos singul :iros -annlogós,. _por lo ·demás, a los de
otras zonP.s de.frontera como la del este de Europaº La - ciud~d fue
.céducto d(_, los conql;listadores y el centro de . l~ c olonizaci6n econ6mica tru1tG como de la ·catequesis cultural ~ Uira hacia "adentro~
racia la ·~ ierra otorgada al . conquistad-ar; . pero no puede deja: de
mirar hacia Europa, que no es yr:i la Eurc:?:J. medieval de 1 desct:bri•
miento sino la Europa burguesa del desar.rollo mercantilº . L.'-. • ciu... dad amer.icru:ia. ,quiso ser la ciudad hidalga· .p ero concluyó sienc~o la
ciudad
burguesa, cuyas capas superiores estaban constituidas por
•
los sectores ~dministrntivos, eclesiásticos, mercantiles y en cierta medido. por el de
las profesiones liberales.
Con úna. intensa
•
actividad mercantil, 6on escaso ~ artes~dp urbano. y con un contorno: s ocial muy complejo compuesto de l¡i n_ueva ~ y creciente-_ c~ai3e de
- , 1 los mestizos y de -la _
plase indígena· ·s ometida,
con el tiemp9 la ciu,
.
·. dad. se traJl!3form6 - ~~orno· ·e ra inevitable-=-.- .e.n:.e:i .~duct'? ~e ..~~ es pe- cie de clase nedia, ~n __ cuyo seno. comenz6 a constituirse .un sector
•
criollo.
·- ~
,.
.
l.Jos grupos terratenientes, los. ptopietarios de las minas,· los
·beneficiarios del comercio ·monopolista, todoa los que detentaban
él pod$r econ6mico, eran espafioles y ·oonfonnistas, en_cuan:t o ac:et'
•
•
•
•
•
•
.
•
�..
C"
.
''r· .
~ t~ban
·.
. .
•
,
.
total y vehementémente el -0rden constituido sobre ¡a base de
ld servidumbre de las poblacio~os aut6ctonas. En las área~ rura'
.
,
.
les perdurab~ el esquem~ social qua hab1a prevalecido en Europa
4-urai ·te la Edad I~edia y que aun pe-rsistía
muchas partes durante
la ECad Moderna. · La ciudad, en aambio, se.n cuando contara en su
3eno vigorosos s~ctores c onformistas, alojó ,,v fmmentó l os gérmenes disccnformistas burgueses, en términos análogos , por l o demás, a ,
"los c e las burguesías español as . ' La indep·e ndencia de l as col oni.qs ·
inglEsas de.lunérica del Norte. y ia Revolución francesa de 1789
avi vtron ese disconforoismo y desencadenaron en ciertos grupos ur- ~
banof - criollos en su mayorí a- un~ fuerte tendencia al canbio de
'lCUGl"do con las ideas de la Ilus·traci6nº
Es evidente q~~ en l as-áreas rurales · estas ·ideas no habí an 1le.. c1do a penetrarº Decirlo es obvio. No había allí clases medias
sino dos gr\lpos socia.les ext.r emos, sin posibilid.3d a lguna de con0ilie.oj Ón; ni. había posibilidad~s hurJAnas o técnicas de c omunicacl6n. Por el contrario, l ergos s iglos de dependencia habí an l ogrndo constituir J.m sistema pasivo de consentimiento por part e de
l os grvpos s ome tidos, que ve í an en l a pr otecci 6n del s efior l a úni~~ pos:bilidad de sobrevivi r o de ne j ornr. Tradicionalismo, actitud a~lic~ ~ms que r e ligiosa , obediencia espontánea y, s obre t odo,
·mu a ctitud inerte frente al contorno y frente ~1 futuro car acteriz~ba el-comportamiento de l os grupos rura les ~ S6lo e l nestizo
-.en plgunas r egiones j por l o ~c~os- buscó libe r a rs e de l a dependencia por l a vía indirecto de l~ 01arginalidad .. El "gaude rio" o
gaucho de lns planicies que a r reabn o cuerenba hacienda re cup~ rah.~
su libertad en l~ soledad de lA na t ur~leza, i nalcqnzable par a quie~es ejercían ln ~utoridndº En la pampa o en lA sabana , en l as
r i erras o en las selvas ce rradas, e l ho~bre solitario l ograba escapc r a la depcnde nci~ a éosta de excluirse de ·1 a soci edad. Todo
ret crno a es t't tradición de ind6mi ta soledad , a1np1.r ada en una
concepci ón t e l \Írica de l a vida , escondería e n. el futur o un .signo
de di sconformismo socinl.
.
en
1
:
.
3 .~
.-
..
El Impacto de las Ideas
d~
la Ilus+rnci6n •
•
F1 caudal de las ideas de l a Ilustración pene tró en Latinoamé.\ rice F.l t ravés de l os gr upos urbanos de la clase media 9-esconforrnistao Per o antes de SGlglqr l as cons e cuenci~s de es t e hecho, conviene indicar que peculiaridades mostró ese caudal de ideas; serí~
error suponer que penetr aron indiscrimin~da.rae nte y que todas
•
f
�•
..
. .• ,.• ,
. ....
•
'·
•
'
.
. ..
...
,
no sól·o· cie7 las clases al. ..
~
•
fie lmente la mentalidad de ·1a· burguesía;· y
tas muy enriquecida~ . sino también de · las"' clases medias en ascenso.
•
•
1
5 .- El I nrpacto del Socia:Lisno.
-
.L. \..
-.
.:.
...
'
.
•
•
•
•
•
~
'
..•.
-
·c oE10 doctrina revolucionaria, ·destinirda á .Ofrecer una solución
econ6nicos ocial ·y políti.c a justa· a las clases d~$poseídas, el socialisoo se el.a boró simuJ.táneamente como una' especulación ·fi.losó- ~
fica y · cono un análisis histórico-social • . C o~o·e speculaci6n filosófioá, el s oc·i alismo tenía rer.lot os antecedentes; pero la f. ormulacign estricta que llegó· a Iatinbal:lérica hacia fines del siglo XIX
er a l a que se habÍ~ . elaborado en Europa en r elación 'con las situaciones s ociales creAdas por la Revolución industrial. Consistía en
un con.Ounto de fines, pero también en tm · conjunto de s oluciones
concretas p~& problemas reales • . La doctrina i mplicaba la existencia
de un vigor os o p~oletariado indtStrial, desarrollado al calor de
una irreversible trnnsfornaóiÓn econÓrJica y técnica, y enfrentado
luego , cuando hubo adquirido volumen y organización suficiente,con
las estructuras vigentes en cuanto c0nst;ituím sis ternas coerei ti vos.
Como vago supuest 0, funci on~ba también la evidencia de üna soci ed~d c on una ec ononía en ·expansi6n ~ro estratificada tradicional- .
mente, que cerraba el horizonte del prol e t ariado industrial más
:_
a l 1_á de ciertos límitesc
De e s~9. circunstancia derivaba· cierta
t e _a_encia haci--~ la salvación, que e l annrquisno buscaba en la es- _ !
c~ >nt orin del individuo nislndo y el s oci~lisno en unn acci6n coc·- '
p~~ta de l as clnses asalnriadas, cuyos Miembros debían adquirir a
l a luz de l a doctrina, una "conciencia de clase" y ciert-:i conv·ic- '
ci6n dEfinitiva de que no había salvaEi6n para el iTidividuo aisladoc
·
"'" '
Do l o.s condicione s económicas y s ociales que habían suscitado · .
las
f orLlulnciones modernas de esas doctrinns, ninguna se
..
,, daba en
Ln tin on.i~érica hacia fines del siglo XIX. En algunos pa~ses s e eope- ·
zaban u constituir ouy l éntarnente situaciones análogas -no idénti~
c ~s-, caracterizadas .no por las consacuencias de una trnnsf orrna..
ción i nterna sino por el iP'lp~cto indim:ecto que sobre la vida econ6rU.cosoci 8.l .,de Latinol\Oérica h'lcÍa
el .desa~rollo de .otros
países. ..
.
.
que ex~ortaban a e lla su~ p~oductos y buscabnn en ella materias , ·
pril!1'l s ... N·o habíar;t pues, proletariado industrial que pudiera sentirse pr otagonista de l~ acci6n necesaria a que se ve.ía f orzade el prol etQriado industrial europeo. Pero, aderiás, la relativa expansi6n
econ6mica que s e produjo en Lntinoamé~ica como reflejo de la que
se ope r aba en Europa acentu6 la vastedad de les· horizontes econ69
~
•
1
•
1
•
�J:i~osociales
aue eran característicos de la vi.da latinoamericana.Si
los sectores rurales asalariados se .mantenían. en un estado casi de
~ e rviCuubre los sectores urbanos y ahora ~uy especialoente los pecueño~
s ectores industriales descubrier.on un ho1:'izonte inr1e!)~o,y 1-a.
•
primera reacción de esos grupos fue apro ve ch~rl o buscando -con mue :'las 1 ooibilidades de éxito- el ascens o individual. La c.onvicci6n .
pradoLinante en l os grupos asalariados urbanos no .fue la de perte- ...
necer a una clase definida y defini~iva, sino la da h_qllarse en una .~
situación transitoria de la que se podía salir para me j orar sin de"18.Siac os obst-lculos º De r1odo que.. } .g_ idea de la i1e cesid.3.d de un~ ac.ci.~~ clasista chocaba contr~ la p;ropia experiencia tanto c or..10 con·trg. lé s más r e cónditas espcrru1zas de cadri inviduo, en l t1 rr_edidc? ei1 .
~u.e st ponía pe rs.istir voluntRri:mente en tmPt pos ición. marginal de
le..: que, en r ealidad, se as pirab~ vehenenterlcnte
·
a
salir
o.
·
•
En b~ta sitUAci ón,se Mio ~n ql gunos p~Ís es lati~oaoericanos la
~cnetr 0 ~i ón de las ideas soci?li~ tas . Arraigaron en pe queños gruU v d de cbr er os, ge ncr a l nente extran jer os y con expe riencia en l~
l~cha s~ndic a l, que procura r on r epr cducir en sus peíses de adopci6n
el sist~P1a de as oci~ci ón y las f or nas de ~ac i ón ~olítica que e ran
~:~pias de l os p~íses donde la Revoluci ón industrial lmbía c onf ie;ürado ·ya s ittl9.ciones dife r entesº El princi pi o fue la ortodoxia segÚn l as f uentes; y a unque no falt ~ ~u.;ien establGciera con rigor · .
lr s síntom'ls que r e11e l ab··n l a pr 0gre=>iva inc0r poraci0n de La tinoa~é
i"ica. é' ~lá 0sfe:.~a de la n· ,c va e con omí -i , e l a bis:1o entre lns si tua...:i one~ r eales y tma doct ina que cor ~is tía en l ri e}:plicaci ón de
~tras situaci ones r eales dife rentes no se col eó nunca sufic iente~nte~
La r eacción de l os s eJt ore-s· ~salP riatlos frente a l principio de que
e r1. UJ gente un car1bio en l !ls es t ruci: uras e conónicos ociales fue neg~ --
t¿lt!l.: su aspiración - coso había s idc la de las clases oedias y l o sezuí ~ ~iendo- c r~ insertarse en la estructura e c on óni ~Js nc ial vigente
J- ~cu~ :=tr .en e ll1. un l ugar de privil ~gi o c10diante un asce ns o· individ11!:il c1e clase , · a zaroso per o sie::ipre posible . Este rechazo signific6
ebcasr
di f usión de l as doctrinas s ocialis tas .,,
v en cambio , su manteni.
.
mi ento m~s o nenos ort odoxo en ~e 1 seno de r e ducidos gruposº Un ia~go
f orceje o enpc z6 entonces -y continúa· ahora- entre dos concepciones de
l a actitud a ~sunir por las clases asalariadas: · una científicanente
r.alum pero escasanente adecuada a la si tuaci9n real y otra, mej or· ·
adec_uada por qhora, pero ingenui clfi rela c16n con e l urnces o de desarr-0110 técnicoeconómico. . ·
~
•
- .
•
,
•
.
10
..
..
•
�,
6.-. Proposiciones generales.
J
->•
•
• •
.
,
'
•
'
•
•
•
..
•
..
•
•
..
•
r ,.
•
•
••
r
-
•
,.
•
•
'
•
J. •
•
1
•
,
•
.•
.
1 12 o '
'I ,i-l
......;
•
•
. .r
•
.
••
J
..
1
•
'\
•
•
'J
~
•
..,
�)
•
•
•
\
..
I
T iraje reducido, para uso exclusivo de l os a lu mnos
de la Facultad .
•
��
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay
Subject
The topic of the resource
Repositorio de ensayos en las Humanidades publicados originalmente en el Uruguay
Description
An account of the resource
<p><span>La Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación se ha propuesto contribuir a rescatar y poner a disposición de los lectores la escritura ensayística del Uruguay a lo largo de su historia. Esta Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay pretende reunir en un solo lugar más de dos siglos de textos de reflexión y pensamiento, dentro del amplio campo de las humanidades, producidos en conexión con la universidad. La mayor parte de esos textos han sido originalmente publicados en revistas universitarias o periódicos hoy difícilmente accesibles. A menudo nunca recogidos luego en libro—o recogidos con sustanciales modificaciones—, son textos que pueden contribuir a recuperar y mostrar las dinámicas de pensamiento y representación en el país, tal como se realizaron en tiempos de centralidad de la escritura.<br /><br /></span>La a veces fina y sinuosa línea entre Humanidades y Ciencias Sociales hace que textos de historia económica, de estudios sociales, de ciencia aplicada a la antropología, puedan tener cabida en esta colección, aunque el foco está en el núcleo tradicional de las humanidades. El Derecho (con la excepción de Filosofía del Derecho) queda, por su especificidad técnica y profesional, por el momento fuera de este grupo. </p>
<p>La colección será un trabajo acumulativo, con entregas bimensuales. En el tiempo, los textos se irán organizando de acuerdo a posibles lecturas de la historia de las ideas en la región y el continente. <br /><br />Aldo Mazzucchelli</p>
<p><span>15 de octubre de 2017</span></p>
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Pablo Darriulat
Gonzalo Marín
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Ideologías y cambio social en América Latina
Subject
The topic of the resource
Historia
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
ROMERO, Jose Luis
Source
A related resource from which the described resource is derived
Romero, José Luis
Ideologías y cambio social en América Latina / José Luis Romero
Montevideo : FHC, 1965; 11 p
Serie Historia de la Cultura. Estudios Monográficos ; no.20
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1965
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Bach. Gonzalo Marín
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Format
The file format, physical medium, or dimensions of the resource
Libro
Language
A language of the resource
Español
ACULTURACIÓN
AMERICA LATINA
CAMBIO SOCIAL
IDEOLOGÍAS
MOVIMIENTOS SOCIALES
-
http://humanidades-digitales.fhuce.edu.uy/files/original/a4b344c643e803ac58d412c5481c5c80.PDF
38bb28f3f7588ede59cdf2d2f6f0d424
PDF Text
Text
SVI0N3I0A
$3avaiNV
avnnovd
OHd
8 OdlAJ3ll
OdS3flN
3Q SVIAI31
nñ
91086
ep ejes
�19
^V3Süi
096
9P
svidímhd a saavaiMVwnH aa
(XIX
VNI1V1 V3IUMV
ja oíamsj
u vuvd vino
sepuaiQ A sapepiueiuriH Qp
vonand3a vi 3a avaisb3MNn
�COLECCIÓN TEMAS DE NUESTRO TIEMPO
1— Maño Benedetti: La cultura, ese blanco móvil
2— Rafael Guarga: La marginación de la ciencia en
América Latina
3— Bertolt Brecht: Cinco dificultades para quien
escriba la verdad
4— Osear J. Maggiolo: Política de desarrollo cientí
fico y tecnológico de América Latina
5— José Luis Massera: Dialéctica y Matemáticas
6— Roberto Fernández Retamar: Naturalidad y
modernidad en la literatura martiana
7— J. Raúl Grigera: Tendencias actuales de la
biofísica
UNIVERSIDAD DE LA REPÚBLICA
Queda hecho el depósito
que marca la ley
�•Bpuapuadapin bj uod ^piui as anb osaaoíd un
opoj ap ¡BpuB^sns ajjBd ^un ap uy p s^ uaiqure; anbjod 'sajoua^ire ssdpa
SB[ B O^Unf BpU3[OlA BpBlSBUiap UIS OpinpUl J9S 9p9nd SBJ3UBUI SBpOJ 3p
•oombjBSijo odi; ap opB^sg ¡^ BpqosuoD ^s X ouisqBuadun pp ojuaiiu
^p opou^d p ua pipunuí opBOjaui [B ajuauíBp^os sbuj oipnm ubjS
-ajui as sasiBd soijsanu anb ua 'safepos sauopeuijoj sbj u^ a^uBuiuiop ua
as ouiSTjBjidEO p pno bj ua edBp B| Bjapisuoa as buisiui b^ ug *bd
pBpiun Buii;^n B| JBJBdas X a^oa un asiaoB^ opnd 'Bpnp ui
•aja 'BAijBpj BiuiouojnB ns 'BiSojoapi b^ X op^^sa pp
uopBoyiuis bi ^oi^jiod a^uauíBayjaadsa o\ ap OAispap ^adBd p uaiquiB;
oiad '[B^uaurepunj Binpa^sa b\ ap ouiuiía^ ouii^^p ua o^uaiuiBuopipuoo
p uod 'BiSojoapi bi X opBjsa ¡a 'asBq b¡ ai^ua o^uaiuiBZBjai^ua jg *sajuBu
-luuapp Biapisuoo anb soj ua sopa ap oun epBD ua opuBzyBjua 'sopadsB
sns sopo^ ua SBuia; so¡ ap oun Bpeo jBpjoqB Binooíd BuiBjSoíd ig *xx l^!S
¡ap s^pBoap SBiaiuud sb[ B;seq o;unfuoo ns ua Bzipaj as ou 'ajuauuoua;
-sod UBzipuadapui as anb so¡ b souiinpxa is unB 'sa(BuopBU sope^sa so[ ap
uopBpqosuoo B| X niAX l3ís 19P S9UÍJ B B!DW ^ t^iuo¡oo uauíi^aj pp sis
-uo Bg ^a uod BqBDB iu XIX 18ÍS I9 uo ^P!11? ^ ou 9*s? ^;uauiBiAqo op
-ojjad [ap soaisBq sopadsB so[ uaXnpui sbuisiui sb^ anb souiapua;ug
*ouisi[Buadun [ap BdBja
bj ua sapuop^u sopB;sa so[ ap uoiDBpijosuoD B[ X sopBjsa soAanu soj ap
uopbziubSjo [pjjip B[ 'Biauapuadapui B[ uod BuiuqnD anb ojuaiunAOiu ja
'piuojoD uauíiSaj [ap sisud b[ :sbdi;bui3; sapBpiun ojjBnD ua apiAip a
•BDiSBq
-iq X BDi^uiaj Bjn8 Bun *XIX I^ÍS I9 U9 ^^?^! bou^uiv ^iqos soipn^sa
-nn aasap uainb b jBuopjodoíd b opBuxjsap psa BuiBjdojd ajuasajd [g
�Es extremadamente difícil analizar de conjunto a América Latina.
Aunque existen líneas generales comunes entre las diferentes formaciones
sociales, son también muy considerables las diferencias estructurales y de
su peripecia política. No obstante, consideramos que América Latina —y
aún los nuevos países que emergen a la independencia en el Caribe— tie
nen algunos rasgos en común que permiten conformar un objeto de cono
cimiento válido. Estos son, en particular, su carácter dependiente —en pe
ríodos más recientes, del imperialismo norteamericano fundamentalmen
te—; el haber nacido de la independencia luego de haber sido colonias, el
momento en que la mayoría adviene a la independencia y además elemen
tos esenciales de sus estructuras. Por otra parte, nuestros países son, en
su conjunto, el fruto de una fusión de pueblos y culturas. De todas mane
ras, reiteramos que existen diferencias muy sustanciales, que no pueden
obviarse. En nuestro programa hemos procurado sobre todo enfatizar en
l^s-grandes líneas generales.
La orientación bibliográfica incluye un conjunto de trabajos de ca
rácter general y otros sobre algunos temas nodales de cada unidad temá
tica. Procuramos indicar —por lo menos en la bibliografía básica— libros
que pueden conseguirse en el país. Tratamos de orientar el estudio par
tiendo de algunas lecturas generales hasta otras sobre aspectos más espe
cializados.
Incluímos algunos libros básicos sobre aspectos teóricos.
Desde luego no se trata ni mucho menos, de una bibliografía exhaus
tiva y probablemente podría ser actualizada a la brevedad.
Con las limitaciones antedichas —y muchas otras que sin duda po
drán encontrarse en ellos— este programa y su bibliografía de apoyo es
tán destinados a orientar el estudio inicial de temas muy poco trabajados
en nuestro país.
Lucía Sala de Tourón
Montevideo, diciembre de 1985
4
�-ap cipaijsa sbui Bun ua SBApanpoíd SBzianj sq ap onoiiBsaQ (y
:Ü1AX l^ís I3 ua sqouBdsa squopa sq ua soiquiBa sog ([
H9 soupq sasrBd
so^ 9P suiuo[oo sq ua sciuajxa sauopBuuojsirep sq ap sopaja so^ (q
Bjjo^ru b^ of^q ^s^jg ap uopqo[d
-xa jofaui r^Sn^o^ ua ^quio^ ap sBiuiojai sq^e^iuni sbui s^^ (g
•godoiptu B| ap ogou
-Bsap pp oppuas [B Bouauív ^p pdBd ig *SBDi3o|oapi sauop
-BuuojsuB^ X SBAi^Bj^iuiuipB 'SBOiiuouoDa SBuiioja"g *uopni
-OAai uis B^si|B^idBD onoojBsap [B os^duii isBaiuoqjog sbiujoj
-ag SBpB^iuin sbui unB sb¡ X |ouBdsa ouistuuojag opBjapoui ^g (y
:soauaqi sasiBd soi ap SBonpsa SBinpn^sa SBg
ouisi^odsaQ,, pp oui
ig •uopBJ^srqj b¡ ap odijijo o^uaiuiBSuad jg 'Bdoing ua
sasiBd so^ ua SBuuojaj SBpBiapoui ap sqouaS
-txa sq X qauBig ua sanSinq o^ouBsap ¡a 'tíuauii8ag on8i^uy^
pp qauaAiAiad b^ aiiua sauopoipBJ^uoa sb^ ap uopBzipnSB Bg (p
OUI
pp uy pp ozuaiuioa ig *squopa s^qoíp uBiua^ bX anb
ogojjBsap p uoo [biuo|od Buia^sis [ap pBpqiqipduioom B[ ra^ofs^
¡ap Bauaury ua SBOiu^uq SBiuo[oa aoai^ sb[ ap qouapuadapui Bg (
*sa[Biuo[oa X soadoina sopijjuoa .giIAX ^^^l^ 13P SB-^an^ ssg (^
•sapruofoo sopad
-un so[ ap qauaAiAiad q ap pB^noxjrp q :sa[Bipunui Bop^od B[ X
Biuiouoaa q ua qauapioux n 'qsi[B^idBO uoiaonpoíd ap opoui [ap
a^uBuiuiop ua uptsjaAUoa :BXia;B[8ui ua [qj^snpui uopqoAag Bg (^
apofsl pp Bau^ray ua ooni^uq pni
-ofoo uiuajSTS [ap sisua q X üdoing ua sauopBuuojsuBjq sapu^iS s^g (\
SVS3DNWd SV77I1MV SV7
N3 X VDM3KVO^38IÑ3 IVltiOlOD VVI31SIS13Q SISMD '• 1
�pendencia de España. Reforzamiento de los sectores mercan
til, agrario y minero exportadores.
B)Fortalecimiento de las fracciones criollas oligárquicas, sus
contradicciones con el poder español y el sector español de
las oligarquías locales. Las "inquietudes" de las heterogé
neas capas medias criollas. La mayor explotación de los sec
tores populares, las distintas etnias que los componen, la im
posibilidad de resistencia común.
C)Los numerosos movimientos de protesta, sus formas insu
rreccionales. La importancia especial de los levantamien
tos encabezados por Tupac Amarú y Tupac Inca Catari, en
el Perú y el Alto Perú; de los "Comuneros del Socorro" y
de los esclavos de Coro: alzamientos indígenas, de escla
vos y sectores populares.
2)Moderada expansión económica brasileña, los estímulos estata
les, compañías y nuevas formas de explotación. La tutoría bri
tánica.
A)Los límites de la expansión económica de Brasil en el siglo
XVIII.
B)Las contradicciones de los "brasileños" con las compañías
y ios comerciantes portugueses. La resistencia de las clases
privilegiadas. Su expresión en las capas inedias.
C)Las tradicionales tendencias de los esclavos a la lucha por su
libertad.
D)Estudio especial de la "Inconfidenc^a mineira".
3)El retroceso del colonialismo francés en el continente. Contradic
ciones en las Antillas.
A)Las guerras del siglo XVIII y la pérdida por Francia de Ca
nadá y la orilla izquierda del Mississipi, cedida a España.
Los efectos de la expansión azucarera y las contradicciones
en las Antillas.
B)La expansión de la explotación azucarera en las Antillas
Francesas, en especial en Saint-Domingue. Alta tecnología
y esclavitud. Expansión económica y contradicción con el
dominio comercial de la Francia Atlántica. Las profundas
�^, sojuaiuiiAoui soq(j
ua jouFdsa japod pp pFpqiqap Fq(p
•orjodououi pp soipaq soj ua Finjdru ajuapaia Fq(o
FPFq Faiupqiog Faijijod fj ap osfofjj ig(q
uopFDqdF ns
OS Fl3U3nD9SUODUI '(S9[FJ^n9U SaSIFd X SFJ9fUFJ^X9 SFlUOf
-OD UOO Opj^UJOO) S9iqiX3U SFOl^JJOg *(FIJ9^|^UI FI^UOO
FuanS) 8081-S6II *(^UBJd fj^uoo FuanS) g6-6¿I
:¡Fpjauioo ooijfj^ p ua pFpmui^uoa F[ ap Firqdaí Fq (b
:FDuauiBouFdST^ aiqos Fin^
-unAoo F[ ap Faio¡oapi a Foijjiod ^Foiiuouooa Fpuappm Bq (3
a^uapFaap [Fgn^iog pp uop
-FipaiiLia^ui fj ap FiauaAiAjad F| X oaiuFjuq ouisi|F^dFO pp
a^uaipuadap a^uauíajuapaia 'ns^J9 ^p uopFn^is jFqnaad Fq (g
"J^!BH U9 uopnjOAaj f¡ ua anboquiasap ns X uauoduioo
sfj anb SF;siAFpsa safFpos sauopFuuoj sfj ua seujajuí sau
-opaipFi^uoa sf[ ap uopFzipnSF fj '¡fiuoicx) Fiua^sis [a jod
sopFiauaS so^aifuuoa soj ap uopFnjuaaF .SFsaauFJj SF^^uv (V
'OUFDU
-auiF |Fiuo¡oa opunuí p ajqos XIX l^?s 13P sozuaiuioa X HIAX
o[Sis pp sauy ap sauopFuuojsuFJj sapuFi3 sf| ap sopaja soq (^
•sfjj
-an se\ iod FpFDOAOíd sisuo Fq 'FDiiauív ^ Fdoing ua u^pn^OA
-a^ F{ ap soaiO|oapi a sooijj{od 'saíFpos 'soaiuiouoaa sopaja soq
•oaiuoaiodFu anboquiasap p X FsanSing uopn{OAag ufi3 f| ap
sajFpuasa SFdFp X soSsfj soq 'FAisuFdxa X BUFuopnjOAaj FpuFjg
F| uoa ojuaiuiFjuajjua ^g -SFuanS sf^ uFjFOOAOJd anb foijijo uop
-Fn^s Fq *sa|Fiuo|oa SFuiajsis ap FpuaAiAjad b\ X sap^xaj ap Biop
-Fjjodxa Bua^FiSuj b\ aijua sauopaipFijuoa sf[ ap uopBzipnSB Fq (\
~Fau^uiy ua safFiuopa SFiuajsis so{ ap FpuaAiA
-jad ipíJ?P I ^ FsaauFig u9pn{OAa^j fj X jFujsnpu¡ uopnjOAa^ fj iod
ajuauíFpimjojd opunuí p aijua sauopaipFijuoo
ua
joXfui Fzapn^F n^ -F^siABjasa p^papos bj ap sauopaipFxjuoo
�Tema O: MOVIMIENTOS ANTICOLONIALES: REVOLUCIÓN, GUE
RRAS Y TRANSICIÓN PACIFICA HACIA LA INDEPENDEN
CIA A COMIENZOS DEL SIGLO XIX.
I) Incidencia de la coyuntura que se abre con la agudización de la gue
rra a muerte entre la Francia revolucionaría y napoleónica que se ex
pande por Europa y la alianza británica con las monarquías feudal
absolutistas. La época de la reacción; la Santa Alianza y las ^revolu
ciones^ liberales. La nueva república norteamericana: su política de
neutralidad y expansión en América.
1)Repercusión política de la Revolución y los conflictos entre las
potencias en las Antillas Francesas: la venta de la Luisiana a Es
tados Unidos.
2)Invasión napoleónica a la Península Ibérica precedida por el
"bloqueo continental". Restauración y Revoluciones Libera
les.
A)El traslado de la corte portuguesa a Brasil, su subordinación a
Inglaterra. Su política hacia Hispanoamérica. Revolución de
Oporto y regreso de la Corte a Portugal.
B)La Guerra de Independencia en España: etapas,frustración de
una "revolución burguesa", alianza británica y contradiccio
nes en Hispanoamérica. Restauración de Fernando VII, abso
lutismo e intento de recobrar las colonias. Santa Alianza: una
ayuda frustrada. Liberalismo e imposibilidad de conciliar con
el movimiento independientista americano. Endurecimiento
luego de la restauración absolutista.
3)Política británica hacia Brasil e Hispanoamérica. Sus etapas y
efectos. Creación de las bases de la dependencia Hispanoamerica
na. El mantenimiento del colonialismo británico en las Antillas.
4)Política de Estados Unidos hacia las metrópolis y sus colonias in
surgidas:
A) Expansión hacia los territorios del Oeste de los Apalaches, lí-
�X S31U31U31EU9J X
-jamoa 'soya^sBjq X sasan^ryíod a^u^ sauopaipB.yuo3
•SBzuBuy sb[ X Biuiouooa B[ aiqos sojaaja isauopB^Jodun
sb\ ap uoperjdure 'Boiuiouoaa Bpuapuadap rouiuBOf
"(Z8l) ^xianS iu u^pnfOAai tns Bpuapuadapui B{ b
BoiuB^uq Buo;n^ ofBq oqaaq ap Biouapuadapin B| ap ípsBjg (g
•adnfBpBm) X bdiu
-i|jbj^ ua saauBij iap>od [ap BrauauBuuad X sauopouiuo^ (a
•pAjas uoiaB^o[dxa ap sbuijoj ap uoidbj
-npjag *o^uaiuiB[siv "souBi^iBq sopB^sa sop soq -[BuciaBu
uopBziuBSio ap osaooíd nÍJ?P IH '^ts^ Bl 9P u9PB0Uíufl (P
>08I ^p^iauap
^-uadapui Bq quiessnox ^p uo^u^ -Boiuoa[odBu uoiaaBa^j (a
-souBuopnjoAaj sajaf so[ a^ua
oopnqLnsipa^[ 'BiopB^Jodxa BpuapBq B[ ap ojuaiuiiuaj
-ubj^ •Biua^uí uoioBziuB^joai X Biuiouojnv 'aan^aAo^q
juiBSsnoq ap oSzBjapq [g -pn^iABjosa B[ ap BuiqoaBf
uoiDqoqv '^puBjg X Bjja;B[3ui uoo uopBn^s Bfa[duiO3 (q
•B^uaAOU so[ ua BABjosa BpuaSinsuj
*so^B[nui X 4tsoouB[q souanbad,, ap uopBaiqn B[ ap pBp
-líajduioo 't<soouB[q sapuBjg,^ so[ ap u^poajap ri^Bj^ (b
-^uy sa^u^sai sb[ ua ¡biuo[oo Buia^sis [ap BiouaAiAjaj 'Tiren
ap Biauapuadapuj 'souiqooBf X ouisiuopi[oqv 'ítS^^S^^,^
sb^ ai^ua SBqon[ sb[ ap uoioBzipnSB X BsaauBig uoion[OAa^ (v
•psBjg :uoian[OAaj iu SBxianS up Biouapuad
-apuj *BDuauiBouBdsrj{ ua ttBUBuouquia,, Bsan^inq uoian[OAaj
X SBjian^ "i^iBu ap Biauapuadapui a B^iAB[asayuB uopn[OAag ([
p^papos v\ ap jou
-a|iii [B sauopaip^t^uoa sb| ap oiuanneioye X eadoina Bii^unXo^ (q
o^oaXoíd [ap BUBauauíBouBdsiq [B^uauyuoo
-run B[ ap ozBqaa^ *oorg o^iang X Bqn3 ap u^ioBjaqg B[ b
U9iapodo X aquB^ [a ua tío^ayiuBui ouysag,, -souBauaui
-BOuyB[ sopB^sa soAanu so[ ap o^uaiuipouoaai [B Biauanua^[ (g
(6181) ^u^^dsg b Bpuo[j B[
ap X BpuBjg b BUBisinq B] ap uopisinbp^ ' [
o[a[BiBd [ap Bau
�b) Levantamientos de esclavos y populares libres,.
2) Crisis española y luchas que culminan con la independencia en
Hispanoamérica. Sus etapas.
A) Invasión francesa: primeras Juntas con el inicio de la crisis
política que culminará con la independencia (1808-10); la
época del comienzo de las luchas armadas (1810-15), la con
secución de la independencia (1815-24).
a)Primera oleada juntista (1808-10): los criollos y las jun
tas, casos extremos en Montevideo y La Paz. La inciden
cia francesa y portuguesa en el Plata. La liquidación del
movimiento juntista por las autoridades metropolitanas.
La ideología justificadora del movimiento juntista. El
apoyo en el pensamiento tradicional de España.
b)El tema del poder en la coyuntura de 1810. Juntas crio
llas y movimiento criollo-popular en México. Puntos no
dales de la lucha: México, Venezuela y Río de la Plata. Re
giones poco conmovidas: Perú, Cuba y Puerto Rico.
c)Distintas corrientes en el movimiento revolucionario. De
mócratas radicales o Jacobinos: México de Hidalgo y Morelos, Revolución Artiguista, la corta etapa de Mariano
Moreno en el Plata. ¿Jacobinismo en el Paraguay del Dr.
Francia? La incidencia del pensamiento radical y la Revo
lución Francesa. Teóricos y constituciones de la Revolu
ción norteamericana.
d)Del eclipse de los movimientos criollos en 1815 a la con
secución de la independencia de Hispanoamérica, a ex
cepción de Cuba y Puerto Rico, en 1824-28.
*Las bases de la conformación de los ejércitos que des
de el Río de la Plata y Venezuela liquidarán el poder
español.
*El proceso social y político de la conformación del
"mundo bolivariano". Imposición del liderazgo de
Bolívar, política con los bienes de los enemigos, li
beración de esclavos, abolición de tributos indígenas.
Las concepciones políticas bolivarianas. Su proyec
ción continental.
*Independencia del Plata: invasión portuguesa y derro-
10
�n
eouaury uoo uopepj ua sauopoipei^uoo sn^ -sasied
sojjo ap jouaui opeiS ua X 'sopiu^ sope^sg so{ ap saiuapao
-xa sope^iiuq so{ ap 'sasaouejj ofnj ap so{noijjB ap 'ejsiu
-mbeui euaje{3u{ B{ ap op^aiaui ouioa sopBjsg soAanu scr^
(y
rsasiBd soAanu so^ ap buoXbui
Bf U9 osaaoi^j ^a unB X ojuaiuiBou^sa [a 'uopBiadnaaj B^ua^ B^ (^
•[Buosiad Biauap
-uadap ap sauopBpi 'Biaadsa X ofBqBi^ ua Bjuaj 'Bua3ipui o^nq
-u% ig *pn^iABpsa ^ ap o^uaitupaíqBjsai ¡a unB X BpuaACAiad B3
•jouaixa
opBDiaui p uoo uopBpi BAanu B| ap X Bpuapuadapui bj jod SBip
-n\ sb¡ ap Bpuaiaq b¡ ap fadBd [3 •BjapuBuij-ooiiupuooa sisua B3 (\
eixas q b Bjaojaj q aq)
ajqos jod X sapAp sexian^ 'SBjafuuj^xa sauopuaAjaju^ •Bou^qi uop
-qpauuajui q uis opea^aui p uoo uopqaj e^ \jquo¡oo Bpuaiaq,, ^3
oiois nasvavoia vávido vi v v^io^i vi aa)
SOQV1S3 SOA3Í1^ SOI Id MOIDVZIMVD^O IIDUIQ VI ni
•|Biuo[oo [qqsa o^BJBdB {ap enqdiu q ap X sej
-seo X sasqo ap eipiq ap sapepqBpoui sesiaAip sq 4eiuiouooa q ajqos
soioaja sns ¿eueuouquia esan^inq u9pn{0Aa^{? :qouapuadapm ^r\(\\
seueXeit^) sq X
sqpjuy sq ua s^puqoq X ooiu^uq afquo{oo (ap o^uaiunua^ueui [3
oyan^
X Bqn3 ua ¡ouBdsa [eraofoo euia^sis fap qouaAiAjaj
'BUBOUaUIBOIJUaO Bü
-uadapui B{ b {Buaduq ooixaj^ jb uoioBiodJOom B{ aq
'oueoixaui ouisunpBAjasuoo X qouapuadapu{
'{Buopeu uopeziue^o fío^jip Xnuí e^ *B^sin3i|ie b;
�na. La ausencia de inversiones directas luego de 1825 has
ta la segunda mitad del Siglo XIX.
B)Requerimientos limitados del mercado exterior. Sus efec
tos en los distintos países de América Latina. Estancamien
to y aún retroceso de las exportaciones de México y de la
mayoría de los países del macizo Andino. La expansión de
las derivadas de la ganadería en el Plata. La importancia del
trigo para Chile. La más matizada situación del resto de
América. Retroceso y expansión del comercio entre países
de América Latina. Las contradicciones provocadas por la
limitación de las exportaciones: conflictos entre países y
regionales.
C)La incidencia de la nueva relación con el mercado. Déficits
de la balanza comercial y de pagos, fuga de metálico, depre
ciación monetaria, dependencia del Estado del capital usura
rio. La limitada monetización de la economía y la acentua
ción de tendencias a su "ruralización". Retroceso de artesa
nías. La no conformación del mercado interno.
3)La orientación del capital, el segmento capitalista y el predomi
nio de relaciones precapitalistas.
A)El dominio del mercado metropolitano, del transporte maríti
mo y del comercio de exportación y parcialmente del de im
portación y el crédito por el capital extranjero, particular
mente británico.
B)La orientación del limitado capital hacia el comercio, la usura
y la especulación, especialmente con el Estado. Carácter capi
talista del comercio exterior y mantenimiento de formas pre
capitalistas al interior.
C)La limitada inversión en actividades productivas especialmen
te en las destinadas al mercado exterior.
D)El avance de la propiedad privada de los medios de produc
ción y la pervivencia de la no consolidación de los mismos,
en especial de las tierras y de los ganados en zonas ganaderas.
4)Articulación de relaciones de producción capitalistas con las pre
capitalistas predominantes en el período. El carácter abigarrado
de la estructura social. Las modalidades diversas que asume la lu
cha de clases.
12
�€1
sbui SBjsrp^idBa sasiud so[ ap 'jouajxa ja ua xrpaAin ap pFpp^dea ap
X eiuajxa epueuiap JoXeui e{ ap ojuaiuajaui [ap so;aaja sojatuud soq (jj
B[ ap UOIOBDIJIU^IS 'tíSODlJl|Od,, X SO[[
-sbsbui X so[[ipnB3 *sajBindod sajopas so[ JBziuouiaS
-aq ap pBppBdBO ns 'uBsaidxa anb SBzianj sb¡ 'SBj8o[oapi sng
•sajopBAjasuoo X sa[Biaqi[ 'SBjsijBjapaj X SBjsijBijuaD 'soubo
-iiqndaj X soainbiBuoui isopB^uaijua sopireg -sapAio SBJjariQ (3
•sBiafuBJjxa sauopuaAjajur a [B^B^sa pBpipqaQ (q
pAiD pBpapos
B[ ap opB^s^ pp uopB^aiSas ou B[ ropBjs^ [ap uopBzuB^ipj^ (^
•SOU103A
sopB^sa ai^ua SBxianQ -[B^B^sa op^dsa [ap uopBinuucappin B3 (g
•[isBjg ua pBprun B[ ap o^uaiuiiua;uBiu ap osaa
-ojd osofBqBi^ [3 •oSuiuioq ojub ua Boi^^od pBpiun bj ap bj
-mdaí B3 -BDiiauíBOUBdsrH ua Bpuapuadapui B[ jod SBipnj sb[
ajuBinp 'SBAanu sbj^o apuop^aioap sojuajuí so[ ap X sajBiuoj
-oo SBAi^cj^siuiuipB-oDi[i[od sapepiiin sb[ ap uopB^uauiBJj B3 (y
i a sciuaixa sa^uBuopipuo3 'ope}S3 jap pepqiqap cq
•jB[ndod uopBdiai[jBd X tísauoyaDBj,, ap
-nq *BUBqjn aqa[d B[ ap 'SBuaSipui 'soABpsa ap sauopBA3[qng (3
•BpBJJBSiqB 'BauaSoiajaq p^papos Bun ua 'oai;buj3^[b bui
-BjSojd un uoa iBnpB ap saoBdBD sajB^ndod sasB[a ap uoidbui
-jojuoo ou B[ ap X sopB^sa soAanu so[ ap [3aiu b ttBaiuBjo,,
a^uBuiuiop asBjo Bun ap uoiOBpifosuoo ou B[ ap sopaja soq (g
BU
-Bqin tíaqa[d,, Bq *pAjas uoiDB^ojdxa ap sbuiioj b sB^afns (saiq
-od soouB[q 'sozi^aui 'SBuaSjpui) sBuisadureo sbsbui ap X (osaa
-oj^aj ua) pn^ABpsa B[ ap BiauaAiAiad :sajB[ndod sajopas soq
*oja[D ofeq jap jBpadsa uop
-BoyiuSis Bq '^sodiub^jo sa[Bnpa[a^ui,, ouioo [adBd ns #sop
-Bpupd so[ ap soppajqoduia sodniS soq •soiapBUB^ X saio^
-[nauSB souanbad 'sa;uBpiauioo souanbad ^souBsa^B ruauod
-uioo sb[ anb sodniS X sauopaBjj 'sBipaui sasB[a SBpB^iui[[ sBq
*B^gB;idBaaid ajuauíajuBuiujopajd japBJ
-bo ns 'sodmS X sauopaBjj sns 'sopBpuaoBq X saiopBpB[j ^sbj
-ainpBjnuBunuias X SBiainpBjnuBui sauopoBjj sb[ ap uopB^iui
~n ^1 \JenP',t ^ oaipSojapq japBiBa ns 'sauoraoBJj sns :[bid
-jauíoo asB[D Bq *B^i[B^dBDajd uopnqujsrpai ap sapBpi^poui
uoo ^4bubui3ijo uopB[nuinoB,, ap osaaoíd [ap Biauapixao^ (y
�desarrollados, en el período del auge del capitalismo competitivo y
de la hegemonía británica. Intentos limitados de "capitalismo Nacio
nal". Cambios internos. Avances del liberalismo. (De la sexta a la oc
tava década).
1)Los efectos de la más estrecha inserción en el mercado exterior.
A)La mayor demanda externa, estimulada por las transforma
ciones tecnológicas, productivas, en el comercio y las finan
zas, en los países capitalistas en el período.
B)Incremento en la producción para el mercado exterior, crea
ción de las bases de una nueva infraestructura comercial, en
las comunicaciones, en las finanzas, etc., especialmente en ba
se a el inicio de la inversión extranjera. Inversiones británicas,
su localización y destino. La más limitada inversión de otros
países europeos. Estados Unidos y su incidencia en las re
giones próximas.
C)Algunos muy tímidos ensayos de "capitalismo nacional".
D)El inicio del predominio del proceso de "acumulación origi
naria" en los países de mayor desarrollo relativo. El fin de
la esclavitud en Hispanoamérica independiente. La pervivencia y aún incremento de la extracción en renta en trabajo y
especie. El avance sobre tierras de indios. El desarrollo del
régimen asalariado. La pervivencia de la esclavitud en Bra
sil y Colonias españolas.
2)Tendencias a una más eficiente organización del Estado
A)Proyectos y ensayos liberales de consolidación y laicización
del Estado, las diferencias a nivel nacional.
B)Pervivencias del colonialismo en Cuba y Puerto Rico. Ensayo
frustrado de recolonización en Santo Domingo.
C)La debilidad no superada del Estado latinoamericano en la
mayoría de los países.
D)Reestructuración del mapa político regional: tendencias expansionistas en los países más fuertes, impulso interno y ca
pital extranjero.
3)Principales corrientes ideológicas y políticas
A)El nacionalismo, la idea de lo latinoamericano. Sus distin
tas vertientes: el nacionalismo conservador, el nacionalismo
y latinoamericanismo incipientes ante los avances iniciales del
imperialismo. Bases sociales y principales expresiones.
B)El liberalismo y sus distintas vertientes. El liberalismo y el
14
�Sl5^3621
-ap q X joua^ui op^aiaui pp uopBoranuioo tpijip q ua sapxreoou
-aj soi 3P p^Bd jg sauopBDiunuioo ap Biua^sis un ap uop^aia Bg
•sauopBjJodxa sbj ap o^uoui X bui
-bS joábui Bg qqpunm op^aiaui p ua uopiasui Bipansa sbui Bg (\
*sepuecoap SBAanu sq b BupBg Bau^uiy ap u9ppdüpB Bg (q
•SB^SIfBU
^adun sasiBd soj ua uopBpiuinaB q ua Bin^Bg Bouauív ^p pdBd tg (
•SBUBaua urea^iou
sauopuaAja^u¡ *ouisTiÍBDuauiBUBg *uopBaiqn X uopB^uauo :sbu
-BouauíBa^ou sauoreíaAui a opiauío^ ^SBadoina sqoua^od sb4o
ap uopB^uBjS jouaui Bg •Box^jpd Bpuappur ns 'sauoisjaAui sns
^p u^pBzijBDOi X u^pBjuauo rBUBpig ubj^ ap pdBd ig -Bui^g
Bouauív ua SB^r^uadun sastBd so^ ap uopbjiabiS a^uaiajip Bg (3
Bouauív X B^sipuaduiua^ut B^on| Bg -opunuí
pp o^Bdaí ig "BDOda q ua ouisipijadun pp sapdpuud soSsbj sog (\
•uppBpgosuoa
ns X ouisipuadun \e oAi^paduioa ouis^^idea pp oiisu^j; ap Bdqa Bg (j
SVDIDOlOmi S31M3nniO3 1VIDOS
VHDÍ17 VI lü S3IM3I1^3A S33V3ID^I33 SV3 ODIÍlO
-^vono oaviss 33a MouvmiojNOD vi visnvuj
-VD NOIDD/iaO^J 3Ü OOOW 33Q 3I^VMMOÚ N3 NOIS
'N3ANOJ V3 3Ú OIDIMI 33 0WSI7VM3JWI 73Ü VD0J3
V3 N3 VNI1V3 VDI33NV 3Q S3NOIDVmiOJSNVXl SV3 * AI
[a ua ouispr^uBiuoj X ouisiareq^ (q
•sauoia^sajTUBui sapdpuud X sa¡qoos sasBg -jopBAjas
-uoo ouisgBjapaj ap soiduiafa 'ouisgBjaq^ [a X ouisipjapaj ig (3
*sa|qoos sasBg 'qsaySj v\ ap qauBjiodun b¡
'jopBAiasuoo o^uaiuresuad {g SBUBuopn|OAai-^sod SBpBoap
SBiauíud sb^ ap opbzubab ouisgBjaqq p 'ouisqppnBO p o^
-uaiui^uaijua ns ^ouBUopnpAai o^uaiuiBsuad pp ouopuBqB
�pendencia externa.
2)Inversiones extranjeras. La importancia de los empréstitos en la
organización del aparato estatal. Las inversiones y el crédito en el
sistema de comunicaciones y en la actividad productiva. Los efec
tos desacumuladores de la extracción de beneficios, intereses,
amortizaciones, etc.
3)La mayor inserción en el mercado y el inicio de la incidencia de
las crisis capitalistas en América Latina.
4)El llamado "desarrollo hacia afuera". Sus efectos dinamizadores
sobre el conjunto de la economía de los países latinoamericanos.
Especialización productiva agraria y minera. La "deformación"
de la economía. El nacimiento de una incipiente industria en los
países de "industrialización antigua". El mantenimiento de una
amplísima producción de autoconsumo. La acentuación del de
sarrollo desigual entre los distintos países y en el interior de los
mismos.
El proceso de conversión en dominante del modo de producción ca
pitalista en las formaciones económico-sociales de los países de Amé
rica Latina.
1)"Acumulación originaria": definición teórica, las distintas vías.
Las modalidades de consolidación de la propiedad privada de la
tierra. Expropiación a la Iglesia, comunidades indígenas, peque
ños productores, etc.
2)La articulación del modo de producción capitalista, que comien
za a convertirse en dominante en gran parte de los países de Amé
rica Latina, y modos de producción precapitalistas.
IV) La estructura de la sociedad transformada en las últimas décadas del
siglo XIX y comienzos del siglo XX.
1)Incremento de la población. Urbanización.
A)Emigración hacia el Río de la Plata y sur de Brasil.
Introducción de fuerza de trabajo asiática.
B)Crecimiento vegetativo.
C)Urbanización: inmigración interna y externa.
2)Cambios en la estructura social.
A) Conformación de una oligarquía mercantil-agraria vinculada
al capital extranjero.
16
�¿I
'OUISIUUOJ3J X OUKIJBUOpBf^ (^
MOpBAJdSUO3 OOI8T[BUOpB^ (H
•OLreuopnpAai ouisqBuopB[q (q
•sa^uanj sng -sajBoipBi sajuaixiCQ (3
•oanuouooa omsgBiaqig 'ooi^ijod ouisijBjaqig (g
•ajueziuiapoui ouisiAi;isod ¡g (y
A ppos ojuaiuresuad [g (\
*opoid p ua SKM9|o^pi s^^uaujoo safBdpou^ (j^
o^uaiuiiAOUi a^uapBu ^g (9
-sbu
-ac^ ap ofodsap ^ BinsaduiBO ^iauaS ua A BuaSipui etdu9Jsis3j Bg (<;
uopn|OA9g eg (^
poip^g ou
[g •oABn^run ouisig^Bg \9 :sB|Siuuojaj-{BuopBu soiuaiqo^) (
BpaoBiii|Bg ap ouiaiqoS ja iBpioi^red ua 'sB^sqBuopBu sa;uauio3
A Bouaury o^ua3 ua BUBOuaurea^ou uopBdnao ^ bjj
-uoa SBqong 'ooig o^ang A BqnQ u^ saprao[ODrjuB soju^iiuiaoj^ (¡
*SBuisaduiBa seqang *oxaiqo ojuaiuiiAoui ajuaidpui
|g ^spsiuuojaj-jBuopBu sa^uaujo^ 'Bpuapuadapui b¡ jod s^qang (a
•t<BoinhiBS
-^o,, Bd^a bj ua UBuiuiopajd anb sBDi39[oapi sapBpijBpoui SBg (
A op
-adsa ua ^u^j uauodns anb a^uapaoxa pp uoiooBj^xa ap sbui
-joj ap oruxuiopajg *pBpqBuopdaDxa ns 'piiu opBUBpsB ig (g
SBdBO sbj^o "opBUBp|oid a^uapBu |g (g
A Bqn^ ua pn^iABpsa b\ ap uoio^oqB cg (q
•oduiBO ja A p^pnp B|
ua <tsa^ua3iauia,, sBipaui SBdB^ -Bomb-reSgo pepisiaAiug sg
•Bin^jno b^ A opB^sg p ua pdBd ns :ttsa[Bnpisai,, seipaui SBdB^ (3
*B^sg^idBü ogauBsap joAbui ap sasiBd soy ua
{Buop^u fBu^snpui ejsanáinq a^uardpui eun ap o^uaiuiiExn^ (g
�G) El latinoamericanismo.
H) El internacionalismo anarquista.
I) El incipiente marxismo.
J) La Iglesia: las distintas vertientes de su pensamiento.
2) Corrientes culturales.
A)Realismo. Modernismo.
B)El nacionalismo cultural en el arte y la historiografía.
18
�*sopun3as sof ap uopEinuuapp ej opuEiSajiAud 'somajxa A sou
-jajuí sosaaoíd sof ezupijua anb anbojua un oiqq ns auaij uop^ui
-joj ns io¿ 'psEig ap Boiuiouoaa uppnjOAa B[ BpjoqB ojxa^ ajsa ua
anb 'oyapsBjq ouipdao Bjsimouoaa oppouoa pp sisajuis ap oiqr^
III ^II 7 Sd^oj 'Z961 'ooixdyi 'voiuipuoD^ tunjinj
ap opuoj t,fímtff ¡^p DOttupuooa uoijviujoj,, :osj9j 'oaVI^fM (p
sa^uapoxa auai^uoo
^osaidun uaig 'aiqBun^sa Anuí sisajuis esua;xa eun ap jopeuipjooo
*|ouBdsa jopeuo^siq pp BunpBgjaAua ubjS ap ofBqBi^ un ap
'6961 'vuo^ouvq 'apid^ 'p^ '/ owo^ 'AI U9lunloA
mwds^ 9p D7tutpuo^9 /C pnoos DuojstH,, :aunüf 'S3AIA SN3DIA
(
•BUOp
•"-ipuoa so| anb anbojua pp oijuap bjsia ap sojund sajuBsaia^uí uoa
ua sopBZTfBiaadsa souEauauíBajjou sosoipnjsa so¡ ap
souaiuud Sdj¡ so¡ 'DpunSBS ^uvj '0¿6I 'ooixb^ '¡XX 1^!S Pl \*m
'MI31S (Z
*ajuauuouajsod sapuoiSai sosaaoíd ap uopuaui
tb\ A opeipnjsa opoiiad [ap [eiauaS anbojua un auaijuo3 soipaq so[
ap uoisaans B[ B^pi|dxa sbui ejaueui ap a[[OJJBsap anb ojxaj un ap
Binpa[ B[ jod opBireduiODB jas ^uoisuaiduioa jofaui ns BJBd 'aiainb
-a^I 'BUBDuauiBoui;B[ BijBiSouojsiq B[ ua ojiq un auodns anb ^sa[q
-i)jBduioa ajduiais ajuauíBUBsaaau ou sisa^ uoa 'sisajuis ap ojqi^
'(8081 dP vo\ii\od sisud D¡ ap sozuatiuoa Djs^tf otup
-pi aisa) a A. i soityidvj '6961 7W*W 'I^Oitp^ dzuüi\y \tuut^trj
:ot¡nx 'JHQ^CKIMM3J7VII (I
I VWHX
�5)PRADO JÚNIOR, Calo: "Evolución política de Brasil". Ed. Pales
tra, Buenos Aires, 1964. Capítulos I y II.
Síntesis de la evolución política de Brasil, del conocido historiador
brasileño elaborada hace varias décadas, que incluye los capítulos
citados en los que se aborda el proceso político en la etapa, de ma
nera sintética.
6)BOSCH, Juan: "El Caribe, frontera imperial. De Cristóbal Colón a
Fidel Castro". Ed. Alafragua, Madrid, 1970. Capítulos I al V. ••
Libro del conocido publicista y hombre de acción dominicano, que
de manera atractiva informa del proceso colonizador del Caribe,
tan poco conocido en estas latitudes y que encierra singularidades
por la confluencia en un corto espacio, de las diferentes coloniza
ciones europeas del Siglo XVI y XVII.
7)HOBSBAWN, Eric: 'En torno a los orígenes de la Revolución In
dustrial". Ed. Siglo XXI, Argentina, Buenos Aires, 1971.
Conjunto de ensayos del historiador británico, muy sugestivo acer
ca del tema de su título y muy útil para estimar la significación de
la Revolución Industrial a nivel mundial. La comprensión de sus
efectos sobre América se enriquecería con la lectura del artículo del
mismo autor sobre "El impacto de la Revolución Industrial, 17801840", publicado en Fichas N 27, Ed. Nueva Visión, Buenos Aires,
1973.
LABROUSSE, Ernst y MOUSNIER, Roland: "El siglo XVITT
Historia General de las Civilizaciones, Tomo V, Barcelona, 1958.
Primera parte. Capítulo VIII, Capítulos II y III del Libro Tercero
y Libro V déla Segunda Parte.
Historia general del período que intenta abarcar el conjunto de la
historia humana, combinando con mayor o menor éxito un esfuer
zo de interpretación con la información necesaria. Es útil para ubi
car la crisis del Régimen Colonial en el marco de un proceso más
amplio en el Siglo XVIII. Sobre todo en la apreciación del caso de
América Latina colonial sus opiniones distan de ser siempre compar
tióles.
9) VILAR, Pierre: "Historia de España". Librerie Espagnole, París,
1963. Capítulo IV, parágrafos A y B.
Pequeña síntesis del historiador que ha sabido combinar una riguro
sa labor de elaboración teórica con la aplicación a los análisis his
tórico concretos. En esa pequeña síntesis histórica que seria útil
20
�-uaiu sopujdBo soi u3 ^Xnpui ^nb 'oupuaSiB [Biaqrj jopsyopiq ono
-yoíd pp asuap^d Boiuiouooa Buopiq bj djqos ojqq pp soin^idB¡^
X ^ XI soimtdDj 7 oio^
l*a^?K souang 'oauaiy j^ mjajqtj \4nmui ^t P o^í PP ottm ^
PP ^uojsi^ d¡ ap dm9Jü s9umoDat$S9<ui¡t, .opjDMX '3^3A31 (S
OS300B p 303JOABJ
-ip o^isodojd ns X ODip^ins japBiBO ns jod '^nb soXBnSiun sdiop
-Buo^siq soj ^p Boipiuy X BUBds^ ua ouisiuuojai p djqos o^n^xdB^
7^l o¡midüj g¿6i 'OdpiAdjuow 'piuduo vpuvq v¡ ap p^ 'j
oiuo^ 'v^DnSrufl üuoisih \fsouadiui soj ap oiprtj oj ua fOfuauo op
*!„ 'So^wj 'SNOd VZZIMVd ^ ofpm>D aso/ '(^) MVM77IM (p
•fouBdsa niAX I^ÍS PP SB^situjojai
so[ jod Buia^ pp anbojua pp Boiaot sbai;dbj^b sisa^pdiq a uopBuuoj
-ui auai^uo3 'oubiSb ouisiAipapa ap uopipBi^ B| jb3jjsbj Binaoíd
as anb ua ^o^is ap soidpuud ap BjouBdsa Boi^ipd B{ ap io^ob X saj
-Bpos SBiuaiqojd so^ ua opBsaia^uí ajquioq 'pnpap^ui pp ofBqBjj[
'PP61 'sajty souang 'aajDauaiuy
¡mjojip^ ^wypds^ ua outuSv omstAi^a¡oo /^,, mtnboof 'yiSOD (S
¡ ap sopadsB so^ sop
-o^ ap sisi^inr p Bzipjua anb 'o^jjj ns ap Biua) p ajqos oais^p uq
P961 '!X?W '^attugu
•oaj odwinj ap opuoj \tüpw9na ovods^ trj,t :uoa/ 'HIIVTMVS (Z
uopn^OAa^ bj ap ji^
-JBd b ByBásg ua BpBaio uopBn^re B| b uajayaj as anb (\\x p saioua;
-sod so^ X '€4B|iaasod ap btsub p X BJiay B| ap a8nB ¡g,, 'y\i [g 'ítBii
-Bdsg ua uBjpuad saon^ s^g,, *jjj p :sa;uBsaiapt ajuauiJB|nDi^jBd
so[n^dBD soun^p aXnpui anb ouBauauíBapou JopBuopiq pp ojqrj
'P961 'vu
V3 MAX ^^
sooji^qj sas;ed so¡ ua mAX l*^ÍS laP
ua SBuia^ sounSp b sBpuajaj u^pg)
^oyBdsa oasaipopaip ouisiui
p ajqos sa)uaja3ns sauoisnpuoo B[nuuoj 'pBpq^o^ ns ua iaa^
�cionados un examen de los pensadores y hombres de estado españo
les y sus realizaciones y de la política comercial de Inglaterra y Es
paña durante el siglo XVIII.
/•
6)FLORESCANO, Enrique: "Ensayos sobre el desarrollo económico
de México y América Latina (1500-1975)", Fondo de Cultura
Económica, México, 1979. Artículo: "El mercantilismo ibérico y el
crecimiento económico en la América Latina del Siglo XVIII",
de D. A. BRADING.
Artículo incluido en la recopilación realizada por el historiador me
xicano E. Florescano, en que se cubre desde el inicio de la colo
nización hasta el Siglo XX, cuya lectura total es importante. El ar
tículo de Brading aporta un análisis global del tema en relación con
el crecimiento económico del período.
7)FLORESCANO, Enrique y GIL, Isabel: "Historia General de Mé
xico", Tomo II. Ed. El Colegio de México, México, 1976. Capítulo:
"La época de las Reformas borbónicas y el crecimiento económi
co".
El recopilador del libro anterior, junto a Isabel Gil, analiza con ri
gor metodológico los efectos de las Reformas Borbónicas en Mé
xico, en un trabajo que ayuda a la comprensión más global de las
consecuencias de las mismas en Hispanoamérica.
8)ARCILA FARIAS, Eduardo: "Reformas Económicas del Siglo
XVIII en Nueva España", Secretaría de Educación Pública, México,
1974.
El historiador venezolano que también estudió en México, analiza
el tema en un trabajo de síntesis sobre cuidadosos estudios anterio
res.
9)SUGAWARA, Maseae: "Reformas Borbónicas y luchas sociales",
en "México: un pueblo en la historia", Ed. Nueva Imagen, México,
1972.
El artículo, parte de un libro que procura una interpretación global
de la historia mexicana, aporta el aspecto de las luchas sociales, en
general descuidado.
10) KOSSOK, Manfred: "El Virreinato del Rio de la Plata". Ed. Cartch
go, Buenos Aires, 1958.
Libro de síntesis del latinoamericanista alemán sobre el Virreinato
del Río de la Plata, creación dieciochesca del Imperio Español, mar
cando sus peculiaridades al interior de dicho Imperio.
22
�*sapjui3uo X S3JUES3J3JUI sisaiodiq uoo 'bui
OUISIUI p 3JqOS OUBIJB^l BpiUBOUatUBOUyBt pp BOUOpiq StS^JUJS
'9961 'S9JfV sou^n3
diUBtx pp ouqtj ^V9U?wy 9p VDdioiiqig 'vqdpn^ \JJJAX
p ud 9jtqj pnuo¡oo mtuouoo9 mi{},, :oj9t88n^ 'ONVWO^ (¿I
•B^STXJBUI
anbojua un uoo 'ofmuopo ^p souy op onií3 ^ uo soidoíd sosojo^ui
uoo ojjuoo un op uoiobuuojuoo bj ojqos sxso;odiq uo oou ofeqBJx
'6961 'oSdijuds l9\\MJ 9p püpisddáiuf} 'p^ '..WWD 9P tnou9pu9d9puf
D¡ 9p 5O91UipUO99 S9JU9p999JUV,, .'UpiJJ9ff 'V3HJOD3N Z3^IWV^ (91
•OOILUOUOOO OnOJJBSOp
sooyxoodso sosojo^ut op o^uoiun^ins jop X oíBiuo^o ^p souy b ^bS
-op o jbSoj ooyBj^ pp pdBd p ojqos ouopqo JopBuojsrq pp siso^ui
'P961 *S9J!V soudnq ^voudvuy DJjsdn^^ ¡oj 'vqdpn^ \,9\\qj ^ djdjj
d¡ 9p ot}{ p U9 optiDqmtuoo ¿C opj9uiojft :oi8á9S 'SO8O7V71IA (91
OUISIUOIS1AOI,, [Op O\
-n3uB p opsop 'sisa^ sa^uojaSns uoo uopB|nAip X stsojuis ap
'9961 '
d¡ dp 'p^ \t 0U9itd /C DJdjuojJ 'Dj9pojd t
"1 'ONDO73W^'O 'V^3HDS/2^S "Ai '3ICIV8VS3A3X (Pl
XIX
rs iap sozuaiuioo X niAX ISÍS I9 U3 oouo^siq osaooíd ja ajqos
sopaja sns X buisiui b^ jod Bqoni B^ 'piuopo opoiiad p ua
Bpuey b\ ua Bxiay b^ ap Buia^ ¡a opo^ ajqos BfBqB^ anb
'¿961 'Odpi^^iuoyi 'sopm/j so\q9n¿
vpuvg i^ 9p notiuquoJd uptonjod^ :soifo ^ j ogrtf 'Z3HDI^ÜO^ (1
•oidoíd anbojua un uoo sappos ooiui
-ouooa sopadsB opuBpoiresap 'ouBuopnpAaj osaooíd pp saoiBi sb^
ap sisipuB p ua oaouui anb 'oXBnSnin JopBtiopni pp ooisb^o oiqiq
'¿961 'oapi^uo^^ -vuipaw p^ \JJ81 *Pm
-U9uo uppn¡(M9}[ n¡ ap S9pmio\o9 s^otn^,, 'unnf 'O1OA3Ü 73AId (Zl
TiopBjysiuiuipB X ouiaiqo^ ap Buia^srs p ua oiqureo ouioo uppBoy
-fu3is ns ua SBpBipoui uos sbuisiui sb^ "B^b¡j b\ ap oj^j p ua SBiouap
-ua^ui ap Buiapis p BzrpuB anb ooruB^uq jopBuopiq pp
Z961 'S9<QVS0U9ng
\.0l8I-Z8Ll 'oioynds^ imuo\o9 ugpwsiwutpy,, :uqof 'HDMA7 (TI
�18)ARCILA FARZAS, Eduardo ."Economía colonial de Venezuela10.
Fondo de Cultura Económica^ México, 1950.
libro del autor venezolano citado, ahora referido a la Capitanía
General de Venezuela, con importantes aportes sobre todo en el
plano de la información.
19)BRITO FIGUEROA, Federico: "Estructura económica de Vene
zuela colonial". Universidad Central de Venezuela, Caracas, 1963.
Investigación del historiador venezolano, quien sugiere el tránsito a
fines del coloniaje del modo de producción esclavista al feudal en
Venezuela.
20)LE RIVEREND, JuUo: "Historia económica de Cuba". Instituto
Cubano del Libro, La Habana, 1971. Capítulos I al XII.
Trabajo clásico del historiador cubano, realizado con rigor meto
dológico y muy abundante información. Trata la expansión econó
mica de Cuba a fines del Siglo XVIII.
21)PRADO JÚNIOR, Caio: "Historia económica del Brasil". Editorial
Futuro, Buenos Aires, 1960. Fundamentalmente capítulos 10, 11
y 12.
Ensayo del autor brasileño ya citado, que enfoca ahora la evolución
económica y que incluye, en los tres capítulos citados, una apreta
da síntesis con abundante información sobre la expansión económi
ca del Siglo XVIII.
22)BUARQUE DE HOLANDA, Sergio: "Raices de Brasil". Ed. Fondo
de Cultura Económica, México, 1955.
Trabajo del historiador brasileño en que se enfoca, entre otros, el
tema del título. El autor aporta importantes elementos interpretati
vos.
23)SOMOENSEN, Roberio: "Historia económica de Brasil (15001820)". Compañía Editora Nacional, San Pablo, 1972.
Ensayo con muy amplia información del economista brasileño, con
capítulos que aportan abundantes datos sobre la economía a fines
del período colonial.
24)HÉCTOR, Michel y Moise: "Le régime colonial pangáis a Saint
Domingue". Port^au-Prince, 1962.
Ensayo de los sociólogos haitianos que analizan la peculiaridad de
la economía haitiana a fines del coloniaje: alta tecnología y esciar
24
�SI
-ndod sauoipqai sB^u^sip sb| ap oju^iuiBAspj un Bzrpaj jo;ne jg
76/ *oaixap\[ 'vaituguoo^ mni\n^ ap opuo^ \tsou
-oauawnpm sapnuofoa sauoqaqa^tt :p^uDQ sojjdj '73D3VD7VA (
•Biua^ {9 aiqos a^u^jJodun a^odB un boijiuSis anb ouyuaEiB
osoipr^sa pp uopü^^saAin Bun ap eoi^;uis X EijdwB sauoisjd^\
961 'sajty souang
\ttumuy 3üdn ap uptaoajjnstq 07,, :ovjS3¡og 'ttl^^TI (p
'¿61 '
-os svpuatj 7>2 \tmanuy aodnx ap ugpaqad trj :ovjsajog '^mtj (
*sa}uaja3ns sissjodrq a uoiobuuojui a^
n auai^uoa uaiqurej, •jouajire p ojunuj anb ua osinauoa p
ua oiuiai^ opunSa^ p Biatqpaj anb ouBmad e^siÁesu^ pp ofBqBJX
'ZP61 'sajty souang 'aaivou^iuy 'p^
\t mmouatuy uptatqoda^ o¡ ua o^qand ^„ :ojjaqjy ii/17 'Z3HDNVS (Z
•sapjn Xnuí sauopeAiasqo auaijuo^ 'souisiui so{
ap uopBDyisBp Bun opuBzrpai sapiuo]oa saiBpdod so^uaiuiiAOui
so¡ uBipn^sa as anb ua oXBnSmn JopBuo;siq a josajoíd pp oXesug
'0P6I 'sajty souang 'pDpuvjj p^ \tsojoyüdsa smuojoj
so¡ ap souDuotanjoAaj sojuatuiMO^^, :u\oomj 'sVffl^ OQVHDVW (T
Ttau^uivouDdstff ua XIX t^iS
jap smdpuud ^ UIAX 1SÍS laP ^^U 9P sajojndod so$uatunAow —
SB^i^uy X Bqn^ ua oipunji^i pp so^
-aaja soi X BiaiBortzB u^pB^o^dxa b^ b apnp X 3 ' \ sop^dBO so] ug
'0L61 '^vqvH Ü7 <OJLCIM PP ouvqnj 01
\4SBflifuy soi U9 uptatqqod & joanzy,, :attiuv^ 'y^^SIlD (9Z
*III ^ II SOJBiSBJBd SO^
ua SBsaauBig saioua^ sB^yuy sb^ ap oauo^siq osaooíd pp STsa^ui^
'0861 'ooixa^^i 'wyNfl 'sajuiaos sauotavStjsanuj ap
ojnjtjsuj \taqttDj ¡a ua SDOi^joj-oiaos svjwanijsg ¿C sa¡mioiamua}
-uj sauopi^a^,, so¡naijjx> ap ugiooa¡oa u^ '^adrqoponQ K oatutfjp^f
ua 4oftaunsapqn$ pp offauosaQ, pp sodma so^^, :?uaü '^33HDV (Z
opiauíoa pp
ojuom p ua oíaiBanzB opjauíoa pp u^pBayiu^is b¡ X
�lares con una consideración especial de las de Tupac Amarú y Tupac Inca Catan, en el Perú y en el Alto Perú, la de los ^Comuneros
del Sococrro" en Nueva Granada y los levantamientos en Venezue
la. En el capítulo XII realiza una síntesis de los levantamientos y
conjuraciones en el Brasil.
6)VALCARCEL, Carlos Daniel: "La rebelión de Tupac Amarú^. Im
prenta Cedí, Lima, 1971.
Trabajo del mismo autor concretado a un tema al que ha dedicado
su mayor labor de investigación.
7)ARCINIEGAS, Germán: "Los Comuneros". Ed. Zig-Zag, Santiago
de Chile, 1940.
Trabajo del conocido ensayista, con ideas sugerentes.
8)ACOSTA, Pablo: "Los Comuneros. Reivindicaciones Históricas y
juicios críticos do cu mentalmente justificados". Bogotá, 1960.
Ensayo sobre el levantamiento neo-granadino.
9)BRITO FIGUEROA, Federico: "Las insurrecciones de esclavos ne
gros en la sociedad colonial venezolana". Ed. Cantaclaro, Caracas,
1961.
Trabajo del conocido historiador venezolano sobre el tema. El autor
sustenta la tesis del tránsito del esclavismo a la sociedad feudal en la
Venezuela colonial.
CHE CÁNOVAS, Agustín: "Historia social y económica de México.
(1521-1854)". Editorial Trillas, México, 1975.
En el capítulo XVI el autor realiza un relevamiento de las rebeliones
de los pueblos sometidos, con una larga lista de los producidos en el
Siglo XVIII.
�LZ
"SOIA
-oíd saiBfndod so^uaiiuiAOui sof X Bpuapuadaput bj ap stsipuB
\tmauapuadapu/,, ojujidü^ '^961 '*saJíV souanq yq^Qñ^ \
pp oattuguoaa ¿C jopo^ ugiar^oA^9í :uos¡aj\[ '3W1OS XJ3AM3M (l
X FousuiBoiiBdsiji ap Bpuapuad
-apui v^ ^p osaooíd {3 bdij^^uts bi^ubui ap bzijbub 'b^sia 9p o^und jb^
-noi^Bd un uoo 's^dubjj b^siubou3uibout;bi ¡a snb soi u^ soin^rdB^
'ajjoj opunSas '^961 'sajiy souanq ap ouofts ^^
-jaAW/2 \vuoi\p^ '^oupoj oauatuy ap ouojsi¡j9t :ajuzi¿ 'fJMÍlVHD 'Í9.)
p ajqos Bp|duioo sbui uoiobSi^s^aui Bun b outui
-bo uaiqs ^nb sisa^odrq B¡nuuoj ^nb OAijsaSns Xnm o^noi^B ou^nba^
'¿61 'sajjysouang 'ugm^ VAan^ p^ '¿z 'oM^H^
-ij ua ojnaiuy '^nwi oouatuy ap otouapuadaptn ap sojuattutA
-oui so¡ ua sajojndod saso¡a so[ ap ugpodmjjod trjtt lauayj '}JVUA (S
-BI SOO^BJDOUiap SO^U9IUnAOUI SO
sbi sp uopBpmbij B| o o;u9iunua^uBui p uoo puopBu opB^^ pp
p B|nouiA ^nb ouauíBUBd jopBuo^siq pp oXbsu^
'0861 'oaixaw 'oauaiuy vdisan^^ ug\aoa\oj 'JXX o^^^S 'P3
'^souoauauwoutjoi jouotaou uotjsana ¿C napjtt
:aunoat}¡ '^J3JOS
*ouBauauiBOUBdsrq e^si^uaipuadapui
osaaoíd p aiqos SBdBui souanq X uopBuuojui a^uBpunqB
-uauQ opuoq o¡ ap p^ ^ktmSrufj pp puauaf) oanipjj^ ^'SOIHVA (
UB3S 9Jdui3is ou ^nb
*sis3^odrq SBAi^saSns X uopBuuojui a^u^pyns ^u^i^uoo l^m^a\
IP?J dQ 'lí^^fl • ^ousuiBouBdsi^ ^p Biauapuadapuj ^\ B^s^q bubtj
opu^Aa^ B| apsap BOJBqB anb BuiBJOUBd oqduiB un auarpio^
IIIA Vil sojnjidzo 86J 'oatxaw '^o^ ojwrí^^ sauotatp^ \tou
ap ouojstHt, rj ^^i^Z3nS * hl HDIAO^13J7V (Z
\tmauapuadapuj di ap stsuj oj9l oinjjdoj yp 'do \toutnrj oau
-?my ap oaupjodtuafuoa opotsm,. 'fVl 'IHDNCKI MM3<nVH (I
seais^q sentpa^
�8)PRADO JÚNIOR, Caio: "Evolución política de Brasil", op. cit.
Capitulo III.
9)BERETTA, Alcidcs: "Las Revoluciones Americanas. (1774-1824).
Tomo I. la Revolución Haitiana. Independencia y Abolicionismo ".
Ed. de la Casa del Estudiante, Montevideo, 1980.
Apretada síntesis muy útil como tal para aproximarse a la revolu
ción haitiana.
10)LEPKOWSKI, Tadensz: "Haití". Casa de las Américas, La Habana,
1969. 2 Tomos.
Estudio sumamente documentado sobre la independencia haitiana.
11)KOSSOK, Manfred: "La sal de la Revolución", en.Historia y So
ciedad N. 13, México, 1974.
Artículo del historiador alemán en que intenta caracterizar los mo
vimientos "jacobinos'* en la Revolución de Independencia latinoa
mericana.
12)ZEA, Leopoldo: "Filosofía de la historia americana". Ed. Fondo
de Cultura Económica, México, 1978. Capítulos Vy VI.
Capítulos del libro del pensador mexicano en que se procura ha
cer un análisis del contenido liberador del pensamiento bolivariano.
Lecturas complementarias
— Sobre Guerra de Independencia Española
1)AYMES, J. R: "La Guerra de la Independencia en España (18081814)", Siglo XXI, España, 1974.
Breve ensayo en que se estudian las luchas por la independencia, las
formas que revisten, las corrientes que incluyen.
2)WILUMAN, José Claudio y PANIZZA PONS, Carlos: op. cit. Ca
pitulo "La invasión napoleónica y la crisis dinástica en España".
Capítulo de un libro de carácter didáctico, útil como lectura intro
ductoria.
28
�oSo^opos X jopBuo^siq pp g^ugxgSns X ougs oXBsug o^gnbgg
"9961 'sd-^Vsou^ng
yaian^ '^**^*>^ <*^uw~ -oí^s ^nova (p
-ugdgpui B] ^p osaocxid pp o^u^iuipouo^ p bjbcí ^B^u^uíBpunj
'ZL61 'saJty sou^ng
IXX o^S '™^nO < 9PW<*^U.. -/^ 'IHQNOd ÑM3<nVH (
i osaooíd pp ojunfuoD gp
'0961 'PUPVV^ 'Dotttpdsijj tu
^
*OOVDrJ3Q (Z
p jod o^unfuoD sp ouBUopn{OA3J osgoojd pp gnbojug
'9L61 '^uopojüq ^puy \vuoiip^
'HJNI7
^vfo\¿ n¡ 3p ot}[ ¡a & vprrzsu
9p fOt99éS9 U9 K Vpti9pU9fopW D¡ JOÓ DlfJrtj Ü¡
•Bpugpuadgpui b^ jod
Bqon| B] gp opougd pp gnbojug fBuxSuo un g^igpggg^uB ouiod
'0^81 ap l^iqíl uopnjOAgj v\ ug opBj^ugg 'gnb oÁBSug
'9P61 t
:'o 'NIAS3U (9
•Bdnoo
sou gnb o^und p opBzrpuB sg Buig^ p gpgoxg gnb oipn^sg un ug
'8961 ^^W €9dpo vsüds^ \tDuvds^ 9p
,^ U3 \jjji opumudj 9p Duvdsj trj^ :¡9nSi^ 'V7O1^V (S
SBgpi uoo *)Ans sq[ sopo^ ouioo 's^ouBij Bísnredsiq pp
'8961 'S?JDJ '^touvj
SVSUdAJ -VUVJlSJdAtUn U^t9ü$li9UinDOp 9p OJJUdJ \tDS90UVlf U^lDVU
-puop di otoq siDd ¡^, U9 ^u^odo/^ 9fiw dudús^,, :9jjoi¿ 'W7IA (p
•joug^ur ns ug ug^srxg gnb sg^uguiog sb¡ X
Bioyedsg Bpugpugdgpui gp o^ugiunAOui p gjqos so^^idFO gugi)uo3
'ZL61 tv^>d
^XIX !^s •Knmjodut9fuo9 mmdsj vj^ .uptsfjl 'VSOWIV7 (€
�5)LEVENE, Ricardo: "La Revolución de Mayo y Mariano Moreno".
Buenos Aires, 1935.
Un libro clásico en que Moreno aparece limado en sus aristas jaco
binas.
6)PUIGGROS, Rodolfo: "La Época de Mariano Moreno". Editorial
Sophos, Buenos Aires, 1960.
Ensayo con interesantes hipótesis polémicas.
7)MORENO, Mariano: "Escritos políticos y económicos". Orienta
ción Cultural Editores, Buenos Aires, 1961.
Recopilación de los documentos fundamentales.
8)PASO, Leonardo: "De la Colonia a la Independencia Nacional".
Editorial Futuro, Buenos Aires, 1963.
Ensayo centrado en el estudio de los antecedentes coloniales de la
independencia.
9)CHA VES, Julio César: "Casteüi, el Adalid de Mayo ". Ediciones Leviatán, Buenos Aires, 1957.
Biografía sobre el revolucionario y su acción, sobre todo en el Alto
Perú.
10)PETIT MUÑOZ, Eugenio: "Artigas y su ideario a través de seis se
ries documentales". Facultad de Humanidades y Ciencias, Universi
dad de la República, Editorial Colombino, Montevideo, 1966.
En el estudio introductorio a la documentación, el historiador uru
guayo realiza un sugerente y amplio análisis de la ideología artiguista y sus fuentes.
11)PETIT MUÑOZ, Eugenio: "Artigas y los indios". En colección de
artículos editada por el diario "EL PAÍS" en ocasión del Centenario
de la muerte de Artigas. Montevideo 1950.
Importante artículo sobre un tema poco transitado por la historio
grafía artiguista.
12)PARÍS, Blanca: "Colonia y Revolución". En "De la Colonia a la
Consolidación del Uruguay". Ediciones de la Banda Oriental, Mon
tevideo, 1973.
Breve ensayo que contiene aspectos fundamentales del tema expues^
tos con sencillez.
30
�l€
suod Bpu^pu^d^pui b¡ ap os^ooíd pp sisipniB jg *Bo^qnd3"^i
bj X ouaduq p 'W-0I8I ^P uopnfQA3^i bj aiqos oipnjss osua;xg
PL61 'opixpw'vuivj pg ^^-\
'J0S8J-808I) <^P^ *P W^*istH -^7 'ODZOXO Z3AVIID (61
•ojunfuoo ^p aois
-ia Bun u^ BpioqB ^nb b^ b *BOBopcai Bpu^pu^d^pui sp uopn|OA3^j
BJ 3p O}U9lUIBSU3d [3 U3 OpB^U30 'OUBODOUI
'861 *o^x?W
17 *p oaí8pjO9p! osx>atd ¡3,, :stnj 'O^O71IA (81
'OU
-BUOpnjOA3J OS33OJd p X S^ifBfUOfOO S3^U3p333^UB SO^ 3JqOS
-oi^ui Bsu^^x^ Bun sXnpuT 3S BUB0IX3UI uopip^ v\ ug "SISI 9P
-UI3I^3S 3p 01 PP O^U3UIB^3^ ¡3p UOpBOqdB BJ djqOS UOpBSTJSSAUJ
'8161 'IXX
o¡2is T>3 \tvuvu8v umonjoA^J ns X sd2iuv,, o\m}^ p uoo ootxdf^
m opvjtp^d}¡ '6961 'odpidaiuo^^^ 'soptu/j so\qdn¿ s^uoi^p^ \tv$
duojSo uopnjo<i9}¡ ojt, :soj^o X uosia^^ '3DMOI VI 1Q (Ll
is oj3d o^siouoo Xnuí op^dsB an sjqos
'0961 'O9pi¿i9juo^^^ oitojdl^ pp io¿
oppjs^ pp upajog pp opvumdy \tlSJ ^P svjsinStuy sosbjS
-uoj so¡ ^p spumoppp sojt9 :tuamy SONV77ZISVD P V77IdVD (91
*siS3j sspuiSuo aoo OAijepjdj^juí oXbsus
l'otsl \4v/(Dn2ntf) upiovztpdtj d¡ pp opDJisnp üuojsifjti
'^soptprwp sns X sdjpuowoui sdj,, : -j otjnp 'ZZ/lDIUdOX (91
op
-BTSBUI3P OU S33UO}U3 B)SBq BUI3^ Utl 3p STSIJBUB UT\ B^JOdB dnb 'XBTl^
pp BUojsTq djqos u^ioonpoíd Btfdure 3p 'ssio^nB so¡ 3p oXBSug
P96\ 'opp
'jüjupuq opuvg v¡ pp spuototpg \tDtsnt2t$JV upior^oáp^
DfppsDonupuoppsp^vgtt latppjpsof^Vif^ygXutuwíupg 'WfiHVN (PI
sns 3p sisa^ SBpniyap b 3SBq U3 'uopBuuoj
-ui BpBiu>3pB X Bjnpni^S3 Bpqos 3p *B0ip^pip pBpqBuy uoo
'[¿61 'opptdpjuo^^^
pp pjupuq opijqndp^ 27 pp pvptsjpAiu/} 'sowoj z \tvjstn3íuy op
t 11 •"! 'ONOO73W ^ O 'VV3HDSÍ18 -M ^37QV8V S3A3H (1
�énfasis en el diferente carácter de las distintas etapas. Contiene un
apéndice con información sobre la evolución económica y la diplo
macia mexicana durante el período estudiado.
20)MANCISIDOR, José: ^Hidalgo^ Guerr^ro elturbide". Ed. Grijalbo,
México, 1970.
A través de tres personajes fundamentales se analiza el proceso de la
independencia mexicana.
21)LEMOINE, Ernesto: "Morelos. Su vida revolucionaria a través de
sus escritos y de otros testimonios de la época". Ed. UNAM, Méxi
co, 1965.
Estudio introductorio de documentación del período, obra de un
erudito en el tema.
22)GRACIDA, Elsa y FUJIGAKI, Esperanza: "La Revolución de Inde
pendencia", en "México: un pueblo en la historia", op. cit.
El artículo, obra de dos historiadoras y a la vez economistas, procu
ra proporcionar una visión en la que están presentes los sectores po
pulares.
23)CUE CÁNOVAS, Agustín: "Historia social y económica de Méxi
co". Ed. Trillas, México, 1963.
En los primeros 8 capítulos del Libro Segundo el autor estudia el
proceso de independencia. Interesantes estimaciones y la presenta
ción de las medidas sociales y económicas —incluido el Plan de
Cautla— son algunos de los aportes estimables del autor.
24)ZAVALA, Silvio: "Ensayo histórico de las revoluciones en Méxi
co". Ed. Porrúa, México, 1969.
El erudito historiador mexicano se refiere al proceso de la indepen
dencia como etapa de las revoluciones mexicanas. Como el resto de
su obra, es importante para conocer la historia de México.
25)PARRA PÉREZ, C. : "Historia de la Primera República de Vene
zuela". Biblioteca de la Academia Nacional de la Historia. Caracas,
1959.
Libro erudito, escrito por un historiador tradicional, que estudia de
talladamente la Primera República, sus realizaciones y problemas.
26)MIJARES, Augusto: "La evolución política de Venezuela. 18101960". EUDEBA, Col Nuestra América, Libros del Tiempo Nuevo,
32
��34)BOLÍVAR, Simón: "Escritos políticos". Selección e introducción
de Graciela Soriano. Alianza Editorial. Madrid, 1969.
Selección de los principales escritos políticos, precedidos por una
aguda introducción.
35)BOSCH, Juan: "Bolívar y la guerra social". Editorial Jorge Alvarez,
Buenos Aires, 1966.
El ensayista dominicano aporta interesantes hipótesis sobre las con
tradicciones sociales y sus coincidencias o no con las luchas por la
independencia.
36)IZARD, Miguel: "El miedo a la Revolución. La lucha por la libertad
en Venezuela (1777-1830)". Editorial Tecnos, Madrid, 1979.
Visión moderna de la Revolución venezolana que, entre otros as
pectos, aborda la que llama Reforma Agraria Bolivariana.
— Sobre política de otras potencias hacia América Latina durante la
lucha por la independencia.
1)PRESTON WHITAKER, Arthur: "Estados Unidos y la Independen
cia de América Latina (1800-1830)", EUDEBA, Buenos Aires,
1964.
Un documentado estudio de los diversos aspectos de la política nor
teamericana hacia Hispanoamérica y sus condicionantes en el perío
do.
2)PERKINS, Dexter: "Historia de la Doctrina Monroe". EUDEBA,
Buenos Aires, 1964. Capítulos 1, IIy III.
Libro que aborda el tema desde un punto de vista norteamericano,
con opiniones no compartibles.
3)GUERRA, Ramiro: "La expansión territorial de los Estados Uni
dos". Editorial de Ciencias Sociales, La Habana, 1975. Capítulos
II al VIL
Estudio circunstanciado sobre el tema, con abundante apoyatura
de información.
4)FLAGG BEMIS, Samuel: "La diplomacia de Estados Unidos en
América Latina". F.C.E., México, 1944.
El autor norteamericano aborda el tema con información y con los
enfoques generalmente característicos del punto de vista norteame
ricano.
34
�\tviuottotfuy n¡ udivquioo sopiu/) soppjsj
;p 'do .oxputuj 'IVdlAIJ (¿
•opBuuojxn uaxq Anuí *o^und p ojqos oois^^o uq
'8S61
Ü¡ 9p S3UOl7lp3 \t(0S8I"ZJ8l) T^*>7 03U
•ftuy ^p opu9pu9d9put n\ X ouD^g utuQtt : ^ s^ymQ '^31S83M (9
•p^^pipunjaid joXbui uoo o|JBzr^ire uupod
p Rred ^fqipuiDsajdun *uopBuiJOjin bou uod of
'961 'sdov^dj 'D¡dnzdU9A
-tu/) V) 9p m9toi\qiq V) dp sauotoip^ JSZ81"PO8I)
9p opu9pu9d9pttt o¡ XDOiuvjuq üdtinod tn>. 'tumatM 'NNVWJÜV3 (S
�TEMA ffl
Lecturas básicas
1)HALPERIN DONGHI, Tutío: Op. dt., Capítulos: "Una larga espe
ra" y "El surgimiento del orden neocolonial".
2)HALPERIN DONGHI, Tulio: "Hispanoamérica después de la In
dependencia". Editorial Paidón, Buenos Aires, 1972.
En este libro el autor desarrolla más ampliamente el estudio de los
aspectos económicos y sociales de los países hispanoamericanos lue
go de la emancipación.
3)CUEVA, Agustín: "El desarrollo del capitalismo en América Lati
na". Siglo XXI, México, 1978. Capítulos: "Las estructuras precapitalistas, antesala del subdesarrollo"; "La problemática conformación
del Estado Nacional" y "Las luchas sociales y sus perspectivas demo
cráticas ".
Ensayo interpretativo con abundante ejemplificación. Serio intento
de plantear la interacción de la incidencia externa en el período de
auge del capitalismo competitivo y de las complejas estructuras y su
correlato político e ideológico en los nuevos estados independien
tes.
4)FURTADO, Celso: Op. cit. Capítulo correspondiente a la primera
mitad del Siglo XIX.
5)PRADO JÚNIOR, Caio: "Evolución política del Brasil", Op. cit.
Capítulo IH("La Revolución") y IV ("El Imperio").
6)CHEVAUER, Frangois: "América Latina de la Independencia a
nuestros días". Ed. Labor, Barcelona, 1979. Primera Parte: "Los
Hechos".
Trabajo de conjunto sobre América Latina del historiador francés,
en el que plantea realidades y problemas de su historia. Adjunta
cronología. El capítulo citado contiene importantes datos sobre al
gunos países latinoamericanos.
7)SOLER, Ricaurte: Op. cit.. Segunda parte: "La organización nacio
nal de nuestra América". Capítulos IIIy IV.
36
�L
•ouapsBiq osoipt^sa jap opBjuamnoop Xnuí
'9¿61 'omxd^^ '/xx
'P3 '9161 *viuo^ '0SDV1D ^P otsodiut^ ja auqos ojqtj '^mitnrj do
-uauiy uo sauotODjuDjd ¿ soipunJi}Dj 'SDpuotovfj,, ug \toat^ d$soj
U9 DJ9JD)9¡D9 DpUdiODq ÜJ 9p UOtODUJJOj DJ,, .* J 'OJtJ 'OSOCTdVD (S
uod *]BJ^U33 eoii^uív ^p ^oí^JIod Buojsiq v\ ap sisa^uis ap
'ZL6I 'ZoM '..souvouduiDOd^uo^ sojznoos soipms^,, vísiao^ ug \tmt
-DOU9WDOJPJ9O Doiiqod DUO^Siq op oipu9dwojpt : f) g '^3I/2ÜS (p
osoiprqsa ap aiJBd jod
*ouBouaureoj^uao osaaojd pp ^;uauiBpunj opadsB oi\o ap sisi^uy
ZL61
ud$ 7 o/V \,soudou9uidoj^U9j s^^ütoos soipnjsg,, visiAd^ ug
ap oofw^uooa onojums9Qt% rff 'HONDI^ff Z3^3¿ (
•miBDuaureoijiía;^ p^ap
B{ ap cxi;uap sBAisiadsip SBpuapua) sv\ ap sBsnBo sb| a;
-uauíBsopBpma ubzi^bub as ¡BjauaS j3^objbo ap 1191SIA buti ap
-o/ uv^ *vot^ d^soj ap pDpisjaAtufj jmjoitpg \^muappoo DtwouQoa
~ <
,¡¡
ap ofBqBj; un ap oquap pBpipunjojd uoo opB^uasajd sa 'sopa a^ua
SBiauaiajip sb| ap A sopB^sg soAanu so^ ap uoiobziubSjo nJJÍP Bl 3P
'BUBouauiBoi^ua^ uppBjapag B| ap BjnpBij B| ap Buiaj ¡g bou^uib
-oj^ua^ ap sopB;sa so^ ap uopn;i^suoo b^ ap Buia^oíd ¡a a^uaureoyp
-adsa b^bj^ as apuop jxx 1SÍS 3P uqpBpdooai v\ ap oinoi^JB Jauíug
IIIPI so¡m)dvj '$¿61 'ootxd^^ '¡XX o^^^S '..ooijijod osdoojd
igtt .ojnoiuv \AH oatiaiuDOJjuaj,, .ouaqjapg 'SVAM SdUVOI (I
jDJtua^ Dop^wy ap „uotoDznwopg,, o¡ ajqog
-
Süupuauíafduioo
ttJopDAjasuoo ojoa^otd ¡gff
:IIA opuidoj :ttaiuaw v\ ap u^ioDjaqn vgit ^ ttütwouawD popy
-D9J vjnp vgyt : K z so/djSdjdj '^j o\ni}dv^ tímw9ti9wy npuap
^uoj 9[ ap ouo^stjf dj,, :npunSas a$jo¿ "jta dQ sopjodoag 'ygz ($
�6)VILLACORTA, Calderón: "Historia de la República de Guatema
la, 1969.
Libro que aporta información sobre el período.
7)LAGUARDIA, José María: "La República Liberal en Guatemala".
Ed. EDUCA, San José, 19 72.
Trabajo que aborda problemas políticos e institucionales.
8)CARDOZA y ARA GON, Luis: "Guatemala, las lineas de su mano ".
Fondo de Cultura Económica, México, 1965.
Libro de divulgación con observaciones profundas del conocido es
critor, publicista y ex-diplomático guatemalteco.
9)DALTON, Roque: "El Salvador". Editorial Casa de las Américas.
La Habana, 1963. Especialmente los 6 primeros capítulos.
Trabajo sintético de divulgación con información del proceso his
tórico salvadoreño.
10)GAMEZ, José D. : "Historia de Nicaragua". Ed. El País, Managua,
1889. Parte Tercera.
Libro fáctico que analiza la historia centroamericana hasta la sece
sión de Nicaragua de la Federación Centroamericana y la posterior
historia del país.
11)WHEELOCK, J. : "Raices indígenas de la lucha anticolonialista en
Nicaragua". Siglo XXI, México, 1976. Capítulos I y V.
Síntesis histórica sobre el tema.
— Sobre "Brasil, la unidad pese a los movimientos secesionistas" y
"Chile: su extraña estabilidad"
1)PRADO JÚNIOR, Caio: "Historia económica del Brasil", op.
cit. Capítulos XIII al XV.
2)FUR TADO, Celso: Op. cit. Cuarta Parte. Capítulos XVI al XXV.
3)SODRE, Werneck: "Evolución social y económica del Brasil". Ed.
EUDEBA, Buenos Aires, 1964. Capítulos titulados "Crisis del siste
ma" y "El Imperio".
Trabajo de síntesis que menciona los movimientos revolucionarios
brasileños del siglo XIX anteriores al '50.
�6
'0961 '
sruf onauD^p op osdj íi/7 -9WO,, '\vqiuv 'ZflXD V1NVS O1MIJ (Zl
•ooijiob^ yop Biion^ By uoo eli^io os onb
opouod yo uo Buoynyo Buo^iiy By BzrysuB jo^nB yo o^iBd Biouiud ns ug
•09<5^ 'oSnt^UDS 'pusny ¡vuoiip^ \t9jiiO
u ouisipu9dut! pp o^otstH., :uptu9ff 'V3HDOJ3N Z3WWYX (IT
*XIX ISIS PP sopBipaui b ouopsBjq osoooíd
JO BZl[BUB BJO^nB B] 'JBUOIOBU OmSTfB^ldBO Un Op OnOJJBSOp Op OJU3^
-ui p uo {odBd o^uB^Jodun \xe\ op 'b^bj^ op uareg pp o^isodoíd y
'0P61 'Sd-tlV sou9ng 1tK>od9 ns¿pm>wtf :mptj '13HDÚOS38 (01
OpOIJOd p UO BJUIOUOOO BT Op SO^OOClSB B OJOTJOJ OS
Biouitid ns uo onb uopBz^raisripui B{ op osooojd yo oiqos
•o\qv¿
^p pvpisjd^Uf} '9^oM womu dp msiAB^ \.(0Z6I'808J) físvjg pp
ootuipuood offauDS&p p K owst¡DU)snput ¡^yt -"w^y 'ZJ17 V7731IA
(6
b Bpuoi
-ojoj ojuBpunqB uoo oyn^i^ yop buio^ yo ojqos ^bjouoS ofBqBix '9¿6l
\totustjDtídoo ¿ pWMDjjs^,, :otADpo 'INNVI (8
pp o^uoTuiBjqod
pp A ptuiAByoso y op Biuo^ yo BpioqB onb oprynosip Á ooisByo oÁBSug
'Z96I 'ojpuDfap oi^ 'vjojip^ oíd
-ut¿lO ?so/ mjDJAiq \tDpzti9S ^ 9puouo ^^O 'OV*qt!D '3MA3MJ (i
bououiv 3p oubououibo^jou jopBuo^sny yop osopBpino ofBqBi^ upy
'8961 "SSW '3^puquiio fí^g ? ^nd^3t. • H D 'DAIIVVH (9
•ojdoouoo o^so jod osoiyBA Anj^ -uopooyoo Bpejp By op sojqq soy op
uopBuuojin BorysjJopBiBO By uoo 'ByoyisBjq Buo^siq By op ooxsByo u¡\
ttSOUD0U9UtD
sojqand soj dp K voudiuy dp vuofsijj,, uptoodjoj puopojog 'jda
-¡OS puoitp^ 'sotp sojfsdtm d 0081 *P R^J8,, -ojp9¿ 'MOW7VJ (9
•opouod yo ojqos
yüuojBui oyuB^Jodun ouoijuoo 'jouo^ub yo onb opBZTjcui A oou s^p^
\t9S9U9Qt, DpDlW^ 91JDJ '9¿6I ^rtD^ OD$ 'DjppSDJg ODÓ
V3 \t'msoáq ms^nSmq op ouo^\H '^^WJ9M ^3^QOS (P
�Trabajo imprescindible para un análisis del período. El conocido es
tudioso chileno plantea muy vivamente las posibilidades y frustra
ción del desarrollo autónomo del capitalismo en Chile.
13)DONOSO, Ricardo: "Breve historia de Chile" EUDEBA, Buenos
Aires, 1963.
Pequeño resumen de la historia de Chile que contiene algunas refe
rencias al período.
14)DELANO, Luis E. : "Pequeña historia de Chile". Secretaría de edu
cación Pública, México, 1944.
Síntesis histórica con referencias al período e información general.
15)GUNDER FRANK, André: "Capitalismo y desarrollo en América
Latina". Ed. Siglo XXI, México, 1976. Capítulo I, parágrafo G y
Capítulo III, parágrafo C.
Análisis del período por uno de los fundadores de la teoría dependientista que defiende la tesis del carácter capitalista de América La
tina desde su colonización.
16)VICUÑA MACKENNA, A. : "Obras completas". Volumen VI:
"Don Diego Portales". Universidad de Chile, Santiago, 1937.
Tratamiento del período y el personaje por un clásico de la historio
grafía liberal.
— Sobre liberalismo. Casos de México, Venezuela y Colombia.
1)DÍAZ, Lilia: "El liberalismo triunfante", en "Historia General de
México". Op. cit., Tomo III.
2)REYES HEROLES, Jesús: "El liberalismo mexicano". 3 Tomos.
Fondo de Cultura Económica. México, 1974.
Un cásico sobre el tema que estudia la historia del liberalismo en
México, enfatizando sobre los aspectos ideológicos.
3)ZEA, Leopoldo: "La ideología del liberalismo mexicano". En
"Liberalismo y Reforma en México ". México, 1957.
Análisis del tema por un especialista en la historia de las ideas de
México y América Latina.
4)ARGUELLO, Gilberto: "El primer medio siglo de vida independien
te. (1821-1867)" En: "México: un pueblo en la historia". Op. cit.
40
�•sappos A SBaiuiouoaa sasBq s^ o^arjniBiu ap jan
-od opuBirexxid Biua^ pe ajayaj as icqnB p XIX T% P -rezrpn^^ [y
'Sdiiy soudnq 'vuijvjq ivuo^pq -,,/aa/
V^V1NOW (II
•oire¡ozauaA ouisi|Bjaqi| pp
saseq sei aAaqai ap auod ^iapa^ ^nan^) ^ ap sbstibo sb^ iBzifBiiB ^y
tül9nZ9U9/i dp pjJUdJ pVptSJ^MUft 'ttVJ9ft29U
01MH (01
*XIX ^I^ÍS PP oipt^sa pp
oojbui p na ouB|ozauaA ouisqBiaqq p Biapisuoo as ofeqBH a^sa.u^
\t vpnzdUd/{ dp vouotsi^ uoiomu
^toj,, opüjmp vivyt dtLüppi uojodfj dp ofnDiuy '086 í 'ooixd^^ 'od
-tudtj; ojjsdn/^ pnuopp^ t>idnzdU9y[ dp pjjudj pDpisjddiuf} \t opon
tas ofudtmtodjo 'vjdnzdtíd^ :sojjo ¿C 'q *VTVAVZ VZVN (6
p opBpioqB uaiquiB^ aA as anb ua oorp^uxs o
'P961 'Sduty soudnq
pmotdnjttsuoo Duotst^ :?sof 'inoi^od 7ID (8
"XX
p ua opBj^uao ofBqBjj un ap a^uapaoapiB ouioo Buia; pp anbojug
'8¿61 'ootxdM
'„ ojSts oipdiu dp mjojsiff 'miiurj VdUduty,, ug
o¡8ts otpdtu dp Duotstff,, : q 'V7VAVZ VZVW (¿
BOLpury ^p opbzubab sbui iBuaqij oju^iuitaoui
p ^Buuoja^ bi ajqos oujapoui B^nuouoaa un ap e^sia ap ojun^
iiia ¿ha
sojnjtdtQ '¿¿61 'ootxdj^^ 'odtudij ojjsdn^ ptuojipg \tvwmx3tu
mtuouoog 27 *p odtjo^mQ,^ :osuo¡y '3CRI3A31MOW UV7IHDV Í9
*BJOp
uoisia Bun apsap ouisrui p bzi¡bub upioBuuojuí Buanq uod
anb ^opBipn^sa opopad pp oauBiodmaiuoa JopBuojsiq a
^MVWV7V
•opouad pp STSTpiíB ]ap ojisodaid b Bura^ p BpjoqB anb *ouBopcaui
b^siuiouooq A JOpBUoisrq oppa^Bj a^uauíBm^Buiajd pp opiajjjy
¡I
�12)JARAMILLO URIBE, Jaime: "Las Sociedades Democráticas de Ar
tesanos y la coyuntura política y social colombiana de 1848". Po
nencia al Segundo Encuentro de Historiadores Latinoamericanos,
Caracas, 1977. Edición Universidad Central de Venezuela.
Trabajo sobre un tema importante del proceso colombiano, donde
se analizan coincidencias y divergencias de los artesanos con los li
berales colombianos.
13)MOLINA, Gerardo: ^Las ideas liberales en Colombia". Colección
de Manuales Universitarios. Edición Tercer Mundo, Bogotá, 1975.
Resultan particularmente
interesantes los capítulos titulados:
"El movimiento del 49", "Las dos líneas del liberalismo", y "El
Radicalismo".
14)OCAMPO, José Antonio: "Colombia y la economía mundial.
(1830-1910)". Siglo XXI, Colombia, 1984. Capítulo "Desarrollo
exportador y desarrollo colombiano en el Siglo XIX".
Examen del proceso económico y su incidencia en el desarrollo
global colombiano en el período.
42
�^qtt
-OJ p U9 OUDJU9UW9^JOU OUtStUOf9U90J9fUf 9 OUtSWOtSUDdx?
SBUB}U3UI3jduiO3
•oonrejuq ouisifBU3dun pp pdBd p 3iqos srssjodiq
S3^UBS3J3JUI UO3 'OUBIJBJl B^SIUBDU31UBOUIJB| pp OJqi¡
A ^AI III so¡iu)dro '9L61 'ooixd^^ '¡XX
-f/ Dui9fsts un 9p stsuo ¿C uqionuuo¿¡tt :o\\90iD]^ 'IMVMDVWXVJ (L
\3 U3 UOISUBd
-X3 nS A OUB3lJ3UIB3^OU OUISqBIJ3dUll pp S3J3PBJBD SO{ BZIJBUT? 'op
-Buopu3Ui o|n^idB3 p us '^nb oin^j^ pp bui^^ p 3iqos uopB3i;s3AUj
\tdquvj p ud vjdíouvuif uoisuvúxb k visi\viidno
'sopiufl sopvjsg sojt, :j/j ojnjidvj '9¿6l 'mivDiuttuoQ
'OSUÍIUOQ OJUVS 9p DUiOUpjnV püpiSJdAlUQ \VUOl\p^ \tDUD9tUtUlO(J
DJi¡qndd}j v¡ U9 mstjvuddiui ugpmitiuop Djtt :opdjJ¡!^ 'OMVZO7 (9
•B0Od3
b^ 3p ssjB^ndod SOJU3TUIIAOUI soppouoo oood 3p snboju^ p jod
OSOIpA 3^U3LUJB|n3i^Bd 'OUB0IX3UI B^SIUBDU3UIBOUT^Í
II Ajso¡midvj '8¿61 'ojtxd^^ '¡XX ls!S '..
U9 ugpDJdqij Á ouiSijDU9duájtf :o¡qoj 'VAOMVSVJ Z37VZNOO (S
s,, jsp
-J3^U1 Bun B^us^in ss snb us 'sb;siuiouoo3 sop sp ofBqBij oppouo3
,f :uuid opunS^^ AI ojmtdzr) 9pv¿
13IS \t<n\ojums9Q pp m*O9i ü¡ ¿ oudo
^U9WVOUUDI onauDS9pqns ^„ :oip9j ZVJ ¿ oppdso '73XNÍ1S (p
IIIA PAI so¡njidDj vp do tupsnSy 'VA3/1D (
TU90J9J 9UDj 7P 'do '7 ^saXZinS ¿ M 'HDIAO^3J7V (Z
A o¡widvj ip do \tmn$ffj m
*p KntDJodut9$uo9 vuotstH,, -omi 'IHONOQ NDI3d7VH (l
AIVW3X
�1)FAULKNER, M.: "Historia económica de ios Estados Unidos". Ed.
Nova, Buenos Aires, 1950.
Proporciona abundante información sobre la conformación del gran
capital norteamericano a fines del Siglo XIX.
2)MALDONADO DENIS, M.: "Puerto Rico: una interpretación histórico-social" Siglo XXI, 7a. edición, México, 1977. Primera parte,
Capítulo III. Segunda Parte, Capitulo IV.
Trabajo del sociólogo puertorriqueño que, en los capítulos men
cionados, estudia el colonialismo español y el estatuto colonial de
Puerto Rico después de la Guerra Hispano-norteamericana.
3)BOSCH, Juan: Op. cit., Capítulos XXIII, XXIVy XXV.
4)GUERRA, Ramiro: "Azúcar y población en América Latina".
Casa de las Américas, La Habana, 1968.
Ensayo sobre la expansión de la producción azucarera, particular
mente en el Caribe.
5)GUERRA, Ramiro: "La expansión territorial de los Estados Uni
dos". Op. cit., Libro IV.
6)LE REVERAND, Julio: Op. cit. Capítulos XXIX y XXX.
7)PIERRE CHARLES, Gerard: "Génesis de la Revolución Cubana".
Siglo XXI, México, 1976. Partes I y II.
Ensayo del sociólogo haitiano que —en las partes indicadas— realiza
un sugerente análisis de la evolución cubana en el Siglo XIX.
8)DIRECCIÓN POLÍTICA DE LAS F.A.R.: "Historia de Cuba".
Instituto Cubano del Libro, La Habana, 1971. Quinta Parte, Capí
tulo VIH y Sexta Parte, Cpítulo I y II.
Síntesis histórica de carácter fundamentalmente política, sobre el
período.
9)FONER, Philip S.: "Historia de Cuba y sus relaciones con Estados
Unidos" Instituto del Libro, La Habana, 1973. Tomo II, Capítu
los IV al VIL
Un punto de vista norteamericano sobre la guerra de independen
cia de Cuba en sus dos etapas y la intervención norteamericana.
44
�rnbJBí^^fo opB^sgf pp uopeouoj
1 b a^uauyB ©i sipn^sa as *xiX oí^?5 V^ ua^ayai as anb *sopBU
-opuaui sopyídBo soi u^ *oiruij pp euia; [a ajqos oouoaj oífsqejj^
IA
^A so¡njidvj '6961 *dPMD ^P oSmjuvs *vtjDji$/9Atu/} 'pg \tmaftrj
opvisg pp uopmuM>gt^ :soojüj^ 'tfYldV^ (l
^ mnbjoStjo
sb| ajqos asjBiuiojux BJBd
-uii Xnuí 'pBpxupx ^p JopBucnsiq a ooujiod oppouoa pp
'0161 '^jA d^W '^o^ puv i9dtDfí J696J'Z6PJ> ^<1
•uvj pp mjoism mtfi oj$soj PPU * U91D ^a,, '^^ 'SNVmM (SI
'OOU
a^uapaoa^uB opB^uauíBpunj un uoo Buia^ jap uaurexa oqduiy
'I¿61 'ooixm '¡XX oiSis Jp6l'SI6Ü smou^tusx
-uoo sus ¿PPH 9V m^ouauivauou ugpüdnoo ojt, :^zns '^O1SVD (Pl
*B{Si Byanbad bj ua;
-jBduioo anb sasiBd sop so^ ua BUBauaurea^ou B^siuopuaAja^ui Boy
-yod b^ 'ajuauiBspaid 'b^bj^ anb bubi^ibij BiopBuo;siq v\ ap
*„(PZ61'9l6l) miDoiwwo
vj U9 A. (PS61SI6I) }^VH Ud DUV0U9UW9UOU ugpvdnoo v\ ap oj
-joduit 13,, .jojsdj ¿ízns 9p oinotuv PL61 'ootxa^ '^WM/2 "^/^a
-os sduoioüSijsdduj ap oiwpsuj \tmwonnuiOQ DOtjqnda^ v¡ ^ t$
s
ua otSojopos K uapiio¿tt :soj$o ^ pjvjao 'SZ7XVHJ 3^^3Id (1
'861 'oSutiuorg o^uog 'oSuuuoq otuos 9p popisjaMUfj \touoannui
-oq oajjqndag o¡ ua ouistjvstdoo jap sauaSuo soj ¿XIX 1SÍS PP SOP
-ojpaui ap ouistptidoaajd jg,, ijosaj ojjnf 'Z3N3MI ZlClDmQO^ (Zl
jp do *opa4n^^i 'ONVZO7 (II
sauopua/uajui a Biouappui
anb *ouja^ui osaaojd p ua BpByuao sbui buo^stj^
IIIXX P XIX soimidro 'II
^oG o?uvs 'vSaiuo A v/¡y ¡ouojipg ^dudoiuiwoq
ottuguoog A jopos P<>WH., -o^ago^ 'VSSVD (01
�2)IANNI, Octavio: "La formación del Estado Populista en América
Latina^. Serie Popular, Ed. ERA, México, 1975, Capítulo VIH.
En un trabajo centrado en el populismo, el capítulo citado con
tiene interesantes proposiciones sobre el tema, del sociólogo bra
sileño.
3)CA VAROZZI, Marcelo: "ElEstado Oligárquico en Chile". Revista
Historia y Sociedad, N 19, México.
Con un enfoque del tema centrado en Chile, incluye un fino aná
lisis teórico sobre el punto.
4)BAGU, Sergio: "Tres oligarquías, tres nacionalismos". En Cuader
nos Políticos N3, México, 1975.
El historiador y sociólogo argentino enfoca el tema de manera
comparativa, refiriéndose a Chile, Uruguay y Argentina.
5)ALIMONDA, Héctor A.: "Paz y Administración, Ordem eProgresso. Notas para un estudio comparativo de les Estados oligárquicos
argentino y brasileño". En Revista Mexicana de Sociología.
Instituto de Investigaciones Sociales. UNAM, México.
Análisis comparativo de la formación del Estado Oligárquico a fi
nes del Siglo XIX en Argentina y Brasil.
6)COTLER, Julio: "Estado, Nación y Sociedad en el Perú". Institu
to de Estudios Peruanos, Lima, 1978.
El sociólogo peruano estudia los aspectos mencionados, a lo largo
de la historia del Perú, incluyendo la etapa posterior a la Guerra
del Pacífico, cuando se estructura el Estado peruano sobre una so
ciedad en la que perviven relaciones precapitalistas en el campo in
dígena.
7)BONILLA, Heraclio: "La coyuntura comercial del Siglo XIX en el
Perú". Revista del Museo Nacional, Tomo XXXV, Lima, 1967.
Trabajo centrado en aspectos económicos del período, por parte
de un investigador que ha hecho aportes al estudio de la etapa posr
terior a la Guerra del Pacífico.
8)YEPES DEL CASTILLO, Ernesto: "Burguesía y Gamonalismo en
el Perú". En Revista Análisis No. 7, Lima, 1979.
9)YEPES DEL CASTILLO, Ernesto: "Perú 1820-1920. ¿Un Si
glo de Desarrollo Capitalista?". Signo Universitario, Lima, 1981.
46
�'9¿6I 'vuoidoioq *rmrj sauoiotp^ \toaupjoduiafuoa ouvauauwou
¡dúos ^ OJdjqo ojuatuitAom pp mjofstjj^ rw sojjdj 'VWV^ (p
BdBp B[ ua aonpoíd ^s anb oíaiqo o^uaiuiiA
-oui pp o;uaiuipBu pe uajaipj as sofeqBj; soj sopo^ tsbo 'XX ^íS F
ua uBj;uao as anbunv'sai; bX opüjipa u^q as ¡Bno B{ ap 'sasiBd so¡ ap
oun BpBO ap saiopB3i;saAin jod BpBzi^Baj souio; oj;Bn3 ua
'P861r 'oj?x?w '¡XX ls¡S SBuotoip^ -¡MVM/1
SBUOlOVSlJS^dU/ dp OXmilSU¡ \tDUtfDJ DDU^lliy ^p OJ9JqO O$U9tlUtA
-otupp mjotsiH,, .'(JopDtitpjooj) ojqoj 'váOÑVSVD ZTIVzkÓO (
•BOinb
-jbSijo BdB;a bj ua aonpojd as anb oíaiqo o;uaiunAOui ^ap o;uaiui
-láins pp sisipuB p aÁnpux anb 'ooipiAos JopBi;saAur pp o^noi^y
'P961 lvuvqv'Hrr¡
*injojsi¡f dp Sduoixsdnj vjsidd^ uj \tmntirj Dou^tuy ua svjajqQ
swaunjsj sd¡ ap ojuaítutSun^ft r^ 'A3V7OWH3 (Z
vdvjj üpunSa^ K \t Djopvjaqij
vdvja Djawuj d¡ ap soiposida oj}ün^jt :vdvj^ nuauiij^ '\fug\oviaqi\
Djt, opvpnu oimidüj -ftj do :o¡qv¿ 'yAOMVSVJ Z37VZNOD (I
'ootnbipSijo opvfs^p ¿( DtnbjvSt¡o d¡ djíuod 'sotpaw svd
-vastqap <f DtsanSunq aiuapvu d¡ ap 'sajüjndod sojuatwtAoui auqo^
•soiiBnjad opBUEpjojd p Á Bisan3
-jnq bj ap o;uaiuipBU p Á oombreSijo P^^SH F 3-iqos sisipuy
II oimidüj ¿ S
¿ p sopjSpiDd '/ opmidro '0861 '^d 'v^i "d'3T3'D \.06l
'0Z8I
*Buia; ¡ap upis
-uaiduioo bj BJBd a|qipupsajdun *uotoob ap ajquioq A JopBsuad un
jod opBzipaj ^rua^ jap oouo;siq osaaoíd pp so^aadsB ap sisipuy
mutj 'Djrwiuy ¡Duojipg Dsajduij \ttnwruad poptpaj d¡ ap
ap so^^sua ajats,, : sojjdj ^so^ 'l[\031VIHVM (01
*uop
-onpoíd ap sauoiDBjai sb[ ap uopB¡nai^B B[ ouioo jsb '¡i^uBOjaui
uoisuBdxa B[ uoo u^pEjai ns X XIX ^?S FP S3U?J B opB;sg [ap
uopBJtipnjjsa B[ ap sopadsB sosjdAip bzi[bub oueoiad JopBuo;
-snj p 'opBjp aiqi[ pp sopi^jdBo so[ ua ouioo opioi^B p ua o^ubj^
HA ^IA 'A
�Capítulos I al VI.
Ensayo sobre aspectos del tema del estudioso uruguayo.
5) GUERRA, Sergio y otros: ^Historia de América Latina durante la
primera crisis general del capitalismo". Departamento de Historia de
América. Universidad de La Habana, 1981. Capítulo "Anteceden
tes".
En un tomo, centrado temáticamente en el período 1917-1939,
se analizan los antecedentes del movimiento sindical y político de la
clase obrera en América Latina
d^ CISNEROS, Luis Benjamín: "El movimiento obrero en América La
tina". México, 1964.
Breve análisis del período en una historia general del tema.
7)HUIZER, Guerret: "El potencial revolucionario del campesino lati
noamericano". Ed. Siglo XXI, México, 1980. Capítulo I. Parte titu
lada "Factores históricos".
En un breve capítulo introductorio, el autor da cuenta de los prin
cipales movimientos campesinos de fines del Siglo XIX y principios
del Siglo XX.
8)GONZÁLEZ CASANO VA, Pablo (Coordinador): "Historia políti
ca de los campesinos latinoamericanos". Tomo I. Instituto de Inves
tigaciones Sociales, UNAM, Ed. Siglo XXI, México, 1984.
Es el primero de cuatro tomos sobre un tema muy poco estudiado
en América Latina. En cada uno de los artículos de esta recopila
ción hay una parte referida a las luchas campesinas en el período.
9)SILVA HERZOG, Jesús: "Breve Historia de la Revolución Mexica
na". Fondo de Cultura Económica, México, 1960, Capítulos I al
V.
Análisis de la crisis del Porfiriato y los antecedentes de la Revolu
ción Mexicana, en el texto de este intelectual de destacada actua
ción durante el Cardenismo.
10)SÁNCHEZ, Andrea y CARBO, Margarita: "México bajo la dictadu/
ra porfiriana". En "México: un pueblo en la historia". Op. Cit. En
especial el Capítulo IV.
Trabajo de las historiadoras mexicanas que, en el capítulo mencio
nado, analiza el surgimiento de la oposición, incluyendo los sectores
populares.
11)CHASSEN, Francie: "Lombardo Toledano y el movimiento obrero
mexicano". Ed. Extemporáneos, México, 1977, Capítulo I.
La historiadora norteamericana estudia en dicho capítulo los antece-
48
�'ouapip uamtí^j pp zapgos q jreagdxa Basnq as 'BDinbiB3ijo
q b opuapj ópujdBO p ua X BwjuaSiB BSo^pos q ap oXBSua p ug
II ojmidüj
'6Í61 'ooixd^q 'fWMn ^^/w^^y sauotovSijsaAuj ap oimiisuj M (faqa
-outgo sajo'uoj ap) apqj ua oatftjod K popaiaos :mnnm 'ZM 3Ü (61
*ouapi|0 oiajqo o^uanuiAoui a^uapBu pp upp
-bziubSio b] ua uaxreqBaa^ ap bjtiSij q ouioo xsb 'BinbiBSno ^I X oui
-sqeuoduii ¡ap pded p bzijbub anb ouapqo JopBuo^srq pp oXBSug
'%d
•muajuoqpaa^ ap sdiq so¡ ¿ soloqnjg soj,, .ojpuoiajy '^gjfJil/H
(81
ua oombre^ijo op^^sg pp uopsuuojsuBjq
jod Bqanj b^ ap ajuB^odun opadsB un ajqos ooisqa oÍEcpjx
'6561 '^HD dP oSmjiws 'tnjDjisuadtuf) p^ \J68I ^P U9P
d¡ ^ ppaoDwps,, :umuan 'V3HDOD3^ Z33IWV3 (¿I
•Bpuapisaid b^ b uaXoSu^ o^qodiH P osuaosB pp
sa}UB omsipoipBi pp uopoB b¡ ap X B0U9^iq U9ponpoj;ui Buanba^
7 o\m\dvj '¡¿^i 'oap
ap Daajoijqig \t ua/Co8u^,, : y \anuvp¿ *SdV3D (91
-sajuajaSns SBapi uoo B^stpouad X osoipn^a oppouoo pp oX^sug
'5961 'sauiy sou
-ang lajPAjy a&iof pg \touispiaKo8u^ ¡^, .o^jopog SONOOI/ld (SI
'S061
X 08 PP ^p^^ap B| aj^ua *SB^qnbJBUB soi ap upiaoB q ap iB|noi;
-iBd ua 'oiaiqo o;uaiunAOUi pp o^uaiunoBu p ajqos ofBqBi; osua^xg
'8¿6rooixa^¡'jxx oi2¡s pg \.ou
•puaSjy ua otajqo otuatuoAow ja K oiusinbjmw ¡gtt :aoovd¡ 'Q3AO (PI
•opouad p ua Bur^ua&iB pBp
-apos q ap U9pBuuojuoa q ap jquaurepunj opadsB un ap oiprqsg
l^['sauiy souang'¡maos mjojstffap
ojwitsuj '^oatui^uoaa ogoaiosap ^ u^tatu2tmujtf :q 'MVHA38 (SI
*916I Ud iopBAjasuoo uauí^^^j pp qsuo q qseq sBoi^jjod X sa|
-qaos SBqan[ sb^ X sasBp ap Bjnpai^sa q BzrpuB jo^nB p '(ttBoi^jjod
B^,,) ayBj Biaojax q ua X (ttpBpapos B^M) a^rej BpunSa^ q ug
'ZL6I 'sa^ÍV souang 'sppwg¡vuoitpg 'a uaiunjOA ',tvuijua8jy
tnjoistfj,, ug \t9l6I'068I -JOpD¿uasuoa uauttSau ¡ap sapwtstatA
K ojopvfjodxa tnuiouoaa u¡ ap a2nytt :opjoatg 'gdMOJ S313OD (ZI
g p X aiaiqo oí
-uanuiAOui pp BpuB^odun q 'pioadsa ua ^X u9pn{OAa^ q ap sa^uap
�aún con los conflictos entre las clases dominantes y las luchas obre
ras y populares.
20)PINTOS^ Francisco: "Uruguay, de la liberación ai afianzamiento de
la burguesía liberal". Ed. Pueblos Unidos, Montevideo, 1966.
El historiador uruguayo realiza un interesante análisis del período
militarista, incluyendo las luchas de esta etapa y el período poste
rior, en un libro que abarca un período más amplio.
21)PINTOS, Francisco: "Historia del movimiento obrero del Uru
guay".
Suplemento de Gaceta de Cultura. Montevideo, 1960. Ca
pítulos I al III.
Estudio del nacimiento y primeras etapas del movimiento obrero
y sus corrientes ideológicas.
22)ODDONE, Juan A.: "Los Gringos". En Historia Ilustrada de la Ci
vilización Uruguaya. Fascículo 28, tomo III, Montevideo.
Síntesis sobre el proceso inmigratorio y las transformaciones de la
sociedad uruguaya.
23)BENVENUTO, Luis Carlos: "La quiebra del modelo". En Historia
Ilustrada de la Civilización Uruguaya: Tomo V, N.45. Montevi
deo.
Ensayo que pese a ser sintético contiene sugestivas hipótesis.
24)BARRAN, José P. y NAHUM, Benjamín: "Historia Rural del
Uruguay moderno". Ed. de la Banda Oriental, Montevideo, 1972.
Tomo IV. Parte Segunda.
Análisis de la Guerra Civil de 1904 que, en la parte citada, contie
ne aportes sobre el papel de los "pobres del campo".
25)RAMA, Carlos M.: "Obreros y anarquistas". En Historia Ilustrada
de la Civilización Uruguaya. Tomo IV. Fascículo 33. Montevideo.
Pequeño ensayo sobre los orígenes del movimiento obrero en el
Uruguay y los anarquistas.
SO
��^
^^
• : ;.. '•
< • "i
•.;.;U;* 1
"i':.".4Í-
i
�
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay
Subject
The topic of the resource
Repositorio de ensayos en las Humanidades publicados originalmente en el Uruguay
Description
An account of the resource
<p><span>La Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación se ha propuesto contribuir a rescatar y poner a disposición de los lectores la escritura ensayística del Uruguay a lo largo de su historia. Esta Biblioteca Virtual de Humanidades en el Uruguay pretende reunir en un solo lugar más de dos siglos de textos de reflexión y pensamiento, dentro del amplio campo de las humanidades, producidos en conexión con la universidad. La mayor parte de esos textos han sido originalmente publicados en revistas universitarias o periódicos hoy difícilmente accesibles. A menudo nunca recogidos luego en libro—o recogidos con sustanciales modificaciones—, son textos que pueden contribuir a recuperar y mostrar las dinámicas de pensamiento y representación en el país, tal como se realizaron en tiempos de centralidad de la escritura.<br /><br /></span>La a veces fina y sinuosa línea entre Humanidades y Ciencias Sociales hace que textos de historia económica, de estudios sociales, de ciencia aplicada a la antropología, puedan tener cabida en esta colección, aunque el foco está en el núcleo tradicional de las humanidades. El Derecho (con la excepción de Filosofía del Derecho) queda, por su especificidad técnica y profesional, por el momento fuera de este grupo. </p>
<p>La colección será un trabajo acumulativo, con entregas bimensuales. En el tiempo, los textos se irán organizando de acuerdo a posibles lecturas de la historia de las ideas en la región y el continente. <br /><br />Aldo Mazzucchelli</p>
<p><span>15 de octubre de 2017</span></p>
Contributor
An entity responsible for making contributions to the resource
Pablo Darriulat
Gonzalo Marín
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Guía para el estudio de américa latina : (Siglo XIX)
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
SALA DE TOURÓN, Lucía
Source
A related resource from which the described resource is derived
Sala de Tourón, Lucía:
Guía para el estudio de América Latina :(siglo XIX=19) /Lucía Sala de Tourón. Montevideo : FHCE. DP, 1987. 50 p.
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Facultad de Humanidades y Ciencias
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1987
Rights
Information about rights held in and over the resource
Facultad de Humanidades y Ciencias
Language
A language of the resource
Español
Type
The nature or genre of the resource
Publicación Periódica
AMERICA LATINA
BIBLIOGRAFIA
Historia
SIGLO XIX